Metody nauczania.

Methodos to po grecku droga, sposób postępowania. Stąd też metodę nauczania będziemy rozumieć jako "wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczycieli i uczniów, realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów" (Okoń, 2003).

Sposoby pracy z dziećmi i młodzieża powinno się dobierać w zależności od :

- wieku uczniów,

- charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania,

- celów i zadań dydaktycznych, które maja być zrealizowane podczas danej lekcji lub jednostki metodycznej.

Nieracjonalne lub błędne byłoby stosowanie np. metody wykładu w pracy z uczniami rozpoczynającymi naukę w szkole podstawowej.

Zasady i reguły dydaktyczne ukierunkowują wszelkie czynności wykonywane podczas nauczania i uczenia się przez nauczyciela i uczniów, podczas gdy metody wskazują określone sposoby realizacji planowanych celów i zadań. Jeśli więc zasady odpowiadają na pytanie, dlaczego należy uczyć tak lub inaczej, to racjonalnie dobrane metody dają odpowiedź na pytanie, jak to należy uczynić na lekcjach różnych przedmiotów i na różnych szczeblach pracy dydaktycznej.
Dobór metod nauczania stanowiących ważne ogniwo w układzie "cele-treść-zasady- metody- formy organizacyjne-środki kształcenia" zależy od pozostałych ogniw tego układu. Zależy on oprócz tego od kwalifikacji nauczyciela, od warunków, w jakich odbywa się proces kształcenia, a także od czynników wymienionych wcześniej.

Rys historyczny.

Amerykański pedagog Clark Kerr wyróżnia cztery "rewolucje w zakresie metod nauczania".

1. nauczyciele- rodzice zastąpieni przez nauczycieli profesjonalych, nauczanie okazjonalne- przez nauczanie zinstytucjonalizowane, organizowane w szkole,

2. wprowadzenie słowa pisanego na miejsce mówionego,

3.do nauczania w szkole wprowadzono słowo drukowane,

4. zmierza do częściowej komputeryzacji pracy dydaktycznej.

W nauczaniu okazjonalnym dominowały metody oparte na naśladownictwie. Obserwując i powtarzając za dorosłymi określone czynności, uczniowie przyswajali je sobie stopniowo w toku bezpośredniego uczestnictwa w życiu grupy społecznej. Gdy powstały szkoły, rozwinęły się metody słowne( dominujące w średniowieczu). Słowo najpierw mówione, później pisane, wreszcie drukowane stało się głównym nośnikiem informacji, a erudycja książkowa- głównym zadaniem kształcenia.

Jednostronne przekazywano uczniom wiedzę werbalną za pomocą tzw. metody akromatycznej (wykładowej) i metody erotematycznej( pytającej. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto posługiwać się metodą słowną heurezą ( gr. heurisko- znajduję), była czasochłonna i dawała nieproporcjonalne rezultaty, dlatego zalecano, by stosować metody naturalne ( bezpośrednie poznawanie rzeczywistości i metody sztuczne ( uczniowie są biernymi obserwatorami czynności wykonywanych przez nauczyciela). Nic dziwnego, że na początku XX wieku powszechne zainteresowanie budziła progresywistyczna koncepcja " uczenia się przez działanie" ( learning by doing).

Klasyfikacja metod nauczania.

Poglądy dydaktyków na temat klasyfikacji metod nauczania były - i nadal są- zróżnicowane, jak np. metody sztuczne i naturalne, metody podające, poszukujące, laboratoryjne.

W. Okń przedstawił interesującą klasyfikację " sposobów nauczania i uczenia się, wyróżniając metody:

- asymilacji wiedzy,

- samodzelnego dochodzenia do wiedzy,

- waloryzacji ( metody impresyjne i ekspresyjne)

- metody praktyczne.

Najprostsza klasyfikacja metod nauczania to podział na metody oparte na:

-słowie ( pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład, praca z książką),

- obserwacji i pomiarze ( metoda pokazu, metoda pomiaru),

- działalności praktycznej ( metoda zajęć laboratoryjnych, oraz metoda wykonywanych przez uczniów czynności o charakterze praktycznym, powiązana z czynnościami teoretycznymi).

Metody słowne, oglądowe i praktyczne należą do najczęściej stosowanych obecnie sposobów pracy dydaktyczno- wychowawczej z uczniami różnych szczebli i typów szkół. Czasami zaliczane są do tych sposóbów metodoformy kształcenia. H Gloechel np. dzieli je na: nauczanie frontalne( wykład nauczyciela, dyskusja, pogadanka); nauczanie indywidulane; pracę grupową lub indywidualną; zajęcia palnowane wspólnie; nauczanie programowe.

Metody oparte na obserwacji (oglądowe).

Dzięki postrzeganiu człowiek poznaje zewnętrzne właściwości otaczających go rzeczy, a także zachodząch wokół niego zjawisk, wydarzeń i procesów. Obserwacja oraz dokonywane pomiary spełniają w tym postrzeganiu rolę zasadniczą. Właściwemu ukierunkowaniu postrzegania przez uczniów na zajęciach szkolnych takich czy innych obiektów służy pokaz. Z kolei pomiar pozwala określić ilościową stronę tych obiektów. W obu tych przypadkach mamy do czynienia z metodami oglądowymi o dużej wartości dydaktycznej. Naj większa wartość dydaktyczną ma pokaz, którego przemiotem są naturalne rzeczy, albo pomoce naukowe. Pomoce dzielą się się na trójwymiarowe ( różnorakie modele) oraz dwuwymiarowe( obrazy). Modele pozwalają uczniom zapoznać się np. z budową i zasadami pracy silników spalinowych czy elektrycznych, przekrojami brył, ukształtowaniem terenu itp. Z kolei obrazy dzieli się na ruchome i nieruchome. Stosowane racjonalnie, zawsze w powiązaniu z problemem, oddają nauczycielowi nieocenioną pomoc.

Metody oparte na słowie (werbalne).

W procesie poznania ogromną rolę spełnia słowo, dzięki niemu możemy porozumiewać się, wyrażać naszą wiedzę o świecie.

Ze względu na wzrastającą moc pobudzania aktywności poznawczej uczniów podczas zajęć szkolnych można by uszeregować metody słowne nastepująco:

- opowiadanie, zaznajmia uczniów z rzeczami, zjawiskami i procesami w postaci ich słownego opisu. Ta metoda stosowana jest przede wszystkim w niższych klasach szkoły podstawowej, nauczyciele także posługują się nim w wyższych klasach, przy nauczaniu języka ojczystego, historii i geografii. Jej skuteczność zależy od tego czy nauczyciel używa zrozumiałych słów dla uczniów, a także czy obrazowo i interesująco przedstawia treść opowiadania. Treść opowiadania musi nawiązywać do posiadanego doświadczenia przez uczniów, wzbogacając je o nowe elementy. Powinno być formułowane jasno, zwięźle i plastycznie, aby mogło stanowić wzór dla uczniów.

- wykład, podobnie jak opowiadanie ma na celu przekazywanie uczniom określonych informacji z zakresu nauk o przyrodzie, społeczeństwie, technice i technologii oraz kulturze. Od opowiadania różni się tym, że nie tyle oddziałuje na wyobraźnie i uczucia oraz pobudza myślenie konktretno-obrazowe, co aktywizuje umysł, zwłaszcza myślenie hipotetyczno- dedukcyjne. Przedmiotem wykładu jest przeważnie opis złożonych układów rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz zachodzących między nimi związków i zależności, głównie o charakterze przyczynowo- sktukowym. Wykładem można posługiwać się dopiero w wyższych klasach gimnazjum oraz w liceum, potem na studiach. Stopniowe wdrażanie uczniów do korzystania z wykładów powinno polegać na: zaznajmianiu ich z celem, tematem i podtematami wykładu, systematycznym konktrolowaniu sporządzaniu przez nich notatek, rygorystycznej kontroli i ocenie treści oraz z zakresu opanowanych przez uczniów informacji. Skuteczność wykładu zależy od należytego przygotowania.Wpływ na efektywność dydaktyczną tej metody mają takie czynniki jak: przejrzysta, logiczna struktura, żywy język, racjonalne rozmieszczenie momentów syntetyzujących oraz wielostronne naświetlenie głównego wątku merytorycznego.

-pogadanka, zmusza do myślenia samodzielnego, a nie tylko "myślenia za nauczycielem". Polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, nauczyciel jest osobą kierującą. Często metoda ta zamiast pobudzać uczniów do samodzielnego myślenia i pomagać im w zdobywaniu wiedzy, hamuje ich inicjatywę, tłumi inwencję i samodzielność, zaciemnia cel, do którego zmierza nauczyciel oraz drogi porwadzące do tego celu. Wyróżnia się takie rodzaje pogadanki jak: wstępna ( służy zaznajomieniu się uczniów z nowym materiałem), syntetyzująca i utrwalająca oraz kontrolna i oceniająca. W jakiej mierze pogadanka okaże sie pomocna, zależy od charakteru zadawanych pytań przez nauczyciela. Pytania te powinnybyć dostosowane do umysłowych możliwości uczniów. Muszą byc jasne zrozumiałe i jednoznaczne, a ponadto muszą pobudzać uczniów do samodzielnego myślenia i działania oraz wykorzystywania posiadanych wiadomości w celu zdobywania nowych zasobów.

-dyskusja, to wymiana poglądów na określony temat. Warunkiem skutecznego posługiwania się nią jest uprzednie przygotowanie uczniów pod względem merytorycznym i formalnym. Względy merytotyczne wymagają odpowiedniego wyposażenia uczestników planowanej dyskusji w niezbędne w niej informacje. Bez spełnienia tego warunku dyskusja byłaby pozbawiona treści i nieprecyzyjna. Równie ważne jest wdrożenie uczniów do niełatwej sztuki i kultury dyskutowania. Cechy racjolnalnie prowadzonej dyskusji: jasność i jednoznaczność jej głównego problemu, rzeczowość i zwięzłość wypowiedzi, umiejętność syntetycznego podsumowania jej przebiegu i sformułowania wniosków końcowych, a także zrozumienie i tolerancja wobec poglądów głoszonych przez adwersarzy, co nie znaczy że te poglądy należy akceptować. Celem dyskusji jest dążenie do rozwiązania określonego problemu, a nie wywołanie konfliku. Dyskusją można posługiwać się w wyższych klasach gimnazjum oraz w liceum. Metoda ta pozwala wzbogacać znany już uczniom materiał o nowe elementy, porządkować go, syntetyzować i utrwalać, a przede wszystkim rozwijać u nich umiejętność samodzielnego formułowania dłuższych wypowiedzi, obrony swoich poglądów oraz wdrażaćich do społecznego życia.

- praca z książką. ważniejszy sposób poznawania, jak i utrwalania wiedzy. Przedmiotem samodzielnej pracy ucznia z książką, może być po prostu lektura.

Metody oparte na działalności praktycznej.

J.A. Komeński rozróżniał w nauczaniu :myślenie, mowę i działanie, podkreślając zarazem celowość racjonalnego łączenia " nauki książkowej" z działalnością praktyczną dzieci i młodzieży.

Hasło J. Deweya "uczyć się przez działanie" wyznacza czynnościom praktycznym uczniów rolę środka służącego ich pełnemu rozwojowi umysłowemu i społeczno-moralnemu, przyczyniło się w znaczący sposób do wzrostu znaczenia metod opartych na działalności praktycznej dzieci i młodzieży w szkolnictwie.

Metoda laboratoryjna - polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów, tzn na stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska lub procesu po to, aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania. Z metody laboratoryjnej można korzystać w sposób tradycyjny lub problemowy.

-tradycyjna metoda laboratoryjna polega na tym, że nauczyciel gromadząc niezbędne pomoce naukowe oraz odpowiednio przygotowując lekcje, umożliwia uczniom przeprowadzanie eksperymentów biologicznych, fizycznych, chemicznych itp.

Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości za pomocą tradycyjnej metody laboratoryjnej wymaga znacznie więcej czasu, aniżeli poznawanie pośrednie, np. oparte na nabywaniu wiadomości z podręcznika, umożliwia jednak uczniom zdobycie wiedzy trwalszej i bardziej operatywnej. Mimo to metoda ta nie zapewnia optymalnych wyników, gdyż ogranicza samodzielność uczniów.

- problemowa metoda laboratoryjna- polega ona na wdrażaniu uczniów do dostrzegania, określania i rozwiązywania analizowanych problemów teoretycznych i praktycznych podczas zajęć lekcynych i pozalekcyjnych. Uczniowie, wykorzystując uprzednio zdobytą wiedzę, przyswajają nowe wiadomości i umiejętności dzięki samodzielnej aktywności poznawczej. Podczas tej działalności problem jest niejako środkiem cięzkości pracy nauczyciela i uczniów. Metoda ta wymaga wyraźnego odróżnienia rzeczywistych problemów dydaktycznych, od zwykłych pytań.

Metoda zajęć praktycznych- obejmuje szeroki zakres czynności uczniów, jak np. obróbka drewna, obsługę aparatów, urządzeń. W metodzie tej na pierwszy plan wysuwa się kształtowanie i rozwijanie u uczniów umiejętności przydatnych w codzienniej praktyce życiowej, w tym umiejętności manualnych.

Metody gier dydaktycznych.

Metod te wykraczają poza podział na metody słowne, oglądowe i praktyczne oraz mają sobie tylko właściwe cechy, różniące je od usytuowanych najbliżej nich ćwiczeń.

Wyróżniamy metodę:

-symulacyjną, za pomocą jej wdraża się uczniów do wszechstronnej analizy problemów, które kiedyś były problemami rzeczywistymi, przy czym wyniki proponowanych przez uczniów rozwiązań porównuje się następnie z rozwiązaniami faktycznymi, zastosowanymi w przeszłości. Symulacja polega na ogół na przedstawieniu określonego fragmentu rzeczywistości w sposób uproszczony, a równocześnie ułatwiający obserwację lub manipulowanie nim. Ogólnie możemy powiedzieć, że gra symulacyjna wykazuje nastepujące cechy:

-ma wyraźny związek z rzeczywistościa,

- wymaga aktywności ze strony uczestniczących w niej osób.

Metody symulacyjne mogą odegrać w nauczaniu pożyteczną rolę, gdy jest traktowana jako czynnik wzbogacający szeroki wachlarz metod konwencjonalnych, a nie ich substytut.

-sytuacyjną- służy wyrabianiu u uczniów umiejętności wszechstronnego analizowania problemów, skłądających się na tzw. sytuację trudną, a także podejmowania na tej podstawie odpowiednich decyzji oraz wskazywaniu ewentualnych następstw poczynań zgodnych z tymi decyzjami. Od metody symulacyjnej różni się tym, że dotyczy przeważnie sytuacji fikcyjnych, aczkolwiek prawdopodobnych. Dlatego też, proponowane przez uczniów rozwiązania nie mają tutaj tego ukłądu odniesienia, jakim w metodzie symulacyjnej były rzeczywiste fakty. Można powiedzieć, że metoda symulacyjna ma charakter przede wszystkim retrospektywny i autentyczny w sensie symulowanych poczynań, a metoda sytuacyjna- prospektywny i fikcyjny.

- inscenizacji- występuje pod różnymi postaciami- wcześniej przygotowany lub improwizowany dialog lub dyskusja na określony temat, odtworzenia wydarzeń, które kiedyś miały miejsce, albo też dalekich od autentyczności. Od wyżej wymienionych metod różni się tym, że można ją stosować w pracy ze stosunkowo licznymi grupami uczniów, a ponadto wykorzystywać dla celów nie tylko wychowania umysłowego, lecz również emocjonalnego.

-tzw. burza mózgów- nazywana giełdą pomysłów. Korzysta się z niej w celu zachęcenia uczniów do spontanicznego wysuwania pomysłów umożliwiających rozwiązanie jakiego niestereotypowego zadania na zasadzie "pierwsza myśl najlepsza", słowem- do rozwiązywania problemów z pomocą intuicji i wyobraźni. W naszym szkolnictwie podstawowym i średnim metody gier dydaktycznych nie odegrały dotyczas istotnej roli. Na szerszą skalę stosuje się je w szkolnictwie wyższym, zwłaszcza wojskowym.