###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
###############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################
#############################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################################{ }{\f56 zdolno\'9cci\'b9, kt\'f3ra naturalnie po\'b3\'b9czona jest z wiedz\'b9 we w\'b3a\'9c
ciwym sensie, tzn. w naszym przyk\'b3adzie ze znajomo\'9cci\'b9 wielu praw. Ponadto wiedza rozumiana subiektywnie jest (b) wiedz\'b9 }{\i\f56 systematyczn\'b9}{\f56 . Nie ka\'bfdy, kto wie co\'9c o pewnej dziedzinie posiada odpowiadaj\'b9c\'b9 jej nauk
\'ea, lecz tylko ten, kto systematycznie przebada\'b3 t\'ea dziedzin\'ea i kto poza pojedynczymi stanami rzeczy zna zwi\'b9zki zachodz\'b9ce mi\'eadzy nimi.
\par M\'f3wi si\'ea niekiedy o czynno\'9cciach naukowych, a wi\'eac o badaniu. Czynno\'9cci te nazwane s\'b9 dlatego naukowymi, gdy\'bf cel ich polega na wytworzeniu lub udoskonaleniu nauki w sensie subiektywnym. Ten bowiem, kto bada, uczy si\'ea
 itd., stara si\'ea o zdobycie wiedzy systematycznej.
\par (2) Nauka rozumiana obiektywnie nie jest wiedz\'b9 lecz uk\'b3adem zda\'f1 obiektywnych. W tym sensie m\'f3wi si\'ea np. \ldblquote Matematyka uczy, \'bfe...\rdblquote  albo \ldblquote Bierzemy z astronomii nast\'eapuj\'b9c twierdzenie...\rdblquote 
 itd. Tak rozumiana nauka nie istnieje oczywi\'9ccie \ldblquote w sobie\rdblquote , ale nie jest ona tak\'bfe zwi\'b9zana z pojedynczy cz\'b3owiekiem. Przy takim rozumieniu chodzi w niej raczej o p}{e}{\f56 wien tw\'f3r spo\'b3eczny, istniej\'b9cy w my
\'9cleniu wielu ludzi, a mianowicie istniej\'b9cy cz\'easto w ten spos\'f3b, \'bfe \'bfaden z tych ludzi nie zna wszystkich nale\'bf\'b9cych do niej zda\'f1. Nauka rozumiana obiektywnie posiada nast\'eapuj\'b9ce cechy:
\par }{(a) Jest ona }{\i\f56 systematycznie uporz\'b9}{\i dkowanym}{\f56  uk\'b3adem zda\'f1 obiektywnych - odpowiednio do systematycznego charakteru nauki w subiektywnym sensie tego s\'b3owa.
\par (b) Do nauki zaliczaj\'b9 si\'ea nie wszystkie nale\'bf\'b9ce do jej dziedziny zdania, lecz tylko takie, kt\'f3re }{\i znane}{\f56  s\'b9 przynajmniej jednemu cz\'b3owiekowi. Dok\'b3adniej powiedziawszy: poza zdaniami komu\'9c znanymi nie ma \'bf
adnych zda\'f1 faktycznych, lecz tylko mo\'bfliwe. Nauka nie sk\'b3ada si\'ea z mo\'bfliwych, lecz z faktycznie utworzonych zda\'f1. Dlatego mo\'bfna m\'f3wi\'e6 o rozwoju, post\'eapie nauki. Dochodzi on do skutku w te}{n}{\f56  spos\'f3b, \'bf
e ludzie poznaj\'b9 nowe stany rzeczy i odpowiednio do nich tworz\'b9 nowe zdania.
\par (c) Nauka jest, jak powiedzieli\'9cmy, tworem }{\i\f56 spo\'b3ecznym}{\f56 . Z tego powodu nale\'bf\'b9 do niej tylko takie zdania, kt\'f3re w jaki\'9c spos\'f3b zosta\'b3y zobiektywizowane, tzn. przedstawione za pomoc\'b9 znak\'f3w, przedstawione tak, 
\'bfe przynajmniej zasadniczo dost\'eapne s\'b9 innym ludziom. Mo\'bfna by\'b3oby sobie by\'e6 mo\'bfe pomy\'9cle\'e6 tak\'bfe jak\'b9\'9c indywidualn\'b9 nauk\'ea, zbudowan\'b9 przez pojedynczego cz\'b3owieka i tylko jemu znan\'b9; kto\'9c
 taki nie potrzebowa\'b3by jej w o}{g}{\f56 \'f3le przedstawia\'e6 za pomoc\'b9 znak\'f3w. Faktycznie jednak taka nauka nie istnieje.
\par }{
\par }{\ul Nauka i logika.}{\f56  Z naszego opisu nauki wynika, \'bfe jest ona istotnie zale\'bfna od logiki. Zale\'bfno\'9c\'e6 ta ma r\'f3\'bfnoraki sens.
\par Je\'9cli chodzi najpierw o }{\i\f56 nauk\'ea w rozumieniu obiektywnym}{, to }{\f56 jest jasne, \'bfe musi by\'e6 ona zbudowana logicznie. Nauka jest bowiem zbudowana systematycznie, tzn. jej zdania znajduj\'b9 si\'ea
 we wzajemnych stosunkach logicznych. We wczesnych fazach swojego rozwoju nauka zawiera cz\'easto oczywi\'9ccie tylko pewn\'b9 mnogo\'9c\'e6 nie po\'b3\'b9}{c}{\f56 zonych wzajemnie zda\'f1. Jest to jednak przez wszystkich naukowc\'f3w traktowane jako co
\'9c niezadowalaj\'b9cego i g\'b3\'f3wnym d\'b9\'bfeniem ka\'bfdego badania naukowego jest nie tylko odkrywanie nowych stan\'f3w rzeczy, lecz tak\'bfe (a by\'e6 mo\'bfe przede wszystkim) logiczny porz\'b9dek }{j}{\f56 u\'bf ustalonych zda\'f1
. Logika - a mianowicie tutaj logika formalna - tworzy wi\'eac niezb\'eadne ramy dla tak rozumianej nauki, kt\'f3ra zawsze musi zak\'b3ada\'e6 logik\'ea.
\par R\'f3wnie\'bf dla }{\i nauki w sensie subiektywnym}{\f56  logika stanowi za\'b3o\'bfenie, gdy\'bf nauka ta (jako stan) jest pewn\'b9 wiedz\'b9 systematyczn\'b9, polegaj\'b9c\'b9 na pojmowaniu nauki w sensie obiektywnym. Tworz\'b9ce t\'ea wiedz\'ea s\'b9
dy musz\'b9 by\'e6 wi\'eac mi\'eadzy sob\'b9 tak samo po\'b3\'b9czone jak zdania nauki obiektywnej.
\par Je\'9cli tak jest, to tak\'bfe }{\i badanie naukowe}{\f56  musi by\'e6 prowadzone przez logik\'ea i to nawet w podw\'f3jny spos\'f3b: (1) Przede wszystkim oczywi\'9ccie badaczowi nie tylko nie wolno gwa\'b3ci\'e6 praw logicznych, lecz musi on post\'eapowa
\'e6 zgodnie z tymi prawami. W wi\'eakszo\'9cci bowiem wypadk\'f3w poznawanie naukowe jest poznawaniem po\'9crednim, a wi\'eac wnioskowaniem}{.}{\f56  St\'b9d logika formalna jest niezb\'eadnym za\'b3o\'bfeniem badania naukowego. (2) Ponadto w ka\'bf
dym takim badaniu musi si\'ea, jak si\'ea m\'f3wi, post\'eapowa\'e6 \ldblquote metodycznie\rdblquote . Znaczy to, \'bfe nale\'bfy zastosowa\'e6 pewne poprawne metody. Metody takie s\'b9 opracowywane w ka\'bfdej nauce zgo}{d}{\f56 nie z rodzajem przedmiot
\'f3w, kt\'f3rymi si\'ea ona zajmuje. Jednak ka\'bfde badanie naukowe potrzebuje tak\'bfe pewnych og\'f3lnych zasad metodycznych obowi\'b9zuj\'b9cych dla wszystkich - lub przynajmniej dla wielu r\'f3\'bfnych - nauk. Zasady te rozwa\'bfane s\'b9
 w metodologii, kt\'f3ra, }{j}{\f56 ak powiedzieli\'9cmy, tworzy jedn\'b9 z cz\'ea\'9cci logiki. Tym samym badanie naukowe zak\'b3ada tak\'bfe logik\'ea w szerszym sensie tego s\'b3owa.
\par Nie nale\'bfy jednak tego tak rozumie\'e6, jakby naukowiec musia\'b3 nauczy\'e6 si\'ea logiki czy te\'bf metodologii zanim przyst\'b9pi do badania. Przeciwnie, wiadomo, \'bfe znajomo\'9c\'e6 \'bfadnej z nich nie jest niezb\'eadna w fazach pocz\'b9
tkowych jakiej\'9c nauki - wystarczaj\'b9 naturalne zdolno\'9cci. Jest tak\'bfe faktem, \'bfe zasady logiki dopiero wtedy zostaj\'b9 wyabstrahowane z nauk i sformu\'b3owane, gdy te do\'9c\'e6 daleko post\'b9}{p}{\f56 i\'b9 w swoim rozwoju. Jednak\'bf
e dwie rzeczy pozostaj\'b9 niew\'b9tpliwe: (1) }{\i\f56 ka\'bfda}{\f56  nauka budowana jest wed\'b3ug zasad logicznych i metodologicznych, nawet wtedy kiedy naukowiec czyni to nie\'9cwiadomie; (2) zreflektowane sformu\'b3
owanie tych zasad jest zwykle konieczne w dalszych fazach rozwoju danej nauki. <Logika naturalna> wystarcza w prostszych zagadnieniach; je\'9cli jednak dojdzie si\'ea do bardziej skomplikowanych, to w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w zawodzi. Regularnie i ca
\'b3kowicie zawodzi ona wtedy, gdy chcemy zda\'e6 sobie spraw\'ea z}{ }{\f56 sensu tego, co dokona\'b3o si\'ea w nauce: w tym wypadku niezb\'eadna jest dok\'b3adna znajomo\'9c\'e6 logiki formalnej i metodologii.
\par }{
\par }{\f56\ul Plan ksi\'b9\'bfki.}{\f56  Po tym, co powiedzieli\'9cmy, mo\'bfna by\'b3oby s\'b9dzi\'e6, \'bfe og\'f3lna metodologia nauk odnosi si\'ea wy\'b3\'b9cznie do poznawania po\'9credniego. Tak jednak nie jest. Tak\'bfe w dziedzinie poznawania bezpo
\'9credniego istniej\'b9 pewne metody, kt\'f3re zosta\'b3y wsp\'f3\'b3cze\'9cnie technicznie rozwini\'eate i sta\'b3y si\'ea przedmiotem metodologii og\'f3lnej. Wyr\'f3\'bfnione miejsce zajmuje w\'9cr\'f3d nich metoda }{\i fenomenologiczna}{. Jest ona m}{
\f56 etod\'b9 duchowego patrzenia i opisywania tego, co zobaczone. Zawiera przy tym wiele regu\'b3, kt\'f3re obowi\'b9zuj\'b9 ca\'b3kowicie og\'f3lnie, tzn. dla ka\'bfdego my\'9clenia. Chodzi w niej o jedn\'b9 z nowszych zasad, kt\'f3ra nie tylko u\'bf
ywana jest przez mniej wi\'eacej po\'b3ow\'ea og\'f3\'b3u f}{i}{\f56 lozof\'f3w, lecz tak\'bfe stosowana poza filozofi\'b9 w r\'f3\'bfnych naukach humanistycznych i kt\'f3ra, jak si\'ea wydaje, znajduje coraz wi\'eaksze uznanie. Logika stoi z ni\'b9 w 
\'9ccis\'b3ym zwi\'b9zku, mianowicie je\'9cli chodzi o trzeci\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 logiki, tzn. filozofi\'ea logiki. Metod\'ea feno}{m}{\f56 enologiczn\'b9 b\'eadziemy rozwa\'bfa\'e6 najpierw.
\par Z metod po\'9crednich opracowano w ostatnich czasach trzy grupy. W pierwszej chodzi o ten typ poznania po\'9credniego, kt\'f3ry polega na interpretacji jakiego\'9c j\'eazyka. Ze wzgl\'eadu na szczeg\'f3ln\'b9 wag\'ea j\'eazyka w wielu naukach (pr
zede wszystkim historycznych, lecz tak\'bfe matematycznych), }{\i\f56 analiza j\'eazyka}{\f56  nale\'bfy do og\'f3lnej teorii metod. Do pewnego stopnia stanowi ona cz\'b3on przeciwny dla metody fenomenologicznej: tak\'bfe w niej analizuje si\'ea
 rzeczy, tylko \'bfe w ca\'b3kiem inny, po\'9credni spos\'f3b, tzn. poprzez uk\'b3ad znak\'f3w.
\par W dalszym ci\'b9gu b\'eadziemy mieli do czynienia z samym wnioskowaniem. Spotkamy si\'ea przy tym z dwoma rodzajami wniosk\'f3w: }{\i dedukcyjnymi}{ i }{\i redukcyjnymi}{\f56 . (Znaczenie tych wyra\'bfe\'f1 zostanie podane p\'f3\'9fniej).
\par Otrzymujemy zatem nast\'eapuj\'b9cy podzia\'b3: 
\par }{1. metoda fenomenologiczna,
\par }{\f56 2. analiza j\'eazyka,
\par }{3. metoda dedukcyjna, 
\par 4. metoda redukcyjna.
\par }\pard\plain \s1\qc\fi284\sb60\sa120\sl240\slmult0\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel0\adjustright \b\fs28\lang1045\cgrid {\sect }\sectd \sbknone\linex0\headery709\footery709\colsx709\endnhere\sectdefaultcl \pard\plain 
\s1\qc\fi284\sb60\sa120\sl240\slmult0\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel0\adjustright \b\fs28\lang1045\cgrid {\page {\*\bkmkstart _Toc4079935}{\*\bkmkstart _Toc4080675}II. METODA FENOMENOLOGICZNA{\*\bkmkend _Toc4079935}{\*\bkmkend _Toc4080675}

\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079936}{\*\bkmkstart _Toc4080676}3. Uwagi og\'f3lne{\*\bkmkend _Toc4079936}{\*\bkmkend _Toc4080676}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul H}{\f56\ul istoryczne uwagi wst\'eapne.}{\f56  Nazwy \ldblquote fenomenologia\rdblquote  u\'bfy\'b3 po raz pierwszy, jak si\'ea wydaje, J. H. Lambert w swoim }{\i Neues Organon}{\f56  (1764). Nast\'eapnie s\'b3owo to wyst\'eapuje tak\'bfe u Kanta (}
{\i Metaphysische Anfangsgr\'fcnde der Naturwissenschaft}{, 1786), Hegla (}{\i Ph\'e4nomenologie des Geistes}{, 1807)}{\cs15\fs28\super \chftn {\footnote \pard\plain \s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super \chftn }{ }{
\lang1045 Fenomenologia ducha, tlum. A. Landman, 2 tomy, Warszawa 1963, 1965 (przypis tlumacza).}}}{, Renouviera (}{\i Fragments de la philosophie de Sir W. Hamilton}{, 1840), W. Hamiltona (}{\i Lectures on Logic}{, 1860), Amiela (}{\i Journal intime}{
, 1869), E. von Hartmanna (}{\i Ph\'e4nomenologie des sittlichen Bewusstseins}{\f56 , 1879) i innych. Jego znaczenie u ka\'bfdego z tych autor\'f3w jest bardzo r\'f3\'bfne, \'bfaden z nich jednak nie u\'bfywa\'b3 go dla okre\'9clenia pewnej szczeg\'f3
lnej, dok\'b3adnie zdeterminowanej metody my\'9clenia.
\par }{Dopiero Edmund Hu}{\f56 sserl (1859-1938) wprowadzi\'b3 s\'b3owo \ldblquote fenomenologia\rdblquote  w tym sensie. Jego metodologiczne idee wywar\'b3y decyduj\'b9cy wp\'b3yw na europejsk\'b9 i cz\'ea\'9cciowo r\'f3wnie\'bf ameryka\'f1sk\'b9 filozofi\'ea
. Pomi\'eadzy dwiema wojnami \'9cwiatowymi utworzy\'b3a si\'ea wok\'f3\'b3 niego znacz\'b9ca szko\'b3a filozo}{f}{\f56 iczna (M. Scheler, R. Ingarden, M. Farber, E. Stein, O. Becker, E. Fink, A. Pf\'e4nder, A. Koyr\'e9 i inni). P\'f3\'9f
niej, z pewnymi zmianami, jego metod\'ea przej\'eali egzystencjali\'9cci. Jest ona dzisiaj najwa\'bfniejszym sposobem post\'eapowania w tej szkole (G. Marcel, M. He}{i}{\f56 degger, J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty) i poniewa\'bf w r\'f3\'bf
nych krajach, przede wszystkim w Niemczech, we Francji i we W\'b3oszech, egzystencjalizm wywar\'b3 silny wp\'b3yw na ca\'b3o\'9c\'e6 nauk humanistycznych, to przez to tak\'bfe metoda fenomenologiczna sta\'b3a si\'ea wa\'bfna dla }{t}{\f56 ych dyscyplin. R
\'f3wnie\'bf kilku niezale\'bfnych my\'9clicieli - jak N. Hartmann - u\'bfywa pewnej odmiany metody fenomenologicznej. Mo\'bfna wi\'eac bez przesady twierdzi\'e6, \'bfe przynajmniej na kontynencie europejskim metoda ta ma decyduj\'b9
ce znaczenie dla filozofii. W przeci}{w}{\f56 ie\'f1stwie do tego w p\'f3\'b3nocnoameryka\'f1skiej i angielskiej filozofii jest ona ma\'b3o u\'bfywana.
\par }{
\par }{\f56\ul Metodologiczne uwagi wst\'eapne.}{\f56  Nie jest \'b3atwo dok\'b3adnie okre\'9cli\'e6, jakie regu\'b3y metody fenomenologicznej by\'b3y uwa\'bfane przez Husserla za podstawowe. Rozwija\'b3 on bowiem t\'ea metod\'ea w trakcie swoich bada\'f1
 filozoficznych stopniowo i nigdy jasno jej nie stre\'9cci\'b3. Tylko przygodnie pojawiaj\'b9 si\'ea w jego pismach uwagi metodologiczne i ponadto nie s\'b9 one zawsze \'b3atwo zrozumia\'b3e. Dodatkowo dochodzi do tego fakt, \'bfe s\'b3owo \ldblquote 
fenomenolog}{i}{\f56 a\rdblquote  oznacza u Husserla zar\'f3wno metod\'ea jak te\'bf pewn\'b9 doktryn\'ea. \'afadnej metody nie mo\'bfna wprawdzie ca\'b3kowicie oddzieli\'e6 od pewnych tre\'9cciowych za\'b3o\'bfe\'f1
, ale w tym wypadku splecenie metody i tre\'9cci jest tak \'9ccis\'b3e, \'bfe cz\'easto wydaje si\'ea w\'b9tpliwe, czy czysto meto}{d}{\f56 ologiczne idee dadz\'b9 si\'ea w og\'f3le ca\'b3kiem jasno przedstawi\'e6.
\par   Nast\'eapuj\'b9ce rozr\'f3\'bfnienie posiada jednak znaczenie decyduj\'b9ce. Istotnym rysem metody fenomenologicznej jest tzw. redukcja. U Husserla mamy do czynienia z dwiema redukcjami }{\i\f56 \ldblquote ejdetyczn\'b9\rdblquote }{ i }{\i \ldblquote 
fenomen}{\i\f56 ologiczn\'b9\rdblquote }{\f56  w w\'ea\'bfszym sensie. Redukcj\'ea ejdetyczn\'b9 Husserl opracowa\'b3 g\'b3\'f3wnie w swoich }{\i Logische Untersuchungen}{\f56  (1901), fenomenologiczn\'b9 w w\'ea\'bfszym sensie stosowa\'b3 coraz cz\'ea
\'9cciej od }{\i Ideen zu einer reinen Ph\'e4nomenologie und ph\'e4nomenologischen Philosophie}{ (1913)}{\cs15\fs28\super \chftn {\footnote \pard\plain \s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super \chftn }{ }{\i\lang1045 
Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii.}{\lang1045  Ksiega pierwsza, tlum. D. Gierulanka. Warszawa 1975 (przypis tlumacza).}}}{\f56 . Tutaj chcemy zaj\'b9\'e6 si\'ea bli\'bfej tylko pierwsz\'b9, ejdetyczn\'b9 odmian\'b9
 redukcji, a redukcj\'ea fenomenologiczn\'b9 pozostawi\'e6 ca\'b3kowicie poza rozwa\'bfaniem, gdy\'bf jest ona tak \'9cci\'9cle z\'b3\'b9czona ze specyficzn\'b9 doktryn\'b9 Husserla, \'bfe z trudem da si\'ea j\'b9 traktowa\'e6 jako metod\'ea
 o znaczeniu og\'f3lnym.
\par }{
\par }{\ul Istotne rysy fenomenologii.}{\f56  Metoda fenomenologiczna jest szczeg\'f3lnym rodzajem post\'eapowania poznawczego. Jej istotnym sk\'b3adnikiem jest pewien typ duchowego ogl\'b9dania przedmiot\'f3w, tzn. opiera si\'ea ona na }{\i intuicji}{\f56 
. Intuicja ta odnosi si\'ea do tego, co }{\i dane}{\f56 . G\'b3\'f3wna zasada fenomenologii brzmi: \ldblquote z powrotem do rzeczy samych\rdblquote , przy czym przez \ldblquote rzeczy\rdblquote  nale\'bfy rozumie\'e6 w\'b3a\'9cnie to, co }{\i dane}{\f56 
. Wymaga to jednak trojakiego wy\'b3\'b9czenia b\'b9d\'9f \ldblquote redukcji\rdblquote , zwanej tak\'bfe \ldblquote epoch\'e9\rdblquote : po pierwsze, wy\'b3\'b9czenia wszystkiego, co subiektywne: nale\'bfy zaj\'b9\'e6 czysto }{\i\f56 obiektywn\'b9}{
\f56 , zwr\'f3con\'b9 ku przedmiotowi postaw\'ea; po drugie, wy\'b3\'b9czenia wszystkiego, co p\'b3ynie z r\'f3\'bfnego typu teorii, jak hipotezy, dowody, wy\'b3\'b9czenia w inny spos\'f3b zdobytej wiedzy - tak \'bfe }{\i tylko to, co dane}{\f56 
 dochodzi do g\'b3osu: po trzecie, wy\'b3\'b9czenia wszelkiej }{\i tradycji}{\f56 , tzn. wszystkiego, co inni twierdzili na temat wchodz\'b9cego w gr\'ea przedmiotu.
\par Dany przedmiot (\ldblquote fenomen\rdblquote ) podlega znowu dwojakiego typu redukcji: po pierwsze, pozostawia si\'ea poza rozwa\'bfaniem istnienie przedmiotu, a uwaga zostaje skierowana wy\'b3\'b9cznie na jego uposa\'bfenie tre\'9cciowe }{\i [Washeit]}{
, na to, czym }{\i [was]}{ dany}{\f56  przedmiot jest; po drugie, z tego uposa\'bfenia tre\'9cciowego zostaje wy\'b3\'b9czone wszystko, co }{\i nieistotne}{ i tylko istota przedmiotu jest poddana analizie.
\par }{\f56 W zwi\'b9zku z powy\'bfszym nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6, \'bfe \ldblquote fenomenologiczne\rdblquote  wy\'b3\'b9czenie nie jest r\'f3wnoznaczne z zaprzeczeniem. Wy\'b3\'b9czone elementy pomija si\'ea tylko, abstrahuje si\'ea od nich i rozwa\'bfa wy
\'b3\'b9cznie to, co pozostaje. Redukcja ejdetyczna nie zawiera tak\'bfe \'bfadnego s\'b9du dotycz\'b9cego warto\'9cci innych procedur i innych aspekt\'f3w. Ten, kto post\'eapuje fenomenologicznie, nie rezy}{g}{\f56 nuje z p\'f3\'9f
niejszego zastosowania innych procedur i z ponownego rozwa\'bfenia pomini\'eatych aspekt\'f3w. Zasada redukcji obowi\'b9zuje tylko w trakcie trwania fenomenologicznych rozwa\'bfa\'f1.
\par }{
\par }{\ul Uprawomocnienie metody fenomenologicznej.}{\f56  Na pierwszy rzut oka ogl\'b9d fenomenologiczny wydaje si\'ea czym\'9c ca\'b3kiem prostym, polegaj\'b9cym tylko na uruchomieniu duchowej w\'b3adzy widzenia, w danym wypadku mo\'bfe to by\'e6 tak\'bf
e zewn\'eatrzne poruszanie si\'ea, np. podr\'f3\'bf, zaj\'eacie dogodnej pozycji itd., kt\'f3re czyni\'b9 przedmiot dobrze widocznym. Specjalna}{ }{\f56 metoda, kt\'f3ra regulowa\'b3aby ruch my\'9cli, wydaje si\'ea na pierwszy rzut oka zupe\'b3
nie niekonieczna.
\par Jest ona jednak konieczna i to z dw\'f3ch wzgl\'ead\'f3w. (1) Cz\'b3owiek jest tak ukszta\'b3towany, \'bfe posiada prawie nieprzezwyci\'ea\'bfaln\'b9 sk\'b3onno\'9c\'e6 do wk\'b3adania w to, co widzi, obcych - w przedmiocie wcale nie danych - element\'f3
w. Elementy te wk\'b3adane s\'b9 albo z powodu naszych subiektywnych emocjonalnych nastawie\'f1 (cz\'b3owiek tch\'f3rzliwy widzi si\'b3\'ea wroga jako podw\'f3jn\'b9), albo z powodu w inny spos\'f3b zdobytej wiedzy. Wprojektowujemy w d}{a}{\f56 
ny przedmiot nasze hipotezy, teorie, wyobra\'bfenia itd. W redukcji ejdetycznej chodzi za\'9c o to, aby widzie\'e6 sam dany przedmiot i poza tym nic innego. Aby to osi\'b9gn\'b9\'e6 musi by\'e6 zastosowana starannie opracowana i wy\'e6wiczona metoda. (2) 
\'afaden przedmiot nie jest}{ }{\f56 prosty, ka\'bfdy jest niesko\'f1czenie z\'b3o\'bfony, sk\'b3ada si\'ea z r\'f3\'bfnych komponent\'f3w i aspekt\'f3w, kt\'f3re nie s\'b9 jednakowo wa\'bfne. Cz\'b3owiek nie mo\'bfe jednak wszystkich tych element\'f3
w uchwyci\'e6 jednocze\'9cnie, musi je obserwowa\'e6 jeden po drugim. Tak\'bfe to wymaga m\'b9drze przem}{y}{\f56 \'9clanej i wy\'e6wiczonej metody.
\par Z tych powod\'f3w nie tylko istnieje metoda fenomenologiczna, lecz tak\'bfe }{\i konieczne}{ jest dobre jej opanowanie w celu poprawnego widzenia.
\par }{\f56 Tyle twierdz\'b9 sami fenomenologowie. Ich punkt widzenia krytykowany jest przez empiryst\'f3w i kantowskich krytycyst\'f3w. Abstrahuj\'b9c jednak od znaczenia tego sporu, nawet w kr\'f3tkim przedstawieniu wsp\'f3\'b3czesnych metod my\'9c
lenia nie mo\'bfe zabrakn\'b9\'e6 rozdzia\'b3u o metodzie fenomenologicznej, poniewa\'bf jest ona stosowana przez du\'bf\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 (by\'e6 mo\'bfe przez wi\'eakszo\'9c\'e6) dzisiejszych filozof\'f3w i zawiera wiele regu\'b3 obowi\'b9zuj\'b9
cych niezale\'bfnie od stanowiska filozoficznego. Prawie wszystkie regu\'b3y metody fenomenologicznej mo\'bfna by\'b3oby nawet uzna\'e6 za og\'f3lne regu\'b3y naukowe. To jednak nie odpowiada\'b3oby intencjom samych fenome}{n}{\f56 olog\'f3
w. Mimo to jest obiektywnym faktem, \'bfe sformu\'b3owali oni wa\'bfne, og\'f3lnie obowi\'b9zuj\'b9ce regu\'b3y my\'9clenia teoretycznego.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079937}{\*\bkmkstart _Toc4080677}4. Z powrotem do rzeczy samych!{\*\bkmkend _Toc4079937}{\*\bkmkend _Toc4080677}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Ogl\'b9d istoty.}{\f56  Wymieniona wy\'bfej g\'b3\'f3wna regu\'b3a metody fenomenologicznej \ldblquote z powrotem do rzeczy samych\rdblquote  oznacza przede wszystkim, i\'bf rzeczy te powinno si\'ea }{\i\f56 widzie\'e6}{\f56 
 duchowo. Metoda fenomenologiczna jest metod\'b9 intuicji, duchowego patrzenia. Wed\'b3ug fenomenolog\'f3w tego rodzaju ogl\'b9d jest konieczn\'b9 podstaw\'b9 ka\'bfdego prawdziwego poznania. W terminologii Husserla: }{\i\f56 \'9fr\'f3d\'b3owo prezentuj
\'b9ca \'9cwiadomo\'9c\'e6 jest jedynym \'9fr\'f3d\'b3em prawomocno\'9cci poznania}{\f56 . Ka\'bfde bowiem poznawanie po\'9crednie, a wi\'eac wnioskowanie, jest wnioskowaniem na podstawie czego\'9c i ostatecznie owo co\'9c musi by\'e6 dane w jakim\'9c
 typie ogl\'b9du. Widzie\'e6 mo\'bfna jednak\'bfe tylko to, co dane. To, co dane, \ldblquote rzecz\rdblquote , nazywa si\'ea u Husserla \ldblquote fenomenem\rdblquote , od greckiego \u966\'3f}{\f59 \'e1\'e9\'ed\'fc\'ec\'e5\'ed\'ef\'ed, to co si\u281\'65}{
\f56  przejawia, co w spos\'f3b jasny znajduje si\'ea przed nami (\u966\'3f}{\f59 \'fe\'f2 = \u347\'73}{\f56 wiat\'b3o). Sam ogl\'b9d jest (wewn\'eatrzn\'b9, duchow\'b9) artykulacj\'b9 fenomenu, po grecku \u955\'3f}{\f59 \'dd\'e3\'e5\'e9\'ed. St\u261\'61}
{\f56 d nazwa \ldblquote fenomenologia\rdblquote . Jest ona artykulacj\'b9 tego, co dane, dane bezpo\'9crednio w duchowym patrzeniu.
\par W tym kontek\'9ccie nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6: (1) intuicja jest tu przeciwstawiona zar\'f3wno poznawaniu dyskursywnemu, jak te\'bf abstrakcji. U\'bfywamy tego s\'b3owa tylko w pierwszym sensie, tzn. rozumiemy przez \ldblquote intuicj\'ea\rdblquote  bezpo
\'9crednie, lecz }{\i nie}{\f56  wyczerpuj\'b9ce uchwycenie przedmiotu. Poznanie ludzkie jest istotnie abstrakcyjne, ujmuje tylko }{\i aspekty}{ tego, co dane i nie jest }{\f56 w stanie wyczerpa\'e6
 wszystkiego, co jest obecne w tym, co dane. Intuicja w sensie poznania wyczerpuj\'b9cego nie istnieje, w ka\'bfdym razie nie u nas ludzi. (2) Zarzuca si\'ea niekiedy fenomenologom - i by\'e6 mo\'bfe nie ca\'b3kiem bez powodu - \'bfe chcieliby oni pomin
\'b9\'e6 ka\'bfd\'b9 inn\'b9 form\'ea wiedzy, np. wiedz\'ea o tym, co prawdopodobne. Jednak\'bfe ich zasady nie g\'b3osz\'b9 nic takiego. Wiedza, \'bfe co\'9c jest prawdopodobne, ma oczywi\'9ccie miejsce a\'bf nazbyt cz\'ea
sto; ale niemniej jednak jest ona }{\i\f56 wiedz\'b9}{\f56 . Je\'bfeli wi\'eac pewne zdanie zostaje stwierdzone tylko z prawdopodobie\'f1stwem, to i tak ten, kto je stwierdza, musi }{\i\f56 wiedzie\'e6}{\f56 , \'bf
e zdanie to jest prawdopodobne. Jednak prawdopodobie\'f1stwo jakiego\'9c zdania mo\'bfe zosta\'e6 poznane tylko dzi\'eaki wnioskowaniu, takie wnioskowanie zak\'b3ada zawsze pewno\'9c\'e6 dotycz\'b9c\'b9 czego\'9c, a wi\'eac uchwycenie jakich\'9c przedmiot
\'f3w. W tym i tylko w tym sensie obowi\'b9zuje podstawowa zasada fenomenologiczna. Gdyby j\'b9 rozumie\'e6 w ten spos\'f3b, \'bfe wiedzie\'e6 co\'9c mo\'bfemy tylko w spos\'f3b pewny, to by\'b3aby ona oczywi\'9ccie fa\'b3szywa.
\par }{
\par }{\ul Obiektywizm.}{ Druga podsta}{\f56 wowa regu\'b3a metody fenomenologicznej, tak jak j\'b9 reprezentowa\'b3 Husserl, mog\'b3aby by\'e6 sformu\'b3owana nast\'eapuj\'b9co: }{\i\f56 w ka\'bfdym badaniu my\'9clenie powinno by\'e6 skierowane wy\'b3\'b9
cznie na przedmiot z ca\'b3kowitym wy\'b3\'b9czeniem wszystkiego, co subiektywne}{\f56 . Tak uj\'eata, regu\'b3a ta nale\'bfy do wsp\'f3lnego dobra zachodniej metody naukowej. Zawiera ona dwie r\'f3\'bfne, lecz \'9cci\'9cle ze sob\'b9 z\'b3\'b9
czone zasady praktyczne.
\par Przede wszystkim wymaga ona, aby naukowiec, \'bfeby tak powiedzie\'e6, odda\'b3 si\'ea w pe\'b3ni badanemu przedmiotowi widz\'b9c tylko to, co obiektywne. Musi on zatem wy\'b3\'b9czy\'e6
 wszystko, co pochodzi od niego samego, od podmiotu, przede wszystkim swoje uczucia, \'bfyczenia, osobiste nastawienia itd. Wymagany jest bowiem czysty ogl\'b9d, czysto teoretyczne nastawienie w pierwotnym greckim sensie s\'b3owa \ldblquote teo}{r}{\f56 
ia\rdblquote  (= ogl\'b9danie). Naukowiec wype\'b3niaj\'b9cy t\'ea regu\'b3\'ea jest czysto poznaj\'b9c\'b9 istot\'b9, kt\'f3ra w pe\'b3ni zapomina o sobie samej.
\par Po drugie, regu\'b3a ta wymaga postawy kontemplacyjnej, tzn. wy\'b3\'b9czenia tego co praktyczne. Badaczowi nie wolno si\'ea pyta\'e6, jakiemu celowi to czy tamto mog\'b3oby s\'b3u\'bfy\'e6, lecz tylko i wy\'b3\'b9cznie, jakie to co\'9c }{\i jest}{\f56 
. Dziedzina tego, co praktyczne np. moralno\'9c\'e6, religia, mo\'bfe by\'e6 jednak\'bfe badana fenomen logicznie, tak jak to si\'ea dzieje w pracach Schelera i Otto, lecz wtedy przedmioty praktyczne, jak cele, warto\'9cci itd. s\'b9
 traktowane czysto kontemplacyjnie. Fenomenologia jest wi\'eac na wskro\'9c teoretyczna tak\'bfe i w tym sensie, \'bfe jest apraktyczna.
\par Obiektywizm, do kt\'f3rego d\'b9\'bf\'b9 fenomenologowie jest oczywi\'9ccie tylko idea\'b3em. Cz\'b3owiek nie jest tylko intelektem, tak\'bfe w badaniu naukowym w mniejszym lub wi\'eakszym stopniu wsp\'f3\'b3obecne s\'b9 motywy emocjonalne. Niekt\'f3
re z nich wydaj\'b9 si\'ea nawet wspiera\'e6 badanie naukowe, tak np. wola, nami\'eatne pragnienie wiedzy. W pozosta\'b3ych jednak wypadkach uczucia i akty woli a\'bf nazb}{y}{\f56 t cz\'easto zaciemniaj\'b9 czysto\'9c\'e6
 naukowego patrzenia. Mimo to wydaje si\'ea praktycznie niemo\'bfliwe ca\'b3kowite ich wy\'b3\'b9czenie i w tej sytuacji fenomenologiczna regu\'b3a jest tym bardziej wa\'bfna. Ten bowiem, kto ci\'b9gle i \'9cwiadomie nie stara si\'ea jej dotrzyma\'e6
, tym \'b3at}{w}{\f56 iej popadnie w subiektywizm. Wielkie zdobycze naszego kr\'eagu kulturowego zawdzi\'eaczamy, jak s\'b3usznie podkre\'9claj\'b9 fenomenologowie, w\'b3a\'9cnie obiektywizmowi.
\par }{
\par }{\f56\ul Subiektywne my\'9clenie Kierkegaarda.}{ Przeciwko tej dawno potwierdzonej, a ostatnio szczeg\'f3lnie przez Huss}{\f61 erla wyostrzonej, regule obiektywizmu broni\'e0 si\'e6 uczniowie S\'b8rena Kierkegaarda, egzystencjali\'faci. Twierdz\'e0 oni, 
\'fde dla docieka\'f1 filozoficznych obiektywizm jest niewystarczaj\'e0cy, przeciwnie, badacz, <subiektywny my\'faliciel> musi \ldblquote si\'e6 trwo\'fdy\'e3\rdblquote . }{\i \ldblquote Je ne suis pas au spectacle\rdblquote }{\f56  chce powtarza\'e6
 sobie codziennie G. Marcel. Tak\'bfe my\'9clenie czysto teoretyczne egzystencjali\'9cci uwa\'bfaj\'b9 za bezwarto\'9cciowe. Id\'b9 cz\'easto nawet a\'bf tak daleko, aby twierdzi\'e6, \'bfe prawdziwie filozoficzne my\'9clenie jest bezprzedmiotowe, gdy\'bf
 odnosi si\'ea ono do tzw. egzystencji (do ludzkiego }{\i Dasein}{\f56 ), kt\'f3ra nie jest \'bfadnym przedmiotem, \'bfadnym obiektem, lecz podmiotem.
\par Te dzisiaj bardzo popularne pogl\'b9dy kontynentalnych filozof\'f3w przy bli\'bfszym przyjrzeniu okazuj\'b9 si\'ea mniej rewolucyjne, ni\'bf si\'ea to pocz\'b9tkow}{o wydaje.
\par }{\f56 (1) Przede wszystkim nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6, \'bfe s\'b3owo \ldblquote obiekt\rdblquote  (wzgl\'eadnie \ldblquote przedmiot\rdblquote ) jest wieloznaczne. W terminologii Husserla \ldblquote przedmiotem\rdblquote 
 jest wszystko, co dane, wszystko, co w jaki\'9c spos\'f3b mo\'bfe by\'e6 rozwa\'bfane. Jednak\'bfe egzystencjali\'9cci bior\'b9 ten termin w dos\'b3ownym sensie: przedmiotem jest wszystko, co stoi na przeciw ja }{\i [Gegenstand ist, was dem Ich gegen 
\'fcbersteht]}{\f56 . Przy takim rozumieniu ja (tzw. egzystencja) nie mo\'bfe by\'e6 oczywi\'9ccie \'bfadnym obiektem. Je\'bfeli jednak rozwa\'bfamy egzystencj\'ea, to jest ona jednak pewnego typu obiektem w pierwotnie fenomenologicznym sensie, gdy\'bf
 obiektem jest to, o czym m\'f3wimy. Gdy m\'f3wimy zatem o egzystencji, wtedy staje si\'ea ona dla nas przedmiotem. Dodatkowo egzystencjali\'9cci interpretuj\'b9 egzystencj\'ea jako co\'9c, co nigdy nie j}{e}{\f56 st gotowe co\'9c, co nie ma \'bf
adnego trwa\'b3ego kszta\'b3tu, jednocze\'9cnie m\'f3wi\'b9, \'bfe obiekt jest czym\'9c uformowanym i daj\'b9cym si\'ea uj\'b9\'e6. R\'f3wnie\'bf z tego powodu egzystencja nie jest dla nich \'bfadnym \ldblquote przedmiotem\rdblquote . Jednak\'bf
e pierwotna terminologia fenomenologiczna nie det}{e}{\f56 rminuje przedmiotu w \'bfaden okre\'9clony spos\'f3b a st\'b9d tak\'bfe egzystencja mo\'bfe by\'e6 nazwana \ldblquote przedmiotem\rdblquote . Jest to zatem w\'b3a\'9cciwie sp\'f3r o s\'b3owa.

\par (2) Je\'bfeli egzystencjali\'9cci w trwodze widz\'b9 konieczny stan umo\'bfliwiaj\'b9cy uchwycenie egzystencji, to my\'9cl\'b9 oczywi\'9ccie, \'bfe ten szczeg\'f3lny przedmiot, kt\'f3rym jestem ja sam (moja egzystencja) ods\'b3ania si\'ea
 najlepiej w tego rodzaju sytuacji emocjonalnej. By\'e6 mo\'bfe jest to trafne, lecz tym samym nie jest powiedziane, \'bfe r\'f3wnie\'bf w\'b3a\'9cciwa analiza by\'b3aby mo\'bfliwa w stanie trwogi. Ta}{k}{\f56  na przyk\'b3ad dzie\'b3o Sartre'a }{\i L
\rquote \'catre et le n\'e9ant}{\f56  nie zostawia \'bfadnych w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe jego autor dokona\'b3 tej gigantycznej pracy my\'9clowej w ca\'b3kowicie kontemplatywnym nastawieniu, zimno i naukowo. By\'e6 mo\'bfe trwoga by\'b3a warunkiem wst\'ea
pnym tej analizy, z pewno\'9cci\'b9 nie by\'b3a jednak stanem kt\'f3ry podczas pracy badawczej m\'f3g\'b3 j\'b9 wspomaga\'e6, raczej odwrotnie, stan trwogi uniemo\'bfliwi\'b3by spokojn\'b9 analiz\'ea.
\par (3) Przedmiotem zalecanej przez egzystencjalist\'f3w metody jest ludzka egzystencja, a wi\'eac co\'9c ca\'b3kowicie szczeg\'f3lnego. S\'b9dz\'b9 oni, \'bfe ka\'bfdy przedmiot z konieczno\'9cci znajduje si\'ea
 w relacji do egzystencji i dopiero na bazie jej rozja\'9cnienia }{\i [Erhellung]}{\f56  mo\'bfe zosta\'e6 filozoficznie poj\'eaty. Jest to jednak teza, kt\'f3ra nie jest og\'f3lnie uznana, a w ka\'bfdym razie nie jest trafna w wyp
adku nauk przyrodniczych. Nauki te przeprowadzi\'b3y do dzisiaj skuteczn\'b9 interpretacj\'ea przedmiot\'f3w bez odnoszenia si\'ea do egzystencji, post\'eapuj\'b9c ca\'b3kowicie obiektywistycznie. Zreszt\'b9 w dzie\'b3ach Heideggera i Sartre'a, a wi\'ea
c u dw\'f3ch wiod\'b9cych egzystencjalist}{\'f3}{\f56 w, metoda obiektywistyczna jest wr\'eacz wzorcowo stosowana.
\par }{
\par }{\f56\ul Wy\'b3\'b9czenie teorii i tradycji.}{\f56  Regu\'b3a \ldblquote z powrotem do rzeczy samych\rdblquote  wymaga nie tylko wy\'b3\'b9czenia subiektywnych postaw lecz r\'f3wnie\'bf tych wszystkich obiektywno\'9cci, kt\'f3
re w przedmiocie badanym nie s\'b9 bezpo\'9crednio dane. Do tego nale\'bfy jednak wszystko, co wiemy dzi\'eaki innym \'9fr\'f3d\'b3om lub te\'bf przez wnioskowanie. Powinno si\'ea widzie\'e6 tylko to, co jest dane, fenomen, i nic poza tym.
\par (1) Po pierwsze, regu\'b3a ta wymaga, aby wy\'b3\'b9czone zosta\'b3y wszystkie teorie, wnioski, hipotezy itd. W ten spos\'f3b fenomenologowie nie chc\'b9 jednak wy\'b3\'b9czy\'e6 ka\'bfdego poznawania po\'9credniego, dopuszczaj\'b9 je ca\'b3
kowicie, ale dopiero po fenomenologicznym ugruntowaniu. Ugruntowanie to jest absolutnym pocz\'b9tkiem; uzasadnia ono m.in. tak\'bfe prawomo}{c}{\f56 no\'9c\'e6 regu\'b3 wnioskowania i dlatego w toku badania fenomenologicznego nie mo\'bfna robi\'e6 \'bf
adnego u\'bfytku z po\'9crednich metod poznawania.
\par (2) Z tym \'b3\'b9czy si\'ea \'9cci\'9cle wy\'b3\'b9czenie tradycji. Nie chodzi przy tym tylko o ju\'bf przez . Tomasza z Akwinu wyra\'9fnie sformu\'b3owan\'b9 zasad\'ea, wed\'b3ug kt\'f3rej powo\'b3anie si\'ea na ludzki autorytet stanowi najs\'b3
abszy argument w ten spos\'f3b, \'bfe tego, co twierdz\'b9 inni, nigdy nie wolno traktowa\'e6 jako pewnej podstawy. Metoda fenomenologiczna wymaga nie tylko \'9ccis\'b3ego zastosowania tej tomistycznej z}{a}{\f56 sady, lecz ponadto, aby ca\'b3
y <stan wiedzy> zosta\'b3 wy\'b3\'b9czony niezale\'bfnie, czy by\'b3 on przez fenomenologa sprawdzony czy nie. Rzeczy same, fenomeny, tak jak si\'ea pojawiaj\'b9 przed duchowym okiem badacza, powinny doj\'9c\'e6 do g\'b3osu i nic poza tym.
\par }{Praktycznie postula}{\f56 ty te, podobnie jak \'9ccis\'b3y obiektywizm, s\'b9 niezwykle trudne i w ca\'b3ej ich czysto\'9cci niemo\'bfliwe do spe\'b3nienia. Ogl\'b9danie i wnioskowanie s\'b9 tak \'9cci\'9cle z\'b3\'b9czone w ludzkim duchu, \'bf
e tylko z najwi\'eakszym trudem mo\'bfemy je rozdzieli\'e6. Automatycznie wprojektowujem}{y}{\f56  nasz\'b9 wcze\'9cniej zdobyt\'b9 wiedz\'ea w przedmiot. D\'b3ugi i rygorystyczny trening jest konieczny, aby nauczy\'e6 si\'ea czystego ogl\'b9dania.
\par Ilustracj\'b9 tych regu\'b3 niech b\'ead\'b9 dwa przyk\'b3ady z praktyki seminaryjnej. Student, kt\'f3ry ma fenomenologicznie opisa\'e6 }{\i\f56 czerwon\'b9 plam\'ea}{\f56 , zaczyna tak: \ldblquote Widz\'ea czerwon\'b9 plam\'ea na tablicy. Plama ta sk\'b3
ada si\'ea z ma\'b3ych kawa\'b3k\'f3w czerwonej kredy\rdblquote ... To nie jest ju\'bf jednak fenomenologiczne: o tym, \'bfe plama ta sk\'b3ada si\'ea z kawa\'b3k\'f3w kredy, student wie, poniewa\'bf przedtem widzia\'b3, jak profesor namalo}{w}{\f56 a\'b3
 j\'b9 za pomoc\'b9 kredy; w samym przedmiocie kreda nie jest w og\'f3le dana. Inny przyk\'b3ad: student podejmuje nast\'eapuj\'b9c\'b9 analiz\'ea poczucia obowi\'b9zku \ldblquote Poczucie obowi\'b9zku powstaje w naszej \'9cwiadomo\'9cci, le\'bfeli w m
\'f3zgu dochodz\'b9 do skutku pewne skomplikowane proces}{y}{\f56  fizjologiczne\rdblquote . Jest to oczywi\'9ccie fenomenologicznie ca\'b3kowicie fa\'b3szywe: swojego w\'b3asnego m\'f3zgu cz\'b3owiek ten nigdy nie widzia\'b3
, a tym bardziej fizjologicznych proces\'f3w kt\'f3re w nim mia\'b3yby mie\'e6 miejsce. Fenomen poczucia obowi\'b9zku, jako fenomen, nie ma w }{og\'f3le nic wsp\'f3lnego z fizjologicznymi procesami.
\par 
\par }{\f56\ul Pozytywne regu\'b3y ogl\'b9du istoty.}{\f56  Mo\'bfna by\'b3oby mniema\'e6, \'bfe patrzenie jest tak prostym procesem, i\'bf nie s\'b9 do niego konieczne \'bfadne szczeg\'f3lne regu\'b3y i wystarczy mie\'e6
 szeroko otwarte oczy ducha, aby poprawnie widzie\'e6 przedmiot. Tak jednak nie jest. Wskazali\'9cmy ju\'bf na kilka negatywnych regu\'b3 post\'eapowania fenomenologicznego: je\'bfeli badacz nie ma wystarczaj\'b9cego treningu w patrzeniu, a nawet je\'bf
eli tylko dostatecznie nie uwa\'bfa, aby widzie\'e6 tylko to, co si\'ea przed n}{i}{\f56 m znajduje, b\'eadzie wprojektowywa\'b3 w przedmiot elementy subiektywne, teorie, tradycyjne pogl\'b9dy itp. Istniej\'b9 jednak r\'f3wnie\'bf pozytywne regu\'b3
y tego post\'eapowania. Mo\'bfna je sformu\'b3owa\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b.
\par }{(1) }{\i Wszystko}{\f56 , co jest dane powinno si\'ea widzie\'e6 tak dalece, jak to jest tylko mo\'bfliwe. Ta w sobie jasna i prosta regu\'b3a musi by\'e6 dlatego wyra\'9fnie formu\'b3owana i \'9cwiadomie stosowana, poniewa\'bf cz\'b3
owiek jest tak ukszta\'b3towany, \'bfe posiada siln\'b9 sk\'b3onno\'9c\'e6, aby widzie\'e6 tylko niekt\'f3re aspekty z tego, co dane. Uexk\'fcl}{l}{\f56  pokaza\'b3, \'bfe zwierz\'eata uchwytuj\'b9 tylko to, co jest dla nich witalnie wa\'bfne; cz\'b3
owiek ma jednak wiele wsp\'f3lnego ze zwierz\'eaciem. Tym, co posiada ponad t\'ea wsp\'f3lnot\'ea, je m.in. zdolno\'9c\'e6 do teoretycznego, nie-praktycznego poznawania. Mimo to jeste\'9cmy zbyt sk\'b3on}{n}{\f56 i do pozostawania \'9c
lepymi na pewne elementy tego co dane. Pierwszym wi\'eac zadaniem badania fenomenologicznego jest ods\'b3oni\'eacie przeoczonych fenomen\'f3w.
\par (2) Dalej, ogl\'b9d fenomenologiczny powinien by\'e6 }{\i deskryptywny}{\f56 , opisowy. Znaczy to, \'bfe przedmiot powinien zosta\'e6 roz\'b3o\'bfony, a nast\'eapnie jego cz\'ea\'9cci opisane, zanalizowane, gdy\'bf ka\'bfdy przedmiot jest niesko\'f1
czenie z\'b3o\'bfony. Im bardziej jasny jest wi\'eac ogl\'b9d, tym lepiej elementy przedmiotu daj\'b9 si\'ea odr\'f3\'bfni\'e6 i zrozumie\'e6 w ich wzajemnych relacjach. Tak\'b9 analiz\'ea Heidegg}{e}{\f56 r nazywa \ldblquote interpretacj\'b9\rdblquote  }
{\i [Auslegung]}{\f56  albo \ldblquote hermeneutyk\'b9\rdblquote . Wyra\'9fnie nale\'bfy jednak podkre\'9cli\'e6, \'bfe tego rodzaju fenomenologiczna hermeneutyka albo interpretacja nie mo\'bfe by\'e6 mieszana z redukcj\'b9 (kt\'f3r\'b9 om\'f3
wimy dalej w rozdziale 5); tutaj chodzi o poznawanie bezpo\'9crednie tam o po\'9crednie.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079938}{\*\bkmkstart _Toc4080678}5. Przedmiot bada\'f1 fenomenologicznych}{{\*\bkmkend _Toc4079938}
{\*\bkmkend _Toc4080678}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Fenomen.}{\f56  Przedmiot fenomenologicznego ogl\'b9du i interpretacji zosta\'b3 przez Husserla i jego uczni\'f3w nazwany \ldblquote fenomenem\rdblquote . S\'b3owo to posiada poza fenomenologicznym tak\'bfe inne, r\'f3\'bfne znaczenia. Aby unikn\'b9
\'e6 nieporozumie\'f1 kr\'f3tko je teraz om\'f3wimy.
\par (1) \ldblquote Fenomen\rdblquote  przeciwstawia si\'ea \ldblquote rzeczywisto\'9cci\rdblquote : w ten spos\'f3b wskazuje si\'ea na pewien poz\'f3r. Nie ma to jednak nic wsp\'f3lnego z fenomenologicznym sensem tego s\'b3owa. Dla fenomenolog\'f3w nie ma 
\'bfadnego znaczenia, czy to, co dane, jest \ldblquote rzeczywiste\rdblquote  czy te\'bf jest \ldblquote tylko pozorem\rdblquote . Wa\'bfne jest jedynie, \'bfe ma to by\'e6 po prostu dane.
\par }{(2) Dalej, fenomen jako }{\i zjawisko}{\f56  przeciwstawia si\'ea cz\'easto \ldblquote rzeczy samej\rdblquote . W tym sensie rzecz ukazuje si\'ea poprzez fenomen, mniej wi\'eacej tak jak choroba poprzez gor\'b9czk\'ea. Tak\'bf
e i o to nie chodzi fenomenologom. \ldblquote Rzecz sama\rdblquote , znajduj\'b9ca si\'ea ewentualnie poza fenomenem, wcale ich nie interesuje, chc\'b9 oni ogl\'b9da\'e6 tylko fenomen, to c}{o dane.
\par }{\f56 (3) W naukach przyrodniczych u\'bfywa si\'ea wyrazu \ldblquote fenomen\rdblquote  dla okre\'9clenia zmys\'b3owo daj\'b9cych si\'ea obserwowa\'e6 proces\'f3w. Znaczenie to jest o wiele bardziej w\'b9skie ni\'bf te, kt\'f3re fenomenologowie \'b3\'b9
cz\'b9 z tym wyrazem, gdy\'bf, po pierwsze, nie jest wed\'b3ug nich konieczne, aby fenomen mo\'bfna by\'b3o zmys\'b3owo obserwowa\'e6 (jak zobaczymy wystarczy, je\'bfeli fenomen zostanie wyobra\'bfony) i, po drugie, fenomen nie potrzebuje by\'e6 \'bf
adnym procesem; chocia\'bf fenomenolog mo\'bfe r\'f3wnie\'bf bada\'e6 procesy, to przede wszystkim bierze on pod u}{w}{\f56 ag\'ea struktury.
\par Sens s\'b3owa fenomen, o kt\'f3ry tutaj chodzi, m\'f3wi\'b9c s\'b3owami Heideggera, jest nast\'eapuj\'b9cy: }{\i\f56 to, co ukazuje-si\'ea-w-sobie-samym}{ }{\i [das Sich-an-sich-selbst-zeigende]}{\f56 , to, co si\'ea ukazuje, tak si\'ea
 ukazuje, jakie samo jest; to, co jasno si\'ea przed nami zna}{jduje.
\par 
\par }{\f56\ul Wy\'b3\'b9czenie istnienia.}{\f56  Wymienione dotychczas wy\'b3\'b9czenia (tego, co subiektywne, teoretyczne i tradycji) jeszcze nie wystarczaj\'b9. Autentyczna metoda fenomenologiczna wymaga r\'f3wnie\'bf, \'bfeby tak\'bf
e istnienie przedmiotu zosta\'b3o wy\'b3\'b9czone. Jest wi\'eac oboj\'eatne, czy przedmiot istnieje czy nie, jego istnienie w og\'f3le nie wchodzi w rachub\'ea. Je\'bfeli np. przeprowadza si\'ea analiz\'ea fenomenologiczn\'b9
 pewnej czerwonej plamy, to nie ma \'bfadnego znaczenia, czy w \'9cwiecie w og\'f3le istnieje czerwona plama czy nie.
\par W tym le\'bfy jedna z podstawowych r\'f3\'bfnic mi\'eadzy metod\'b9 fenomenologiczn\'b9 a empiryczn\'b9. W tej ostatniej wychodzi si\'ea od stwierdzenia fakt\'f3w, tzn. stwierdza si\'ea najpierw, \'bfe }{\i faktycznie}{\f56  jest tak a tak. Ustala si\'ea
 np., \'bfe ta czy inna ilo\'9c\'e6 wody znajdowa\'b3a si\'ea rzeczywi\'9ccie w okre\'9clonym czasie, w okre\'9clonym miejscu. W przypadku post\'eapowania fenomenologicznego nie maj\'b9 miejsca \'bfadne tego rodzaju stwierdzenia. Fakty nie maj\'b9 tu \'bf
adnego znaczenia.
\par Mo\'bfe powsta\'e6 w tym miejscu w\'b9tpliwo\'9c\'e6: jak wobec tego mo\'bfna jeszcze w fenomenologii m\'f3wi\'e6 o tym, co }{\i dane}{\f56 ? To, co dane, wydaje si\'ea przecie\'bf by\'e6 czym\'9c rzeczywi\'9ccie istniej\'b9cym Nale\'bfy stwierdzi\'e6, 
\'bfe wprawdzie ka\'bfdy przedmiot musi ostatecznie jako\'9c istnie\'e6 lub przynajmniej by\'e6 ugruntowany w czym\'9c istniej\'b9cym, aby m\'f3g\'b3 by\'e6 dany, z tego jednak w \'bfaden spos\'f3b nie wynika, \'bfe fenomenologia musi si\'ea zajmowa\'e6
 jego istnieniem. Gdy\'bf nawet wtedy, gdy przedmiot istnieje mo\'bfna abstrahowa\'e6 od jego istnienia i bra\'e6 pod uwag\'ea tylko jego uposa\'bfenie tre\'9cciowe }{\i [Washeit]}{\f56  - tak jak to robi\'b9 fenomenologowie. Mo\'bfna tak\'bfe rozwa\'bfa
\'e6 czysto wyobra\'bfone przedmioty
\par }{
\par }{\ul Istota.}{\f56  W\'b3a\'9cciwym przedmiotem badania fenomenologicznego ma by\'e6 istota, \u949\'3f}{\f59 \'df\'e4\'ef\'f2. Tak\u380\'7a}{\f56 e to s\'b3owo posiada wiele znacze\'f1, kt\'f3re nale\'bfy teraz kr\'f3tko przedstawi\'e6, aby uchwyci\'e6
 ten szczeg\'f3lny sens, kt\'f3ry nadaj\'b9 mu fenomen}{ologowie.
\par }{\f56 (1) S\'b3owa \ldblquote istota\rdblquote  u\'bfywa si\'ea zwykle w takich zwrotach jak \ldblquote cz\'b3owiek jest istot\'b9 \'9cmierteln\'b9\rdblquote . \ldblquote Istota\rdblquote  znaczy tu mniej wi\'eacej tyle co \ldblquote rzecz\rdblquote 
; oczywi\'9ccie w tym wypadku raczej \ldblquote \'bfywa rzecz\rdblquote . W j\'eazyku fenomenolog\'f3w \'bfadna tego rodzaju rzecz. np. \'bfaden cz\'b3owiek, nie jest okre\'9clana jako \ldblquote istota\rdblquote . \ldblquote Istot\'b9\rdblquote 
 nazywa si\'ea tutaj tylko aspekty, pewne elementy tego typu rzeczy.
\par (2) M\'f3wi si\'ea tak\'bfe o \ldblquote istocie pewnej rzeczy\rdblquote , np. o istocie \'bfycia. Tak\'bfe i to nie jest znaczeniem, kt\'f3re temu s\'b3owu nadaj\'b9 fenomenologowie. Podczas gdy istota \'bfycia jest bardzo trudno dost\'ea
pna, fenomenologiczna istota pojawia si\'ea jasno przed obserwatorem, nie jest \'bfadn\'b9 \ldblquote ukryt\'b9 istot\'b9\rdblquote , przeciwnie, jej fenomenem, czym\'9c, co samo si\'ea ukazuje.
\par (3) W ko\'f1cu nale\'bfy te\'bf odr\'f3\'bfni\'e6 istot\'ea w sensie fe}{\f59 nomenologicznym od arystotelesowskiego \'e5\'df\'e4\'ef\'f2. Fenomenologiczne poj\u281\'65}{cie istoty jest bardziej obszerne zakresowo. Opr\'f3cz \u949\'65}{\f59 \'df\'e4\'ef
\'f2 w swoim sensie Arystoteles odr\u243\'6f}{\f56 \'bfnia tak\'bfe inne, koniecznie z nim wsp\'f3\'b3wyst\'eapuj\'b9ce okre\'9clenia. w\'b3asno\'9cci (\u970\'3f}{\f59 \'e4\'e9\'e1). W przeciwie\u324\'6e}{stwie d}{\f56 o tego, wszystko, co koniecznie wsp
\'f3\'b3wyst\'eapuje w fenomenie, a wi\'eac tak\'bfe arystotelesowskie w\'b3asno\'9cci, ujmuje si\'ea w fenomenologii terminologicznie jako \ldblquote istot\'ea\rdblquote .
\par Fenomenologiczna istota wyklucza wi\'eac dwa rodzaje czynnik\'f3w: }{\i istnienie}{ i wszystko to, co }{\i przypadkowe}{\f56 . Istot\'ea t\'ea mo\'bfna by\'b3oby okre\'9cli\'e6 jako fundamentaln\'b9 struktur\'ea przedmiotu. Przez \ldblquote struktur\'ea
\rdblquote  nie wolno tutaj jednak rozumie\'e6 np. tylko pewnej sieci stosunk\'f3w, lecz nale\'bfy tego s\'b3owa u\'bfywa\'e6 dla okre\'9clenia ca\'b3ej podstawowej tre\'9cci przedmiotu, wraz z jego jako\'9cciami itd.
\par }{
\par }{\f56\ul Istota a znaczenie s\'b3owa.}{\f56  Aby dalej wyja\'9cni\'e6 poj\'eacie istoty, chcemy teraz kr\'f3tko przedstawi\'e6 punkt widzenia empiryst\'f3w, kt\'f3rzy zaprzeczaj\'b9 istnieniu istoty i pogl\'b9d fenomenolog\'f3w na ten temat.
\par Wed\'b3ug empiryst\'f3w istota jest wzgl\'eadna. To, co z jednego punktu widzenia jest istotne dla pewnej rzeczy, z innego mo\'bfe okaza\'e6 si\'ea nieistotne. Np. w tr\'f3jk\'b9cie wykonanym z drewna kto\'9c
, kto jest zainteresowany jego geometrycznym uposa\'bfeniem, uzna tylko w\'b3asno\'9cci geometryczne za istotne, powie wi\'eac, \'bfe}{ }{\f56 dla tego przedmiotu istotne s\'b9 tylko trzy boki, trzy k\'b9ty itd., natomiast fakt, \'bf
e jest on zrobiony z drewna lub te\'bf \'bfe jest tyle a tyle centymetr\'f3w d\'b3ugi, jest nieistotny, bez znaczenia. Dla innego obserwatora, kt\'f3ry interesuje si\'ea nie geometrycznymi w\'b3a}{s}{\f56 no\'9cciami, lecz w\'b3a\'9cnie materia\'b3
em, z kt\'f3rego zrobiony jest ten tr\'f3jk\'b9t, bycie z drewna b\'eadzie istotne, a geometryczna forma, trzy boki i trzy k\'b9ty, b\'eadzie nieistotna. Mo\'bfna by\'b3oby w tym momencie oczywi\'9ccie zauwa\'bfy\'e6, \'bfe u\'bfywaj\'b9c s\'b3owa 
\ldblquote tr\'f3jk\'b9t\rdblquote  domniemujem}{y}{\f56  w\'b3a\'9cnie tr\'f3jboczn\'b9 i tr\'f3jk\'b9tn\'b9 figur\'ea. Zarzut ten nie zbi\'b3by jednak z tropu empiryst\'f3w, gdy\'bf oni w\'b3a\'9cnie podkre\'9claj\'b9 s\'b3owo \ldblquote domniemywa\'e6
\rdblquote : jak wida\'e6 z powy\'bfszego przyk\'b3adu istot\'b9 jest dla nich to i tylko to, co domniemujemy u\'bfywaj\'b9c pewnego s\'b3owa; istota }{n}{\f56 ie jest niczym innym ni\'bf znaczeniem s\'b3owa }{\i [Wortbedeutung]}{\f56 . Poniewa\'bf
 wszystkie znaczenia s\'b3\'f3w s\'b9 wzgl\'eadne - za pomoc\'b9 tego samego s\'b3owa mo\'bfna oznaczy\'e6 bardzo wiele dowolnych przedmiot\'f3w - to istota przedmiotu jest poj\'eaciem wzgl\'eadnym: to, co jest istotne dla jednego obserwatora mo\'bfe by
\'e6 ca\'b3kowicie nieistotne dla innego. Wszystko zale\'bfy wy\'b3\'b9cznie od znaczenia. kt\'f3re dowolnie nadajemy s\'b3owom. W samych rzeczach nie istnieje \'bfadna istota, wszystkie aspekty rzeczy s\'b9 w sobie r\'f3wnowarto\'9cciowe. Dopiero cz\'b3
owiek prz}{e}{\f56 z swoje konwencje wprowadza r\'f3\'bfnice mi\'eadzy tym, co istotne, a tym, co nieistotne, a to w ten spos\'f3b, \'bfe przypisuje s\'b3owom znaczenia.
\par Ta droga my\'9clowa jest jednak przez fenomenolog\'f3w odrzucana jako niezadowalaj\'b9ca. Nale\'bfy wprawdzie przyzna\'e6, \'bfe znaczenie s\'b3owa jest wzgl\'eadne i prawd\'b9 jest r\'f3wnie\'bf, \'bfe w tej samej rzeczy mo\'bfemy uj\'b9\'e6 i analizowa
\'e6 raz jeden aspekt np. geometryczn\'b9 form\'ea - a innym razem inny - np. materia\'b3, ale w\'b3a\'9cnie te aspekty s\'b9 wed\'b3ug fenomenolog\'f3w \ldblquote przedmiotami\rdblquote , np. bycie z drewna jest teg}{o}{\f56 
 rodzaju przedmiotem. Przedmiot ten, ca\'b3kowicie niezale\'bfnie od nazwy, kt\'f3r\'b9 mu nadajemy, posiada pewne konieczne w\'b3asno\'9cci. Tak np. ka\'bfda rzecz, kt\'f3ra jest wykonana z drewna, jest tak\'bfe przestrzenna i rozci\'b9g\'b3
a. Jest tak nie dlatego, \'bfe nazywamy j\'b9 \ldblquote drewn}{i}{\f56 an\'b9\rdblquote  lecz dlatego \'bfe sama w sobie jest tak ukonstytuowana. Gdyby\'9cmy zamiast \ldblquote drewno\rdblquote  powiedzieli \ldblquote duch\rdblquote 
, to ta nowa nazwa przedmiotu nie zmieni\'b3aby absolutnie nic w jego strukturze: pozosta\'b3by on nadal materialny i rozci\'b9g\'b3y. W wypadku drewna przeciwnie, }{g}{\f56 eometryczna forma jest nieistotna i to niezale\'bf
nie od tego, jak je nazywamy, podczas gdy w tr\'f3jk\'b9cie (tzn. w tym, co normalnie nazywamy \ldblquote tr\'f3jk\'b9tem\rdblquote ) forma ta jest istotna. Wzgl\'eadno\'9c\'e6 mo\'bfliwych punkt\'f3w widzenia nie polega zatem na niczym innym ni\'bf na mo
\'bfli}{w}{\f56 o\'9cci wzi\'eacia pod uwag\'ea r\'f3\'bfnych przedmiot\'f3w i nie ma nic wsp\'f3lnego z naszym problemem. Tak samo bez znaczenia jest w tym kontek\'9ccie relatywno\'9c\'e6 znacze\'f1 s\'b3\'f3w.
\par }{
\par }{\ul Fenomenologia egzystencji.}{\f56  Po tym, co dotychczas powiedzieli\'9cmy, mo\'bfe wyda\'e6 si\'ea dziwne, \'bfe wi\'eakszo\'9c\'e6 nam wsp\'f3\'b3czesnych uczni\'f3w Husserla zajmuje si\'ea w\'b3a\'9cnie problemem egzystencji. W ka\'bfdym razie s
\'b3owo \ldblquote egzystencja\rdblquote  ma u egzystencjalist\'f3w, do kt\'f3rych nale\'bf\'b9 ci uczniowie Husserla, w\'ea\'bfsze znaczenie ni\'bf u innych filozof\'f3w, znaczy ono tylko }{\i\f56 ludzk\'b9}{ egzystencj}{\f56 \'ea
. Ale egzystencja ta jest ca\'b3kowicie wyra\'9fnie uj\'eata jako }{\i Dasein}{\f56 , a wi\'eac, pozornie przy odwr\'f3ceniu post\'eapowania Husserla, jej uposa\'bfenie tre\'9cciowe }{\i [Sosein]}{\f56 , jej istota zostaj\'b9 wy\'b3\'b9
czone z analiz. Tak przynajmniej twierdz\'b9 ci filozofowie. Je\'bfeli si\'ea jednak bli\'bfej przyjrzymy ich faktycznemu post\'eapowaniu, wtedy okazuje si\'ea, \'bfe w zasadzie nie porzucili oni prawie stanowiska Husserla. Stwierdzamy mianowicie, co nast
\'eapuje:
\par (1) Egzystencjali\'9cci analizuj\'b9 to, co }{\i dane}{\f56 , fenomen, i z zasady chc\'b9 wy\'b3\'b9czy\'e6 ze swoich bada\'f1 poznawanie po\'9crednie. Nie m\'f3wi\'b9 wprawdzie, \'bfe ich metoda polega na ogl\'b9dzie, ale poniewa\'bf dzi\'ea
ki postawie emocjonalnej poznanie mo\'bfe by\'e6 co najwy\'bfej przygotowane, natomiast nie mo\'bfe doj\'9c\'e6 do skutku, to duchowy akt, kt\'f3ry ostatecznie ma miejsce,}{ }{\f56 musi by\'e6 pewnym rodzajem ogl\'b9du, jakkolwiek by si\'ea go nazwa\'b3o.

\par (2) Przedmiot ich bada\'f1, a wi\'eac wymieniona wy\'bfej egzystencja, zosta\'b3 }{\i opisany}{\f56  i, w rzetelnie fenomenologicznym sensie, zinterpretowany. Heidegger, jak to zosta\'b3o powiedziane, da\'b3 najlepsz\'b9 teoretyczn\'b9 ilustracj\'ea
 tego rodzaju interpretacji, g\'b3\'f3wne dzie\'b3o Sartre\rquote a nosi podtytu\'b3 }{\i Pr\'f3ba ontologii fenomenologicznej}{\cs15\i\fs28\super \chftn {\footnote \pard\plain \s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super 
\chftn }{ }{\lang1045 J. P. Sartre, }{\i\lang1045 L'\'catre et le n\'e9ant. Essai d'ontologie ph\'e9nom\'e9nologique}{\lang1045 , Paris 1943 (przypis tlumacza).}}}{\f56 , a Marcel napisa\'b3 }{\i\f56 Fenomenologi\'ea pos}{\i iadania}{\cs15\i\fs28\super 
\chftn {\footnote \pard\plain \s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super \chftn }{ }{\lang1045 G. Marcel, }{\i\lang1045 Zarys fenomenologii posiadania}{\lang1045 , w: }{\i\lang1045 Byc i miec}{\lang1045 
, tlum. P. Lubicz, Warszawa 1986 (przypis tlumacza).}}}{\f56 . Faktycznie wi\'eac filozofowie ci stosuj\'b9 metod\'ea fenomenologicznej analizy do przedmiot\'f3w swoich bada\'f1.
\par (3) Analiza ta zawsze pokazuje, \'bfe egzystencja posiada, jak m\'f3wi\'b9 ci filozofowie, }{\i\f56 \ldblquote struktur\'ea\rdblquote }{\f56 . Heidegger wprowadzi\'b3 nawet osobn\'b9 nazw\'ea dla element\'f3
w tej struktury, nazywa je elementami egzystencjalnymi - }{\i \ldblquote Existentiale\rdblquote }{\f56 . W og\'f3le rozwa\'bfania nad egzystencj\'b9 zajmuj\'b9 u egzystencjalist\'f3w du\'bfo mi}{ejsca.
\par }{\f56 (4) Chocia\'bf twierdz\'b9 oni zawsze, \'bfe analizuj\'b9, aby u\'bfy\'e6 sformu\'b3owania Heideggera, tylko to, co ka\'bfdorazowo moje }{\i [je-meinige]}{\f56 , to, co ma miejsce tylko raz, to jednak jest oczywiste, \'bfe to, co s\'b9dz\'b9, \'bf
e odkryli, przys\'b3uguje ka\'bfdej ludzkiej egzystencji}{. Nie jest to po prostu struktura, lecz konieczna struktura tej egzystencji.
\par }{\f56 Osi\'b9gni\'eacie egzystencjalist\'f3w polega wi\'eac na wykazaniu, \'bfe w samej egzystencji mo\'bfna odnale\'9f\'e6 pewn\'b9 istot\'ea. Znacz\'b9cy wsp\'f3\'b3czesny filozof sformu\'b3owa\'b3 to pewnego razu w ten spos\'f3b, \'bfe egzystencjali
\'9cci s\'b9 ekstremalnym przyk\'b3adem filozof\'f3w esencjalnych. W ka\'bfdym b\'b9d\'9f razie ich spos\'f3b traktowania ludzkiej egzystencji pozostaje ca\'b3kowicie w ramach metody fenomenologicznej .
\par }{
\par }{\f56\ul O nowszej i \ldblquote g\'b3\'eabszej\rdblquote  fenomenologii.}{\f56  Ju\'bf sam Husserl, a tym bardziej wielu spo\'9cr\'f3d jego nast\'eapc\'f3w interesowa\'b3o si\'ea tzw.. \ldblquote konstytucj\'b9\rdblquote  przedmiotu. Pr\'f3
bowali oni bada\'e6, je\'bfeli wolno si\'ea tak wyrazi\'e6, przed-przedmiotowe przedmioty. W wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w chodzi tutaj o wykazanie, \'bfe cz\'b3owiek w ten }{l}{\f56 ub inny spos\'f3b wytwarza swoje przedmioty, i o wyja\'9cnienie, }{\i jak
}{\f56  on to czyni. Jednocze\'9cnie do\'9c\'e6 znaczna cz\'ea\'9c\'e6 tych my\'9clicieli zacz\'ea\'b3a u\'bfywa\'e6 metod, kt\'f3re nie mia\'b3y nic wsp\'f3lnego z wczesnohusserlowskim prostym ogl\'b9dem. Z tego punktu widzenia wszystko, co tutaj zosta
\'b3o powiedziane, uznane by\'b3oby za elementarne, a by\'e6 mo\'bfe nawet za przedfilozoficzne, przedfenomenologiczne.
\par Jest to jednak ca\'b3kiem szczeg\'f3lnego rodzaju postawa, chocia\'bf w\'9cr\'f3d filozof\'f3w w kontynentalnej Europie szeroko rozpowszechniona. \'afadna rzetelna nauka szczeg\'f3\'b3owa, a tak\'bfe \'bfaden filozof, kt\'f3ry nie nale\'bfy do tej szko
\'b3y, nie b\'eadzie w stanie zaakceptowa\'e6 tej metody albo te\'bf nie b\'eadzie m\'f3g\'b3 jej u\'bfywa\'e6. Tutaj chodzi nam }{\i o og\'f3lne }{\f56 metody my\'9clenia i tym samym nie potrzebujemy dalej rozwa\'bfa\'e6 problem\'f3w pos
tawionych przez now\'b9 fenomenologi\'ea.}{\sect }\sectd \sbknone\linex0\headery709\footery709\colsx709\endnhere\sectdefaultcl \pard\plain \s1\qc\fi284\sb60\sa120\sl240\slmult0\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel0\adjustright \b\fs28\lang1045\cgrid {
\page {\*\bkmkstart _Toc4079939}{\*\bkmkstart _Toc4080679}III. METODY SEMIOTYCZNE{\*\bkmkend _Toc4079939}{\*\bkmkend _Toc4080679}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\fs28 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079940}{\*\bkmkstart _Toc4080680}6. Uwagi og\'f3lne{\*\bkmkend _Toc4079940}{\*\bkmkend _Toc4080680}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Metodologiczne uwagi wst\'eapne.}{\f56  W dalszym ci\'b9gu rozwa\'bfa\'f1 usprawiedliwimy jeszcze w\'b3\'b9czenie tego rozdzia\'b3u o j\'eazyku w przedstawienie dzisiejszych metod my\'9clenia. Najpierw jednak kr\'f3tko dwie uwagi metodologiczne.

\par Mo\'bfna by\'b3oby zapyta\'e6, dlaczego rozwa\'bfenie problem\'f3w j\'eazykowych nast\'eapuje zaraz po przedstawieniu metody fenomenologicznej. Pow\'f3d le\'bfy w tym, \'bfe chocia\'bf analiza j\'eazyka nie jest bez znaczenia dla bezpo\'9c
redniego poznawania, to jest ona o wiele wa\'bfniejsza dla poznawania po\'9credniego, gdy\'bf tutaj przedmiot nie jest dany, a ruch my\'9clenia jest o wiele bardziej skomplikowany i pos\'b3u\'bfen}{i}{\f56 e si\'ea
 symbolami jest o wiele bardziej konieczne. Jak jeszcze zobaczymy, dochodzi si\'ea przy tym do procedur, w kt\'f3rych u\'bfycie j\'eazyka jest absolutnie konieczne. Dlatego metody semiotyczne mog\'b9 by\'e6
 omawiane dopiero po fenomenologicznych, natomiast musz\'b9 by\'e6 o}{m\'f3wione przed innymi metodami.
\par }{\f56 Innym, o wiele bardziej trudnym pytaniem jest, jak powinno si\'ea oddzieli\'e6 dziedzin\'ea semiotyczn\'b9 od dedukcyjnej. Wed\'b3ug pewnych szk\'f3\'b3 filozoficznych, przede wszystkim logiczno-empirystycznej, logika i analiza j\'eazyka s\'b9
 tym samym. Je\'bfeli si\'ea nawet nie podziela tego kra\'f1cowego punktu widzenia, to i tak cz\'easto nie jest \'b3atwo odr\'f3\'bfni\'e6 obie te dziedziny. Ju\'bf Arystoteles w\'b3\'b9czy\'b3 semiotyk\'ea (pierwsze pi\'ea\'e6 rozdzia\'b3\'f3w rozprawy }
{\i O zdaniu) }{\f56 do swojej logiki. W ka\'bfdym razie z metodologicznego punktu widzenia, pomijaj\'b9c ca\'b3kowicie ka\'bfdorazowe zasadnicze stanowisko filozoficzne, odr\'f3\'bfnienie obu tych dziedzin b\'eadzie zawsze do\'9c\'e6
 dowolne i do pewnego stopnia wzgl\'eadne. Tutaj odr\'f3\'bfnienie to ustanowimy w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: wszystko, co dotyczy }{\i poprawno}{\i\f56 \'9cci }{\f56 zda\'f1 }{\i [Aussage], }{\f56 b\'eadzie omawiane w rozdziale o dedukcji, wszystko za
\'9c, co dotyczy }{\i sensu }{\f56 wyra\'bfe\'f1, w rozdziale semiotycznym.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56\ul Historyczne uwagi wst\'eapne.}{\f56  Ju\'bf sofi\'9cci (Kratylos i inni), a tak\'bfe Platon, poruszali okoliczno\'9cciowo problemy semiotyczne. Jako pierwszy w systematyczny spos\'f3b rozwa
\'bfa\'b3 je Arystoteles. Jego dzie\'b3o }{\i O zdaniu }{\f56 zawiera m.in. pierwszy znany system kategorii syntaktycznych. Znacz\'b9cy post\'eap dokona\'b3 si\'ea w semiotyce dzi\'eaki stoikom i scholastykom, u tych ostatnich przede wszystkim w ich 
\ldblquote Grammaticae speculativae\rdblquote . Z wyj\'b9tkiem niewielu fragment\'f3w dzie\'b3a stoik\'f3w niestety zagin\'ea\'b3y, a semiotyka scholastyczna pozosta\'b3a do dzisiaj prawie nie zbadana. Tzw. czasy \ldblquote nowo\'bfytne\rdblquote  zapisa
\'b3y si\'ea tylko niewielkim post\'eapem w tej dziedzinie i dopiero rozw\'f3j logik}{i}{\f56  matematycznej spowodowa\'b3 nowe tego rodzaju badania. Husserl (kt\'f3ry wprawdzie nie by\'b3 logikiem matematycznym) przeprowadzi\'b3 }{\i 
w Logische Untersuchungen }{\f56 donios\'b3e analizy semiotyczne, podczas gdy G. Frege zrekonstruowa\'b3 i cz\'ea\'9cciowo rozszerzy\'b3 dorobek my\'9clowy starej szko\'b3y stoickiej. Nowsze badania nawi\'b9zuj\'b9
 przede wszystkim do metamatematyki D. Hilberta. Najbardziej znacz\'b9cymi badaczami w tej dziedzinie s\'b9 dzisiaj A. Tarski (1935) i R. Carnap (1937). Nazwa \ldblquote semiotyka\rdblquote , jak r\'f3wnie\'bf og\'f3lny podzia\'b3 tej nauki poch}{o}{\f56 
dzi od Ch. Morrisa (1938). Dzisiaj semiotyka jest aktywnie uprawiana i dalej rozwijana, cz\'ea\'9cciowo dzi\'eaki bod\'9fcom p\'b3yn\'b9cym z innych nauk - przede wszystkim z fizyki - kt\'f3re domagaj\'b9 si\'ea o wiele bardziej dok\'b3adnej analizy j\'ea
zyka ni\'bf dotychczas. Tak\'bfe og\'f3lne}{ }{\f56 nastawienie szko\'b3y logiczno-empirystycznej, kt\'f3ra analiz\'ea j\'eazyka traktuje jako jedyny przedmiot filozofii, istotnie przyczyni\'b3o si\'ea do rozwoju semiotyki.
\par }{
\par 
\par }{\f56\ul Og\'f3lne uprawomocnienie analizy j\'eazyka.}{\f56  Znaki, a wi\'eac przedmiot semiotyki, sta\'b3y si\'ea z wielu powod\'f3w wa\'bfne, a nawet konieczne dla metody naukowej.
\par (1) Nauka jest dzie\'b3em pewnej wsp\'f3lnoty, mo\'bfe doj\'9c\'e6 do skutku tylko dzi\'eaki trwaj\'b9cej w czasie wsp\'f3\'b3pracy wielu ludzi. Wsp\'f3\'b3praca ta wymaga jednak dzielenia si\'ea wiedz\'b9, kt\'f3re realizuje si\'ea poprzez znaki, szczeg
\'f3lnie przez m\'f3wione i pisane s\'b3owa. S\'b3owa nie s\'b9 wi\'eac tylko czym\'9c ubocznym, lecz s\'b9 istotnym narz\'eadziem nauki.
\par (2) S\'b3owa s\'b9 materialnymi, materia\'b3owymi rzeczami lub zdarzeniami. Je\'bfeli za ich pomoc\'b9 uda si\'ea jasno przedstawi\'e6 poj\'eacia, to - abstrahuj\'b9c nawet od czynnika spo\'b3ecznego - praca naukowca zostaje znacznie u\'b3
atwiona. Ludzki duch jest bowiem tak ukszta\'b3towany, \'bfe naj\'b3atwiej pracuje mu si\'ea za pomoc\'b9 rzeczy materialnych, ujmuje je najlepiej. Pomy\'9clmy tylko o liczeniu: mo\'bfe by\'e6 ono ca\'b3kiem dobrze przepro}{w}{\f56 adzone jako \ldblquote 
liczenie w pami\'eaci\rdblquote , ale o ile prostsze i pewniejsze b\'eadzie przy u\'bfyciu znak\'f3w pisanych.
\par (3) Jest tak\'bfe w ko\'f1cu trzeci pow\'f3d, dlaczego s\'b3owa s\'b9 tak wa\'bfne dla wiedzy. Wyra\'bfanie my\'9cli za pomoc\'b9 s\'b3\'f3w jest pewnego rodzaju dzie\'b3em sztuki. Og\'f3lnie znan\'b9 rzecz\'b9 jest, \'bf
e wprawdzie normalnie artysta w trakcie tworzenia prowadzony jest przez ide\'ea, to jednak zwykle idea ta nie jest adekwatna do gotowego dzie\'b3a. W czasie materialnego tworzenia zostaje ona rozbudowana i sprecyzowana. Tak te\'bf dzieje si\'ea cz\'ea}{s}
{\f56 to w wypadku s\'b3ownego wyrazu: poj\'eacie, kt\'f3re ma by\'e6 zakomunikowane za pomoc\'b9 s\'b3\'f3w, uzyskuje kompletno\'9c\'e6 i precyzj\'ea dopiero w procesie wyra\'bfania go. Pomijamy w tej chwili, \'bfe s\'b3owa s\'b9 nie tylko wehiku\'b3
em dla poj\'ea\'e6, lecz r\'f3wnie\'bf mog\'b9 mie\'e6 samodzieln\'b9 funkcj\'ea. Ju\'bf jednak jako sam \'9crodek wyrazu posiadaj\'b9 oczywi\'9ccie najwy\'bfsz\'b9 donios\'b3o\'9c\'e6.
\par Je\'bfeli s\'b3owa s\'b9 niezb\'eadne dla wiedzy, to z drugiej strony mog\'b9 by\'e6 dla niej niebezpieczne; prowadz\'b9 \'b3atwo do nieporozumie\'f1 nie tylko mi\'eadzy lud\'9fmi, lecz tak\'bfe w wypadku samotnej pracy: bierze si\'ea s\'b3
owo za adekwatny wyraz poj\'eacia, a tak cz\'easto nie jest, lub te\'bf kryje ono w swoim znaczeniu co\'9c, co sprowadza badanie na fa\'b3szywe drogi.
\par }{
\par }{\ul Trzy wymiary znaku.}{\f56  G\'b3\'f3wn\'b9 my\'9cl semiotyki, kt\'f3ra jednocze\'9cnie stanowi podstaw\'ea dla jej podzia\'b3u, mo\'bfna przedstawi\'e6 nast\'eapuj\'b9co. Je\'bfeli kto\'9c m\'f3wi co\'9c komu\'9c innemu, wtedy ka\'bfde u\'bf
yte przez niego s\'b3owo odnosi si\'ea do trzech r\'f3\'bfnych przedmiot\'f3w:
\par (a) Przede wszystkim s\'b3owo to nale\'bfy do pewnego j\'eazyka, a to oznacza, \'bfe znajduje si\'ea ono w pewnych stosunkach z innymi s\'b3owami tego j\'eazyka, np. w zdaniu znajduje si\'ea mi\'eadzy dwoma innymi s\'b3owami (tak jak w wypadku s\'b3owa 
\ldblquote i\rdblquote ), albo na pocz\'b9tku zdania itd. Stosunki te okre\'9cla si\'ea jako }{\i syntaktyczne, }{\f56 s\'b9 to wzajemne stosunki mi\'eadzy s\'b3owami.
\par (b) Po drugie to, co kto\'9c m\'f3wi,}{ posiada pewne }{\i znaczenie: }{\f56 jego s\'b3owa znacz\'b9 co\'9c, chc\'b9 one zakomunikowa\'e6 komu\'9c drugiemu co\'9c okre\'9clonego. Poza syntaktycznym stosunkiem mamy wi\'ea
c jeszcze do czynienia z innym, mianowicie ze stosunkiem s\'b3owa do tego, do czego ono odnosi. Ten stosunek nazywa si\'ea }{\i semantycznym.
\par }{\f56 (c) W ko\'f1cu s\'b3owo jest wypowiedziane przez kogo\'9c i do kogo\'9c skierowane. Istnieje zatem trzeci rodzaj stosunk\'f3w, mianowicie mi\'eadzy s\'b3owem a lud\'9fmi, kt\'f3rzy go u\'bfywaj\'b9. Stosunki te nazywaj\'b9 si\'ea }{\i 
pragmatycznymi.
\par }{\f56 Te r\'f3\'bfne stosunki s\'b3\'f3w wchodz\'b9 jeszcze we wzajemne, okre\'9clone relacje. Stosunek pragmatyczny zak\'b3ada semantyczny i syntaktyczny, a semantyczny zak\'b3ada syntaktyczny. Bezsensowne s\'b3owo nie mo\'bfe s\'b3u\'bfy\'e6
 porozumiewaniu si\'ea ludzi, a aby mie\'e6 sens musi si\'ea ono znajdowa\'e6 w pewnych okre\'9clonych s}{t}{\f56 osunkach do innych s\'b3\'f3w. W przeciwie\'f1stwie do tego relacja syntaktyczna nie zak\'b3
ada semantycznej i pragmatycznej, a relacja semantyczna daje si\'ea bada\'e6 bez brania pod uwag\'ea pragmatycznej. Tak\'bfe dla zupe\'b3nie bezsensownego j\'eazyka mo\'bfna zbudowa\'e6 zupe\'b3n\'b9 synta}{k}{\f56 s\'ea. Mogliby\'9cmy np. utworzy\'e6
 pewien prosty j\'eazyk, w kt\'f3rym istnia\'b3yby tylko znaki }{\i P}{ i }{\i x}{\f56 , i jako syntaktyczna regu\'b3a obowi\'b9zywa\'b3oby, \'bfe }{\i P}{\f56  znajduje si\'ea zawsze przed }{\i x}{\f56 ; nie by\'b3oby przy tym \'bfadnej potrzeby wiedzie
\'e6, co znaczy }{\i P}{ albo }{\i x}{.
\par }{\lang1024 {\shpgrp{\*\shpinst\shpleft336\shptop476\shpright4924\shpbottom4697\shpfhdr0\shpbxcolumn\shpbypara\shpwr1\shpwrk0\shpfblwtxt0\shpz0\shplockanchor\shplid1026
{\sp{\sn groupLeft}{\sv 1776}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 2468}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6689}}{\sp{\sn fFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1027{\sp{\sn relLeft}{\sv 3629}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 2468}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4665}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 2838}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 65536}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {ludzie
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1028{\sp{\sn relLeft}{\sv 1776}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3803}}{\sp{\sn relRight}{\sv 2664}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4173}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 131072}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt 
\pard\plain \qr\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\f56 s\'b3owo
\par }}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1029{\sp{\sn groupLeft}{\sv 2146}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 9398}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 5772}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 12876}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 2738}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 2915}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6393}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1030{\sp{\sn relLeft}{\sv 2146}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 10360}}{\sp{\sn relRight}{\sv 2442}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 10656}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 3}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1031{\sp{\sn relLeft}{\sv 2294}}{\sp{\sn relTop}{\sv 10508}}{\sp{\sn relRight}{\sv 2294}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 12876}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 1}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1032{\sp{\sn relLeft}{\sv 2294}}{\sp{\sn relTop}{\sv 9398}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 3404}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 10508}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 1}}
{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1033{\sp{\sn relLeft}{\sv 2294}}{\sp{\sn relTop}{\sv 10508}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4662}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 10509}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn rotation}{\sv -5888718}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 1}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1034{\sp{\sn relLeft}{\sv 4662}}{\sp{\sn relTop}{\sv 10508}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4662}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 12876}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1035{\sp{\sn relLeft}{\sv 2294}}{\sp{\sn relTop}{\sv 12876}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4662}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 12876}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1036{\sp{\sn relLeft}{\sv 3404}}{\sp{\sn relTop}{\sv 9398}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 5772}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 9398}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1037{\sp{\sn relLeft}{\sv 5772}}{\sp{\sn relTop}{\sv 9398}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5772}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 11766}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1038{\sp{\sn relLeft}{\sv 4662}}{\sp{\sn relTop}{\sv 9398}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5772}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 10508}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1039{\sp{\sn relLeft}{\sv 4662}}{\sp{\sn relTop}{\sv 11766}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 5772}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 12876}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1040{\sp{\sn relLeft}{\sv 3256}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4025}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4810}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4469}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 196608}}
{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1040}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain 
\qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {semantyczne
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1041{\sp{\sn relLeft}{\sv 2294}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6319}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3700}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6689}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 262144}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt 
\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\f56 inne s\'b3owa
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1042{\sp{\sn relLeft}{\sv 2664}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3211}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4366}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3655}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 327680}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt 
\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {pragmatyczne
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1043{\sp{\sn relLeft}{\sv 2072}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4913}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3700}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 5357}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 393216}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt 
\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {syntaktyczne
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1044{\sp{\sn relLeft}{\sv 5106}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3922}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4292}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 458752}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt 
\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {znaczenie
\par }}}}}{\shprslt{\*\do\dobxcolumn\dobypara\dodhgt8192\dppolygon\dppolycount4\dpptx0\dppty0\dpptx4588\dppty0\dpptx4588\dppty4221\dpptx0\dppty4221\dpx336\dpy476\dpxsize4588\dpysize4221
\dpfillfgcr255\dpfillfgcg255\dpfillfgcb255\dpfillbgcr255\dpfillbgcg255\dpfillbgcb255\dpfillpat1\dplinew15\dplinecor0\dplinecog0\dplinecob0}}}}{
\par 
\par }{\f56 Relacje mi\'eadzy trzema rodzajami stosunk\'f3w semiotycznych podobne s\'b9 do tych mi\'eadzy trzema wymiarami bry\'b3y geometrycznej. Ca\'b3y fenomen s\'b3owa jest jak tr\'f3jwymiarowa bry\'b3a, tylko przez abstrakcj\'ea mo\'bfemy z niego oddzieli
\'e6 albo dwa pierwsze rodzaje stosunk\'f3w (syntaktyczne i semantyczne), albo tylko jeden rodzaj (syntaktyczne), dok\'b3adnie tak samo jak w geometrii mo\'bfemy wyabstrahowa\'e6 z bry\'b3y b\'b9d\'9f p\'b3aszczyzn\'ea, b\'b9d\'9f lini\'ea prost\'b9. Por
\'f3wnanie to na}{j}{\f56 lepiej wyja\'9cnia wy\'bfej zamieszczony rysunek.
\par }{
\par }{\f56\ul Semiotyczne poj\'eacie s\'b3owa.}{\f56  Na pocz\'b9tku tych uwag trzeba specjalnie zwr\'f3ci\'e6 uwag\'ea, \'bfe s\'b3owo, o kt\'f3rym m\'f3wi si\'ea w semiotyce, jest s\'b3owem materialnym, tzn. w wypadku gdy chodzi o s\'b3owa m\'f3
wione, jest to grupa fal d\'9fwi\'eakowych, w wypadku za\'9c s\'b3\'f3w pisanych rz\'b9d ma\'b3ych plamek suchego atramentu na papierze. Fakt, \'bfe s\'b3owo nale\'bfy wzi\'b9\'e6 w\'b3a\'9cnie w takim sensie, wynika ju\'bf jasno z tego, \'bf
e jest ono przeciwstawione swojemu znaczeniu. Uwaga ta jest dlatego wa\'bfna, \'bfe w j\'eazyku p}{o}{\f56 tocznym u\'bfywa si\'ea wyra\'bfenia \ldblquote s\'b3owo\rdblquote  w pewnym innym sensie.
\par Wa\'bfn\'b9 konsekwencj\'b9 takiego uj\'eacia jest to, \'bfe nigdy nie mo\'bfemy u\'bfy\'e6 tego samego s\'b3owa w jednej wypowiedzi, a c\'f3\'bf dopiero w wielu wypowiedziach. We\'9fmy np. proste zdanie identyczno\'9cciowe \ldblquote a jest a\rdblquote 
. Zgodnie z semiotycznym uj\'eaciem mamy tu pewien rz\'b9d plamek suchego atramentu. Plamki atramentu, kt\'f3re na pocz\'b9tku zdania czytamy jako \ldblquote a\rdblquote , nie s\'b9 w \'bfadnym wypadku identyczne z tymi, kt\'f3re stoj\'b9 na ko\'f1
cu tego zdania, poniewa\'bf za ka\'bfdym razem chodzi }{\i o dwie }{r\'f3}{\f56 \'bfne plamki, kt\'f3re s\'b9 umieszczone w r\'f3\'bfnych miejscach na papierze, co przy jednej i tej samej rzeczy nigdy nie jest mo\'bfliwe. Je\'bfeli w j\'eazyku potocznym m
\'f3wi si\'ea \ldblquote to samo s\'b3owo\rdblquote , to ma si\'ea na my\'9cli \ldblquote dwa s\'b3owa, kt\'f3re maj\'b9 mniej wi\'eacej t\'ea sam\'b9 form\'ea i to samo }{z}{\f56 naczenie\rdblquote . W semiotyce natomiast m\'f3wi si\'ea
 w tym wypadku o dw\'f3ch s\'b3owach o tej }{\i samej formie. }{\f56 Nie znaczy to, \'bfe forma obu s\'b3\'f3w jest identyczna, wystarczy wzi\'b9\'e6 je pod silne szk\'b3o powi\'eakszaj\'b9ce, aby stwierdzi\'e6, \'bfe identyczno\'9c\'e6
 formy nie ma miejsca. Chodzi mianowicie o to, \'bfe ich og\'f3lna struktura graficzna jest taka sama.
\par Niekt\'f3rzy fenomenologowie (Ingarden) przeciwstawiaj\'b9 semiotycznie rozumianemu s\'b3owu \ldblquote brzmienie s\'b3owa\rdblquote  }{\i [Wortlaut]}{\f56 , a wi\'eac dok\'b3adnie t\'ea wsp\'f3ln\'b9 struktur\'ea, kt\'f3r\'b9 posiadaj\'b9 s\'b3owa o taki
ej samej formie w sensie semiotycznym. Techniczny rozw\'f3j semiotyki wymaga rzeczywi\'9ccie, aby m\'f3wi\'e6 o tego rodzaju \ldblquote brzmieniach s\'b3\'f3w\rdblquote , u\'b3atwia to bowiem badania. Nale\'bfy by\'e6 jednak \'9cwiadomym, \'bf
e brzmienie s\'b3owa jest czym\'9c }{\i og\'f3lnym, }{\f56 a wi\'eac czym\'9c, co istnieje tylko w indywiduach, tzn. w s\'b3owach w sensie semiotycznym. Nie jest ono jak\'b9\'9c rzecz\'b9, lecz }{\i\f56 w\'b3asno\'9cci\'b9 }{
rzeczy, a mianowicie materialnie (semiotycznie) rozumianego znaku.
\par 
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079941}{\*\bkmkstart _Toc4080681}7. Formalizm{\*\bkmkend _Toc4079941}{\*\bkmkend _Toc4080681}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Orientacja wst\'eapna.}{\f56  Jedn\'b9 z najwa\'bfniejszych zdobyczy nowo\'bfytnej metodologii jest zrozumienie, \'bfe operowanie j\'eazykiem na poziomie syntaktycznym mo\'bfe znacznie u\'b3atwi\'e6 prac\'ea my\'9clow\'b9
. Tego rodzaju operowanie nazywa si\'ea \ldblquote formalizmem\rdblquote . Polega on na tym, \'bfe pomija si\'ea jakiekolwiek znacz}{e}{\f56 nie u\'bfywanych znak\'f3w i bierze si\'ea pod uwag\'ea wy\'b3\'b9cznie ich }{\i\f56 form\'ea graficzn\'b9. }{
\f56 Je\'bfeli w tym sensie pewien j\'eazyk zostanie formalistycznie zbudowany, wtedy nazywa si\'ea go \ldblquote j\'eazykiem sformalizowanym\rdblquote , niekiedy m\'f3wi si\'ea kr\'f3tko o \ldblquote formalizmie\rdblquote , lecz to sformu\'b3owanie 
prowadzi do b\'b3\'ead\'f3w, bardziej odpowiednie jest u\'bfywanie s\'b3owa \ldblquote formalizm\rdblquote  tylko dla okre\'9clenia metody.
\par Stosuj\'b9c formalizm jasno odr\'f3\'bfnia si\'ea dwie rzeczy. Z jednej strony mamy }{\i\f56 sam j\'eazyk }{\f56 z jego czysto syntaktycznymi regu\'b3ami, tzn. z regu\'b3ami, kt\'f3re odnosz\'b9 si\'ea wy\'b3\'b9cznie do materialnej formy znak\'f3
w, ale nigdy do ich znaczenia; z drugiej strony - przynajmniej w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w - tre\'9cciow\'b9 }{\i\f56 interpretacj\'ea }{\f56 tego j\'eazyka, tzn. jakie\'9c przyporz\'b9dkowanie znacze\'f1 znakom. Sam j\'eazyk i jego interpretacja s\'b9
 w pewnej mierze niezale\'bfne od siebie. Wprawdzie jaka\'9c syntaksa musi ju\'bf istnie\'e6, zanim przyst\'b9pi si\'ea do interpretacji, lecz nie odwrotnie, gdy\'bf \'b3atwo mo\'bfna skonstruowa\'e6 j\'eazyk nie interpretuj\'b9c go w \'bfaden spos\'f3
b. Taki j\'eazyk nazywa si\'ea \ldblquote formalistycznym\rdblquote  albo \ldblquote abstrakcyjn}{y}{\f56 m\rdblquote . Temu samemu j\'eazykowi sformalizowanemu mo\'bfna zwykle da\'e6 r\'f3\'bfne interpretacje.
\par Interpretacja j\'eazyka jest spraw\'b9 semantyki, a nie syntaksy. Zagadnienie to om\'f3wimy p\'f3\'9fniej. Je\'9cli chodzi o syntaks\'ea, a wi\'eac o j\'eazyk sformalizowany, to aby go skonstruowa\'e6 musimy rozwi\'b9za\'e6
 najpierw dwa problemy: (a) po pierwsze, musimy przyj\'b9\'e6 regu\'b3y, kt\'f3re w ka\'bfdym wypadku pozwol\'b9 jednoznacznie stwierdzi\'e6, kt\'f3re znaki tego j\'eazyka s\'b9 }{\i dopuszczalne, }{\f56 tzn. \ldblquote sensowne\rdblquote 
; (b) po drugie, musz\'b9 tak\'bfe zosta\'e6 ustanowione regu\'b3y okre\'9claj\'b9ce, kt\'f3re zdania - je\'bfeli w og\'f3le j\'eazyk ten zawiera zdania - s\'b9 }{\i poprawne. }{\f56 To drugie zadanie tradycyjnie przypisuje si\'ea logice formalnej; tak
\'bfe w tym wypadku zwi\'b9zane z nim problemy om\'f3wimy dopiero w czwartym rozdziale. W pierwszym zadaniu dadz\'b9 si\'ea odr\'f3\'bfni\'e6 trzy grupy problem\'f3w: ta, kt\'f3ra dotyczy formalizmu w og\'f3le, ta, kt\'f3ra odnosi si\'ea
 do syntaktycznego sensu prostego wyra\'bfenia, i ta, kt\'f3ra odnosi si\'ea do syntaktycznego sensu wyra\'bfe\'f1 z\'b3o\'bfonych. Pierwsz\'b9 grup\'ea problem\'f3w om\'f3wimy kr\'f3tko zaraz, dwie pozosta\'b3e w dw}{\'f3}{\f56 ch nast\'ea
pnych paragrafach.
\par }{
\par }{\ul Liczenie.}{\f56  Istot\'b9 formalizmu jest rozszerzenie zastosowania metody znanej ju\'bf od stuleci, a mianowicie metody liczenia. Dlatego celowe b\'eadzie najpierw kr\'f3tkie rozwa\'bfenie struktury zwyk\'b3
ego, tzn. arytmetycznego i algebraicznego liczenia, tak jak si\'ea go uczy w szko\'b3ach.
\par (1) Prosta operacja arytmetyczna np. mno\'bfenie, wydaje si\'ea z istoty polega\'e6 na tym, \'bfe rozk\'b3adamy problem na poszczeg\'f3lne cz\'ea\'9cci i rozwi\'b9zujemy ka\'bfd\'b9 cz\'ea\'9c\'e6 osobno. Aby np. w \ldblquote pami\'eaci\rdblquote  pomno
\'bfy\'e6 }{\i 27x35}{\f56  post\'eapujemy w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: najpierw mno\'bfymy }{\i 20x30, }{potem }{\i 7x5}{\f56  itd. O \'bfadnym formalizmie wydaje si\'ea tutaj nie by\'e6 mowy. Je\'bfeli jednak zaczniemy mno\'bfy\'e6
 pisemnie, to zwykle zapisujemy poszczeg\'f3lne rezultaty w okre\'9clonym porz\'b9dku, np.:
\par }{\i\ul 27 x 35
\par }{\i      135
\par }{\i\ul     81__
\par }{\i     }{945
\par 
\par G}{\f56 dyby .nas zapytano, dlaczego w drugim wierszu zapisali\'9cmy }{\i 1}{ o jedno miejsce dalej na lewo, a nie pod }{\i 5}{\f56  pierwszego wiersza, to po pewnym zastanowieniu odpowiedzieliby\'9cmy: poniewa\'bf }{\i 1}{\f56  nale\'bf
y do kolumny dziesi\'b9tek i jej miejsce jest pod kolumn\'b9 dziesi\'b9tek cyfry znajduj\'b9cej si\'ea wy\'bfej. W samym akcie liczenia nie przeprowadzamy jednak tego rozwa\'bfania, lecz po prostu stosujemy regu\'b3\'ea syntaktyczn\'b9, zgodnie z kt\'f3r
\'b9 ka\'bfde poszczeg\'f3lne mno\'bfenie (a wi\'eac ka\'bfdy nowy wiersz cyfr) nale\'bfy przesun\'b9\'e6 o jedno miejsce dalej na }{l}{\f56 ewo. Aby poprawnie liczy\'e6, nie potrzebujemy wiedzie\'e6, dlaczego tak w\'b3a\'9cnie powinni\'9cmy post\'eapowa
\'e6, wystarczy ca\'b3kowicie, gdy znamy odpowiedni\'b9 regu\'b3\'ea syntaktyczn\'b9 (oczywi\'9ccie tak\'bfe jeszcze kilka innych).
\par (2) Rozwa\'bfmy teraz inny przyk\'b3ad, tym razem z algebry. Niech to b\'eadzie r\'f3wnanie:
\par }{
\par }{\i ax}{\i\super 2}{\i +bx+c=0
\par 
\par }{\f56 Aby znale\'9f\'e6 formu\'b3\'ea potrzebn\'b9 do rozwi\'b9zania tego r\'f3wnania, zaczynamy od \ldblquote przeniesienia\rdblquote  }{\i c}{\f56  na praw\'b9 stron\'ea, opatruj\'b9c je przeciwnym znakiem:
\par }{
\par }{\i ax}{\i\super 2}{\i +bx= -c 
\par }{
\par }{\f56 Tak\'bfe tutaj \'b3atwo mogliby\'9cmy poda\'e6 tre\'9cciowe uzasadnienie tego \ldblquote przeniesienia\rdblquote , faktycznie jednak wcale si\'ea o to nie troszczymy, lecz post\'eapujemy po prostu wed\'b3ug regu\'b3y syntaktycznej: \ldblquote ka
\'bfdy cz\'b3on jednej strony r\'f3wnania wolno przenie\'9c\'e6 na drug\'b9 stron\'ea, ale w takim wypadku musi on otrzyma\'e6 przeciwny znak, a wi\'eac \'ab}{-}{\f56 \'bb zamiast \'ab+\'bb albo odwrotnie\rdblquote . Je\'bf
eli mamy do czynienia z nieco bardziej skomplikowanymi obliczeniami, wtedy }{\i musimy }{\f56 si\'ea ograniczy\'e6 do samych regu\'b3 syntaktycznych, gdy\'bf nasza pojemno\'9c\'e6 my\'9clowa po prostu nie wystarcza, aby w tym samym czasie my\'9cle\'e6
 jeszcze o tre\'9cciowym uzasadnieniu regu\'b3.
\par Swojej relatywnej pewno\'9cci liczenie }{\i nie }{\f56 zawdzi\'eacza faktowi, i\'bf dokonuje si\'ea za pomoc\'b9 liczb, lecz formalizmowi. Jest ono zastosowaniem formalizmu do j\'eazyka liczb.
\par }{
\par }{\ul Zastosowanie liczenia do przedmiot\'f3w nie-matematycznych.}{\f56  T\'ea sam\'b9 metod\'ea mo\'bfna tak\'bfe \'b3atwo zastosowa\'e6 w innych dziedzinach, kt\'f3re w og\'f3le z liczbami nie maj\'b9 nic wsp\'f3lnego. Wybieramy przyk\'b3
ad z arystotelesowskiej sylogistyki. W sylogistyce tej, jak wiadomo, mo\'bfna dokona\'e6 <konwersji> na negatywnym zdaniu og\'f3lnym, np}{.}{\f56  zdanie negatywne \ldblquote \'afaden cz\'b3owiek nie jest kamieniem\rdblquote  wolno przekszta\'b3ci\'e6
 w zdanie \ldblquote \'afaden kamie\'f1 nie jest cz\'b3owiekiem\rdblquote . W logice klasycznej tego rodzaju zdanie zwyk\'b3o si\'ea przedstawia\'e6 za pomoc\'b9 uk\'b3adu znak\'f3w }{\i SeP, }{gdzie }{\i S }{reprezentuje podmiot, }{\i P}{ predykat, a
 litera }{\i e}{\f56  (z \'b3aci\'f1skiego }{\i nEgo) }{\f56 wskazuje, \'bfe chodzi o og\'f3lne zdanie negatywne. Je\'bfeli nasze zdanie zapiszemy w tej formie, to \'b3atwo jest skonstruowa\'e6 czysto syntaktyczn\'b9 regu\'b3\'ea, kt\'f3ra dok\'b3
adnie odpowiada zasadzie konwersji dla tego typu zda\'f1. M\'f3wimy zatem: \ldblquote W ka\'bfdej formule typu }{\i XeY }{\f56 litery znajduj\'b9ce si\'ea obok }{\i e }{\f56 mog\'b9 by\'e6 zamienione miejscami\rdblquote . Je\'bfeli raz ustanowimy tak\'b9
 regu\'b3\'ea, wtedy okazuje si\'ea, \'bfe np. tzw. redukcja }{\i Cesare }{do }{\i Celarent }{jest przeprowadzalna czysto rachunkowo. }{\i Celarent }{\f56 ma mianowicie nast\'eapuj\'b9c\'b9 form\'ea
\par }{\i 
\par MeP }{\f56 (przes\'b3anka wi\'eaksza) 
\par }{\i\ul SaM}{\i  }{\f56 (przes\'b3anka mniejsza) 
\par }{\i SeP }{(wniosek)
\par 
\par }{\f56 Mo\'bfemy bez trudu zastosowa\'e6 nasz\'b9 regu\'b3\'ea do (1) i wtedy otrzymujemy
\par }{PeM}{\i 
\par }{SaM 
\par }{\i SeP
\par }{\f56 a wi\'eac w\'b3a\'9cnie }{\i Cesare.
\par }{\f56 Mo\'bfna oczywi\'9ccie w\'b9tpi\'e6, czy celowe jest zastosowanie tej metody do tak prostych pyta\'f1. Nasz przyk\'b3ad pokazuje jednak, \'bfe liczenie - w formalistycznym sensie - jest stosowalne poza matematyk\'b9, \'bfe mo\'bfe by\'e6 u\'bf
ywane w dziedzinach pozamatematycznych.
\par }{
\par }{\ul Sens ejdetyczny i operacyjny.}{ Z}{\f56  naszych rozwa\'bfa\'f1 wynika, \'bfe znak mo\'bfe mie\'e6 dwojaki sens, tzw. ejdetyczny i tzw. operacyjny. Znak posiada sens ejdetyczny wtedy, gdy znamy jego semantyczny odpowiednik }{\i [Gegenstuck], }{\f56 
tzn. je\'bfeli wiemy, co on oznacza czy te\'bf co on znaczy. Czysto operacyjny sens znak posiada wtedy, gdy wiemy tylko, jak mo\'bfna go u\'bfywa\'e6, tzn. je\'bfeli znamy obowi\'b9zuj\'b9ce go regu\'b3
y syntaktyczne. Nie wiemy wtedy, co znak ten znaczy, natomiast wiemy, }{\i jak }{\f56 mo\'bfemy nim }{\i\f56 operowa\'e6. }{\f56 Stosunek mi\'eadzy tymi sensami znaku jest prosty: je\'bfeli dany 
jest sens ejdetyczny, wtedy zawsze obecny jest sens operacyjny, ale nie odwrotnie. Jak widzieli\'9cmy, mo\'bfna do znaku do\'b3\'b9czy\'e6 sens operacyjny, nie daj\'b9c mu przy tym \'bfadnego sensu ejdetycznego.
\par Aby zapobiec nieporozumieniom, trzeba podkre\'9cli\'e6, \'bfe operacja, o kt\'f3rej tutaj m\'f3wimy, jest operacj\'b9 na }{\i znakach, }{\f56 a wi\'eac liczeniem, nie jest to operacja na rzeczach. Znaj\'b9c operacyjny sens znaku, nie wiemy jeszcze zupe
\'b3nie, jak nale\'bfy traktowa\'e6 odpowiadaj\'b9ce mu rzeczy, gdy\'bf do tego musieliby\'9cmy zna\'e6 sens ejdetyczny. Nie by\'b3oby np. poprawne powiedzenie, \'bfe formu\'b3y wsp\'f3\'b3czesnej teorii dotycz\'b9cej struktury materii maj\'b9
 tylko sens operacyjny, gdy\'bf dzi\'eaki nim wiemy jedynie, jak wytwarza\'e6 bomby atomowe itd. Jest raczej tak, \'bfe aby wyprodukowa\'e6 bomb\'ea atomo}{w}{\f56 \'b9, musimy ejdetycznie rozumie\'e6 znaki wyst\'eapuj\'b9ce w tych formu\'b3ach, rozumie
\'e6 ich znaczenie. Gdyby mia\'b3y one tylko operacyjny sens, nie byliby\'9cmy w stanie z nimi zrobi\'e6 nic innego, jak tylko rachowa\'e6.
\par W dzisiejszej filozofii istniej\'b9 dwa skrajne stanowiska: z jednej strony chce si\'ea ograniczy\'e6 wiedz\'ea ludzk\'b9 do sensu ejdetycznego z drugiej wy\'b3\'b9cznie do operacyjnego. W pierwszym wypadku d\'b9\'bfy si\'ea
 do wykluczenia jakiegokolwiek formalizmu, albo w ka\'bfdym razie odrzuca si\'ea systemy, kt\'f3re nie mog\'b9 by\'e6 w pe\'b3ni zinterp}{r}{\f56 etowane. W drugim, twierdzi si\'ea, \'bfe w og\'f3le nie istnieje \'bf
aden sens ejdetyczny, mamy tylko do dyspozycji sens operacyjny. Oba pogl\'b9dy s\'b9 jednak b\'b3\'eadne. Jest oczywiste, \'bfe w pewnych wypadkach istnieje ejdetyczny sens znak\'f3w. Z drugiej strony wydaje si\'ea, \'bfe}{ }{\f56 
w matematyce, fizyce. astronomii itd. istniej\'b9 elementy, kt\'f3rym nie jeste\'9cmy w stanie przypisa\'e6 sensu ejdetycznego, chocia\'bf wzi\'eate w ca\'b3o\'9cci prowadz\'b9 one znowu do ejdetycznie daj\'b9cych si\'ea zinterpretowa\'e6 rezultat\'f3w.

\par }{
\par }{\ul Model.}{\f56  Z powy\'bfszym \'b3\'b9czy si\'ea kwestia wielokrotnie rozwa\'bfana w ostatnich dziesi\'eacioleciach, a mianowicie problem modelu. Zwyk\'b3o si\'ea m\'f3wi\'e6, \'bfe gdy starsze teorie fizykalne mia\'b3
y model, to model taki nie istnieje ju\'bf dla wielu nowszych teorii. Przy tym przez \ldblquote model\rdblquote  rozumie si\'ea fizyczn\'b9, zasadnicz}{o}{\f56  obserwowaln\'b9 przez nieuzbrojone oko struktur\'ea, maj\'b9c\'b9 t\'ea sam\'b9 form\'ea
, co stan rzeczy reprezentowany w zdaniu naukowym (teorii itd.). Tak np. istnieje model dla teorii atomu Bohra: sk\'b3ada si\'ea on z kuli, wok\'f3\'b3 kt\'f3rej w okre\'9clonych odst\'eapach kr\'b9\'bf\'b9 mniejsze k}{u}{\f56 le. Oczywi\'9c
cie tego rodzaju model nie zawsze mo\'bfe by\'e6 zbudowany, mo\'bfe on jednak by\'e6 przynajmniej \ldblquote pomy\'9clany\rdblquote , tzn. wyobra\'bfony. Je\'bfeli zatem m\'f3wi si\'ea, \'bfe dla wsp\'f3\'b3czesnych teorii fizykalnych nie istnieje \'bf
aden model, to znaczy to, \'bfe \'bfadnej tego typu struk}{t}{\f56 ury nie mo\'bfna sobie wyobrazi\'e6.
\par To jednak prowadzi - przynajmniej w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w - do twierdzenia, \'bfe zdanie naukowe (teoria itd.) nie posiada \'bfadnego sensu ejdetycznego, a tylko operacyjny. M\'f3wimy \ldblquote w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w\rdblquote , gdy\'bf
 zasadniczo mo\'bfliwa jest trzecia, po\'9crednia sytuacja, w kt\'f3rej dane zdanie ma sens ejdetyczny, przy czym jednak odpowiada mu struktura daj\'b9ca zobaczy\'e6 si\'ea tylko intelektualnie, a nie zmys\'b3owo (obrazowo). I tak np. nie ma \'bfadnych w
\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe pewne zdania fenomenologii i wszy}{s}{\f56 tkie zdania ontologii s\'b9 w\'b3a\'9cnie tego rodzaju: maj\'b9 nie tylko operacyjny, lecz r\'f3wnie\'bf ejdetyczny sens, chocia\'bf tego, do czego odnosz\'b9, nie da si\'ea
 obrazowo przedstawi\'e6. Je\'bfeli jednak chodzi o teorie z nauk przyrodniczych nie posiadaj\'b9ce modelu, to w wi\'eaks}{z}{\f56 o\'9cci wypadk\'f3w nie maj\'b9 one \'bfadnego sensu ejdetycznego.
\par St\'b9d przej\'9ccie w pewnej nauce od teorii z modelami do teorii bez modelu oznacza, w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w, rozszerzone zastosowanie formalizmu. Jak wiadomo, dotyczy to wielu dziedzin wsp\'f3\'b3czesnej nauki.
\par }{
\par }{\ul Istota formalizmu.}{\f56  Formalizm jest wi\'eac metod\'b9 polegaj\'b9c\'b9 na ca\'b3kowitym pomini\'eaciu ejdetycznego sensu znak\'f3w i operowaniu nimi w oparciu o okre\'9clone regu\'b3y transformacji, bior\'b9ce pod uwag\'ea tylko graficzny kszta
\'b3t znak\'f3w. Traktuje si\'ea je, jakby nie by\'b3y \'bfadnymi znakami, lecz np. figurami w jakiej\'9c grze, elementami, kt\'f3re na r\'f3\'bfne sposoby daj\'b9 si\'ea kombinowa\'e6 i przestawia\'e6. Dlatego kto\'9c kiedy\'9c dowcipnie powiedzia\'b3, 
\'bfe ten, kto pos\'b3uguje si\'ea formalizmem, nie wie, co m\'f3wi i czy to, co m\'f3wi, jest prawd\'b9. W tym mi}{e}{\f56 jscu nale\'bfy jednak zrobi\'e6 nast\'eapuj\'b9ce uwagi.
\par (1) Celem liczenia, a wi\'eac celem formalizmu, jest zawsze jaka\'9c wiedza. System formalistyczny wype\'b3nia tylko wtedy swoje zadanie, je\'bfeli jego rezultaty dadz\'b9 si\'ea ostatecznie zinterpretowa\'e6 ejdetycznie. Nauka nie jest gr\'b9
. W naszej wiedzy nie zawsze jednak osi\'b9gamy }{\i co}{\f56 , niekiedy musimy si\'ea ograniczy\'e6 do }{\i jak.
\par }{\f56 (2) Regu\'b3y operacji formalistycznych musz\'b9 by\'e6 ejdetycznie sensowne, regu\'b3y te m\'f3wi\'b9 bowiem, co powinni\'9cmy robi\'e6, musimy zatem by\'e6 w stanie je }{\i\f56 rozumie\'e6. }{Z tego }{\f56 wynika, \'bfe \'bfaden system nie da si
\'ea w pe\'b3ni sformalizowa\'e6, przynajmniej jego regu\'b3y nie mog\'b9 by\'e6 ostatecznie sformalizowane. Mo\'bfna wprawdzie regu\'b3y pewnego systemu, powiedzmy systemu }{\i A}{\f56 , sformalizowa\'e6 w innym systemie, nazwijmy go systemem }{\i B}{
, lecz system }{\i B}{ d}{\f56 omaga si\'ea znowu sensownych regu\'b3. Mo\'bfna je wprawdzie ponownie sformalizowa\'e6 w jakim\'9c innym systemie }{\i C}{\f56 , ale w ko\'f1cu musimy si\'ea gdzie\'9c zatrzyma\'e6 i pos\'b3u\'bfy\'e6
 nie sformalizowanymi regu\'b3ami. Ponadto ju\'bf same regu\'b3y dotycz\'b9ce }{\i A, }{\f56 w wypadku gdy chcemy rozbudowa\'e6 }{\i A, }{\f56 musz\'b9 mie\'e6 dla nas sens ejdetyczny, gdy\'bf inaczej nie posun\'ealiby\'9cmy si\'ea
 dalej w naszym liczeniu.
\par (3) W praktyce przy budowie system\'f3w sformalizowanych prawie zawsze post\'eapuje si\'ea w ten spos\'f3b, \'bfe najpierw ustanawia si\'ea sensowne znaki, potem dopiero abstrahuje si\'ea od ich sensu i konstruuje si\'ea system formalistycznie, aby w ko
\'f1cu gotowemu systemowi ponownie da\'e6 jak\'b9\'9c interpretacj\'ea.
\par (4) To, co powiedzieli\'9cmy, obowi\'b9zuje szczeg\'f3lnie w logice. Chocia\'bf nauka maj\'b9ca wy\'b3\'b9cznie sens syntaktyczny nie by\'b3aby niemo\'bfliwa, to jednak w wypadku logiki nie jest to mo\'bfliwe. Logika ma bowiem dostarczy\'e6 }{\i\f56 regu
\'b3 wnioskowania }{\f56 dla ka\'bfdego po\'9credniego my\'9clenia i gdyby jej regu\'b3y nie by\'b3y ejdetycznie sensowne, wtedy \'bfadne wnioskowanie nie mog\'b3oby doj\'9c\'e6 do skutku. Z tego powodu system\'f3w, kt\'f3re nie dopuszczaj\'b9 \'bf
adnej znanej interpretacji ejdetycznej, wi\'eakszo\'9c\'e6 wsp\'f3\'b3czesnych logik\'f3w nie uwa\'bfa za logik\'ea.
\par }{
\par }{\ul Uprawomocnienie formalizmu.}{\f56  Nast\'eapuj\'b9ce racje uzasadniaj\'b9 zastosowanie metody formalistycznej:
\par }{(1) W skomplikowanych sytuacjach nasz wgl}{\f56 \'b9d ejdetyczny w przedmiot bardzo szybko si\'ea za\'b3amuje. Mo\'bfemy bezpo\'9crednio i bez trudu dojrze\'e6, \'bfe }{\i 2 x 3 = 6}{\f56 , lecz tylko niewielu ludzi potrafi tak samo \'b3
atwo i szybko zobaczy\'e6, \'bfe}{\i  1952 x 78,788 = 153 794,176. }{\f56 Mo\'bfemy r\'f3wnie\'bf bezpo\'9crednio dojrze\'e6, \'bfe negacj\'b9 zdania \ldblquote pada\rdblquote  jest zdanie \ldblquote nie pada\rdblquote , ale nie jest tak samo \'b3
atwo zrozumie\'e6 negacj\'ea znanego twierdzenia Euklidesa, zgodnie z kt\'f3rym przez punkt le\'bf\'b9cy poza lini\'b9 prost\'b9 mo\'bfna poprowadzi\'e6 jedn\'b9 i tylko jedn\'b9 prost\'b9 do niej r\'f3wnoleg\'b3\'b9. To samo dotyczy wszy}{s}{\f56 
tkich bardziej skomplikowanych dr\'f3g my\'9clowych, tak\'bfe tych, kt\'f3re znajduj\'b9 si\'ea u filozof\'f3w. Geniusz wielkich filozof\'f3w uchroni\'b3 ich, bez u\'bfywania formalizmu, od pope\'b3nienia b\'b3\'ead\'f3w, lecz, patrz\'b9c ca\'b3o\'9c
ciowo, m\'eatno\'9c\'e6 zbyt cz\'easto wyst\'eapuj\'b9ca w filozofii jest }{do pewnego stopnia wynikiem braku adekwatnych metod formalistycznych.
\par }{\f56 (2) Poniewa\'bf w systemie formalistycznym wszystkie regu\'b3y odnosz\'b9 si\'ea wy\'b3\'b9cznie do graficznego kszta\'b3tu znak\'f3w, st\'b9d niemo\'bfliwe jest tutaj konstruowanie dowodu za pomoc\'b9 nie sformu\'b3owanych regu\'b3 i aksjomat\'f3
w. Jak wiadomo, nie sformu\'b3owane za\'b3o\'bfenia s\'b9 bardzo niebezpieczne, mog\'b9 \'b3atwo okaza\'e6 si\'ea fa\'b3szywe, i poniewa\'bf nie s\'b9 wyra\'9fnie sformu\'b3owane, nie daj\'b9 si\'ea racjonalnie przebada\'e6. Formalizm przyczynia si\'ea wi
\'eac istotnie do wyeliminowania teg}{o}{\f56  typu milcz\'b9cych za\'b3o\'bfe\'f1.
\par (3) W ten spos\'f3b osi\'b9ga si\'ea jeszcze co\'9c. W systemie aksjomatycznym zbudowanym formalistycznie wszystkie konsekwencje daj\'b9 si\'ea stosunkowo \'b3atwo wyprowadzi\'e6 z wybranych aksjomat\'f3w i wyra\'9fnie od siebie oddzieli\'e6. Przy tym cz
\'easto okazuje si\'ea, \'bfe zastosowane poj\'eacia zostaj\'b9 dok\'b3adniej zdeterminowane w por\'f3wnaniu z pocz\'b9tkiem tego post\'eapowania. Formalizm jest zatem powo\'b3any do oddzielania i wyja\'9cniania poj\'ea\'e6.
\par (4) Zastosowanie formalizmu prowadzi jeszcze do nast\'eapuj\'b9cej mo\'bfliwo\'9cci. Je\'bfeli pewien system zostanie czysto formalistycznie zbudowany, wtedy cz\'easto na ko\'f1cu okazuje si\'ea, \'bfe dopuszcza on wiele interpretacji i w ten spos\'f3
b za jednym zamachem rozwi\'b9zuje si\'ea wiele problem\'f3w. Przyk\'b3adu dostarcza znana zasada dualno\'9cci geometrii euklide}{s}{\f56 owej. Z obowi\'b9zuj\'b9cego tu zdania: \ldblquote Dwa dowolne punkty wyznaczaj\'b9 pewn\'b9 prost\'b9\rdblquote 
 da si\'ea (do\'b3\'b9czywszy dalsze aksjomaty i odpowiednio dopasowane regu\'b3y) wyprowadzi\'e6 wiele dalszych zda\'f1 geometrycznych. Zdanie to mo\'bfemy teraz sformalizowa\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b:}{ \ldblquote Dwa dowolne }{\i A }{\f56 
wyznaczaj\'b9 pewne }{\i B\rdblquote , }{przy czym znaczenie }{\i \ldblquote A\rdblquote }{ i }{\i \ldblquote B\rdblquote }{\f56  powinno pozosta\'e6 nieokre\'9clone (wszystkie inne wyrazy wyst\'eapuj\'b9ce w tym zdaniu mog\'b9 by\'e6
 zinterpretowane tylko jako sta\'b3e logiczne). Teraz okazuje si\'ea jednak, \'bfe s\'b9 tu mo\'bfliwe }{\i dwie }{interpretac}{\f56 je: (1) mo\'bfna }{\i \ldblquote A\rdblquote  }{\f56 przypisa\'e6 znaczenie \ldblquote punkt\rdblquote , a \ldblquote B
\rdblquote  znaczenie \ldblquote prosta\rdblquote  i (2) odwrotnie, \ldblquote A\rdblquote  znaczenie \ldblquote prosta\rdblquote , a \ldblquote B\rdblquote  znaczenie \ldblquote punkt\rdblquote . Wida\'e6 mianowicie, \'bfe tak\'bfe zdanie powsta\'b3
e w wyniku interpretacji (2) jest prawdziwe: r\'f3wnie\'bf dwie proste r\'f3wnoleg\'b3e wyznaczaj\'b9 pewien punkt w niesko\'f1czonej odleg\'b3o\'9cci. W ten spos\'f3b powstaje ca\'b3y system zda\'f1
 wyprowadzalnych z tego (sformalizowanego) zdania, a my otrzymali\'9cmy z jednej formu\'b3y }{\i dwie }{\f56 zasady geometrii. Podobne wypadki maj\'b9 miejsce r\'f3wnie\'bf w innych dziedzinach }{nauki.
\par }{\f56 W ten spos\'f3b przedstawili\'9cmy zasadnicze racje dla stosowania formalizmu. Nie mo\'bfna jednak przeoczy\'e6 pewnych \'b3\'b9cz\'b9cych si\'ea z nim niebezpiecze\'f1stw. Przede wszystkim nie mo\'bfna d\'b9\'bfy\'e6 do formalizacji przedwcze\'9c
nie, najpierw musi by\'e6 ca\'b3kowicie wyja\'9cniony wchodz\'b9cy w rachub\'ea stan rzeczy. Dalej, trzeba by\'e6 \'9cwiadomym, \'bfe system formalistyczny jest zawsze bardzo abstrakcyjny i nie wolno go stawia\'e6 na r\'f3wni z rzeczywisto\'9cci\'b9. St
\'b9d nigdy w\'b3a\'9cciwie nie powinno si\'ea u\'bfywa\'e6 formalizmu jako jedynej metody, lecz \'b3\'b9c}{z}{\f56 y\'e6 go z innymi metodami.
\par }{
\par }{\f56\ul Sztuczny j\'eazyk.}{\f56  U\'bfycie sztucznego j\'eazyka nale\'bfy ostro oddzieli\'e6 od formalizmu. Zasadniczo r\'f3wnie\'bf <naturalny> (codzienny) j\'eazyk m\'f3g\'b3by zosta\'e6 sformalizowany, a z drugiej strony jaki\'9c sztuczny j\'ea
zyk mo\'bfe by\'e6 traktowany nieformalistycznie, np. elementarne cz\'ea\'9cci j\'eazyka logiki matematycznej s\'b9 tak w\'b3a\'9cnie traktowane.
\par Jednak\'bfe u\'bfycie sztucznych symboli wyst\'b9pi\'b3o jednocze\'9cnie z formalizmem. U\'bfycie to Whitehead i Russel uprawomocniaj\'b9 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b.
\par }{(1) W nauce w og\'f3le, szczeg\'f3}{\f56 lnie jednak w logice potrzebne s\'b9 tak abstrakcyjne poj\'eacia, i\'bf w j\'eazyku potocznym nie mo\'bfna znale\'9f\'e6 dla nich odpowiednich s\'b3\'f3w. Jest si\'ea wi\'eac zmuszonym do tworzenia symboli.

\par (2) Syntaksa j\'eazyka potocznego jest zbyt ma\'b3o \'9ccis\'b3a, jej regu\'b3y dopuszczaj\'b9 zbyt wiele wyj\'b9tk\'f3w, aby mog\'b3a by\'e6 dobrym instrumentem w dziedzinie nauk \'9ccis\'b3ych. By\'b3oby wprawdzie mo\'bfliwe zatrzymanie s\'b3\'f3w j\'ea
zyka potocznego i zmiana tylko jego regu\'b3, lecz wtedy przez kojarzenie s\'b3owa te sugerowa\'b3yby lu\'9fne regu\'b3y j\'eazyka codziennego i powsta}{w}{\f56 a\'b3oby pomieszanie. Z tego powodu lepiej jest budowa\'e6 sztuczny j\'eazyk z w\'b3asnymi, 
\'9cci\'9cle syntaktycznymi regu\'b3ami.
\par (3) Je\'bfeli zdecydujemy si\'ea na zastosowanie sztucznego j\'eazyka, wtedy mo\'bfna wybra\'e6 ca\'b3kiem kr\'f3tkie symbole, np. pojedyncze litery zamiast ca\'b3ych s\'b3\'f3w. W ten spos\'f3b zdania stan\'b9 si\'ea znacznie kr\'f3tsze ni\'bf w j\'ea
zyku potocznym i istotnie \'b3atwiej zrozumia\'b3e.
\par (4) Wi\'eakszo\'9c\'e6 s\'b3\'f3w j\'eazyka potocznego jest bardzo wieloznaczna; tak np. s\'b3owo \ldblquote jest\rdblquote  ma przynajmniej tuzin r\'f3\'bfnych znacze\'f1, kt\'f3re w trakcie analizy musz\'b9 by\'e6 \'9cci\'9c
le od siebie oddzielane. Celowe jest wi\'eac, aby zamiast tego typu s\'b3\'f3w u\'bfywa\'e6 sztucznych, ale jednoznacznych symboli.
\par Trzeba jeszcze zauwa\'bfy\'e6, \'bfe wyra\'bfenie \ldblquote j\'eazyk symboliczny\rdblquote  prowadzi do b\'b3\'ead\'f3w: }{\i\f56 ka\'bfdy }{\f56 j\'eazyk sk\'b3ada si\'ea z symboli i m\'f3g\'b3by dlatego by\'e6 nazwany \ldblquote symbolicznym\rdblquote 
. Tutaj jednak mamy na my\'9cli j\'eazyk, kt\'f3ry, w przeciwie\'f1stwie do j\'eazyka potocznego, sk\'b3ada si\'ea ze }{\i sztucznych }{symboli.
\par 
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079942}{\*\bkmkstart _Toc4080682}8. Syntaktyczne regu\'b3y sensu}{{\*\bkmkend _Toc4079942}{\*\bkmkend _Toc4080682}

\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Budowa j\'eazyka.}{ Z syntaktycznego punkt}{\f56 u widzenia j\'eazyk sk\'b3ada si\'ea z pewnej mnogo\'9cci wyra\'bfe\'f1, dla kt\'f3rych obowi\'b9zuj\'b9 okre\'9clone regu\'b3y. Dla uproszczenia przez j\'eazyk b\'eadziemy rozumieli j\'ea
zyk pisany, chocia\'bf, z pewnymi ograniczeniami, rozwa\'bfania poni\'bfsze obowi\'b9zywa\'b3yby r\'f3wnie\'bf w dziedzinie j\'eazyka}{ }{\f56 m\'f3wionego. Regu\'b3y pewnego okre\'9clonego j\'eazyka, powiedzmy j\'eazyka S, determinuj\'b9, kt\'f3re wyra
\'bfenia nale\'bf\'b9 do S, tzn. kt\'f3re s\'b9 sensowne w S; wszystkie inne wyra\'bfenia s\'b9 w tym j\'eazyku syntaktycznie bezsensowne. Tak np. s\'b3owo \ldblquote homme\rdblquote  jest wprawdzie wyra\'bfeniem, al}{e}{\f56  jest bezsensowne w j\'ea
zyku polskim.
\par Sensowne wyra\'bfenia j\'eazyka S mog\'b9 by\'e6 podzielone na dwie klasy: (1)}{\i  atomowe }{\f56 albo proste wyra\'bfenia. Wyra\'bfenia te s\'b9 tak utworzone, \'bfe \'bfadna ich indywidualna cz\'ea\'9c\'e6 nie mo\'bfe by\'e6 w\'b3a\'9c
ciwym (sensownym) wyra\'bfeniem w S. Tak np. wyra\'bfenie \ldblquote cz\'b3owiek\rdblquote  jest wyra\'bfeniem atomowym j\'eazyka polskiego. (2) }{\i Molekularne }{\f56 albo z\'b3o\'bfone wyra\'bfenia. Tutaj ju\'bf indywidualne cz\'ea\'9cci s\'b9
 pewnym sensownym wyra\'bfeniem w S. Przyk\'b3ad z j\'eazyka polskiego: \ldblquote cz\'b3owiek jest organizmem\rdblquote . W tym wypadku \ldblquote cz\'b3owiek\rdblquote , \ldblquote organizm\rdblquote , \ldblquote jest\rdblquote , wzi\'ea
te same dla siebie, s\'b9 sensownymi (atomowymi) wyra\'bfeniami j\'eazyka polskiego.
\par Je\'9cli uwzgl\'eadni si\'ea j\'eazyki naturalne podzia\'b3 na wyra\'bfenia atomowe i molekularne nie jest jednak zupe\'b3nie bez zarzutu. Na przyk\'b3ad s\'b3owo \ldblquote imi\'ea\rdblquote  jest oczywi\'9ccie atomowym wyra\'bfeniem j\'ea
zyka polskiego, a jednak cz\'ea\'9c\'e6 s\'b3owa \ldblquote imi\'ea\rdblquote , a mianowicie \ldblquote i\rdblquote , jest r\'f3wnie\'bf wyra\'bfeniem atomowym. Niezgodno\'9cci tego typu dadz\'b9 si\'ea wprawdzie usun\'b9\'e6 za pomoc\'b9 \'9crodk\'f3
w semantycznych, ale bardziej praktyczne i bardziej \'b3atwe jest zbudowa}{n}{\f56 ie takiego sztucznego j\'eazyka, w kt\'f3rym one w og\'f3le nie wyst\'eapuj\'b9.
\par W paragrafie tym zajmujemy si\'ea tylko syntaktycznymi regu\'b3ami sensowno\'9cci wyra\'bfe\'f1 }{\i molekularnych, }{\f56 gdy\'bf wy\'b3\'b9cznie one dadz\'b9 si\'ea rozwa\'bfy\'e6 bez uwzgl\'eadniania teorii systemu aksjomatycznego. W paragrafie dotycz
\'b9cym aksjomatyki om\'f3wimy odpowiednie regu\'b3y dla wyra\'bfe\'f1 atomowych.
\par }{
\par }{\f56\ul Poj\'eacie kategorii syntaktycznej.}{\f56  Dla syntaktycznej sensowno\'9cci wyra\'bfe\'f1 molekularnych pewnego j\'eazyka obowi\'b9zuj\'b9 dwie fundamentalne regu\'b3y: (1) wyra\'bfenia molekularne powinny by\'e6 z\'b3o\'bfone wy\'b3\'b9
cznie z sensownych wyra\'bfe\'f1 danego j\'eazyka, a wi\'eac ostatecznie tylko z sensownych wyra\'bfe\'f1 atomowych tego j\'eazyka; (2) Samo sk\'b3adanie powinno przebiega\'e6 wed\'b3ug okre\'9clonych dla danego j\'eazyka }{\i\f56 regu\'b3 formowania. }{
\f56 Regu\'b3y te maj\'b9 we wszystkich j\'eazykach wsp\'f3lny rdze\'f1, kt\'f3ry mo\'bfe by\'e6 streszczony w prawach tzw. kategorii syntaktycznych. Najpierw wi\'eac rozwa\'bfymy te wa\'bfne prawa syntaktyczne.
\par Mianem \ldblquote kategorii syntaktycznej\rdblquote  okre\'9cla si\'ea t\'ea klas\'ea wyra\'bfe\'f1 jakiego\'9c j\'eazyka, z kt\'f3rej ka\'bfde wyra\'bfenie mo\'bfe by\'e6 zamienione z dowolnym innym wyra\'bf
eniem tej klasy w ramach sensownej wypowiedzi, a wypowied\'9f ta nie straci przy tym swojego sensu. Tak np. imiona w\'b3asne tworz\'b9 kategori\'ea syntaktyczn\'b9 j\'eazyka polskiego. W ka\'bfdym sensownym polskim zdaniu - np. \ldblquote Fryderyk pije
\rdblquote  - mo\'bfna}{ }{\f56 zast\'b9pi\'e6 imi\'ea w\'b3asne przez inne, a zdanie to nie straci swojego sensu. W powy\'bfszym przyk\'b3adzie \ldblquote Fryderyk\rdblquote  mo\'bfe by\'e6 zast\'b9piony przez \ldblquote Jan\rdblquote , \ldblquote Ewa
\rdblquote , \ldblquote Napoleon\rdblquote , a nawet przez \ldblquote Gaurisankar\rdblquote , zdanie nadal jednak pozostanie sensowne (prawdziwe albo fa\'b3szywe, al}{e}{\f56  jednak sensowne). W przeciwie\'f1stwie do tego pewien czasownik, np. 
\ldblquote \'9cpi\rdblquote , nale\'bfy do innej kategorii syntaktycznej. Je\'bfeli w naszym zdaniu za \ldblquote Fryderyk\rdblquote  podstawimy \ldblquote \'9cpi\rdblquote , to powstanie wyra\'bfenie bezsensowne: \ldblquote \'9cpi pije\rdblquote .
\par Jak wida\'e6, poj\'eacie kategorii syntaktycznej odpowiada do\'9c\'e6 dok\'b3adnie poj\'eaciu cz\'ea\'9cci zdania ze zwyk\'b3ej gramatyki. R\'f3\'bfnica polega na tym, \'bfe w gramatyce rozwa\'bfa si\'ea \'bfywy, wi\'eac bardzo niedok\'b3
adnie skonstruowany j\'eazyk i dlatego jej prawa s\'b9 lu\'9fne i nieprecyzyjne. Dla cel\'f3w naukowych powinno si\'ea je}{d}{\f56 nak d\'b9\'bfy\'e6 do }{\i\f56 perfekcyjnego j\'eazyka, }{\f56 dla kt\'f3rego mo\'bfna i trzeba ustali\'e6 \'9ccis\'b3
e prawa. Syntaksa logiczna znajduje si\'ea w takim samym stosunku do gramatycznej, jak np. geometria do mierzenia konkretnych pni drzew: jedna dostarcza drugiej idealnej teoretycznej p}{odstawy.
\par }{\f56 W tym kontek\'9ccie warto zauwa\'bfy\'e6, \'bfe kategorie syntaktyczne - zgodnie z og\'f3ln\'b9 funkcj\'b9 j\'eazyka d\'b9\'bf\'b9cego do odwzorowania bytu realnego - odwzorowuj\'b9
 tzw. kategorie ontologiczne. Tak np. syntaktyczna kategoria imion w\'b3asnych odpowiada ontologicznej kategorii substancji, kategoria tzw. funktor\'f3w jednoargumentowych jako\'9cci itd. Odpowiednio\'9c\'e6 ta nie jest jednak ca\'b3kiem dok\'b3adna, gdy
\'bf mi\'eadzy realno\'9cci\'b9 a j\'eazykiem znajduje si\'ea my\'9cl, kt\'f3ra tworzy nowe kategorie (byt\'f3w idealnych).
\par }{
\par }{\ul Funktory i argumenty.}{ Chcem}{\f56 y teraz naszkicowa\'e6 prosty system kategorii syntaktycznych wychodz\'b9c od poj\'eacia funktora i argumentu. Wyra\'bfenie, kt\'f3re okre\'9cla inne wyra\'bfenie nazywa si\'ea jego \ldblquote funktorem\rdblquote 
, wyra\'bfenie okre\'9clane jest \ldblquote argumentem\rdblquote . \ldblquote Okre\'9clanie\rdblquote  nale\'bfy tu rozumie\'e6 w mo\'bfliwie na}{j}{\f56 szerszym sensie. M\'f3wi si\'ea np., \'bfe w zdaniu \ldblquote pada deszcz i pada \'9cnieg\rdblquote 
 \ldblquote i\rdblquote  okre\'9cla oba zdania cz\'ea\'9cciowe (\ldblquote pada deszcz\rdblquote  i \ldblquote pada \'9cnieg\rdblquote ), a wi\'eac jest ich funktorem, podczas gdy one s\'b9 argumentami \ldblquote i\rdblquote . W ka\'bfdym rozwini\'eatym j
\'eazyku istniej\'b9 dwojakiego rodzaju w}{y}{\f56 ra\'bfenia: jedne mog\'b9 by\'e6 tylko argumentami, np. nazwy indywiduowe i zdania, natomiast inne tylko funktorami, jak np. czasowniki. Kategorie syntaktyczne wyra\'bfe\'f1
 pierwszego rodzaju chcemy nazwa\'e6 \ldblquote kategoriami podstawowymi\rdblquote , drugiego rodzaju \ldblquote kategoriami funkt}{orowymi\rdblquote .
\par }{\f56 Ilo\'9c\'e6 kategorii podstawowych jest do\'9c\'e6 dowolna; dla uproszczenia przyjmujemy tutaj tylko dwie: wspomniane wy\'bfej kategorie nazw i zda\'f1. W zwi\'b9zku z tym wszystkie funktory mo\'bfemy podzieli\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b:

\par (1) Wed\'b3ug kategorii syntaktycznej ich argument\'f3w. Odr\'f3\'bfniamy wi\'eac: (a) funktory okre\'9claj\'b9ce nazwy (np. \ldblquote \'9cpi\rdblquote , \ldblquote kocha\rdblquote , \ldblquote jest wi\'eakszy ni\'bf\rdblquote  itd.); (b) funktory okre
\'9claj\'b9ce zdania (np. i\rdblquote  \ldblquote nie jest tak, \'bfe\rdblquote , \ldblquote albo\rdblquote  itd.); (c) funktory okre\'9claj\'b9ce funktory (np. \ldblquote bardzo\rdblquote  w \ldblquote dziecko jest bardzo \'b3a}{d}{\f56 ne\rdblquote 
, argumentem jest tutaj \ldblquote \'b3adne\rdblquote ).
\par (2) Wed\'b3ug kategorii syntaktycznej wyra\'bfenia molekularnego sk\'b3adaj\'b9cego si\'ea z funktora i jego argument\'f3w odr\'f3\'bfniamy: (a) funktory nazwotw\'f3rcze (np. \ldblquote dobry\rdblquote  w \ldblquote dobre dziecko\rdblquote , poniewa\'bf
 tutaj ca\'b3e wyra\'bfenie jest nazw\'b9); (b) funktory zdaniotw\'f3rcze (np. wy\'bfej wymienione funktory okre\'9claj\'b9ce zdania, np. \ldblquote pada deszcz i pada \'9cnieg\rdblquote  jest ponownie zdaniem); (c) funktory funktorotw\'f3rcze (np. 
\ldblquote g\'b3o\'9cno\rdblquote  w \ldblquote pies g\'b3o\'9cno szczeka\rdblquote , tutaj \ldblquote g\'b3o\'9cno\rdblquote  wraz ze swoim argumentem \ldblquote szczeka\rdblquote  jest }{znowu funktorem).
\par }{\f56 (3) Wed\'b3ug ilo\'9cci argument\'f3w odr\'f3\'bfniamy funktory jednoargumentowe albo monadyczne (np. \ldblquote \'9cpi\rdblquote , \ldblquote biegnie\rdblquote ), dwuargumentowe albo diadyczne (np. \ldblquote kocha\rdblquote , \ldblquote jest wi
\'eakszy ni\'bf\rdblquote ), trzyargumentowe (np. \ldblquote daje\rdblquote : }{\i A }{daje }{\i B C}{; tutaj }{\i A, B i C}{\f56  nale\'bfy rozumie\'e6 jako argumenty od \ldblquote daje\rdblquote ), i dalej, n-argumentowe funktory.
\par Wida\'e6 natychmiast \'bfe wyra\'bfenia j\'eazyk\'f3w naturalnych nie stosuj\'b9 si\'ea do tego schematu, gdy\'bf bardzo cz\'easto s\'b9 }{\i syntaktycznie wieloznaczne. }{\f56 Tak np. polskie s\'b3owo \ldblquote je\rdblquote  raz okazuje si\'ea
 jednoargumentowym funktorem (\ldblquote Co robi Fryderyk? On je\rdblquote ), innym razem funktorem dwuargumentowym (\ldblquote Fryderyk je kie\'b3bas\'ea\rdblquote ). Ta wieloznaczno\'9c\'e6 przyczynia si\'ea wprawdzie do pi\'eakna j\'ea
zyka i jest poetycko warto\'9cciowa, lecz bardzo os\'b3abia jego \'9ccis\'b3o\'9c\'e6 i jasno\'9c\'e6, i w ten spos\'f3b}{ }{\f56 stanowi jeszcze jeden pow\'f3d dla u\'bfywania j\'eazyk\'f3w sztucznych.
\par }{
\par }{\f56\ul Przyk\'b3ady syntaktycznego nonsensu.}{\f56  Na podstawie powy\'bfszych zasad mo\'bfemy ustanowi\'e6 nast\'eapuj\'b9c\'b9 og\'f3ln\'b9 regu\'b3\'ea formowania: wyra\'bfenie molekularne jest tylko wtedy sensowne, gdy ka\'bfdemu w nim wyst\'eapuj
\'b9cemu funktorowi przyporz\'b9dkowane s\'b9 argumenty, kt\'f3re dok\'b3adnie odpowiadaj\'b9 jego syntaktycznej kategorii co do ilo\'9cci i rodzaju. Wszystko, co sprzeciwia si\'ea tej regule jest syntaktycznie nonsensowne.
\par Podamy kilka przyk\'b3ad\'f3w z dziedziny filozofii. We\'9fmy na pocz\'b9tek takie zdanie pozorne: \ldblquote Byt jest identyczny\rdblquote . Nazywamy je zdaniem pozornym, poniewa\'bf nie ma ono \'bfadnego sensu syntaktycznego, a wi\'eac w og\'f3le nie mo
\'bfe by\'e6 zdaniem; \ldblquote jest identyczny\rdblquote  jest funktorem }{\i dwuargumentowym, }{\f56 a zatem u\'bfywa si\'ea go sensownie tylko wtedy, gdy przyporz\'b9dkowuje si\'ea mu dok\'b3adnie dwa argumenty, jak np. w zdaniu \ldblquote Autor }{\i 
Fausta }{\f56 jest identyczny z Goethem\rdblquote . W naszym zdaniu pozornym mieli\'9cmy jednak tylko jeden argument, mianowicie .,byt\rdblquote . Jest ono wi\'eac syntaktycznym nonsensem.
\par Inny przyk\'b3ad: pewien filozof m\'f3wi: \ldblquote Nico\'9c\'e6 nicuje\rdblquote  }{\i [das Nichts nichtet]. }{\f56 Tutaj \ldblquote nico\'9c\'e6\rdblquote  jest argumentem od \ldblquote nicowa\'e6\rdblquote . To ostatnie wyra\'bfenie jest oczywi\'9c
cie jednoargumentowym funktorem zdaniotw\'f3rczym okre\'9claj\'b9cym nazwy. Jak jednak w zadaniu tym mo\'bfe on okre\'9cla\'e6 nazwy? Czym bowiem, patrz\'b9c od strony syntaktycznej, jest \ldblquote nico\'9c\'e6\rdblquote `' Chocia\'bf czym\'9c
 takim wydaje si\'ea by\'e6, nie jest to oczywi\'9ccie \'bfadn\'b9 nazw\'b9. Gdy m\'f3wimy \ldblquote nie ma nic\rdblquote  }{\i [es gibt nichts], }{\f56 wtedy w\'b3a\'9cciwie chcemy powiedzie\'e6 \ldblquote dla ka\'bfdego x nie zachodzi wypadek, \'bf
e tu i teraz to x jest\rdblquote . \ldblquote Nico\'9c\'e6\rdblquote  jest wi\'eac tylko skr\'f3tem dla negacji. Negacja nie jest jednak \'bfadn\'b9 nazw\'b9, lecz funktorem. To, co w tym wypadku filozof my\'9cli, mo\'bfe by\'e6 trafne, ale to, co m\'f3
wi, musi by\'e6 traktowane jako nonsens syntaktyczny. Nie jest to \'bfadne zd}{anie i nic ono nie znaczy.
\par }{\f56 Powo\'b3uj\'b9c si\'ea na tego typu przyk\'b3ady, zwolennicy szko\'b3y neopozytywistycznej chcieli pokaza\'e6, \'bfe ca\'b3a filozofia jest nonsensowna. Pomieszali przy tym nonsens syntaktyczny z czym\'9c ca\'b3
kiem innym, mianowicie z nonsensem semantycznym. Z czasem okaza\'b3o si\'ea, \'bfe poszli oni zbyt daleko. W ka\'bfdym razie ich ataki przyczyni\'b3y si\'ea do wzrostu og\'f3lnej \'9cwiadomo\'9cci, \'bfe j\'eazyk poetycki tylko z wielk\'b9 ostro\'bfno\'9c
ci\'b9 mo\'bfe by\'e6 u\'bfywany jako \'9crodek komunikacji idei naukowych, gdy\'bf \'b3atwo ukrywa w sobie nons}{e}{\f56 ns syntaktyczny. St\'b9d syntaktyczna analiza sensu posiada dzisiaj w filozofii o wiele wi\'eaksze znaczenie ni\'bf
 w poprzednich stuleciach.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079943}{\*\bkmkstart _Toc4080683}9. Funkcje i stopnie semantyczne{\*\bkmkend _Toc4079943}{\*\bkmkend _Toc4080683}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Dwie semantyczne funkcje znaku.}{ Zwr\'f3cimy si}{\f56 \'ea teraz w kierunku problem\'f3w semantycznych, tzn. problem\'f3w dotycz\'b9cych zwi\'b9zk\'f3w mi\'eadzy znakiem a tym, czego ten znak jest znakiem. Przede wszystkim trzeba tutaj dokona\'e6
 odr\'f3\'bfnienia - dobrze ju\'bf znanego scholastykom - mi\'eadzy dwiema funkcjami znaku. Z jedne}{j}{\f56  strony znak mo\'bfe do czego\'9c }{\i\f56 odnosi\'e6 [meinen], }{\f56 co\'9c intendowa\'e6, a wi\'eac by\'e6 no\'9cnikiem pewnej obiektywnej tre
\'9cci. T\'ea funkcj\'ea chcemy nazwa\'e6 \ldblquote obiektywn\'b9\rdblquote . Z drugiej strony znak mo\'bfe }{\i\f56 wyra\'bfa\'e6 [ausdriicken] }{\f56 co\'9c subiektywnego, mianowicie osobisty stan cz\'b3owieka lub zwierz\'eacia daj\'b9cego ten znak. T
\'ea drug\'b9 funkcj\'ea nazywamy \ldblquote subiektywn\'b9\rdblquote .
\par Zwykle znak u\'bfywany w ramach normalnego ludzkiego j\'eazyka posiada }{\i obie }{\f56 te funkcje. Je\'bfeli np. pewien obserwator m\'f3wi: \ldblquote Tutaj jest o\'b3\'f3w\rdblquote , to przede wszstkim }{\i\f56 odnosi si\'ea on }{\f56 do czego\'9c
 obiektywnego; a mianowicie. \'bfe w okre\'9clonych wsp\'f3\'b3rz\'eadnych czasoprzestrzennych znajduje si\'ea pewna substancja zwana .,o\'b3owiem\rdblquote . Jednocze\'9cnie jednak }{\i\f56 my\'9cli on }{\f56 t\'ea obiektywn\'b9 tre\'9c\'e6. Fakt, \'bf
e formu\'b3uje zdanie, wskazuje, i\'bf t\'ea my\'9cl posiada. Wraz ze zdaniem wyra\'bfa wi\'eac tak\'bfe pewien stan subiektywny. Czynniki subiektywne, kt\'f3re s\'b9 wyra\'bfane przez znak, nie s\'b9 jednak tylko my\'9clami, lecz zwykle r\'f3wnie\'bf
 uczuciami, tendencjami woli itd. Te ostatnie odgrywaj\'b9 cz\'easto tak wielk\'b9 rol\'ea, \'bfe niekt\'f3rzy metodologowie wszystkie czynnik}{i}{\f56  subiektywne okre\'9claj\'b9 po prostu jako \ldblquote tre\'9c\'e6 emocjonaln\'b9\rdblquote 
, w przeciwie\'f1stwie do tre\'9cci \ldblquote obiektywnej\rdblquote  albo \ldblquote naukowej\rdblquote .
\par Je\'bfeli w trakcie normalnego u\'bfywania znak\'f3w obie te funkcje semantyczne przewa\'bfnie si\'ea \'b3\'b9cz\'b9, to mimo to dadz\'b9 si\'ea teoretycznie pomy\'9cle\'e6 wypadki graniczne, w kt\'f3rych znak albo nie wyra\'bf
a nic subiektywnego, albo, przeciwnie, nie odnosi do niczego obiektywnego. Przynajmniej w niekt\'f3rych formach muzyki ten ostatni wypadek m\'f3g\'b3by mie\'e6 miejsce. Znaki, z kt\'f3rych sk\'b3ada si\'ea j\'eazyk takiej muzyki, mi}{a}{\f56 \'b3
yby tylko subiektywn\'b9, a nawet tylko czysto emocjonaln\'b9 tre\'9c\'e6. Nie jest \'b3atwo stwierdzi\'e6, czy w odniesieniu do zda\'f1 j\'eazyka potocznego przeciwny wypadek jest mo\'bfliwy. Jednak w dzie\'b3ach naukowych do\'9c\'e6 \'b3atwo dadz\'b9 si
\'ea pokaza\'e6 znaki i zdania, kt\'f3re w og\'f3le n}{i}{\f56 c nie wyra\'bfaj\'b9, lecz wy\'b3\'b9cznie odnosz\'b9 do czego\'9c.
\par Z metodologicznego punktu widzenia jedno jest jasne: w nauce, je\'9cli chodzi o poznawalne, a st\'b9d daj\'b9ce si\'ea wypowiedzie\'e6 przedmioty, wa\'bfne jest tylko odniesienie do }{\i [Meinung], }{\f56 a wi\'ea
c pierwsza funkcja semantyczna. To, co sam naukowiec prze\'bfywa, jest zupe\'b3nie bez znaczenia. Wypowiedzenie jego osobistych stan\'f3w mo\'bfe w pewnych okoliczno\'9cciach dostarczy\'e6 materia\'b3u dla badania psychologicznego, ale nie \ldblquote 
dowodzi\rdblquote  ono niczego, poniewa\'bf do n}{i}{\f56 czego nie odnosi, nie kieruje si\'ea obiektywnie do niczego.
\par }{
\par }{\ul M\'f3wienie o tym, co niewypowiedzialne.}{\f56  Jak jednak przedstawia si\'ea ten problem, gdy chodzi o co\'9c niepoznawalnego (niepoznawalnego zasadniczo albo niepoznawalnego dla ludzi), a st\'b9d tak\'bfe o co\'9c niewypowiedzialnego? W\'9cr\'f3
d wsp\'f3\'b3czesnych metodolog\'f3w istniej\'b9 w tym wzgl\'eadzie r\'f3\'bfne opinie. Mo\'bfna wyr\'f3\'bfni\'e6 trzy grupy stanowisk.
\par (1) Rzecznikami pierwszej s\'b9 przede wszystkim H. Bergson i K. Jaspers. S\'b9dz\'b9 oni - a tak\'bfe wielu innych filozof\'f3w, kt\'f3rych wi\'eakszo\'9c\'e6 nale\'bfy do tradycji neoplato\'f1skiej - \'bfe wprawdzie tego, co niewypowiedzialne, nie mo
\'bfna powiedzie\'e6, tzn. przedstawi\'e6 i zakomunikowa\'e6 za pomoc\'b9 znak\'f3w maj\'b9cych odniesienie obiektywne, ale mo\'bfna to w pewnej mierze udost\'eapni\'e6, u\'bfywaj\'b9c j\'eazyka pozbawionego tre\'9c
ci obiektywnej. Tak np. Bergson twierdzi, \'bfe prawdziwa wiedza filozoficzna o najwa\'bfniejszych elementach rzeczywisto\'9cci (np. o stawaniu si\'ea) mo\'bfe doj\'9c\'e6 do skutku tylko dzi\'eaki <intuicji>. Komu\'9c drugiemu tre\'9c
ci tej intuicji nie mo\'bfna zakomunikowa\'e6, ale u\'bfywa}{j}{\f56 \'b9c pewnych obraz\'f3w mo\'bfna j\'b9 tak uj\'b9\'e6, \'bfe \'f3w drugi b\'eadzie m\'f3g\'b3 j\'b9 prze\'bfy\'e6. Dlatego w dzie\'b3ach Bergsona nie znajdujemy \'bfadnych opis\'f3
w fenomenologicznych, \'bfadnych dowod\'f3w, lecz przede wszystkim obrazy, kt\'f3re maj\'b9 pobudza\'e6 intuicj\'ea. Podobnie Jaspers m\'f3wi, \'bfe }{j}{\f56 ego s\'b3owa \ldblquote nic nie znacz\'b9\rdblquote . S\'b9 one tylko wskaz\'f3wkami pokazuj\'b9
cymi drog\'ea temu, kto w nie daj\'b9cym si\'ea uj\'b9\'e6 w s\'b3owa <egzystencjalnym> }{\i [existentiell] }{\f56 do\'9cwiadczeniu chce spotka\'e6 to, co niewypowiedzialne. Dla Boga, a wi\'eac czego\'9c, co jest w najwy\'bfszym stopniu nie
wypowiedzialne, nie ma ju\'bf znak\'f3w, lecz tylko <szyfry>, kt\'f3re w\'b3a\'9cnie tym si\'ea charakteryzuj\'b9, \'bfe nie przys\'b3uguje im \'bfadna obiektywna funkcja semantyczna.
\par (2) Inna grupa my\'9clicieli reprezentuje dok\'b3adnie przeciwne stanowisko. Najostrzej zosta\'b3o ono sformu\'b3owane w tezie L. Wittgensteina: \ldblquote O czym nie mo\'bfna m\'f3wi\'e6, o tym nale\'bfy milcze\'e6\rdblquote 
. Przy czym dla Wittgensteina i jego zwolennik\'f3w \ldblquote m\'f3wi\'e6\rdblquote  znaczy tyle, co \ldblquote u\'bfywa\'e6 znak\'f3w posiadaj\'b9cych obiektywn\'b9 tre\'9c\'e6\rdblquote . Wed\'b3ug tych filozof\'f3w jest to jednak niemo\'bf
liwe w wypadku}{ }{\f56 tego, co niewypowiedzialne, poniewa\'bf zgodnie ze swoj\'b9 definicj\'b9 to, co niewypowiedzialne, nie mo\'bfe zosta\'e6 powiedziane. M\'f3wienie o tym w spos\'f3b <muzyczny> mo\'bfe by\'e6 wprawdzie przyjemne, ale nie m\'f3
wi nic. Jedno z najwi\'eakszych niebezpiecze\'f1stw u\'bfywania j\'eazyka}{ }{\f56 polega w\'b3a\'9cnie na tym, \'bfe s\'b3owa, kt\'f3re rzekomo mia\'b3yby co\'9c m\'f3wi\'e6, w rzeczywisto\'9cci posiadaj\'b9 tylko zawarto\'9c\'e6 emocjonaln\'b9, a wi\'ea
c nic nie m\'f3wi\'b9.
\par (3) W ko\'f1cu istnieje r\'f3wnie\'bf grupa my\'9clicieli, kt\'f3rzy uznaj\'b9c zasadniczo tez\'ea Wittgensteina nie wyci\'b9gaj\'b9 jednak wniosku, \'bfe filozof musi si\'ea ograniczy\'e6 do w pe\'b3ni poznawalnych przedmiot\'f3w. Do tej grupy nale\'bf
\'b9 przede wszystkim N. Hartmann ze swoj\'b9 teori\'b9 o tym, co irracjonalne, i tomi\'9cci z teori\'b9 o analogicznym poznaniu Boga. Hartmann s\'b9dzi, \'bfe wprawdzie istnieje t}{o}{\f56 , co irracjonalne, jako to, co dla nas niepoznawalne, a wi\'ea
c tak\'bfe niewypowiedzialne, jednak posiada ono zawsze stron\'ea poznawaln\'b9 (to, co irracjonalne nazywa Hartmann \ldblquote metafizycznym\rdblquote ). W zwi\'b9zku z tym nie tylko dadz\'b9 si\'ea okre\'9cli\'e6 granice tego, co irracjon}{a}{\f56 
lne, lecz r\'f3wnie\'bf sformu\'b3owa\'e6 antynomie, kt\'f3re zawsze tutaj powstaj\'b9 i w ten spos\'f3b tym, co irracjonalne mo\'bfna si\'ea zajmowa\'e6. Wed\'b3ug tomistycznej teorii analogii, chocia\'bf B\'f3
g w swojej istocie jest dla nas niepoznawalny, to jednak jeste\'9cmy w stanie <analogi}{c}{\f56 znie> przenosi\'e6 na niego pewne predykaty. Nie wiemy wprawdzie i nie mo\'bfemy wiedzie\'e6, czym np. jest my\'9clenie Boga, ale mo\'bfemy powiedzie\'e6, \'bf
e znajduje si\'ea ono w takich relacjach do swojego przedmiotu, kt\'f3re s\'b9 proporcjonalnie podobne do tych, jakie zachodz\'b9}{ }{\f56 mi\'eadzy ludzkim my\'9cleniem a jego przedmiotem. Zinterpretowano t\'ea teori\'ea w taki spos\'f3b, \'bf
e relacje pomy\'9clane w Bogu s\'b9 izomorficzne z tymi, kt\'f3re znamy empirycznie. Jak wida\'e6 ani u Hartmanna, ani u tomist\'f3w nie chodzi o m\'f3wienie o tym, co niewypowiedzialne,}{ }{\f56 ale o tej jego cz\'ea\'9cci, kt\'f3ra da si\'ea wypowiedzie
\'e6.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\ul \page Oznaczanie i znaczenie.}{\f56  W obiektywnej funkcji znaku znowu trzeba zrobi\'e6 dwa odr\'f3\'bfnienia, co wymaga kilku terminologicznych uwag. Od czas\'f3w stoik\'f3w zwyk\'b3o si\'ea
 odr\'f3\'bfnia\'e6 oznaczanie od znaczenia. Jeszcze dzisiaj odpowiednia terminologia jest chwiejna (tak np. G. Frege u\'bfywa\'b3 terminu \ldblquote znaczenie\rdblquote  }{\i [Bedeutung] }{\f56 dok\'b3adnie w sensie naszego \ldblquote oznaczania
\rdblquote  }{\i [Bezeichnung]}{)}{\i , }{\f56 ale podstawowa zasada tego odr\'f3\'bfnienia jest og\'f3lnie uznana i doprowadzi\'b3a do sformu\'b3owania wa\'bfnych regu\'b3 metodologicznych. M\'f3wimy np. \'bfe nazwa \ldblquote ko\'f1\rdblquote 
 oznacza wszystkie indywidualne konie, ale jednocze\'9cnie znaczy \ldblquote koniowato\'9c\'e6\rdblquote , a wi\'eac to, }{\i czym [was] }{\f56 ka\'bfdy ko\'f1 jest. Okazuje si\'ea, \'bfe oznaczanie odpowiada zakresowi }{\i (extensio) }{\f56 
obiektywnego poj\'eacia, znaczenie za\'9c jego tre\'9cci }{\i (intensio). }{\f56 W odniesieniu do oznaczania m\'f3wi si\'ea wi\'eac o }{\i\f56 <ekstensjonalno\'9cci>}{, a}{\i\f56  w odniesieniu do znaczenia o <intensjonalno\'9cci>. }{\f56 Nale\'bfy doda
\'e6, \'bfe przedmioty oznaczane przez jak\'b9\'9c nazw\'ea nazywaj\'b9 si\'ea jej }{\i \ldblquote desygnatami\rdblquote . }{\f56 Jest kwesti\'b9 sporn\'b9, czy tak\'bfe zdania i funktory posiadaj\'b9 desygnaty. U Fregego desygnatem zdania jest jego warto
\'9c\'e6 logiczna, a wi\'eac jego prawda lub fa\'b3sz.
\par }{Oznaczanie jest istotnie }{\i\f56 s\'b3absz\'b9 }{\f56 funkcj\'b9 ni\'bf znaczenie, o tyle, \'bfe wraz ze znaczeniem dane jest zawsze oznaczanie, lecz nie odwrotnie. Wynika to z faktu, \'bfe ta sama klasa desygnat\'f3w mo\'bfe mie\'e6 r\'f3\'bfne tre
\'9cci, a wi\'eac jednej i tej samej klasie desygnat\'f3w mog\'b9 odpowiada\'e6 r\'f3\'bfne znaczenia. We\'9fmy np. s\'b3owo \ldblquote tr\'f3jk\'b9t\rdblquote . Przez wyliczenie wszystkich tr\'f3jk\'b9t\'f3w mamy dane oznaczanie tego s\'b3owa,}{ }{\f56 
ale temu oznaczaniu mog\'b9 odpowiada\'e6 ca\'b3kowicie r\'f3\'bfne znaczenia, np. znaczenia utworzone z nast\'eapuj\'b9cych tre\'9cci: p\'b3aska tr\'f3jk\'b9tna figura, p\'b3aska figura z trzema bokami, figura o wewn\'eatrznej sumie k\'b9t\'f3w r\'f3
wnej 180\rdblquote  itd. Ka\'bfda z tych tre\'9cci jednoznacznie det}{e}{\f56 rminuje klas\'ea desygnat\'f3w s\'b3owa \ldblquote tr\'f3jk\'b9t\rdblquote .
\par Mimo to logika wsp\'f3\'b3czesna i przyrodoznawstwo wykazuj\'b9 uderzaj\'b9c\'b9 tendencj\'ea do ekstensjonalnego my\'9clenia, tzn. do u\'bfywania nazw z uwzgl\'eadnieniem wy\'b3\'b9cznie ich oznaczania. Ta w sobie osobliwa i ponadto przez wielu filozof
\'f3w i humanist\'f3w zwalczana tendencja staje si\'ea zrozumia\'b3a, gdy uwzgl\'eadnimy, \'bfe oznaczaniem jest o wiele \'b3atwiej si\'ea pos\'b3ugiwa\'e6 ni\'bf znaczeniem. Wprawdzie ca\'b3kowite wy\'b3\'b9czenie znaczenia wydaje si\'ea raczej niemo\'bf
liwe, gdy\'bf ostatecznie oznaczanie mo\'bfe by\'e6}{ }{\f56 zdeterminowane tylko przez znaczenie, to jednak zalety post\'eapowania ekstensjonalnego s\'b9 w wymienionych wy\'bfej dziedzinach tak wielkie, \'bfe w\'b3a\'9cnie og\'f3ln\'b9 regu\'b3\'b9
 metodologiczn\'b9 uczyniono, aby post\'eapowa\'e6 ekstensjonalnie, o ile jest to tylko mo\'bfliwe.
\par }{
\par }{\ul Stopnie semantyczne.}{\f56  W \'9cwietle powy\'bfszych rozwa\'bfa\'f1 staje si\'ea tak\'bfe zrozumia\'b3a inna wa\'bfna teoria semantyki wsp\'f3\'b3czesnej, teoria tzw. stopni semantycznych. Zasadnicz\'b9 jej my\'9cl\'b9 jest, \'bfe nale\'bfy odr
\'f3\'bfni\'e6 j\'eazyk dotycz\'b9cy rzeczy od j\'eazyka dotycz\'b9cego samego j\'eazyka; w stosunku do tego pierwszego drugi nazywa si\'ea jego \ldblquote meta-j\'eazykiem\rdblquote . Nieco dok\'b3adniej teoria ta da si\'ea przedstawi\'e6 w nast\'eapuj
\'b9cy spos\'f3b. Wszystkie byty, kt\'f3re (z naszego punktu widzenia) nie s\'b9 znakami, traktujemy jako stopie\'f1 zerowy. Dalej nast\'eapuje klasa zna}{k}{\f56 \'f3w, kt\'f3re oznaczaj\'b9 rzeczy, a wi\'eac elementy stopnia zerowego. Klas\'ea tych znak
\'f3w nazywamy \ldblquote pierwszym stopniem\rdblquote  albo \ldblquote j\'eazykiem przedmiotowym\rdblquote . Do niej do\'b3\'b9cza si\'ea trzecia klasa: sk\'b3ada si\'ea ona ze znak\'f3w, kt\'f3re oznaczaj\'b9 znaki j\'eazyka przedmiotowego. Tworzy o}{n}
{\f56 a \ldblquote drugi stopie\'f1\rdblquote  i jest metaj\'eazykiem w stosunku do pierwszego j\'eazyka. W ten spos\'f3b mo\'bfna post\'eapowa\'e6 w niesko\'f1czono\'9c\'e6. Og\'f3lnie j\'eazykiem \ldblquote n-tego stopnia\rdblquote  nazywa si\'ea taki j
\'eazyk, w kt\'f3rym przynajmniej jeden z jego znak\'f3w oznacza pewien element stopnia }{\i n-1, }{\f56 \'bfaden za\'9c nie oznacza elementu n-tego lub wy\'bfszego stopnia.
\par Teoria ta prowadzi do ustanowienia nowej wa\'bfnej regu\'b3y sensowno\'9cci, a mianowicie nast\'eapuj\'b9cej regu\'b3y semantycznej: ka\'bfde wyra\'bfenie, w kt\'f3rym mowa jest o nim samym, jest bezsensowne. Poprawno\'9c\'e6 tej regu\'b3y jest \'b3
atwo zrozumia\'b3a na podstawie tego, co zosta\'b3o powiedziane wy\'bfej: wyra\'bfenie tego rodzaju nale\'bfa\'b3oby jednocze\'9cnie do dw\'f3ch stopni semantycznych, do j\'eazyka przedmiotowego i do metaj\'ea
zyka, a to z kolei jest nie do pogodzenia z teori\'b9 stopni semant}{ycznych.
\par }{\f56 Przyk\'b3adem zastosowania tej regu\'b3y jest s\'b3awny <k\'b3amca>, nad kt\'f3rym trudzili si\'ea wszyscy logicy od czas\'f3w Platona a\'bf do pocz\'b9tk\'f3w tego stulecia. Zdanie to brzmi nast\'eapuj\'b9co: \ldblquote To, co teraz m\'f3wi\'ea
, jest fa\'b3szywe\rdblquote . St\'b9d natychmiast powstaje sprzeczno\'9c\'e6, gdy\'bf je\'bfeli wypowiadaj\'b9cy to zdanie m\'f3wi prawd\'ea, wtedy to, co m\'f3wi, jest fa\'b3szem, natomiast gdy nie m\'f3wi prawdy, wtedy to, co w\'b3a\'9cnie powiedzia
\'b3, jest prawd\'b9. W oparciu o nasz\'b9 regu\'b3\'ea trudno\'9c\'e6 ta da si\'ea jednak \'b3atwo rozwi\'b9za\'e6. Pokazuje ona bowiem, \'bfe <k\'b3amca> nie jest w og\'f3le \'bfadnym zdaniem, lecz nonsensem semantycznym: w tym pseudo-zdaniu m\'f3wi si
\'ea mianowicie co\'9c o nim samym.
\par <K\'b3amca> jest tylko jednym przyk\'b3adem spo\'9cr\'f3d wielu innych }{\i antynomii semantycznych. }{\f56 Za pomoc\'b9 samej syntaksy antynomie te nie mog\'b9 by\'e6 rozwi\'b9zane. Okaza\'b3o si\'ea tak\'bfe, \'bfe wiele wa\'bfnych poj\'ea\'e6
, jak np. poj\'eacie prawdy, poj\'eacie desygnatu itd, da si\'ea bez zarzutu analizowa\'e6 tylko na poziomie metaj\'eazyka.
\par Z powy\'bfszego wynika, \'bfe wszystko, co nale\'bfy powiedzie\'e6 o pewnej nauce, nie mo\'bfe by\'e6 rozwa\'bfane w j\'eazyku tej nauki, lecz w jej meta-j\'eazyku, zwanym tak\'bfe \ldblquote meta-nauk\'b9\rdblquote , tak np. analiza symboliki wyst\'eapuj
\'b9cej w danej nauce, metodologia i wiele innych. Wiele nauk posiada dzisiaj swoje metanauki, m.in. istnieje rozbudowana meta-logika i meta-matematy}{ka.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56\ul O u\'bfyciu cudzys\'b3owu.}{\f56  W trakcie stosowania teorii stopni semantycznych sformu\'b3owano okre\'9clone regu\'b3y techniczne dla u\'bfywania cudzys\'b3owu. S\'b9 one dzisiaj \'9cci
\'9cle przestrzegane przez wi\'eakszo\'9c\'e6 logik\'f3w i metodolog\'f3w nauki.
\par Jakie\'9c wyra\'bfenie stawia si\'ea w cudzys\'b3owie, je\'bfeli oznacza ono samo siebie lub wyra\'bfenie r\'f3wnokszta\'b3tne z nim, bez cudzys\'b3owu nie oznacza ono samego siebie, lecz co\'9c innego. Innymi s\'b3owy: wyra\'bfenie w cudzys\'b3
owie jest znakiem samego tego wyra\'bfenia, a wi\'eac metaj\'eazykowym wyra\'bfeniem w odniesien}{i}{\f56 u do podobnego wyra\'bfenia bez cudzys\'b3owu.
\par Kilka przyk\'b3ad\'f3w rozja\'9cni sens tej regu\'b3y. Je\'bfeli napiszemy zdanie
\par }{\i\f56 kot jest zwierz\'eaciem
\par }{\f56 bez umieszczania pierwszego s\'b3owa w cudzys\'b3owie, wtedy zdanie to jest prawdziwe, gdy\'bf pierwsze s\'b3owo oznacza znane zwierz\'ea domowe. Je\'bfeli jednak napiszemy
\par }{\i\f56 \ldblquote kot\rdblquote  jest zwierz\'eaciem
\par }{\f56 wtedy sformu\'b3ujemy zdanie fa\'b3szywe, gdy\'bf s\'b3owo znajduj\'b9ce si\'ea w cudzys\'b3owie nie oznacza \'bfadnego kota, lecz s\'b3owo \ldblquote kot\rdblquote . a \'bfadne s\'b3owo nie jest zwierz\'eaciem.
\par W przeciwie\'f1stwie do tego zdanie
\par }{\i\f56 \ldblquote kot\rdblquote  sk\'b3ada si\'ea z trzech liter
\par }{\f56 jest oczywi\'9ccie prawdziwe, ale zdanie
\par }{\i\f56 kot sk\'b3ada si\'ea z trzech liter
\par }{\f56 jest r\'f3wnie oczywi\'9ccie fa\'b3szywe, gdy\'bf znane wszystkim drapi\'b9ce zwierz\'b9tko nie sk\'b3ada si\'ea przecie\'bf z liter.
\par Wyra\'bfenie znajduj\'b9ce si\'ea w cudzys\'b3owie jest zawsze nazw\'b9, nawet wtedy, gdy bez cudzys\'b3owu by\'b3oby zdaniem lub funktorem; w cudzys\'b3owie jest ono nazw\'b9 tego zdania albo tego funktora.
\par W j\'eazyku potocznym cudzys\'b3owy s\'b9 oczywi\'9ccie u\'bfywane tak\'bfe w inny spos\'f3b, stawia si\'ea je np., gdy jakie\'9c wyra\'bfenie wyst\'eapuje w innym ni\'bf jego zwyk\'b3y sens. W takich sytuacjach warte by\'b3
oby jednak polecenia zastosowanie innych znak\'f3w (innego graficznego kszta\'b3tu cudzys\'b3owu) ni\'bf te, kt\'f3rych techniczne u\'bfycie zosta\'b3o tutaj opisane.
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\page }{\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079944}{\*\bkmkstart _Toc4080684}10. Sens semantyczny i weryfikowalno\'9c\'e6}{{\*\bkmkend _Toc4079944}
{\*\bkmkend _Toc4080684}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Metodologiczne znaczenie problemu.}{\f56  Jak to ju\'bf zosta\'b3o powiedziane, nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 syntaktyczny i semantyczny sens pewnego wyra\'bfenia. Mo\'bfe si\'ea bowiem bardzo \'b3atwo zdarzy\'e6, \'bfe wyra\'bf
enie jest poprawnie utworzone wed\'b3ug regu\'b3 danego j\'eazyka, a wi\'eac jest syntaktycznie sensowne, a mimo to nie posiada sensu semantycznego. Aby pewien znak m\'f3g\'b3 mie\'e6 sens semantyczny, musz\'b9 zosta\'e6 spe\'b3nione okre\'9clone warunki 
}{\i\f56 pozaj\'eazykowe. }{\f56 Warunki te \'b3\'b9cz\'b9 si\'ea z weryfikowalno\'9cci\'b9 zda\'f1, tzn. z metod\'b9, kt\'f3ra pozwala nam stwierdzi\'e6, czy pewne zdanie jest prawdziwe czy fa\'b3szywe.
\par W wyniku najnowszego rozwoju nauk przyrodniczych weryfikowalno\'9c\'e6 sta\'b3a si\'ea niezwykle wa\'bfna dla metodologii. Pokazuj\'b9 to dwa nast\'eapuj\'b9ce fakty.
\par (1) Rozw\'f3j nowo\'bfytnego przyrodoznawstwa sta\'b3 si\'ea mo\'bfliwy dopiero dzi\'eaki wyeliminowaniu pewnych wyra\'bfe\'f1 filozoficznych, mianowicie takich, kt\'f3rych obecno\'9c\'e6 w zdaniach uniemo\'bfliwia\'b3a zweryfikowanie tych zda\'f1
 za pomoc\'b9 \'9crodk\'f3w empirycznych.
\par (2) W trakcie rozwoju do samej dziedziny nauk przyrodniczych zosta\'b3y wprowadzone pewne wyra\'bfenia (np. \ldblquote eter\rdblquote ). kt\'f3re w ten sam spos\'f3b jak wspomniane wy\'bfej wyra\'bfenia filozoficzne okaza\'b3y si\'ea nieu\'bfyteczne.

\par Okoliczno\'9cci te doprowadzi\'b3y do \'bf\'b9dania, aby wszystkie tego rodzaju wyra\'bfenia wy\'b3\'b9czy\'e6 z j\'eazyka naukowego. Opieraj\'b9cy si\'ea na pozytywistycznej filozofii metodologowie Ko\'b3a Wiede\'f1skiego, jak r\'f3wnie\'bf
 zwolennicy szko\'b3y empiryczno-logicznej rozci\'b9gn\'eali ten postulat na ca\'b3o\'9c\'e6 poznania i to pocz\'b9tkowo w bardzo w\'b9skich, dogmatycznych sformu\'b3owaniach. Stopniowo jednak dosz\'b3a do g\'b3}{o}{\f56 
su postawa bardziej tolerancyjna. Dla wsp\'f3\'b3czesnych bada\'f1 ca\'b3y ten sp\'f3r zaowocowa\'b3 sformu\'b3owaniem kilku wa\'bfnych i og\'f3lnie obowi\'b9zuj\'b9cych wgl\'b9d\'f3w oraz pewnych regu\'b3 dotycz\'b9cych metody nauk przyrodniczych, ale r
\'f3wnie\'bf doprowadzi\'b3 do ujawnienia si\'ea wielu tru}{dnych problem\'f3w.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56\ul Zasada weryfikowalno\'9cci.}{\f56  Istniej\'b9 dwie fundamentalne regu\'b3y, kt\'f3re nazwane zosta\'b3y \ldblquote zasad\'b9 weryfikowalno\'9cci\rdblquote . Brzmi\'b9 one:
\par (1) Zdanie jest wtedy sensowne semantycznie, gdy mo\'bfna pokaza\'e6 metod\'ea, dzi\'eaki kt\'f3rej jest ono weryfikowalne.
\par }{(2) Wyra}{\f56 \'bfenie nie b\'ead\'b9ce zdaniem jest wtedy sensowne semantycznie, gdy mo\'bfna go u\'bfywa\'e6 jako cz\'ea\'9cci semantycznie sensownego, a wi\'eac weryfikowalnego zdania.
\par Oba powy\'bfsze zdania zawieraj\'b9 wiele s\'b3\'f3w, kt\'f3re musz\'b9 by\'e6 dok\'b3adnie rozumiane, je\'bfeli chce si\'ea poprawnie uchwyci\'e6 sens tej regu\'b3y.
\par Przede wszystkim nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6, \'bfe nie identyfikuje si\'ea w nich sensu i weryfikowalno\'9cci. Jest prawd\'b9, \'bfe pewni filozofowie robili to, lecz ich stanowisko okaza\'b3o si\'ea nie do utrzymania: sens }{\i nie }{\f56 
jest tym samym co weryfikowalno\'9c\'e6. Chocia\'bf zdanie, }{\i aby }{\f56 mie\'e6 sens, musi by\'e6 weryfikowalne, to z tego nie wynika, \'bfe sens i weryfikowalno\'9c\'e6 s\'b9 tym samym.
\par Dalej nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6, \'bfe w podanych wy\'bfej zasadach weryfikowalno\'9c\'e6 nie jest bli\'bfej okre\'9clona. Tak\'bfe i w tym wzgl\'eadzie zaj\'eato pocz\'b9tkowo ekstremalne stanowisko chc\'b9ce dopu\'9cci\'e6
 tylko jeden rodzaj weryfikowalno\'9cci, a mianowicie zmys\'b3ow\'b9 obserwacj\'ea stanu rzeczy domniemanego w jakim\'9c zdaniu. Dzisiaj przewa\'bfa bardziej tolerancyjna postawa, dopuszcza si\'ea mianowicie r\'f3\'bfne sposoby obserwacji. Zgodnie z}{ }{
\f56 obowi\'b9zuj\'b9cym dzisiaj uj\'eaciem przedstawione wy\'bfej regu\'b3y domagaj\'b9 si\'ea tylko }{\i\f56 jakiej\'9c }{\f56 metody, za pomoc\'b9 kt\'f3rej mogliby\'9cmy stwierdzi\'e6, czy zdanie jest (w pewnym stopniu) poprawne czy nie.
\par Aby to zrozumie\'e6, pomy\'9clmy np. nast\'eapuj\'b9ce zdanie; \ldblquote Okno w moim pokoju jest zamkni\'eate\rdblquote . W jaki spos\'f3b zdanie to mog\'b3oby mie\'e6 sens, je\'bfeli nie by\'b3oby wiadomo, jak mo\'bfna ustali\'e6
 to, co zdanie to stwierdza? Faktycznie jednak metoda taka istnieje, gdy\'bf wypowiadaj\'b9cy to zdanie wie, \'bfe, je\'bfeli np. chcia\'b3by wyci\'b9gn\'b9\'e6 r\'eak\'ea przez okn}{o}{\f56 , to napotka\'b3by op\'f3r itd.
\par Warto r\'f3wnie\'bf zauwa\'bfy\'e6, \'bfe pierwsza z wymienionych wy\'bfej zasad zawiera w pewnej mierze wszystkie inne warunki sensowno\'9cci. Aby pewne zdanie by\'b3o weryfikowalne, musi np. by\'e6 sensowne syntaktycznie. Syntaktyczny nonsens jest niemo
\'bfl}{iwy do zweryfikowania.
\par 
\par }{\ul Co to znaczy \ldblquote weryfikowalny\rdblquote ?}{\f56  Wielk\'b9 jednak trudno\'9c\'e6 sprawia znaczenie s\'b3owa \ldblquote weryfikowalny\rdblquote  i \ldblquote weryfikowalno\'9c\'e6\rdblquote . Jakie\'9c zdanie wtedy jest weryfikowalne, gdy mo
\'bfna je albo zweryfikowa\'e6, albo sfalsyfikowa\'e6, tzn. je\'bfeli }{\i\f56 mo\'bfliwe jest }{\f56 pokazanie, \'bfe jest ono prawdziwe lub fa\'b3szywe. Co to jednak znaczy \ldblquote mo\'bfliwe\rdblquote ? H. Reichenbach odr\'f3\'bfnia nast\'eapuj\'b9
ce znaczenia tego s\'b3owa:
\par }{\i\f56 (1) Techniczna mo\'bfliwo\'9c\'e6, }{\f56 Zachodzi ona wtedy, gdy posiadamy \'9crodki pozwalaj\'b9ce zweryfikowa\'e6 dane zdanie. W tym sensie np. zdanie \ldblquote Temperatura j\'b9dra s\'b3onecznego wynosi 20 000 000\'b0 C\rdblquote 
 nie jest bezpo\'9crednio weryfikowalne. Nie istnieje, jakby\'9cmy wi\'eac powiedzieli, \'bfadna mo\'bfliwo\'9c\'e6 techniczna jego weryfikacji.
\par }{\i\f56 (2) Fizyczna mo\'bfliwo\'9c\'e6. }{Ma ona miejsce wtedy, gdy weryfikowanie zdania }{\f56 nie stoi w sprzeczno\'9cci z prawami natury. Wymienione wy\'bfej zdanie o temperaturze j\'b9dra s\'b3onecznego jest fizycznie weryfikowalne, chocia\'bf
 dla jego zweryfikowania nie posiadamy technicznej mo\'bfliwo\'9cci. W przeciwie\'f1stwie do tego zdanie \ldblquote Je\'bfeli pewne cia\'b3o por}{u}{\f56 sza si\'ea z pr\'eadko\'9cci\'b9 350 000 km/s, wtedy jego masa staje si\'ea znikomo ma\'b3a
\rdblquote  nie mo\'bfe by\'e6 fizycznie zweryfikowane, gdy\'bf zgodnie z prawami fizyki \'bfadne cia\'b3o nie mo\'bfe porusza\'e6 si\'ea z tak\'b9 pr\'eadko\'9cci\'b9.
\par }{\i\f56 (3) Logiczna mo\'bfliwo\'9c\'e6. }{Zachodzi ona wtedy, gdy weryfikacja }{\f56 nie zawiera sprzeczno\'9cci. Zdanie wprowadzone w punkcie (2), chocia\'bf nie jest fizycznie weryfikowalne, to jest weryfikowalne logicznie, poniewa\'bf nie zawiera 
\'bfadnej sprzeczno\'9cci.
\par }{\i\f56 (4) Transempiryczna mo\'bfliwo\'9c\'e6. }{\f56 Jako przyk\'b3ad Reichenbach wybiera wypowied\'9f zwolenniczki jakiej\'9c sekty religijnej: \ldblquote Kot jest istot\'b9 bosk\'b9\rdblquote .
\par Podzia\'b3 tych mo\'bfliwo\'9cci jest przeprowadzony z pozytywistycznego punktu widzenia, a czwarty jego cz\'b3on wydaje si\'ea alogiczn\'b9 koncesj\'b9. Mo\'bfna by\'b3oby sformu\'b3owa\'e6 inny podzia\'b3, a mianowicie wed\'b3ug rodzaj\'f3w do\'9c
wiadczenia, za pomoc\'b9 kt\'f3rych pewne zdanie mia\'b3oby by\'e6 weryfikowalne. Da\'b3oby to w rezultacie zmys\'b3ow\'b9, introspekcyjn\'b9, fenomenologiczn\'b9 i transnaturaln\'b9 weryfikowalno\'9c\'e6. Wydaje si\'ea np. niew\'b9tpliwe, \'bf
e fenomenologowie weryfikuj\'b9 swoje zdania przez }{d}{\f56 o\'9cwiadczenie swoistego rodzaju, przez ogl\'b9d istoty. Podobnie zdania nale\'bf\'b9ce do wiary nie s\'b9 wprawdzie zweryfikowane, ale s\'b9 weryfikowalne, z pewno\'9cci\'b9
 jednak nie za pomoc\'b9 \'9crodk\'f3w naturalnych.
\par Ze swojej strony R. Carnap sformu\'b3owa\'b3 }{\i\f56 zasad\'ea tolerancji: }{\f56 ka\'bfdy jest wolny w okre\'9cleniu, jaki rodzaj weryfikacji chce dopu\'9cci\'e6. Dzisiaj jednak og\'f3lnie obowi\'b9zuje regu\'b3a, \'bf
e w naukach przyrodniczych tylko te zdania wolno traktowa\'e6 jako sensowne, kt\'f3re ostatecznie s\'b9 weryfikowalne przez do\'9cwiadczenie zmys\'b3owe. Przez w}{e}{\f56 ryfikowalno\'9c\'e6 rozumie si\'ea jednak zwykle co\'9c szerszego ni\'bf
 weryfikowalno\'9c\'e6 techniczn\'b9 i co\'9c w\'ea\'bfszego ni\'bf czyst\'b9 weryfikowalno\'9c\'e6 fizyczn\'b9.
\par }{
\par }{\f56\ul Zasada intersubiektywno\'9cci.}{\f56  Zasada weryfikowalno\'9cci zosta\'b3a jeszcze o wiele mocniej dookre\'9clona przez tzw. zasad\'ea intersubiektywno\'9cci. Zgodnie z t\'b9 zasad\'b9 weryfikowanie niezb\'eadne dla sensowno\'9cci jakiego\'9c
 zdania, musi by\'e6 }{\i intersubiektywne, }{\f56 tzn. dost\'eapne wielu badaczom. Nie wystarcza, aby w og\'f3le istnia\'b3a jaka\'9c metoda weryfikacji, przynajmniej zasadniczo u\'bfycie tej metody musi by\'e6 intersubiektywnie mo\'bf
liwe. Metodologowie neopozytywistyczni, kt\'f3rzy sformu\'b3owali t\'ea zasad\'ea, odrzucili na jej podstawie ka\'bfdego rodzaju psychologi\'ea introspekcyjn\'b9 jako bezsensown\'b9. S\'b9dzili mianowicie, \'bfe zdania o w\'b3
asnych stanach psychicznych nie m}{o}{\f56 g\'b9 by\'e6 nigdy zweryfikowane przez innych i st\'b9d musz\'b9 by\'e6 pozbawione jakiegokolwiek sensu. Rzeczywi\'9ccie, wydaje si\'ea, \'bfe w tym wypadku weryfikacja intersubiektywna jest logicznie niemo\'bf
liwa. Z tego powodu zasada intersubiektywno\'9cci doprowadzi\'b3a najpierw do }{c}{\f56 a\'b3kowitego }{\i fizykalizmu, }{\f56 tzn. do zakazu u\'bfywania wyra\'bfe\'f1, kt\'f3re nie oznaczaj\'b9 proces\'f3w lub rzeczy fizycznych.
\par Jest jednak oczywiste, \'bfe, \'9cci\'9cle wzi\'eata, zasada intersubiektywno\'9cci zabrania\'b3aby }{\i\f56 ka\'bfdego }{\f56 zdania w og\'f3le. Tak\'bfe bowiem w dziedzinie tego, co fizycz}{ne, obserwacja }{\i tego samego }{\f56 fenomenu przez dw\'f3
ch badaczy nie jest mo\'bfliwa: albo obserwuj\'b9 go po kolei, a w tym czasie zachodzi zmiana w fenomenie, staje si\'ea on inny, albo widz\'b9 go z dw\'f3ch r\'f3\'bfnych punkt\'f3w obserwacyjnych, wtedy za\'9c spostrzegaj\'b9 r\'f3\'bfne aspekty 
fenomenu, ka\'bfdy inny. }{\i\f56 \'afadna }{\f56 weryfikacja nie mo\'bfe by\'e6 \'9cci\'9cle intersubiektywna.
\par Dlatego zasada ta nie jest dzisiaj wprost odrzucana, a jest traktowana raczej jako tylko zasada regulatywna. Zgodnie z dzisiejszym pogl\'b9dem, powinno si\'ea, tak dalece jak to jest mo\'bfliwe, u\'bfywa\'e6 tylko takich wyra\'bfe\'f1 i tworzy\'e6
 tylko takie zdania, kt\'f3re mog\'b9 by\'e6 przez innych wzgl\'eadnie \'b3atwo zweryfikowane. Tak sformu\'b3owana, regu\'b3a ta obowi\'b9zuje og\'f3lnie dla wszystkich dziedzin wiedzy i powinna by\'e6 w nich \'9cci\'9cle stosowana. Niestety zbyt}{ }{
\f56 wielu ludzi jeszcze nie zrozumia\'b3o, jak to jest wa\'bfne. Dla wszystkich nauk empirycznych - z wyj\'b9tkiem psychologii, chyba, \'bfe nale\'bfa\'b3oby j\'b9 uzna\'e6 za nauk\'ea przyrodnicz\'b9 - zasada ta obowi\'b9zuje w tym sensie, \'bf
e wszystkie zdania indywidualne powinny by\'e6 weryfi}{k}{\f56 owalne przez obserwacj\'ea zmys\'b3ow\'b9.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56\ul Weryfikowalno\'9c\'e6 zda\'f1 og\'f3lnych.}{\f56  Mo\'bfna by\'b3oby teraz s\'b3usznie zapyta\'e6, jak maj\'b9 si\'ea rzeczy w wypadku zda\'f1 og\'f3lnych? Tego rodzaju zdanie nie mo\'bfe by
\'e6 oczywi\'9ccie nigdy zweryfikowane przez obserwacj\'ea zmys\'b3ow\'b9. Da\'b3oby si\'ea jeszcze np. zweryfikowa\'e6, \'bfe pewien fenomen wyst\'b9pi\'b3 w 100, 100 000, 100 000 000 wypadk\'f3w, ale logicznie niemo\'bfliwe jest zweryfikowanie, \'bf
e doszed\'b3 on do skutku we }{\i wszystkich }{\f56 mo\'bfliwych wypadkach. O ile wi\'eac kto\'9c nalega wy\'b3\'b9cznie na weryfikowalno\'9c\'e6 zmys\'b3ow\'b9, to wszystkie zdania og\'f3lne wydaj\'b9 si\'ea
 bezsensowne. Jednak z drugiej strony, nauki przyrodnicze bez zda\'f1 og\'f3lnych s\'b9 niemo\'bfliwe, sk\'b3adaj\'b9 si\'ea one przecie\'bf g\'b3\'f3wnie w\'b3a\'9cnie z takich zda\'f1 i bez nich nie mog\'b3yby by\'e6 naukami przyrodniczymi.
\par Metodologowie odr\'f3\'bfniaj\'b9 dwie klasy zda\'f1 og\'f3lnych: tzw. logiczne i tzw. empiryczne zdania og\'f3lne. Wed\'b3ug powszechnie panuj\'b9cego pogl\'b9du pierwsze z nich nie mog\'b9 by\'e6 zweryfikowane przez obserwacj\'ea, nie jest to r\'f3wnie
\'bf konieczne dla ich sensowno\'9cci. W jaki jednak spos\'f3b takie zdani}{e}{\f56  mog\'b3oby by\'e6 mimo to sensowne, jest to pytanie, kt\'f3re wywo\'b3a\'b3o r\'f3\'bfne, zale\'bfne od stanowiska filozoficznego, pogl\'b9
dy. Badacze nastawieni fenomenologicznie przyjmuj\'b9, }{\i\f56 \'bfe aksjomaty logiki }{\f56 s\'b9 weryfikowalne dzi\'eaki duchowemu wgl\'b9dowi, np. dzi\'eaki widzeniu istoty; przeciwnie empiry\'9cci, uwa\'bfaj\'b9
 oni tego rodzaju zdania za <puste>, tzn. wprawdzie nie za ca\'b3kiem bezsensowne, ale jednak za niezale\'bfne od og\'f3lnych regu\'b3 sensowno\'9cci semantycznej. Jakkolwiek mo\'bfna by\'b3oby to teoretycznie uzasadnia\'e6, faktem jednak\'bfe pozostaj}{e
}{\f56 , \'bfe logicznych zda\'f1 og\'f3lnych nie da si\'ea zmys\'b3owo (empirycznie) zweryfikowa\'e6. W tym le\'bfy fundamentalna r\'f3\'bfnica mi\'eadzy dzisiejsz\'b9 metodologi\'b9 a dawniejszymi pogl\'b9dami Comte'a i Milla.
\par W przeciwie\'f1stwie do tego tzw. empiryczne zdania og\'f3lne, zgodnie z przewa\'bfaj\'b9c\'b9 opini\'b9, s\'b9 wtedy sensowne semantycznie, je\'bfeli mo\'bfna z nich wyprowadzi\'e6 przynajmniej jedno zdanie weryfikowalne przez obserwacj\'ea zmys\'b3ow
\'b9. I tak np. zdanie \ldblquote Ka\'bfdy kawa\'b3ek siarki spala si\'ea niebieskim p\'b3omieniem\rdblquote  jest sensowne, gdy\'bf mo\'bfna z niego wyp}{r}{\f56 owadzi\'e6 zmys\'b3owo weryfikowalne zdanie \ldblquote Ten kawa\'b3ek siarki spala si\'ea
 niebieskim p\'b3omieniem\rdblquote . Natomiast zdanie filozoficzne \ldblquote Ka\'bfdy kawa\'b3ek siarki sk\'b3ada si\'ea z materii i formy\rdblquote  jest bezsensowne, poniewa\'bf nie mo\'bfna z niego wyprowadzi\'e6 \'bfadnego zmys\'b3owo obserwo}{w
alnego zdania.
\par }{\f56 W ostatnich czasach okaza\'b3o si\'ea jednak, \'bfe precyzyjne sformu\'b3owanie tego postulatu napotyka na du\'bfe trudno\'9cci. G\'b3\'f3wn\'b9 trudno\'9c\'e6 mo\'bfna przedstawi\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: z pojedynczego zdania nie da si
\'ea zwykle nic wyprowadzi\'e6, tylko z wielu zda\'f1, a wi\'eac np. z uprzednio skonstruowanej teorii itd. Nale\'bfy wi\'eac wspomnian\'b9 zasad\'ea rozszerzy\'e6 w tym w\'b3a\'9cnie sensie. Wtedy jednak okazuje si\'ea, \'bfe praktycznie ze }{\i 
wszystkich }{\f56 zda\'f1 wyprowadzalne jest jakie\'9c zdanie zmys\'b3owo weryfikowalne. Jako przyk\'b3ad mo\'bfe pos\'b3u\'bfy\'e6 zdanie metafizyczne \ldblquote Absolut jest doskona\'b3y\rdblquote . Je\'bfeli po\'b3\'b9czymy je ze zdaniem \ldblquote 
To drzewo tutaj kwitnie\rdblquote , wtedy z tego po\'b3\'b9czenia mo\'bfna wyprowadzi\'e6 np. zdanie \ldblquote Na tym drzewie tutaj s\'b9 kwiaty\rdblquote  i w ten spos\'f3b nasze z pewno\'9cci\'b9 nieprzyrodnicze zdanie o by}{c}{\f56 
ie absolutnym stanie si\'ea w sensie nauk przyrodniczych weryfikowalne i sensowne.
\par Jedyne, jak si\'ea wydaje, mo\'bfliwe dzisiaj rozwi\'b9zanie tej trudno\'9cci polega\'b3oby na zrobieniu inwentarza wyra\'bfe\'f1, kt\'f3re mia\'b3yby obowi\'b9zywa\'e6 jako dopuszczalne w naukach przyrodniczych. Jak wida\'e6
, chodzi tu ostatecznie nie o prawd\'ea, kt\'f3rej w jakikolwiek spos\'f3b mo\'bfna by\'b3oby dowie\'9c\'e6, lecz wy\'b3\'b9cznie o regu\'b3\'ea czysto praktyczn\'b9. Jej uprawomocnienie le\'bfy w jej po\'bfyteczno\'9c
ci dla rozwoju nauk przyrodniczych. W innych dziedzinach nie wchodzi }{o}{\f56 na oczywi\'9ccie w rachub\'ea i tylko w oparciu o w\'b9tpliwe dogmaty filozoficzne mo\'bfna by\'b3oby w nich broni\'e6 jej po\'bfyteczno\'9cci lub konieczno\'9cci.
\par Inn\'b9 trudno\'9c\'e6 stwarzaj\'b9 s\'b3owa oznaczaj\'b9ce stany, np. \ldblquote rozpuszczalny\rdblquote . Chocia\'bf zmys\'b3owo mo\'bfna zweryfikowa\'e6, \'bfe pewna substancja faktycznie si\'ea (np. w wodzie) rozpuszcza, to jednak je\'bf
eli z tego chce si\'ea wyprowadzi\'e6 definicj\'ea rozpuszczalno\'9cci w wodzie, dochodzi do niezgodno\'9cci. Na podstawie takiej definicji \'b3atwo by\'b3oby bowiem pokaza\'e6, \'bfe ka\'bfdy przedmiot, np. kawa\'b3ek \'bfelaza}{,}{\f56  kt\'f3
rego nigdy nie w\'b3o\'bfono do wody, musi uchodzi\'e6 za rozpuszczalny w wodzie. A jednak nauki przyrodnicze nie mog\'b9 si\'ea oby\'e6 bez tego rodzaju s\'b3\'f3w. R. Carnap cz\'ea\'9cciowo rozwi\'b9za\'b3 t\'ea trudno\'9c\'e6 za pomoc\'b9
 wprowadzonych przez siebie <definicji redukcyjnych>. Nie }{m}{\f56 o\'bfemy si\'ea dalej zajmowa\'e6 tymi pytaniami, wspomnieli\'9cmy o nich jednak, aby wskaza\'e6 na te wa\'bfne problemy, kt\'f3re wynikaj\'b9 ze \'9cci\'9cle uj\'ea
tej zasady weryfikowalno\'9cci.
\par }{
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\page }{\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079945}{\*\bkmkstart _Toc4080685}11. Przyk\'b3ad zastosowania metod semantycznych}{{\*\bkmkend _Toc4079945}
{\*\bkmkend _Toc4080685}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {A.}{\f56  TARSKI: POJ\'caCIE ZDANIA PRAWDZIWEGO W J\'caZYKU POTOCZNYM}{\cs15\super \chftn {\footnote \pard\plain \qj\sb96\sl240\slmult0\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\cs15\super 
\chftn }{ }{\f16\fs20\lang1024 A. Tarski, }{\i\f16\fs20\lang1024 Pojecie prawdy w jezykach nauk dedukcyjnych, }{\f16\fs20\lang1024 Warszawa 1933, s. 4-15 (z opuszczeniami). Jestem wielce zobowiazany Panu P
rofesorowi Tarskiemu za uprzejme pozwolenie przedrukowania tego tekstu.}}}{
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }{\f56 Aby wprowadzi\'e6 czytelnika w kr\'b9g rozwa\'bfa\'f1, wydaje mi si\'ea wskazane pobie\'bfnie cho\'e6by om\'f3wi\'e6 problemat definicji prawdy w zastosowaniu do }{\i\f56 j\'eazyka potocznego; }{\f56 pragn\'ea tu zw\'b3aszcza uwypukli\'e6 te r\'f3
\'bfnorodne trudno\'9cci, na kt\'f3re napotykaj\'b9 pr\'f3by rozwi\'b9zania wspomnianego zagadnienia.
\par Spo\'9cr\'f3d r\'f3\'bfnych usi\'b3owa\'f1, maj\'b9cych na celu zbudowanie poprawnej definicji prawdy dla zda\'f1 j\'eazyka potocznego, najnaturalniejsz\'b9 wydaje si\'ea pr\'f3ba skonstruowania }{\i definicji semantycznej. }{\f56 Mam tu na my\'9c
li tego rodzaju definicj\'ea, kt\'f3ra w pierwszym rzucie da\'b3aby si\'ea uj\'b9\'e6 w nast\'eapuj\'b9cych s\'b3owach:
\par }{(1)}{\i\f56  zdanie prawdziwe jest to zdanie, kt\'f3re wyra\'bfa, \'bfe tak a tak rzeczy si\'ea maja, i rzeczy maj\'b9 si\'ea tak w\'b3a\'9cnie. 
\par }{\f56 Wys\'b3owienie powy\'bfsze jest jeszcze, rzecz oczywista, nader niedoskona\'b3e pod wzgl\'eadem poprawno\'9cci formalnej oraz jasno\'9cci i jednoznaczno\'9cci wyst\'eapuj\'b9cych w nim wyra\'bfe\'f1. Tym niemniej sens intuicyjny i og\'f3
lna intencja tego wys\'b3owienia wydaj\'b9 si\'ea do\'9c\'e6 przejrzyste i zrozumia\'b3e;}{ }{\f56 zadaniem definicji semantycznej by\'b3oby w\'b3a\'9cnie sprecyzowanie tej intencji i uj\'eacie jej w poprawn\'b9 form\'ea.
\par Jako punkt wyj\'9ccia narzucaj\'b9 si\'ea tu pewne zdania o bardziej specjalnym charakterze, kt\'f3re mog\'b9 by\'e6 uwa\'bfane za cz\'b9stkowe definicje prawdziwo\'9cci zdania lub raczej za wyja\'9cnienia r\'f3\'bfnych konkretnych zwrot\'f3w typu 
\ldblquote x jest zdaniem prawdziwym\rdblquote . Oto og\'f3lny schemat tego rodzaju zda\'f1:
\par }{(2)}{\i  x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p; }{\f56 aby przej\'9c\'e6 do konkretnych wyja\'9cnie\'f1, zast\'eapujemy w tym schemacie symbol }{\ldblquote }{\i p}{\f56 \rdblquote  przez jakiekolwiek zdanie, za\'9c \ldblquote }{\i x}{
\f56 \rdblquote  - przez dowoln\'b9 nazw\'ea jednostkow\'b9 tego zdania.
\par Maj\'b9c dan\'b9 nazw\'ea jednostkow\'b9 zdania, mo\'bfemy dla niej skonstruowa\'e6 wyja\'9cnienie typu (2) w ka\'bfdym przypadku, w kt\'f3rym potrafimy wymieni\'e6 zdanie, oznaczane przez dan\'b9 nazw\'ea. Najwa\'bfniejsz\'b9 i najcz\'ea\'9cciej spotykan
\'b9 kategori\'ea nazw, dla kt\'f3rych spe\'b3niony jest powy\'bfszy warunek, stanowi\'b9 tzw. nazwy cudzys\'b3owowe; jak \'b3atwo si\'ea domy\'9cle\'e6, terminem tym oznaczamy ka\'bfd\'b9 tego rodzaju nazw\'ea zdania lub dowolnego innego wyra\'bf
enia (nawet bezs}{e}{\f56 nsownego), kt\'f3ra sk\'b3ada si\'ea z cudzys\'b3ow\'f3w, lewostronnego i prawostronnego, oraz z wyra\'bfenia, zawartego mi\'eadzy cudzys\'b3owami, a b\'ead\'b9cego w\'b3a\'9cnie desygnatem nazwy. Jako przyk\'b3ad cudzys\'b3
owowej nazwy zdania s\'b3u\'bfy\'e6 mo\'bfe cho\'e6by \ldblquote \'9cnieg pada\rdblquote ; odpowiednie wyja\'9cnie}{nie typu (2) brzmi w\'f3wczas:
\par (3)}{\i\f56  \ldblquote \'9cnieg pada\rdblquote  jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy \'9cnieg pada.
\par }{\f56 Inn\'b9 kategori\'ea nazw jednostkowych zda\'f1, dla kt\'f3rych potrafimy konstruowa\'e6 analogiczne wyja\'9cnienia, stanowi\'b9 tzw. }{\i nazwy strukturalnoopisowe}{, tj. nazwy o}{\f56 pisuj\'b9ce, z jakich wyraz\'f3w sk\'b3ada si\'ea wyra\'bf
enie, b\'ead\'b9ce desygnatem nazwy, z jakich znak\'f3w sk\'b3ada si\'ea ka\'bfdy poszczeg\'f3lny wyraz i w jakim porz\'b9dku te znaki i wyrazy po sobie nast\'eapuj\'b9. Nazwy takie daj\'b9 si\'ea formu\'b3owa\'e6 bez pomocy cudzys\'b3ow\'f3
w. W tym celu nale\'bf}{y}{\f56  w\'b3\'b9czy\'e6 do j\'eazyka rozwa\'bfa\'f1, a wi\'eac - w danym wypadku - do j\'eazyka potocznego, jakiekolwiek jednostkowe, ale nie cudzys\'b3owowe nazwy wszystkich liter i innych znak\'f3w, z kt\'f3rych sk\'b3adaj\'b9
 si\'ea wyrazy i wyra\'bfenia j\'eazyka: tak np. jako nazwy sp\'f3\'b3g\'b3osek }{\i \ldblquote f\rdblquote , \ldblquote j\rdblquote , \ldblquote p\rdblquote , \ldblquote x\rdblquote ...}{\f56  narzucaj\'b9 si\'ea wyrazy }{\i \ldblquote ef\rdblquote , 
\ldblquote jot\rdblquote , \ldblquote pe\rdblquote , \ldblquote iks\rdblquote ... }{\f56 za\'9c jako nazwy samog\'b3osek }{\i \ldblquote a\rdblquote , \ldblquote e\rdblquote , \ldblquote i\rdblquote ... }{\f56 mo\'bfna by np. obra\'e6 }{\i \ldblquote aj
\rdblquote , \ldblquote ej\rdblquote , \ldblquote ij\rdblquote ... }{\f56 (nie za\'9c }{\i \ldblquote a\rdblquote , \ldblquote e\rdblquote , \ldblquote i\rdblquote ... }{\f56 - dla unikni\'eacia wieloznaczno\'9cci). \'a3atwo zda\'e6 sobie spraw\'ea, \'bf
e ka\'bfdej nazwie cudzys\'b3owowej daje si\'ea obecnie przyporz\'b9dkowa\'e6 wyra\'bfona bez pomocy cudzys\'b3ow\'f3w nazwa strukturalnoopisowa o tym samym zakresie (tj. oznaczaj\'b9ca to samo wyra\'bfenie) i vice versa; tak np. nazwie \ldblquote \'9c
nieg\rdblquote  odpowiada nazwa \ldblquote wyraz, sk\'b3adaj\'b9cy si\'ea z pi\'eaciu kolejnych liter: }{\i\f56 e\'9c,}{\i  en, ij, ej }{i}{\i  ge\rdblquote . }{\f56 Jest wi\'eac oczywiste, \'bfe dla nazw strukturalnoopisowych zda\'f1 mo\'bfemy r\'f3wnie
\'bf konstruowa\'e6 cz\'b9stkowe definicje typu (2), jak to wida\'e6 z nast\'eapuj\'b9cego cho\'e6by przyk\'b3adu:
\par }{(4)}{\i\f56  wyra\'bfenie, kt\'f3re sk\'b3ada si\'ea z dwu wyraz\'f3w, z kt\'f3rych pierwszy sk\'b3ada si\'ea z pi\'eaciu kolejnych liter: e\'9c, en, ij, ej i ge, za\'9c
 drugi - z czterech kolejnych liter: pe, aj, de i aj, jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy \'9cnieg pada.
\par }{\f56 Twierdzenia analogiczne do (3) i (4) wydaj\'b9 si\'ea intuicyjnie oczywiste i najzupe\'b3niej zgodne z t\'b9 intuicj\'b9 prawdziwo\'9cci, kt\'f3ra tkwi w wys\'b3owieniu (1); nie budz\'b9 one na og\'f3\'b3 w\'b9tpliwo\'9cci pod wzgl\'eadem jasno\'9c
ci tre\'9cci i poprawno\'9cci formy (oczywi\'9ccie przy za\'b3o\'bfeniu, \'bfe zdania, kt\'f3re podstawiamy w (2) zamiast symbolu }{\i p}{\f56 , nie nasuwaj\'b9 podobnych w\'b9tpliwo\'9cci).
\par Niezb\'eadne tu jest jednak pewne zastrze\'bfenie. Znane s\'b9 sytuacje, w kt\'f3rych twierdzenia tego w\'b3a\'9cnie typu w zestawieniu z pewnymi innymi, intuicyjnie nie mniej oczywistymi przes\'b3ankami prowadz\'b9 do jawnej sprzeczno\'9c
ci, mianowicie do tzw. }{\i\f56 antynomii k\'b3}{\i amcy. }{\f56 Oto mo\'bfliwie proste uj\'eacie tej antynomii pochodz\'b9ce od J. \'a3ukasiewicza.
\par Um\'f3wmy si\'ea dla wi\'eakszej przejrzysto\'9cci u\'bfywa\'e6 symbolu }{\i \ldblquote c\rdblquote }{\f56  jako skr\'f3tu typograficznego wyra\'bfenia }{\i \ldblquote zdanie, wydrukowane na tej stronicy w wierszu 25 od g\'f3ry\rdblquote . }{\f56 Zwr\'f3
\'e6my uwag\'ea na nast\'eapuj\'b9ce zdanie:
\par }{\i c nie jest zdaniem prawdziwym.
\par }{\f56 Pami\'eataj\'b9c o znaczeniu symbolu }{\i \ldblquote c\rdblquote }{\f56 , stwierdzamy nadto na drodze empirycznej, i\'bf:
\par }{\f59 (\'e1)}{\i  \ldblquote c nie jest zdaniem prawdziwym\rdblquote  jest identyczne z c. }{\f56 Dla nazwy cudzys\'b3owowej (lub jakiejkolwiek innej nazwy jednostkowej) powy\'bfszego zdania budujemy wyja\'9cnienie typu (2):
\par }{\f59 (\'e2)}{\i  \ldblquote c nie jest zdaniem prawdziwym\rdblquote  jest zdaniem prawdziwym}{ }{\i wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest zdaniem prawdziwym. }{
\par }{\f56 Zestawiaj\'b9c przes\'b3anki (\u945\'3f}{\f59 ) i (\'e2), uzyskujemy natychmiast sprzeczno\u347\'73}{\f56 \'e6:
\par }{\i c jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest zdaniem prawdziwym.
\par }{\f56 \'a3atwo si\'ea zorientowa\'e6, gdzie tkwi \'9fr\'f3d\'b3o tej sprzeczno\'9cci: w celu skonstruowania twierdzenia (\u945\'3f) podstawili\'9cmy zamiast symbolu }{\i \ldblquote p\rdblquote }{ w schemacie (2) tego rodzaju zwrot, kt\'f3
ry sam zawiera w sobie term}{\f56 in \ldblquote zdanie prawdziwe\rdblquote  (wobec czego uzyskane twierdzenie - w przeciwstawieniu np. do (3) i (4) - nie mo\'bfe ju\'bf by\'e6 uwa\'bfane za cz\'b9stkow\'b9 definicj\'ea prawdy). Nie wida\'e6 jednak rozs
\'b9dnego powodu, dla kt\'f3rego podobne podstawienia mia\'b3yby by\'e6 zasadniczo wzbronione}{.
\par }{\f56 Poprzestaj\'ea tu na sformu\'b3owaniu powy\'bfszej antynomii, rezerwuj\'b9c sobie na p\'f3\'9fniej wyci\'b9gni\'eacie z tego faktu nale\'bfytych konsekwencji. Na razie abstrahuj\'b9c od tej trudno\'9cci, podejm\'ea my\'9c
l zbudowania definicji zdania prawdziwego na drodze uog\'f3lnienia wyja\'9cnie\'f1 tego typu co (3). Na poz\'f3r zadanie to mo\'bfe wyda\'e6 si\'ea zupe\'b3nie \'b3atwe - dla tych zw\'b3aszcza, kt\'f3rzy w\'b3adaj\'b9 nieco aparatem wsp\'f3\'b3
czesnej logiki matematycznej. Mog\'b3oby si\'ea zdawa\'e6, \'bfe podstawiaj\'b9c w (3) zamiast dwukrotnie wyst\'eapuj\'b9cego tam wyra\'bfenia \ldblquote \'9cnieg pad}{a}{\f56 \rdblquote  dowoln\'b9 zmienn\'b9 zdaniow\'b9 (tj. symbol, za kt\'f3
ry wolno podstawia\'e6 dowolne zdania) i stwierdzaj\'b9c nast\'eapnie, \'bfe uzyskany zwrot ma walor dla wszelkiej warto\'9cci zmiennej, dochodzi si\'ea z miejsca do zdania, obejmuj\'b9cego wszystkie twierdzenia typu (3) jako szcz}{eg\'f3lne przypadki:

\par (5)}{\i  dla dowolnego p - \ldblquote p\rdblquote  jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p.
\par }{\f56 Zdanie powy\'bfsze nie mog\'b3oby by\'e6 jeszcze uwa\'bfane za og\'f3ln\'b9 definicj\'ea zwrotu \ldblquote }{\i x}{\f56  jest zdaniem prawdziwym\rdblquote  z tego cho\'e6by wzgl\'eadu, \'bfe zakres mo\'bfliwych podstawie\'f1 symb}{olu \ldblquote }{
\i x}{\f56 \rdblquote  uleg\'b3 tu zw\'ea\'bfeniu do nazw cudzys\'b3owowych. Aby usun\'b9\'e6 to ograniczenie, nale\'bfa\'b3oby si\'ea odwo\'b3a\'e6 do znanego intuicyjnie faktu, \'bfe ka\'bfdemu zdaniu prawdziwemu (i w og\'f3lno\'9cci ka\'bf
demu zdaniu) odpowiada nazwa cudzys\'b3owowa, oznaczaj\'b9ca to w\'b3a\'9cnie zdanie. Opieraj\'b9c si\'ea na tej intuicji, mo\'bfna by si\'ea pokusi\'e6 o uog\'f3lnienie wys\'b3owienia (5) na nast\'eapuj\'b9cej cho\'e6by drodze:
\par }{(6)}{\i  dla dowolnego x - x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy - dla pewnego p - x jest identyczne z \ldblquote p\rdblquote  i przy tym p.
\par }{Na pierwszy rzut }{\f56 oka gotowi byliby\'9cmy mo\'bfe przyj\'b9\'e6 zdanie (6) za poprawn\'b9 definicj\'ea semantyczn\'b9 wyra\'bfenia \ldblquote zdanie prawdziwe\rdblquote , realizuj\'b9c\'b9 w precyzyjny spos\'f3b intencj\'ea wys\'b3
owienia (1) i uzna\'e6 wobec tego, \'bfe stanowi ono zadowalaj\'b9ce rozstrzygni\'eacie interesuj\'b9cego tu nas zag}{a}{\f56 dnienia. W gruncie jednak rzeczy sprawa nie przedstawia si\'ea bynajmniej tak prosto: z t\'b9 chwil\'b9, gdy zaczynamy bli\'bf
ej analizowa\'e6 znaczenie wyst\'eapuj\'b9cych w (5) i (6) wyra\'bfe\'f1 cudzys\'b3owowych, dostrzegamy szereg trudno\'9cci i niebezpiecze\'f1stw.
\par Nazwy cudzys\'b3owowe mo\'bfna traktowa\'e6 tak jak pojedyncze wyrazy j\'eazyka, a zatem jak wyra\'bfenia syntaktycznie niez\'b3o\'bfone; poszczeg\'f3lne cz\'ea\'9cci sk\'b3adowe tych nazw - cudzys\'b3owy i wyra\'bfenia, zawarte mi\'eadzy cudzys\'b3
owami, - pe\'b3ni\'b9 t\'ea sam\'b9 funkcj\'ea, co litery lub zespo\'b3y kolejnych liter}{ }{\f56 w pojedynczych wyrazach, nie posiadaj\'b9 zatem w tym kontek\'9ccie \'bfadnego samodzielnego znaczenia. Ka\'bfde wyra\'bfenie cudzys\'b3owowe jest w\'f3
wczas sta\'b3\'b9 nazw\'b9 jednostkow\'b9 pewnego okre\'9clonego wyra\'bfenia (tego mianowicie, kt\'f3re jest uj\'eate w cudzys\'b3owy) i to nazw\'b9 o ty}{m}{\f56  samym charakterze co imiona w\'b3asne ludzi; w szczeg\'f3lno\'9cci np. nazwa \ldblquote }{
\i p}{\f56 \rdblquote  oznacza jedn\'b9 z liter alfabetu. Przy tej interpretacji - kt\'f3ra nb. wydaje si\'ea najbardziej naturalna i najzupe\'b3niej zgodna z intuicj\'b9 potoczn\'b9 - cz\'b9stkowe definicje tego typu co (3) nie s\'b9
 podatne dla jakichkolwiek rozs\'b9dnych uog\'f3lnie\'f1. W ka\'bfdym za\'9c razie za uog\'f3lnienie takie niepodobna uwa\'bfa\'e6 zdania (5) czy te\'bf (6): wyprowadzaj\'b9c bowiem konsekwencje z (5) za pomoc\'b9 tzw. regu\'b3
y podstawiania, nie mamy prawa czegokolwiek podstawia\'e6 zamia}{st litery \ldblquote }{\i p}{\f56 \rdblquote , wchodz\'b9cej w sk\'b3ad wyra\'bfenia cudzys\'b3owowego (podobnie jak nie wolno nic podstawia\'e6 zamiast litery \ldblquote }{\i p}{\f56 
\rdblquote , wyst\'eapuj\'b9cej w wyrazie }{\i \ldblquote prawdziwym\rdblquote }{)}{\i ,}{\f56  w ten spos\'f3b jako wniosek uzyskujemy nie (3), a nast\'eapuj\'b9ce zdanie: }{\i \ldblquote p\rdblquote  jest zdaniem prawdziwym wtedy}{\i\f56 
 i tylko wtedy, gdy \'9cnieg pada. }{\f56 Wida\'e6 ju\'bf st\'b9d, \'bfe zdania (5) i (6) nie s\'b9 wypowiedziami my\'9cli, kt\'f3re pragn\'ealiby\'9cmy wyrazi\'e6, \'bfe s\'b9 to, co wi\'eacej, jawne niedorzeczno\'9c
ci z intuicyjnego punktu widzenia. Zdanie (5) prowadzi nawet z miejsca do sprzeczno\'9cci: mo\'bfna bowiem z niego, obok konsekwencji przytoczonej powy\'bfej, wyprowadzi\'e6 z r\'f3wn\'b9 \'b3atwo\'9cci\'b9 konsekwencj\'ea sprzeczn\'b9: }{\i\f56 
\ldblquote p\rdblquote  jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy \'9cnieg nie pada. }{\f56 (6) nie prowadzi co prawda samo przez si\'ea do sprzeczno\'9cci, poci\'b9ga za sob\'b9 natomiast jawnie niedorzeczny wniosek, w my\'9cl kt\'f3
rego jedynym zdaniem prawdziwym jest litera \ldblquote }{\i p}{\rdblquote .
\par }{\f56 Wobec niepowodzenia dotychczasowych pr\'f3b nasuwa si\'ea mimo woli przypuszczenie, \'bfe rozwa\'bfane tu zagadnienie nie daje si\'ea w og\'f3le w spos\'f3b zadowalaj\'b9cy rozwi\'b9za\'e6. Mo\'bfna istotnie przytoczy\'e6 wa\'bf
kie argumenty natury og\'f3lnej, kt\'f3re przemawiaj\'b9 za tym przypuszczeniem, a kt\'f3re tu pobie\'bfnie tylko om\'f3wi\'ea.
\par Charakterystyczn\'b9 cech\'b9 j\'eazyka potocznego (w przeciwstawieniu do r\'f3\'bfnych j\'eazyk\'f3w naukowych) jest jego uniwersalizm: by\'b3oby niezgodne z duchem tego j\'eazyka, gdyby w jakimkolwiek innym j\'eazyku wyst\'eapowa\'b3
y wyrazy lub zwroty, nie daj\'b9ce si\'ea przet\'b3umaczy\'e6 na j\'eazyk potoczny; \ldblquote je\'9cli o czymkolwiek mo\'bfna w og\'f3le z sensem m\'f3wi\'e6, to mo\'bfna o tym m\'f3wi\'e6 i w j\'eazyku potocznym\rdblquote . Kultywuj\'b9}{c}{\f56  t\'ea
 uniwersalistyczn\'b9 tendencj\'ea j\'eazyka potocznego w odniesieniu do rozwa\'bfa\'f1 semantycznych, musimy konsekwentnie w\'b3\'b9cza\'e6 do j\'eazyka obok dowolnych jego zda\'f1 lub innych wyra\'bfe\'f1 r\'f3wnie\'bf nazwy tych zda\'f1 i wyra\'bfe\'f1
, zdania, zawieraj\'b9ce te nazwy, a dalej takie wy}{r}{\f56 a\'bfenia semantyczne jak \ldblquote zdanie prawdziwe\rdblquote , \ldblquote nazwa\rdblquote , \ldblquote oznacza\rdblquote  itd. Z drugiej strony ten w\'b3a\'9cnie uniwersalizm j\'ea
zyka potocznego w zakresie semantyki jest przypuszczalnie istotnym \'9fr\'f3d\'b3em wszelkich tzw. antynomii semantycznych takich jak antynomia k\'b3amcy lu}{b}{\f56  antynomia wyraz\'f3w heterologicznych; antynomie te zdaj\'b9 si\'ea po prostu wykazywa
\'e6, \'bfe na gruncie ka\'bfdego j\'eazyka, kt\'f3ry by\'b3by w powy\'bfszym sensie uniwersalny i kt\'f3ry by podlega\'b3 przy tym normalnym prawom logiki, musi wy\'b3oni\'e6 si\'ea sprzeczno\'9c\'e6. Dotyczy to tego z}{w}{\f56 \'b3aszcza sformu\'b3
owania antynomii k\'b3amcy, kt\'f3re poda\'b3em na str. 46, a kt\'f3re nie zawiera funkcji cudzys\'b3owowej o argumencie zmiennym. Analizuj\'b9c antynomi\'ea w powy\'bfszym sformu\'b3owaniu, dochodzimy mianowicie do prze\'9cwiadczenia, \'bfe nie mo\'bf
e istnie\'e6 j\'eazyk niesprze}{c}{\f56 zny, zachowuj\'b9cy zwyk\'b3e prawa logiki a przy tym czyni\'b9cy zado\'9c\'e6 nast\'eapuj\'b9cym warunkom: (I) obok dowolnego zdania, wyst\'eapuj\'b9cego w j\'eazyku, pewna nazwa jednostkowa tego zdania nale\'bf
y do j\'eazyka; (II) ka\'bfde wyra\'bfenie, uzyskane z (2) przez zast\'b9pienie symbolu }{\ldblquote }{\f56 p\rdblquote  dowolnym zdaniem j\'eazyka, za\'9c symbolu \ldblquote }{\i x}{\f56 \rdblquote  - nazw\'b9 jednostkow\'b9 tego zdania, ma by\'e6
 uznane za zdanie prawdziwe danego j\'eazyka; (III) w j\'eazyku tym mo\'bfna sformu\'b3owa\'e6 i uzna\'e6 za zdanie prawdziwe uzasadnion\'b9 empirycznie przes\'b3ank\'ea r\'f3wnoznaczn\'b9 z (\u946\'df}{).
\par }{\f56 Je\'9cli uwagi powy\'bfsze s\'b9 s\'b3uszne, to }{\i\f56 sama mo\'bfno\'9c\'e6 konsekwentnego i przy tym zgodnego z zasadami logiki i z duchem j\'eazyka potocznego operowania wyra\'bfeniem \ldblquote zdanie prawdziwe\rdblquote 
 i, co za tym idzie, mo\'bfno\'9c\'e6 zbudowania jakiejkolwiek poprawnej definicji tego wyra\'bfenia wydaje si\'ea mocno zakwestionowana.
\par }{\i \sect }\sectd \sbknone\linex0\headery709\footery709\colsx709\endnhere\sectdefaultcl \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\i 
\par }\pard\plain \s1\qc\fi284\sb60\sa120\sl240\slmult0\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel0\adjustright \b\fs28\lang1045\cgrid {\page {\*\bkmkstart _Toc4079946}{\*\bkmkstart _Toc4080686}IV. METODA AKSJOMATYCZNA{\*\bkmkend _Toc4079946}
{\*\bkmkend _Toc4080686}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079947}{\*\bkmkstart _Toc4080687}12. Uwagi og\'f3lne{\*\bkmkend _Toc4079947}{\*\bkmkend _Toc4080687}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Struktura poznawania po\'9credniego.}{\f56  Je\'bfeli przedmiot poznawania nie jest dany bezpo\'9crednio, wtedy musi zosta\'e6 poznany przez inny przedmiot, a wi\'eac po\'9crednio. Poniewa\'bf przedmiot jest pewnym stanem rzeczy, ten za\'9c
 uchwytywany jest w zdaniu }{\i [Satz]}{\f56 , st\'b9d w wypadku ka\'bfdego poznawania po\'9credniego cho}{dzi o }{\i wnioskowanie}{ na podstawie jednego zdania o drugim albo o }{\i wyprowadzenie}{\f56  drugiego zdania z pierwszego. Jednym z najwa\'bf
niejszych osi\'b9gni\'ea\'e6 \'9ccis\'b3ej metodologii jest dojrzenie, \'bfe prawdziwo\'9c\'e6 jakiego\'9c zdania musi albo by\'e6 bezpo\'9crednio zrozumiana, albo po\'9crednio wywnioskowana; inne post\'eapowanie nie istnieje i nie mo\'bfe istnie\'e6
. W dalszym ci\'b9gu b\'eadziemy jednak m\'f3wi\'e6, jak to jest dzisiaj we zwyczaju, nie o zdaniach }{\i [Satz]}{, lecz o (sensownych) wypowiedziach }{\i [Aussage]}{.
\par }{\f56 Jak dochodzi do skutku wnioskowanie? S\'b9 tutaj dwa za\'b3o\'bfenia: }{\i po pierwsze}{, potrzebne jest zdanie }{\i [Aussage]}{ uznane za prawdziwe, }{\i po drugie}{\f56 , regu\'b3a, kt\'f3ra pozwala nam \ldblquote na podstawie\rdblquote 
 tego zdania uzna\'e6 za prawdziwe inne zdanie. Przy bli\'bfszym przyjrzeniu okazuje si\'ea mianowicie, \'bfe zdanie b\'ead\'b9ce za\'b3o\'bfeniem musi by\'e6 zawsze z\'b3o\'bfone; chodzi przy tym o koniunkcj\'ea (logiczny produkt) przynajmniej dw\'f3
ch zda\'f1. Prosty przyk\'b3ad jest nast\'eapuj\'b9cy: mamy zdanie warunkowe o formie \ldblquote Je\'bfeli }{\i A}{, to }{\i B}{\rdblquote  i do tego zdanie o formie \ldblquote }{\i A}{\f56 \rdblquote ; posiadamy r\'f3wnie\'bf regu\'b3\'ea wnioskowania, 
kt\'f3ra mo\'bfe by\'e6 sformu\'b3owana nast\'eapuj\'b9co: \ldblquote Je\'bfeli w systemie wyst\'eapuje zdanie warunkowe (\ldblquote Je\'bfeli }{\i A}{, to }{\i B}{\f56 \rdblquote ), a tak\'bfe zdanie r\'f3wnokszta\'b3tne z jego poprzednikiem (\ldblquote 
}{\i A}{\f56 \rdblquote ), wtedy do systemu wolno wprowadzi\'e6 zdanie r\'f3wnokszta\'b3tne z nast\'eapnikiem zdania warunkowego (}{\ldblquote }{\i B}{\f56 \rdblquote ). Na podstawie tych zda\'f1 i za pomoc\'b9 wymienionej regu\'b3y wnioskujemy o 
\ldblquote }{\i B}{\rdblquote .
\par }{\f56 Przyk\'b3ad ten mo\'bfna uog\'f3lni\'e6 i powiedzie\'e6, \'bfe przes\'b3anki maj\'b9 form\'ea F(p}{\sub 1}{, p}{\sub 2}{, p}{\sub 3}{, ..., p}{\sub n}{) i p}{\sub j}{ (przy czym 1 }{{\field{\*\fldinst SYMBOL 163 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt
\f3\fs24}}}{ j }{{\field{\*\fldinst SYMBOL 163 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{ n),}{\f56  za\'9c regu\'b3a wnioskowania pozwala na podstawie tego wnioskowa\'e6 o p}{\sub k}{ (1 }{{\field{\*\fldinst SYMBOL 163 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt
\f3\fs24}}}{ k }{{\field{\*\fldinst SYMBOL 163 \\f "Symbol" \\s 12}{\fldrslt\f3\fs24}}}{\f56  n). Zdarza si\'ea r\'f3wnie\'bf, \'bfe zamiast p}{\sub j}{ lub p}{\sub k}{ mamy do czynienia z ich negacjami - jednak podstawowa struktura pozostaje z}{\f56 
awsze ta sama. Ka\'bfde poznawanie po\'9crednie posiada t\'ea a nie inn\'b9 form\'ea. 
\par Jeszcze kilka uwag terminologicznych. Zdania b\'ead\'b9ce za\'b3o\'bfeniami nazywa si\'ea \ldblquote przes\'b3ankami\rdblquote , zdanie z nich wyprowadzone \ldblquote wnioskiem\rdblquote , operacj\'ea, w kt\'f3rej, aby uzasadni\'e6 wniosek, wyra\'9fnie f
ormu\'b3uje si\'ea przes\'b3anki i regu\'b3\'ea, \ldblquote dowodem\rdblquote . Wprowadzona wy\'bfej, cz\'easto u\'bfywana, regu\'b3a wnioskowania jest to }{\i modus ponendo ponens}{ lub kr\'f3cej }{\i modus ponens}{.
\par 
\par }{\f56\ul Prawo i regu\'b3a.}{\f56  Uwagi powy\'bfsze nie dla ka\'bfdego b\'ead\'b9 natychmiast jasne. Po co, mo\'bfna zapyta\'e6, jeszcze regu\'b3y? We\'9fmy np. sylogizm kategoryczny }{\i Barbara}{:
\par }{\i\f56 Wszyscy logicy pal\'b9 fajki,
\par Wszyscy metodologowie s\'b9 logikami,
\par Wi\'eac wszyscy metodologowie pal\'b9 fajki.
\par }{\f56 Wniosek, mo\'bfe kto\'9c powiedzie\'e6, wynika tutaj bezpo\'9crednio z przes\'b3anek i co wi\'eacej nie zak\'b3ada on \'bfadnego z}{dania warunkowego; mamy tu do czynienia z sylogizmem kategorycznym.
\par }{\f56 Jednak\'bfe tak nie jest. Warto zwr\'f3ci\'e6 uwag\'ea, \'bfe Arystoteles, tw\'f3rca sylogistyki kategorycznej, nigdy nie konstruowa\'b3 swoich sylogizm\'f3w w wy\'bfej podanej formie. Nasz przyk\'b3ad sformu\'b3owa\'b3by nast\'eapuj\'b9co:
\par }{\i\f56 Je\'bfeli wszyscy logicy pal\'b9 fajki
\par i wszyscy metodologowie s\'b9 logikami,}{
\par }{\i\f56 wtedy wszyscy metodologowie pal\'b9 fajki.
\par }{\f56 Aby w tym wypadku doj\'9c\'e6 do wniosku (\ldblquote wszyscy metodologowie pal\'b9 fajki\rdblquote ), trzeba mie\'e6 jeszcze inn\'b9 przes\'b3ank\'ea, mianowicie (z\'b3o\'bfone) zdan}{ie: }{\i\f56 Wszyscy logicy pal\'b9
 fajki i wszyscy metodologowie s\'b9 logikami.}{\f56  Chocia\'bf wi\'eac sam sylogizm jest kategoryczny, to dow\'f3d otrzymuje si\'ea tylko w ten spos\'f3b, \'bfe dodatkowo zak\'b3ada si\'ea }{\i modus ponendo ponens}{. }{\i Modus}{\f56  ten nie musi by
\'e6 pomy\'9clany jako prawo, lecz jako regu\'b3a. Prawo m\'f3wi, }{\i co jest}{\f56  - w naszym wypadku: je\'bfeli to, wtedy to; my musimy jednak wiedzie\'e6, }{\i\f56 co mo\'bfemy robi\'e6}{\f56 , a to mo\'bfe by\'e6 dane tylko na podstawie regu\'b3y.

\par Nie potrzeba oczywi\'9ccie przy ka\'bfdym wnioskowaniu my\'9cle\'e6 o tej regule, proces wnioskowania jest cz\'easto tak prosty i naturalny, \'bfe stosujemy go bez \'bfadnych trudno\'9c
ci. Ale, po pierwsze, sytuacja nie jest zawsze tak prosta jak w naszym sylogizmie, w wy\'bfszych regionach my\'9clenia prawie nigdy nie jest ona prosta, przeciwnie, zwykle jest a\'bf nazbyt skompliko}{w}{\f56 ana. Po drugie, z powod\'f3
w przedstawionych w rozdziale o formalizmie, w tego rodzaju skomplikowanych procesach dowodzenia musimy cz\'easto pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea formalizmem. Je\'bfeli to jednak robimy, to abstrahujemy od sensu u\'bfywanych zda\'f1 i w og\'f3le nie jeste\'9c
my w st}{a}{\f56 nie post\'eapowa\'e6 bez wyra\'9fnie sformu\'b3owanej regu\'b3y.
\par S\'b9 to powody, za pomoc\'b9 kt\'f3rych teoretycy metody aksjomatycznej usprawiedliwiaj\'b9 odr\'f3\'bfnienie mi\'eadzy prawem a regu\'b3\'b9.
\par }{
\par }{\ul Dwie podstawowe formy wnioskowania.}{\f56  Odr\'f3\'bfnienie praw od regu\'b3 posiada nie tylko du\'bfe znaczenie teoretyczne, pozwala ono tak\'bfe, jak to pokaza\'b3 J. \'a3ukasiewicz, podzieli\'e6
 wszystkie procesy dowodzenia na dwie wielkie klasy, mianowicie na dedukcj\'ea i redukcj\'ea. Podzia\'b3 ten b\'eadzie tworzy\'b3 og\'f3lne ramy dla dalszego przedstawienia wsp\'f3\'b3czesnych metod m}{y}{\f56 \'9clenia.
\par Zak\'b3ada si\'ea, \'bfe we wszystkich dowodach przes\'b3anki mog\'b9 by\'e6 tak przekszta\'b3cone, \'bfe jedna jest zdaniem warunkowym (\ldblquote Je\'bfeli }{\i A}{, to }{\i B}{\f56 \rdblquote ), druga za\'9c jest r\'f3wnokszta\'b3tna b\'b9d\'9f
 z poprzednikiem, b\'b9d\'9f z nast\'eapnikiem tego zdania. Tak jest r\'f3wnie\'bf faktycznie: logika matematyczna zawsze dopuszcza tego rodzaju transformacj\'ea. Oba wypadki mo\'bfna przedstawi\'e6 nast\'eapuj\'b9co:
\par }{
\par (1)\tab }{\i\f56 je\'bfeli A, to B}{ \tab \tab \tab (2)\tab }{\i\f56 je\'bfeli A, to B}{ 
\par }{\i A}{\tab \tab \tab \tab \tab \tab }{\i B}{ 
\par }{\i\f56 wi\'eac B}{ \tab \tab \tab \tab \tab }{\i\f56 wi\'eac A}{
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 Wnioskowanie wed\'b3ug pierwszego schematu nazywa si\'ea u \'a3ukasiewicza }{\i\f56 \ldblquote dedukcj\'b9\rdblquote }{\f56 , wed\'b3ug drugiego }{\i\f56 \ldblquote redukcj\'b9\rdblquote }{\f56 
. Regu\'b3\'b9 wnioskowania u\'bfywan\'b9 w dedukcji jest wspomniany wy\'bfej }{\i modus ponens}{\f56 . Nie nastr\'eacza on \'bfadnych trudno\'9cci. W przeciwie\'f1stwie do tego regu\'b3a wnioskowania stosowana w redukcji mo\'bfe wydawa\'e6 si\'ea
 podejrzana, gdy\'bf jak wiadomo, wnioskowanie z nast\'eapnika o poprzedniku jakiego\'9c zdania warunkowego nie jest w logice niezawodne. A jednak odpowiadaj\'b9ca mu regu\'b3a jest bardzo cz\'easto stosowana zar\'f3wno w \'bfyciu codziennym, jak te\'bf
 szczeg\'f3lnie w naukach.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 \'a3ukasiewicz pokazuje, \'bfe tak zwana indukcja jest specjalnym przypadkiem redukcji. We\'9fmy prosty przyk\'b3ad: mamy trzy kawa\'b3ki fosforu, }{\i a}{, }{\i b}{, }{\i c}{\f56 , o kt\'f3
rych stwierdzono, \'bfe zapalaj\'b9 si\'ea w temperaturze poni\'bfej 60\'b0 }{\i C}{\f56 ; wnioskujemy st\'b9d, \'bfe }{\i wszystkie}{\f56  kawa\'b3ki fosforu tak si\'ea zachowuj\'b9. Jak wygl\'b9da schemat tego wnioskowania? Oczywi\'9ccie jest on nast
\'eapuj\'b9cy:
\par }{
\par }{\i\f56 Je\'bfeli wszystkie kawa\'b3ki bia\'b3ego fosforu zapalaj\'b9 si\'ea poni\'bfej 60\'b0 C, to tak\'bfe a, b i c,}{
\par }{\i\f56 a, b i c zapalaj\'b9 si\'ea poni\'bfej 60 \'b0 C,
\par wi\'eac wszystkie kawa\'b3ki bia\'b3ego fosforu zapalaj\'b9 si\'ea poni\'bfej 6}{\i 0\'b0 C.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 Jest to jednak ca\'b3kowicie oczywi\'9ccie redukcja, gdy\'bf ze zdania warunkowego i jego }{\i\f56 nast\'eapnika}{\f56  wywnioskowali\'9cmy jego poprzednik. Tego rodzaju indukcje stosowane s\'b9
 we wszystkich naukach przyrodniczych i humanistycznych, s\'b9 one nawet cz\'eastsze ni\'bf inne typy wnioskowania (chocia\'bf nie maj\'b9 tak prostej formy jak w powy\'bfszym przyk\'b3adzie).
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 Redukcja nastr\'eacza bardzo trudnych, do dzisiaj jeszcze ostatecznie nie rozwi\'b9zanych problem\'f3w. Om\'f3wimy je troch\'ea dok\'b3adniej w nast\'ea
pnym rozdziale. Teraz jednak powiemy jeszcze nieco wi\'eacej o rodzajach regu\'b3 wnioskowania.
\par }{
\par }{\f56\ul Niezawodne i zawodne regu\'b3y wnioskowania.}{\f56  Je\'bfeli bli\'bfej rozwa\'bfymy obie formy wnioskowania, to widzimy, \'bfe r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea one zasadniczo: }{\i modus ponens}{\f56 , jako regu\'b3a dedukcji, jest absolutnie niezawodn
\'b9 regu\'b3\'b9 wnioskowania, odpowiadaj\'b9ca mu natomiast regu\'b3a redukcji nie jest niezawodna.
\par Kiedy regu\'b3a wnioskowania jest niezawodna? Odpowied\'9f brzmi: wtedy i tylko wtedy gdy, je\'bfeli, przes\'b3anki s\'b9 prawdziwe, to tak\'bfe prawdziwy jest wniosek wyprowadzony w oparciu o t\'ea regu\'b3\'ea. Obowi\'b9zuje to dla wszystkich mo\'bf
liwych przes\'b3anek, o ile tylko posiadaj\'b9 wy\'bfej opisan\'b9 form\'ea. Chodzi, tutaj o absolutnie og\'f3ln\'b9 obowi\'b9zywalno\'9c\'e6, kt\'f3ra niekiedy nazywana jest \ldblquote a priori\rdblquote  i kt\'f3ra oczywi\'9ccie nale\'bf
y do specjalnej dziedziny. Jest to tak zwan}{a}{\f56  logiczna, w \'9ccis\'b3ym sensie, formalno-logiczna dziedzina. Regu\'b3a wnioskowania nie nale\'bfy wprawdzie bezpo\'9c
rednio do dziedziny logiki - przynajmniej w potocznym sensie - ale pewnej niezawodnej regule wnioskowania odpowiada zawsze jakie\'9c prawo, kt\'f3re na mocy}{ }{\f56 zasad logicznych absolutnie obowi\'b9zuje w obr\'eabie logiki.
\par Na temat relacji pomi\'eadzy logik\'b9 formaln\'b9 a metodologi\'b9 poznawania po\'9credniego nale\'bfy zauwa\'bfy\'e6, co nast\'eapuje.
\par 1. Logik\'ea nale\'bfy ostro odr\'f3\'bfni\'e6 od metodologii, bada ona tylko zdania og\'f3lnie obowi\'b9zuj\'b9c}{e, metodologia natomiast nie tylko takie.
\par }{\f56 2. Logika tworzy bezpo\'9credni\'b9 baz\'ea dla metodologii dedukcyjnej, o ile jej prawa dadz\'b9 si\'ea bezpo\'9crednio przetransformowa\'e6 w dedukcyjne, niezawodne regu\'b3y wnioskowania.
\par 3. Poza tym w ka\'bfdym procesie wnioskowania logika odgrywa jeszcze dodatkow\'b9 rol\'ea przez to, \'bfe bardzo cz\'easto pierwsza przes\'b3anka powstaje przez podstawienie za jakie\'9c prawo logiczne. Tak te\'bf w powy\'bfej wprowadzonym przyk\'b3
adzie o fosforze przes\'b3anka powsta\'b3a oczywi\'9ccie przez podstawienie za nast\'eapuj\'b9ce p}{rawo logiczne:
\par W wypadku gdy dla wszystkich }{\i x}{\f56 , je\'bfeli }{\i x}{ jest }{\i A}{,
\par }{\f56 to tak\'bfe }{\i x}{ jest }{\i B}{ - wtedy:
\par }{\f56 je\'bfeli }{\i a}{, }{\i b}{ i }{\i c}{\f56  s\'b9 }{\i A}{\f56 , to s\'b9 one r\'f3wnie\'bf }{\i B}{.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 Z tego wynika, \'bfe nie istniej\'b9 dwie logiki, ale istniej\'b9 dwie metodologie: dedukcyjna i redukcyjna. Stosunek logiki formaln
ej do nich jest asymetryczny: dla dedukcji logika formalna dostarcza nie tylko pierwszej przes\'b3anki, lecz tak\'bfe tworzy baz\'ea dla regu\'b3 wnioskowania, natomiast redukcja potrzebuje logiki tylko do skonstruowania pierwszej przes\'b3anki, nie za
\'9c regu\'b3 wnioskowan}{ia. W obu wypadkach chodzi jednak o }{\i\f56 t\'ea sam\'b9 logik\'ea}{\f56 , chocia\'bf raz zostaj\'ea uwzgl\'eadniona w jednej, drugi raz w innej cz\'ea\'9c
ci. Nie istnieje logika <indukcyjna> albo <redukcyjna>, a tym bardziej nie istnieje, <logika badania> i <odkrycia>.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }{\f56\ul Historyczne uwagi wst\'eap}{\ul ne.}{\f56  Metodologia poznawania po\'9credniego jest o wiele starsza ni\'bf metodologia poznawania bezpo\'9credniego. Wydaje si\'ea ona by\'e6 nawet starsza ni\'bf logika formalna, poniewa\'bf u przedsokratyk\'f3
w, Platona i m\'b3odego Arystotelesa, wyst\'eapuj\'b9 ju\'bf jej pocz\'b9tki, nie ma natomiast \'bfadnej logiki we w\'b3a\'9cciwym sensie. W dojrza\'b3ym okresie swojej tw\'f3rczo\'9cci Arystoteles rozwin\'b9\'b3 systematycznie nie tylko pierwsz\'b9 logik
\'ea, lecz tak\'bfe niekt\'f3re podstawowe idee metodologii wnioskowania, w tym mi\'eadzy innymi ide\'ea systemu aksjomatycznego. W}{y}{\f56 daje si\'ea, \'bfe w staro\'bfytno\'9cci tego rodzaju systemy by\'b3y budowane g\'b3\'f3
wnie w matematyce, wiemy jednak, \'bfe u stoik\'f3w r\'f3wnie\'bf regu\'b3y logiczne by\'b3y aksjomatyzowane. Przez d\'b3ugi czas nie by\'b3o w tym wzgl\'eadzie \'bfadnego rozwoju. Aksjomatyka ustanowiona przez Arystot}{e}{\f56 lesa jako postulat dla ka
\'bfdej nauki dedukcyjnej pozosta\'b3a praktycznie przywilejem matematyki. Pierwowz\'f3r w tej dziedzinie stworzy\'b3 Euklides. Jest tak\'bfe prawd\'b9, \'bfe scholastycy, a potem szczeg\'f3lnie racjonalistyczni filozofowie XVII wieku, twierdzili, i\'bf
 met}{o}{\f56 da ta obowi\'b9zuje r\'f3wnie\'bf w filozofii. Jak wiadomo, Spinoza chcia\'b3 zbudowa\'e6 swoj\'b9 etyk\'ea <more geometrico>, tzn. aksjomatycznie, jednak pr\'f3ba ta by\'b3a \'bfa\'b3o\'9cnie nieudana.
\par W ostatnich czasach zastosowanie tej metody zosta\'b3o znacznie rozszerzone. Teorie w fizyce s\'b9 dzisiaj aksjomatyzowane. Od czasu jej zmatematyzowania sama logika jest zwykle przedstawiana w zaksjomatyzowanej formie. Po raz pierwszy od czas\'f3
w Arystotelesa, w XX wieku podj\'eato ponownie powa\'bfne studia nad samym systemem aksjomatycznym. Husserl znow}{u}{\f56  wprowadzi\'b3 (znane ju\'bf stoikom) rozr\'f3\'bfnienie mi\'eadzy prawem a regu\'b3\'b9. \'8ccis\'b3e wsp\'f3\'b3czesne poj\'ea
cie konsekwencji zosta\'b3o po raz pierwszy sformu\'b3owane przez B. Bolzano, potem, niezale\'bfnie od niego, przez A. Tarskiego. Temu logikowi i R. Carnapowi zawdzi\'eaczamy }{n}{\f56 ajwa\'bfniejsze wgl\'b9dy w istotne w\'b3asno\'9c
ci systemu aksjomatycznego.
\par }{
\par }{\ul Plan prezentacji.}{\f56  Musimy si\'ea tutaj ograniczy\'e6 do tego, co najistotniejsze i najprostsze w wielorako rozbudowanej dziedzinie teorii aksjomatyki. Najpierw podamy kilka informacji o dzisiejszym stanie logiki matematycznej, nast\'eapnie om
\'f3wimy podstawowe rysy samego systemu aksjomatycznego. Poniewa\'bf determinacja poj\'ea\'e6 jest jedn\'b9 z najwa\'bfniejszych konsekwencji aksjomatyzacji, w dalszym ci\'b9gu nast\'b9pi paragraf o naukowym formowaniu poj\'ea\'e6 i definicji.}{ }{\f56 
W ko\'f1cu rozwa\'bfymy tak\'bfe kilka szczeg\'f3\'b3\'f3w systemu aksjomatycznego.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079948}{\*\bkmkstart _Toc4080688}13. System aksjomatyczny{\*\bkmkend _Toc4079948}{\*\bkmkend _Toc4080688}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Wst\'eapne poj\'eacie systemu aksjomatycznego.}{\f56  S\'b3owo \ldblquote aksjomat\rdblquote  pochodzi z greckiego \u940\'3f}{\f59 \'ee\'e9\'fc\'f2, kt\u243\'6f}{\f56 re znaczy pozytywn\'b9 ocen\'ea, a w szczeg\'f3lno\'9cci uznanie obowi\'b9
zywalno\'9cci czego\'9c. U Arystotelesa (ale nie u stoik\'f3w) \ldblquote aksjomat\rdblquote  oznacza zdanie b\'ead\'b9ce zasad\'b9 (\u945\'3f}{\f59 \'f1\'f7\'de) dla innych zda\u324\'6e}{\f56 , kt\'f3re z tej zasady zostaj\'b9
 wyprowadzone. Zgodnie z tym system aksjomatyczny przedstawia si\'ea mniej wi\'eacej nast\'eapuj\'b9co: dzielimy wszystkie zdania nale\'bf\'b9ce do pewnej dziedziny na dwie klasy: (1) na klas\'ea aksjomat\'f3w i (2) na klas\'ea zda\'f1
 wyprowadzonych. Te ostatnie zostaj\'b9 wydedukowane z aksjomat\'f3w, wynikaj\'b9 z nich. Klasycznym przyk\'b3adem tego rodzaju systemu aksjomat}{ycznego jest system geometrii Euklidesa.
\par }{\f56 Nowo\'bfytna metodologia dedukcji modyfikuje dawny system w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b:
\par 1. System aksjomatyczny jest zbudowany ca\'b3kowicie formalistycznie. Jest to system }{\i znak\'f3w}{\f56 . Interpretacja tych znak\'f3w nie nale\'bfy ju\'bf}{ do tego systemu.
\par }{\f56 2. Wraz z formalizacj\'b9 wszystkie warunki, kt\'f3re dawna aksjomatyka stawia\'b3a aksjomatom - a wi\'eac oczywisto\'9c\'e6, pewno\'9c\'e6, ontologiczne pierwsze\'f1stwo - sta\'b3y si\'ea nie do utrzymania. Aksjomat }{\i tylko}{\f56  tym odr\'f3
\'bfnia si\'ea od innych zda\'f1 systemu, \'bfe nie }{jest w tym systemie wyprowadzony.
\par }{\f56 3. Aksjomaty s\'b9 ostro odr\'f3\'bfnione od }{\i\f56 regu\'b3}{\f56 . Nowo\'bfytny system aksjomatyczny ma wi\'eac dwa rodzaje zasad: aksjomaty (kt\'f3re s\'b9 prawami) i regu\'b3y (kt\'f3re nie s\'b9 prawami, lecz instrukcjami).
\par }{4. W wyniku zastosowania formalizmu i wp}{\f56 rowadzenia odr\'f3\'bfnienia mi\'eadzy aksjomatami a regu\'b3ami, zrelatywizowane zosta\'b3o poj\'eacie wyprowadzania: nie m\'f3wi si\'ea wi\'eacej o wyprowadzaniu albo o dowodzeniu }{\i [Beweisbarkeit]}{
 w og\'f3le, lecz zawsze tylko w odniesieniu do danego systemu.
\par 5. Obok aksjomatycznego s}{\f56 ystemu zda\'f1 znamy dzisiaj podobny i \'9cci\'9cle z nim z\'b3\'b9czony aksjomatyczny system wyra\'bfe\'f1.
\par }{
\par }{\f56\ul Budowa aksjomatycznego systemu zda\'f1.}{\f56  Buduj\'b9c jaki\'9c system aksjomatyczny post\'eapuje si\'ea dzisiaj w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: Najpierw wybiera si\'ea klas\'ea zda\'f1, kt\'f3re maj\'b9 funkcjonowa\'e6 jako aksjomaty. Zostaj
\'b9 one przyj\'eate bez dowodu. Wraz z aksjomatami ustala si\'ea regu\'b3y wnioskowania, wed\'b3ug kt\'f3rych powinno si\'ea post\'eapowa\'e6 w systemie. Za pomoc\'b9 tych regu\'b3 z aksjomat\'f3w b\'ead\'b9
 potem wydedukowane nowe (wyprowadzone) zdania. Przy ka\'bfdym k}{r}{\f56 oku zostaje dok\'b3adnie podane, z kt\'f3rych aksjomat\'f3w si\'ea wychodzi i jakich regu\'b3 si\'ea u\'bfywa. W dalszym ci\'b9gu z ju\'bf wyprowadzonych zda\'f1 (z u\'bf
yciem lub bez u\'bfycia aksjomat\'f3w), za pomoc\'b9 tych samych regu\'b3 i w ten sam spos\'f3b, wyprowadza si\'ea nowe zdania. Post\'eapuj}{e}{\f56  si\'ea w ten spos\'f3b dalej tak d\'b3ugo, jak to jest konieczne.
\par Wida\'e6 wi\'eac, \'bfe system aksjomatyczny jest ca\'b3kowicie okre\'9clony wy\'b3\'b9cznie przez swoje aksjomaty i regu\'b3y. Wszystko inne jest tylko rozwini\'eaciem tego, co w nich ju\'bf jest dane.
\par Wida\'e6 tak\'bfe, \'bfe z semantycznego punktu widzenia, system aksjomatyczny zawiera zawsze dwa rodzaje element\'f3w: aksjomaty i zdania wyprowadzone nale\'bf\'b9 do j\'eazyka przedmiotowego, regu\'b3y do metaj\'eazyka. Tylko pierwsze mog\'b9
 (i powinny) by\'e6 sformalizowane, gdy\'bf gdyby regu\'b3y zosta\'b3y r\'f3wnie\'bf}{ }{\f56 sformalizowane, tzn. gdyby abstrahowa\'b3o si\'ea od ich sensu, wtedy nie wiadomo by\'b3oby, co one oznaczaj\'b9 i z tego powodu nie mo\'bfna by\'b3oby ich u\'bf
ywa\'e6. Znaczy to jednak, \'bfe nie istnieje ca\'b3kowicie sformalizowany system aksjomatyczny. Nazywa si\'ea go mimo to \ldblquote ca\'b3k}{o}{\f56 wicie sformalizowanym\rdblquote , je\'bfeli wszystko opr\'f3cz regu\'b3 traktuje si\'ea
 w nim formalistycznie.
\par Nale\'bfy jeszcze zauwa\'bfy\'e6, \'bfe w ostatnim czasie zosta\'b3y skonstruowane tak\'bfe nieco inaczej ukszta\'b3towane systemy aksjomatyczne, mianowicie takie, w kt\'f3rych nie ma aksjomat\'f3w, a tylko regu\'b3y, i takie, w kt\'f3rych z regu\'b3
 podstawowych dedukuje si\'ea inne, wyprowadzone regu\'b3y. Systemy te jednak maj\'b9 znaczenie tylko dla metodologii logiki i dla \'bfadnej dziedziny poza tym.
\par }{
\par }{\f56\ul Wymagania dotycz\'b9ce systemu aksjomatycznego.}{\f56  Nie ka\'bfdy system aksjomatyczny uchodzi dzisiaj za poprawny, nawet wtedy, gdy jest dok\'b3adnie sformalizowany i \'9cci\'9cle wyprowadzony. Formu\'b3uje si\'ea
 wobec niego zawsze dalsze postulaty, kt\'f3re mo\'bfna podzieli\'e6 na dwie klasy. Postulaty nale\'bf\'b9ce do klasy pierwszej s\'b9 uwa\'bfane za}{ }{\f56 obowi\'b9zuj\'b9ce bezwarunkowo, natomiast te, kt\'f3re nale\'bf\'b9 do klasy drugiej, obowi\'b9
zuj\'b9 mniej \'9cci\'9cle.
\par (1) Wymaga si\'ea, aby system aksjomatyczny by\'b3 }{\i niesprzeczny}{\f56 . Postulat ten postawi\'b3 ju\'bf Arystoteles, dzisiaj jednak formu\'b3uje si\'ea go jeszcze o wiele ostrzej i obowi\'b9zuje on jeszcze bardziej bezwarunkowo. Wymaga si\'ea
 nie tylko, aby faktycznie nie da\'b3a si\'ea wykaza\'e6 \'bfadna sprzeczno\'9c\'e6, lecz tak\'bfe wymaga si\'ea dowodu, \'bfe \'bfadna sprzeczno\'9c\'e6 w systemie nie }{\i\f56 mo\'bfe}{\f56  w og\'f3le wyst\'b9pi\'e6. Wymaga si\'ea takiego dowodu (kt
\'f3ry mo\'bfe by\'e6 przeprowadzony wieloma metodami), poniewa\'bf logika matematyczna pokazuje, \'bfe z ka\'bfdej sprzeczno\'9cci wyprowadzalne jest }{\i\f56 ka\'bfde}{\f56  zdanie danej dziedziny; w takim wypadku nie by\'b3oby \'bfadnej r\'f3\'bf
nicy mi\'eadzy uznanymi (prawdziwymi) a nieuznanymi (fa\'b3szywymi) zdaniami, a to zniszczy\'b3oby ka\'bfd\'b9 nauk\'ea.
\par (2) Do drugiej grupy nale\'bf\'b9 wymagania zupe\'b3no\'9cci }{\i [Vollst\'e4ndigkeit]}{\f56  systemu i wzajemnej niezale\'bfno\'9cci aksjomat\'f3w. System nazywa si\'ea \ldblquote zupe\'b3nym\rdblquote , gdy z jego aksjomat\'f3w dadz\'b9 si\'ea
 wyprowadzi\'e6 wszystkie zdania prawdziwe do niego nale\'bf\'b9ce. Aksjomaty s\'b9 niezale\'bfne wtedy, gdy z \'bfadnego z nich nie da si\'ea wyprowadzi\'e6 inny. Postulat ten ma pewien rys estetyczny. Faktycznie te\'bf
 w dzisiejszej aksjomatyce racje estetyczne wydaj\'b9 si\'ea odgrywa\'e6 wi\'eaksz\'b9 rol\'ea ni\'bf dawniej. Pr\'f3buje si\'ea np. znale\'9f\'e6 mo\'bfli}{w}{\f56 ie najmniejsz\'b9 liczb\'ea aksjomat\'f3w, a nawet tylko jeden, z kt\'f3rego da\'b3yby si
\'ea wyprowadzi\'e6 wszystkie odpowiadaj\'b9ce mu zdania, przy czym chce si\'ea go ukszta\'b3towa\'e6 mo\'bfliwie najpro\'9cciej. Ta estetyzuj\'b9ca tendencja idzie dzisiaj a\'bf tak daleko, \'bfe ze wzgl\'eadu na pro}{s}{\f56 tot\'ea preferuje si\'ea
 mniej oczywisty aksjomat przed wieloma oczywistymi.
\par Nie wymienili\'9cmy tutaj jeszcze jednego wymagania, o kt\'f3rym wspomnieli\'9cmy ju\'bf poprzednio, a mianowicie \'9ccis\'b3ej formalizacji. Jednak\'bfe wymaganie to jest \'9cci\'9cle przestrzegane tylko przez logik\'f3w matematycznych, matematycy post
\'eapuj\'b9 zwykle o wiele swobodniej i cz\'easto pos\'b3uguj\'b9 si\'ea intuicj\'b9.
\par }{
\par }{\ul System konstytucyjny.}{\f56  Wsp\'f3\'b3czesny system aksjomatyczny zawiera nie tylko aksjomaty, regu\'b3y wnioskowania i zdania wyprowadzone, lecz tak\'bfe - i przede wsz}{ystkim - tak zwany system konstytucyjny }{\i [Konstitutionssystem]}{\f56 
, kt\'f3ry mo\'bfe by\'e6 uznany za aksjomatyczny system wyra\'bfe\'f1. Jest on zbudowany ca\'b3kowicie analogicznie do aksjomatycznego systemu zda\'f1, tak jak ten ostatni zawiera r\'f3wnie\'bf trzy rodzaje element\'f3w i jest konstruowany w nast\'eapuj
\'b9cy spos\'f3b.
\par Najpierw okre\'9clona zostaje klasa wyra\'bfe\'f1, kt\'f3re maj\'b9 funkcjonowa\'e6 jako wyra\'bfenia pierwotne. Przyjmuje si\'ea je do systemu bez definicji. Do tego do\'b3\'b9cza si\'ea regu\'b3y, wed\'b3ug kt\'f3rych do systemu mo\'bfna wprowadzi\'e6
 nowe wyra\'bfenia atomowe (regu\'b3y definiowania) i tworzy\'e6 wyra\'bfenia z\'b3o\'bfone (regu\'b3y formowania). Wykorzystuj\'b9c te regu\'b3y definiuje si\'ea nowe wyra\'bfenia za pomoc\'b9 wyra\'bfe\'f1 pierwotnych albo tworzy si\'ea nowe wyra\'bf
enia z pierwotnych. W trakcie ka\'bfdego kroku zostaje dok\'b3adnie po}{d}{\f56 ane, kt\'f3re wyra\'bfenia pierwotne i regu\'b3y by\'b3y u\'bfyte. Na podstawie tak zdefiniowanych wyra\'bfe\'f1 (wzgl\'eadnie utworzonych przez z\'b3o\'bfenie) wprowadza si
\'ea znowu (przy u\'bfyciu albo bez u\'bfycia wyra\'bfe\'f1 pierwotnych) nowe wyra\'bfenia. Post\'eapuje si\'ea w ten spos\'f3b tak d\'b3ugo, }{j}{\f56 ak to jest konieczne. Ca\'b3y ten proces przebiega dok\'b3adnie r\'f3wnolegle do procesu, w kt\'f3
rym tworzy si\'ea system zda\'f1. Jest jednak jasne, \'bfe system konstytucyjny le\'bfy u podstaw systemu zda\'f1, gdy\'bf zanim mo\'bfna okre\'9cli\'e6, kt\'f3re zdania maj\'b9 obowi\'b9zywa\'e6, trzeba ju\'bf }{w}{\f56 iedzie\'e6, kt\'f3re wyra\'bf
enia s\'b9 obowi\'b9zuj\'b9ce. Ale to w\'b3a\'9cnie jest zdeterminowane przez regu\'b3y systemu konstytucyjnego.
\par Dok\'b3adnie bior\'b9c, regu\'b3y te s\'b9 trojakiego rodzaju:
\par 1. Regu\'b3a, kt\'f3ra okre\'9cla, jakie wyra\'bfenia przyjmowane s\'b9 jako pierwotne.
\par 2. Regu\'b3y definiowania, kt\'f3re okre\'9claj\'b9, w jaki spos\'f3b mo\'bfna wprowadzi\'e6 nowe wyra\'bfenia atomowe.
\par 3. Regu\'b3y formowania, wed\'b3ug kt\'f3rych z ju\'bf zawartych w systemie wyra\'bfe\'f1 wolno tworzy\'e6 dalsze (molekularne) wyra\'bfenia. 
\par Ostatnie z wymienionych regu\'b3 zosta\'b3y ju\'bf om\'f3wione w paragrafie po\'9cwi\'eaconym syntaksie. Regu\'b3a pierwszego rodzaju nie potrzebuje specjalnych rozwa\'bfa\'f1, natomiast stosowne by\'b3oby teraz om\'f3wienie r\'f3\'bfnych rodzaj\'f3
w definicji. Poniewa\'bf \'b3\'b9cz\'b9 si\'ea one \'9cci\'9cle z metodologicznie wa\'bfnymi problemami naukowego tworzenia poj\'ea\'e6,}{ om\'f3wimy je w specjalnym paragrafie.
\par }{\ul Dedukcja progresywna i regresywna.}{\f56  Patrz\'b9c z zewn\'b9trz, konstrukcja sformalizowanego systemu aksjomatycznego wydaje si\'ea zawsze progresywna, tzn. \'bfe najpierw ustanawia si\'ea zasady .(aksjomaty i regu\'b3y), potem za\'9c, w oparciu
 o nie, dokonuje si\'ea wnioskowania. Jednak w rzeczywisto\'9cci nie ka\'bfda dedukcja jest progresywna, lecz nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 dwa rodzaje wnioskowania dedukcyjnego: dedukcj\'ea progresywn\'b9 i regresywn\'b9. Obie s\'b9 rzetelnymi }{\i 
dedukcjami}{\f56 , tzn. \'bfe prawdziwo\'9c\'e6 przes\'b3anek jest ju\'bf znana, natomiast dopiero szuka si\'ea prawdziwo\'9cci wniosk\'f3w. Mo\'bfna jednak, niezale\'bfnie od tego, wyj\'9c\'e6 albo od ju\'bf ustalonych przes\'b3anek, albo od wniosku, kt
\'f3ry ma by\'e6 w\'b3a\'9cnie dowiedziony. Dowody Euklidesa s\'b9 przyk\'b3adem dedukcji regresywnej: najpierw fo}{r}{\f56 mu\'b3uje si\'ea zdanie, kt\'f3re ma by\'e6 dowiedzione, potem wprowadza si\'ea konieczne dla dowodu, wcze\'9cniej ju\'bf
 uznane, prawa. W przeciwie\'f1stwie do tego zwyk\'b3e liczenie jest w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w przeprowadzane w formie progresywnej: ostateczny wniosek formu\'b3uje si\'ea}{ }{\f56 dopiero na ko\'f1cu.
\par Je\'bfeli si\'ea zapytamy, kt\'f3ra z tych dw\'f3ch rodzaj\'f3w dedukcji wyst\'eapuje cz\'ea\'9cciej w praktyce naukowej, to oka\'bfe si\'ea, \'bfe w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w najpierw formu\'b3uje si\'ea wnioski, a dopiero potem szuka si\'ea
 dla nich uzasadnienia, tzn. \'bfe post\'eapuje si\'ea regresywnie. Dobrze znany jest np. fakt, \'bfe wielkie odkrycia matematyczne dochodzi\'b3y do skutku w\'b3a\'9cnie w ten spos\'f3b: odkrywca najpierw formu\'b3owa\'b3 twierdzenie, kt\'f3rego dow\'f3
d przeprowadza\'b3 dopiero o wiele p\'f3\'9fniej, chocia\'bf na podstawie dawno ju\'bf znanych pr}{z}{\f56 es\'b3anek.
\par Z tego jednak nie wynika, \'bfe we wsp\'f3\'b3czesnych naukach dedukcyjnych dedukcja progresywna nie odgrywa \'bfadnej roli. Przeciwnie, ka\'bfde obliczanie jest oczywi\'9ccie, jak to zosta\'b3o zaznaczone wy\'bfej, dedukcj\'b9 progresywn\'b9.
\par Nale\'bfy doda\'e6 jeszcze jedn\'b9 uwag\'ea. Sama aksjomatyzacja jest ca\'b3kowicie neutralna nie tylko w odniesieniu do tych dw\'f3ch rodzaj\'f3w dedukcji, lecz tak\'bfe w odniesieniu do dedukcji i redukcji. Mo\'bfna r\'f3wnie dobrze aksjomatyzowa\'e6
 zar\'f3wno na bazie wcze\'9cniej uznanych aksjomat\'f3w, jak te\'bf wcze\'9cniej u}{z}{\f56 nanych wniosk\'f3w. Tylko dlatego omawiamy t\'ea metod\'ea w paragrafie dotycz\'b9cym dedukcji, poniewa\'bf aksjomatyzacja jest abstrakcj\'b9 z \'bf
ywego procesu dedukcji progresywnej i odzwierciedla jego struktur\'ea.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079949}{\*\bkmkstart _Toc4080689}14. Logika matematyczna{\*\bkmkend _Toc4079949}{\*\bkmkend _Toc4080689}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Znaczenie metodologiczne.}{\f56  Nie mo\'bfe by\'e6 zadaniem tej ksi\'b9\'bfki danie zarysu logiki matematycznej, gdy\'bf logika ta jest logik\'b9 formaln\'b9, tutaj natomiast chodzi o metodologi\'ea, kt\'f3r\'b9, jak to ju\'bf wielokrotnie podkre
\'9clali\'9cmy, nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 od logiki. Jednak\'bfe kr\'f3tkie om\'f3wienie, je\'bfeli nie systemu logiki matematycznej, to przynajmniej kilku jej og\'f3lnych w\'b3asno\'9cci, mog\'b3oby by\'e6
 tutaj na miejscu. Logika matematyczna (jak zreszt\'b9 ka\'bfda logika formalna) mo\'bfe by\'e6 rozwa\'bfana z dwojakiego punktu widzenia. Z je}{d}{\f56 nej strony, mo\'bfna j\'b9 traktowa\'e6 jako pewn\'b9 nauk\'ea teoretyczn\'b9, kt\'f3ra bada w\'b3
asne, czysto teoretyczne problemy. Jako taka logika zawiera mi\'eadzy innymi badania dotycz\'b9ce najkr\'f3tszego i jedynego aksjomatu, z kt\'f3rego da\'b3yby si\'ea wyprowadzi\'e6 wszystkie prawa logic}{z}{\f56 ne, albo badania dotycz\'b9
ce jedynego funktora, za pomoc\'b9 kt\'f3rego da\'b3yby si\'ea zdefiniowa\'e6 wszystkie funktory jakiej\'9c dziedziny logiki. Tak widziana, logika matematyczna jest pewn\'b9 nauk\'b9 specjaln\'b9, kt\'f3ra tutaj nas nie interesuje.
\par }{Z drugiej strony, logika forma}{\f56 lna, jak to ju\'bf zauwa\'bfyli\'9cmy, tworzy baz\'ea dla dedukcyjnych regu\'b3 wnioskowania, a poza tym tak\'bfe odgrywa pewn\'b9 rol\'ea w procesach naukowego my\'9clenia. Zwolennicy logiki matematycznej twierdz
\'b9, \'bfe jest ona logik\'b9 formaln\'b9, jedyn\'b9 dzisiaj naukow\'b9 logik\'b9 formaln\'b9. Z tego punktu widzenia nie powinno zabrakn\'b9\'e6 om\'f3
wienia tej nauki w ramach metodologii dedukcyjnej. Logika matematyczna posiada nie tylko czysto teoretyczne, spekulatywne znaczenie, lecz tak\'bfe metodologiczne.
\par }{Faktycznie w ostatnim czasie logika matematycz}{\f56 na wywar\'b3a szczeg\'f3lnie du\'bfy wp\'b3yw na metodologi\'ea, a to z dw\'f3ch powod\'f3w. Po pierwsze, by\'b3a ona pierwsz\'b9 nauk\'b9, dla kt\'f3rej zosta\'b3a rozwini\'eata \'9ccis\'b3
a metoda aksjomatyczna i podczas gdy metoda ta stosowana jest dzisiaj w wielu innych dziedzinach, to jednak ci\'b9gle jeszcze najwa\'bfniejsz\'b9 rol\'ea odgrywa w logice matematycznej. Dodatkowo struktura dzisiejszej logiki matematycznej (w odr\'f3\'bf
nieniu od wcze\'9cniejszych form logiki) jest tego rodzaju, \'bfe bezpo\'9crednio ukazuje ciekawe, a nawet pal\'b9ce problemy metodologiczne.
\par }{St}{\f56 \'b9d te\'bf dzisiaj tylko niewielu metodolog\'f3w dedukcji nie jest matematycznymi logikami i to tak\'bfe jest pow\'f3d, dla kt\'f3rego w tym kr\'f3tkim om\'f3wieniu nale\'bfy powiedzie\'e6 co\'9c o logice matematycznej .
\par }{
\par }{\ul Historia logiki matematycznej.}{ Dla zrozumienia dzisiejszej sytuac}{\f56 ji w tej dziedzinie u\'bfyteczne b\'eadzie podanie kilku informacji o rozwoju logiki matematycznej. Jej historia da si\'ea podzieli\'e6 na okre\'9c
lone etapy. G. W. Leibniz (1646-1716) jest zwykle traktowany jako pierwszy logik matematyczny albo w ka\'bfdym razie jako logi}{k}{\f56 , kt\'f3ry pierwszy rozwija\'b3 idee matematyczno-logiczne. Nie wp\'b3yn\'ea\'b3y one jednak ani na wsp\'f3\'b3
czesnych mu my\'9clicieli, ani na bezpo\'9crednich nast\'eapc\'f3w. Dopiero oko\'b3o 1900 roku odkryto je ponownie. Historia tej nauki zaczyna si\'ea w\'b3a\'9cciwie wraz z G. Boolem (1815-}{1}{\f56 864) i A. de Morganem (1806-1878), kt\'f3
rzy w roku 1847 opublikowali pierwsze prace na ten temat. Do tego pierwszego okresu nale\'bf\'b9 tak\'bfe dzie\'b3a L. Couturata (1868-1914) i innych. Okres ten mo\'bfna uwa\'bfa\'e6 dzisiaj za ca\'b3kowicie przekroczony. W ko\'f1cu XIX wieku w}{i}{\f56 
elu znacz\'b9cych logik\'f3w, przede wszystkim G. Frege (1848-1925) i obok niego G. Peano (1858-1932) oraz E. Schr\'f6der (1841-1902), zacz\'ea\'b3o rozwija\'e6 now\'b9 form\'ea logiki matematycznej. Te pocz\'b9tki znalaz\'b3y swoj\'b9 kontynuacj\'ea
 i rozszerzenie w gigantycznym dziele A. }{N. Whiteheada (1861-1947) i B. Russela (1872-1970) }{\i Principia Mathematica}{\f56  (1910-1913). Wraz z tym dzie\'b3em rozpocz\'b9\'b3 si\'ea nowy okres bada\'f1.
\par }{\i Principia Mathematica}{\f56  w tym, co w nich istotne, s\'b9 tylko formalistycznym opracowaniem i rozszerzeniem arystotelesowsko-stoickiej logiki formalnej. Charakterystyczne dla najnowszego, trzeciego okresu, zaczynaj\'b9cego si\'ea oko\'b3
o 1920 roku, jest pojawienie si\'ea \ldblquote heterodoksalnych\rdblquote  system\'f3w, kt\'f3re zbudowane s\'b9 na innej, nie-arystotelesowskiej i nie-stoickiej podstawie. Jako najwa\'bfn}{i}{\f56 ejsze w\'9cr\'f3d nich nale\'bfy wymieni\'e6 wielowarto
\'9cciow\'b9 logik\'ea J. \'a3ukasiewicza (1921) i intuicjonistyczn\'b9 logik\'ea A. Heytinga (1930). R\'f3wnocze\'9cnie pojawiaj\'b9 si\'ea r\'f3\'bfne systemy arystotelesowskie, ale odbiegaj\'b9ce od systemu }{\i Principi\'f3w}{\f56 
, jak np. system S. Le\'9cniewskiego (mi\'eadzy 1920-1930). Najnowszy rozw\'f3j przyni\'f3s\'b3 bardzo du\'bfo oryginalnych system\'f3w, m.in. tak zwane logiki naturalne (logiki konsekwencji, kt\'f3re sk\'b3adaj\'b9 si\'ea z samych regu\'b3
) G. Gentzena i S. Ja\'9ckowskiego, jak r\'f3wnie\'bf logik\'ea kombinatoryczn\'b9 H. Curry'ego (1}{930).
\par 
\par }{\ul Istotne rysy logiki matematycznej.}{\f56  Liczne nieporozumienia na temat logiki matematycznej by\'b3y szerzone przez wielu filozof\'f3w r\'f3\'bfnych kierunk\'f3w. Identyfikowano t\'ea nauk\'ea z ca\'b3\'b9 logik\'b9 (w\'b3\'b9cznie z metodologi
\'b9 i filozofi\'b9 logiki). Identyfikowano j\'b9 z pewnym kierunkiem filozoficznym, mianowicie z neopozytywizmem (chocia\'bf ani logika matematyczna, ani jej najbardziej znacz\'b9cy tw\'f3rcy nie mieli nic do czynienia z neopozytywizmem). M\'f3wiono, 
\'bfe jest ona pr\'f3b\'b9 sprowadzenia wszystkiego do ilo\'9cci. Podczas gdy fakty}{c}{\f56 znie mia\'b3o miejsce co\'9c niemal\'bfe przeciwnego (przynajmniej Whitehead i Russell pr\'f3bowali pozby\'e6 si\'ea }{\i [wegerkl\'e4ren]}{\f56  ilo\'9c
ci). Dzisiaj jeszcze miesza si\'ea j\'b9 cz\'easto z }{\i jednym}{\f56  z wielu matematyczno-logicznych system\'f3w, a nawet z filozoficznymi pogl\'b9dami pewnych logik\'f3w matematycznych. Wszystkie te nieporozumienia wynikaj\'b9 z powierzchownej znajomo
\'9cci fakt\'f3w lub z ca\'b3kowitej ich nieznajomo\'9cci.
\par Logika matematyczna w jej dzisiejszej formie jest czym\'9c zupe\'b3nie innym. Najlepiej mo\'bfna j\'b9 scharakteryzowa\'e6 przez odgraniczenie od innych typ\'f3w logiki formalnej - gdy\'bf jest ona pewnym rodzajem tej logiki. R\'f3\'bfni si\'ea
 ona od nich tym, \'bfe, }{\i po pierwsze}{, jest zaksjomatyzowana, }{\i po drugie}{, sformalizowana i }{\i po trzecie}{\f56 , zrelatywizowana w tym sensie, \'bfe zawiera wiele bardzo r\'f3\'bfnych system\'f3w. Drugorz\'eadn\'b9 jej w\'b3asno\'9cci\'b9
 (kt\'f3r\'b9 cz\'easto b\'b3\'eadnie uwa\'bfa si\'ea za podstawow\'b9) jest to, \'bfe w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w przedstawiana jest w sztucznym j\'eazyku symbolicznym. Inn\'b9, tak\'bfe akcydentaln\'b9, ale wa\'bfn\'b9 w\'b3asno\'9cci\'b9 jest to, 
\'bfe jej tre\'9c\'e6 jest niepor\'f3wnywalnie b}{o}{\f56 gatsza ni\'bf wszystkich innych form logiki formalnej. Zawiera ona m.in. ca\'b3\'b9 sylogistyk\'ea arystotelesowsk\'b9 - i to w bardzo precyzyjnej formie - ca\'b3\'b9 logik\'ea modaln\'b9, ca\'b3
\'b9 stoick\'b9 teori\'ea konsekwencji i ponadto tysi\'b9ce innych praw.
\par Poniewa\'bf zajmowali\'9cmy si\'ea ju\'bf formalizmem i metod\'b9 aksjomatyczn\'b9, nie potrzebujemy teraz m\'f3wi\'e6 na ich temat. Zauwa\'bfmy tylko, \'bfe aksjomatyzacja i formalizacja logiki matematycznej uchodz\'b9
 dzisiaj za paradygmatyczne i z tego powodu logika ta posiada du\'bfe znaczenie metodologiczne. Kto ch}{c}{\f56 e nauczy\'e6 si\'ea metody aksjomatycznej, ten musi studiowa\'e6 rozprawy z zakresu logiki matematycznej.
\par Nale\'bfy jednak jeszcze co\'9c powiedzie\'e6 na temat wzgl\'eadno\'9cci system\'f3w matematyczno-logicznych i kr\'f3tko rozwa\'bfy\'e6 kilka metod rozwini\'eatych w tej nauce, kt\'f3re maj\'b9 pewne znaczenie dla ka\'bfdego my\'9clenia dedukcyjnego.

\par }{
\par }{\f56\ul Udzia\'b3 logiki matematycznej w pozalogicznych systemach aksjomatycznych.}{\f56  Je\'bfeli w jakiejkolwiek dziedzinie, np. w fizyce, astronomii, biologii czy teologii, chce si\'ea zbudowa\'e6 sformalizowany system aksjomaty
czny, wtedy nieuniknione jest zastosowanie logiki matematycznej. Mo\'bfna tego dokona\'e6 w dwojaki spos\'f3b. (1) Mo\'bfna tak konstruowa\'e6 system, \'bfe wszystkie aksjomaty nale\'bf\'b9 do dziedziny b\'ead\'b9cej przedmiotem rozwa\'bfania, tzn. \'bf
e nie przejmuje si\'ea \'bfadnych praw z log}{i}{\f56 ki. Aby jednak m\'f3c wnioskowa\'e6, trzeba pos\'b3u\'bfy\'e6 si\'ea jakimi\'9c regu\'b3ami wnioskowania i, jak pokazuje praktyka, stosunkowo wieloma regu\'b3ami. Sk\'b9d naukowiec we\'9fmie te regu
\'b3y wnioskowania? Oczywi\'9ccie z logiki. Rzeczywi\'9ccie te\'bf dostarcza ona albo gotowych regu\'b3 w}{n}{\f56 ioskowania (z tak zwanych logicznych system\'f3w konsekwencji), albo przynajmniej praw, kt\'f3re bezpo\'9crednio dadz\'b9 si\'ea prze\'b3o
\'bfy\'e6 na takie regu\'b3y. (2) Mo\'bfna jednak r\'f3wnie\'bf i tak dzieje si\'ea zazwyczaj - opr\'f3cz specjalnych aksjomat\'f3w dla danej dziedziny, za\'b3o\'bfy\'e6 p}{e}{\f56 wn\'b9 liczb\'ea praw zapo\'bf
yczonych z logiki. W takim wypadku potrzeba tylko niewielu regu\'b3 wnioskowania (cz\'easto wystarcz\'b9 dwie lub trzy), ale tym bardziej liczne b\'ead\'b9 aksjomaty logiczne.
\par }{W tej sytuacji, w obliczu dzisiejszego stanu logiki matematycznej, powstaj}{\f56 e wa\'bfny problem: }{\i kt\'f3ry}{\f56  spo\'9cr\'f3d licznych system\'f3w tej logiki powinien s\'b3u\'bfy\'e6
 jako podstawa aksjomatyzacji w pierwszym lub drugim sensie? Jest to ca\'b3kiem nowy problem. Dawna metodologia nie zna\'b3a go i nie mog\'b3a go zna\'e6, poniewa\'bf wcze\'9cniejsza logika - przed 1921 rokiem - nie oferowa\'b3a wielu r\'f3\'bfnych system
\'f3w. Jednak w 1921 roku J. \'a3ukasiewicz i E. Post (jednocze\'9cnie i niezale\'bfnie od siebie) sformu\'b3owali tak zwane wielowarto\'9cciowe systemy logiki, kt\'f3re znacznie r\'f3\'bfni\'b9 si\'ea od logiki <klasycznej>. Systemy \'a3ukasie}{w}{\f56 
icza zosta\'b3y nast\'eapnie \'9cci\'9cle zaksjomatyzowane, ich niesprzeczno\'9c\'e6 i zupe\'b3no\'9c\'e6 zosta\'b3a dowiedziona itd. Potem pojawi\'b3a si\'ea tak zwana logika intuicjonistyczna L. Brouwera. W 1930 roku \'9cci\'9cle zaksjomatyzowa\'b3 j
\'b9 A. Heyting. Dzisiaj mamy do dyspozycji wiele r}{\'f3}{\f56 \'bfnych system\'f3w, a r\'f3\'bfnice pomi\'eadzy nimi s\'b9 znaczne. Tak np. }{\i tertium non datur}{\f56  (prawo wyl\'b9czonego \'9crodka) nie obowi\'b9zuje ani w tr\'f3jwarto\'9c
ciowej logice \'a3ukasiewicza, ani w intuicjonistycznej logice Heytinga, podczas gdy jest ono prawem <klasycznej> logiki ma}{tematycznej (takiej np. jak w }{\i Principia Mathematica}{).
\par }{\f56\ul Wzgl\'eadno\'9c\'e6 system\'f3w logicznych.}{\f56  Mo\'bfna by\'b3oby mniema\'e6, \'bfe chodzi tu o czyst\'b9 spekulacj\'ea logik\'f3w, kt\'f3ra nie posiada \'bfadnego znaczenia dla \'bf
ywej nauki. Tak jednak nie jest. W 1944 roku H. Reichenbach pokaza\'b3, \'bfe mechanika kwantowa nie da si\'ea bez sprzeczno\'9cci zaksjomatyzowa\'e6 na gruncie <klasycznej> logiki (takiej jak w }{\i Principia Mathematica}{\f56 ), ale \'bfe jest \'b3
atwo i niesprzecznie aksjomatyzowalna w ramach logiki tr\'f3jwarto\'9cciowej \'a3ukasiewicza. Relatywizacja system\'f3w matematyczno-logicznych sta\'b3a si\'ea problemem dla metodologii. Aby czego\'9c dowodzi\'e6, trzeba za\'b3o\'bfy\'e6 jaki\'9c
 system logiczny, istnieje jednak wiele tego rodzaju system\'f3w. Kt\'f3ry z nich powinien by\'e6 wybrany?
\par Odpowied\'9f brzmi: ten, kt\'f3ry w naj\'b3atwiejszy spos\'f3b, bez sprzeczno\'9cci, pozwoli zaksjomatyzowa\'e6 dan\'b9 dziedzin\'ea. Wiod\'b9c\'b9 zasad\'b9 jest tutaj, z jednej strony, zupe\'b3no\'9c\'e6, z drugiej, niesprzeczno\'9c\'e6. Dodatkowo graj
\'b9 tak\'bfe pewn\'b9 rol\'ea motywy estetyczne: im pro\'9cciej i bardziej elegancko dadz\'b9 si\'ea w ramach systemu prz}{e}{\f56 prowadzi\'e6 dowody i im mniej potrzeba aksjomat\'f3w, tym lepiej. To jest dzisiejsza sytuacja, tak j\'b9 widz\'b9
 wszyscy powa\'bfni metodologowie nauk dedukcyjnych.
\par Tyle o metodologicznej zawarto\'9cci nowych odkry\'e6. Do tego jeszcze jedna uwaga filozoficzna. Zbyt wielu my\'9clicieli wyci\'b9gn\'ea\'b3o z tej sytuacji przedwczesne wnioski filozoficzne w sensie ca\'b3
kowitego relatywizmu, a nawet sceptycyzmu. Faktycznie jednak nie wydaje si\'ea istnie\'e6 \'bfaden pow\'f3d dla tego rodzaju pesymistycznych konkluzji. Gdy bli\'bfej przyjrzymy si\'ea sytuacji}{,}{\f56  wtedy mo\'bfna stwierdzi\'e6, co nast\'eapuje.

\par (1) Tak zwane \ldblquote heterodoksalne\rdblquote  systemy logiczne stosowane s\'b9 tylko w tych dziedzinach, w kt\'f3rych prawdopodobnie znakom nie przys\'b3uguje \'bfaden sens ejdetyczny. We wszystkich tych wypadkach, w kt\'f3rych nauka operuje ejdet
ycznie sensownymi znakami u\'bfywa si\'ea logiki klasycznej.
\par (2) Regu\'b3y metaj\'eazykowe u\'bfywane do formalizacji odpowiednich system\'f3w s\'b9 na wskro\'9c <klasyczne>. Tak np. tr\'f3jwarto\'9cciowa logika \'a3ukasiewicza nie uznaje }{\i tertium non datur}{\f56 , jednak metaj\'eazykowo zawsze zak\'b3ada si
\'ea, \'bfe ka\'bfdemu zdaniu przys\'b3uguje albo nie przys\'b3uguje pewna warto\'9c\'e6 i \'bfe trzecia mo\'bfliwo\'9c\'e6 nie zachodzi. Istniej\'b9 systemy, w kt\'f3rych zasada niesprzeczno\'9cci nie obowi\'b9zuje, ale same te systemy musz\'b9 by\'e6
 skonstruowane niesprzecznie i ka\'bfdy logik stara}{ }{\f56 si\'ea o dow\'f3d tej niesprzeczno\'9cci.
\par (3) W wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w, w kt\'f3rych pozornie mamy do czynienia ze sprzecznymi ze sob\'b9 systemami logicznymi albo nie istnieje \'bfadna interpretacja dla jednego z nich, albo u\'bfyte znaki nie maj\'b9 tego samego sensu w jednym i w 
drugim. Tak np. znak negacji w logice intuicjonistycznej posiada ca\'b3kowicie inny sens ni\'bf w systemie z }{\i Principia Mathematica}{.
\par }{\f56 (4) Z drugiej strony, przy tego rodzaju systemach chodzi cz\'easto o wycinki z ca\'b3ego pola praw logicznych. Mo\'bfe si\'ea zdarzy\'e6, \'bfe taki wycinek wystarcza i dlatego tego typu logika cz\'ea\'9cciowa jest u\'bfywana.
\par W ten w\'b3a\'9cnie spos\'f3b filozof, kt\'f3ry nie jest nastawiony sceptycznie, mo\'bfe os\'b9dzi\'e6 sytuacj\'ea metodologiczn\'b9 w tej dziedzinie. I my do\'b3\'b9czamy tutaj ten os\'b9d, poniewa\'bf wi\'eakszo\'9c\'e6 naukowc\'f3w ni
e jest sceptykami. Ich intuicyjna wiara w absolutn\'b9 wa\'bfno\'9c\'e6 praw logicznych nie jest w \'bfaden spos\'f3b zagro\'bfona przez ostatni rozw\'f3j logiki. To nie sama logika, lecz filozofuj\'b9cy metodologowie g\'b3osz\'b9 sceptycyzm.
\par }{
\par }{\f56\ul Implikacja i wyprowadzalno\'9c\'e6.}{\f56  Pomi\'eadzy wieloma poj\'eaciami, kt\'f3rymi zajmuje si\'ea logika matematyczna, poj\'eacie konsekwencji odgrywa szczeg\'f3lnie wa\'bfn\'b9 rol\'ea. Jest ono podstawowe dla metodologii poznawania po\'9c
redniego, poniewa\'bf ona zawsze je zak\'b3ada. W dzisiejszej klasycznej logice matematycznej odr\'f3\'bfnia s}{i}{\f56 \'ea przynajmniej }{\i dwa}{\f56  poj\'eacia konsekwencji: implikacj\'ea i wyprowadzalno\'9c\'e6. Implikacja jest o tyle poj\'ea
ciem absolutnym, o ile mo\'bfe ona istnie\'e6 mi\'eadzy dwoma zdaniami bez \'bfadnego odniesienia do systemu aksjomatycznego; przeciwnie wyprowadzalno\'9c\'e6, musi ona zawsze by\'e6 rozwa\'bfana w relacji do jakiego\'9c systemu aksjomatycznego.
\par Implikacja zachodzi mi\'eadzy dwoma zdaniami - poprzednikiem }{\i A}{\f56  i nast\'eapnikiem }{\i B}{\f56  - dok\'b3adnie wtedy, gdy }{\i A}{\f56  jest fa\'b3szywe i }{\i B}{ jest prawdziwe, albo gdy }{\i A}{ i }{\i B}{\f56  s\'b9 jednocze\'9cnie fa\'b3
szywe, b\'b9d\'9f prawdziwe. Z definicji tej wynika, \'bfe implikacja nie zachodzi tylko w jednym wypadku, mianowicie wtedy, gdy poprzednik (}{\i A}{\f56 ) jest prawdziwy, a nast\'eapnik (}{\i B}{\f56 ) fa\'b3
szywy; we wszystkich innych wypadkach, czymkolwiek mog\'b3yby by\'e6 }{\i A}{ i }{\i B}{\f56 , implikacja ma miejsce. W szczeg\'f3lno\'9cci zdanie fa\'b3szywe implikuje ka\'bfde zdanie, a zdanie prawdziwe jest implikowane przez ka\'bfde zdanie. Przyk\'b3
adami (gdy zechcemy \ldblquote je\'bfeli - to\rdblquote  nada\'e6 taki w\'b3a\'9cnie sens) mog\'b9 by\'e6: }{\i\f56 \ldblquote Je\'bfeli 2 + 2 = 5, to ka\'bfdy pies jest ryb\'b9\rdblquote }{; }{\i\f56 \ldblquote Je\'bfeli 2 + 2 = 5, to ka\'bf
dy zdrowy pies ma 4 \'b3apy\rdblquote }{; }{\i\f56 \ldblquote Je\'bfeli 2 + 2 = 4, to 1 = 1\rdblquote .}{
\par }{\f56 Jest to, jak \'b3atwo mo\'bfna zauwa\'bfy\'e6, bardzo dziwna interpretacja zwykle u\'bfywanego \ldblquote je\'bfeli - to\rdblquote  i, co gorsza, prowadzi ona do trudno\'9cci metodologicznych. Ju\'bf
 megarejczycy (Diodor Kronos), i potem scholastycy pr\'f3bowali unikn\'b9\'e6 tych trudno\'9cci w ten spos\'f3b, \'bfe implikacj\'ea definiowali za pomoc\'b9 (modalnego) funktora mo\'bfliwo\'9cci: \ldblquote Je\'bfeli }{\i A}{, to }{\i B}{\f56 \rdblquote 
 mia\'b3o zgodnie z tym znaczy\'e6 tyle co \ldblquote Nie jest mo\'bfliwe, \'bfe A i nie B\rdblquote . Tak\'b9 sam\'b9 definicj\'ea sformu\'b3owa\'b3 ponownie w 1918 roku C. I. Lewis. Definicja ta nie usun\'ea\'b3a jednak trudno\'9cci; gdy\'bf
 w wypadku zastosowania tej (nazwanej \ldblquote \'9ccis\'b3\'b9\rdblquote ) definicji Diodora wzgl\'eadnie Lewisa, nie powstaje wprawdzie twierdzenie, \'bfe implikacja zachodzi mi\'eadzy ka\'bfdym fa\'b3szywym i dowolnym prawdziwym zdaniem, }{a}{\f56 
le za to powstaje analogiczne twierdzenie, \'bfe zachodzi ona mi\'eadzy ka\'bfdym niemo\'bfliwym a ka\'bfdym dowolnym innym zdaniem.
\par Logika matematyczna oferuje jeszcze inne, podobne poj\'eacie, mianowicie poj\'eacie wyprowadzalno\'9cci. M\'f3wi si\'ea \'bfe, }{\i B}{ jest wyprowadzalne z }{\i A}{ w systemie }{\i S}{ wtedy i tylko wtedy, gdy }{\i S}{\f56  zawiera aksjomaty i regu\'b3
y, kt\'f3re pozwalaj\'b9 pokaza\'e6, \'bfe gdy }{\i A}{\f56  nale\'bfy do }{\i S}{\f56 , to tak\'bfe }{\i B}{\f56  nale\'bfy do }{\i S}{\f56 . Nast\'eapuj\'b9cy prosty przyk\'b3ad mo\'bfe unaoczni\'e6 r\'f3\'bfnic\'ea mi\'eadzy implikacj\'b9
 a wyprowadzalno\'9cci\'b9. Niech to b\'eadzie klasyczny sylog}{izm:
\par (1) }{\i\f56 Wszyscy ludzie s\'b9 \'9cmiertelni.}{
\par (2) }{\i\f56 George Boole by\'b3 cz\'b3owiekiem.}{
\par (3) }{\i\f56 George Boole by\'b3 \'9cmiertelny.}{
\par }{\f56 Poniewa\'bf tutaj (2) i (3) s\'b9 prawdziwe, to przes\'b3anka mniejsza (2) implikuje wniosek (3). Jednak wy\'b3\'b9cznie z (2) w ramach zwyk\'b3ej logiki nie da si\'ea wyprowadzi\'e6 (3). (3) da si\'ea wyprowadzi\'e6 tylko z obu wcze\'9c
niejszych zda\'f1, tzn. z (1) i (2). (3) jest zatem implikowane przez (2), ale nie jest wyprowadzalne wy\'b3\'b9cznie z (2).
\par Oczywi\'9ccie ze zdania fa\'b3szywego, wy\'b3\'b9cznie na podstawie jego fa\'b3szywo\'9cci, nie mo\'bfna nic wyprowadzi\'e6; z drugiej strony, zdanie prawdziwe tylko przez to, \'bfe jest prawdziwe, nie jest wyprowadzalne z ka\'bf
dego innego zdania. Pod pewnym wzgl\'eadem wi\'eac poj\'eacie wyprowadzalno\'9cci znajduje si\'ea bli\'bfej naturalnego poj\'eacia konsekwencji ni\'bf poj\'eacie implika}{c}{\f56 ji. Jednak\'bfe naturalne poj\'eacie konsekwencji posiada pewne w\'b3asno
\'9cci wsp\'f3lne z implikacj\'b9 i, dodatkowo, wydaje si\'ea ono obejmowa\'e6 przyczynowo\'9c\'e6 w sensie ontologicznym. Dlatego \'9ccis\'b3e post\'eapowanie wymaga dok\'b3adnego i konsekwentnego oddzielenia implikacji i w}{y}{\f56 prowadzalno\'9cci.

\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079950}{\*\bkmkstart _Toc4080690}15. Definicja i tworzenie poj\'ea\'e6}{{\*\bkmkend _Toc4079950}{\*\bkmkend _Toc4080690
}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Podstawowe typy definicji.}{\f56  S\'b3owo \ldblquote definicja\rdblquote  okre\'9cla prawie ka\'bfd\'b9 odpowied\'9f na pytanie \ldblquote Co to jest }{\i x}{?\rdblquote , przy czym za \ldblquote }{\i x}{\f56 \rdblquote  mo\'bfe by\'e6
 podstawione jakiekolwiek sta\'b3e wyra\'bfenie. Jest oczywiste, \'bfe odpowiedzi mog\'b9 by\'e6 tak r\'f3\'bfne, i\'bf s\'b3owo \ldblquote definicja\rdblquote  jest samo wieloznaczne. Pierwszym odr\'f3\'bfnieniem typ\'f3w definicji, sformu\'b3owanym ju
\'bf przez Arystotelesa i do dzisiaj jeszcze u\'bfywanym, jest odr\'f3\'bfnienie definicji }{\i realnych}{ od }{\i nominalnych}{\f56 . Definicja realna m\'f3wi, czym jaka\'9c rzecz jest, nominalna odnosi si\'ea nie do rzeczy, lecz do }{\i znaku}{\f56 
. W XIX wieku r\'f3\'bfni filozofowie (m.in. W. Wundt) pr\'f3bowali sprowadzi\'e6 wszystkie definicje do nominalnych. Wsp\'f3\'b3czesna metodologia odr\'f3\'bfnia jednak oba t}{e gatunki.
\par }{\f56 Dodatkowo przeprowadza ona jeszcze pewne rozr\'f3\'bfnienia w ramach samych definicji nominalnych. Mog\'b9 one by\'e6 albo }{\i syntaktyczne}{, albo }{\i semantyczne}{\f56 . W pierwszym wypadku chodzi tylko o regu\'b3\'ea pozwalaj\'b9c\'b9 zast\'b9
pi\'e6 jeden znak przez inny (zwykle kr\'f3tszy). W przeciwie\'f1stwie do tego definicja semantyczna determinuje znaczenie znaku. Dzieli si\'ea ona jeszcze na dwa gatunki, a mianowicie m\'f3wi si\'ea o definicji }{\i analitycznej}{
 albo leksykalnej i o definicji }{\i syntetycznej}{ albo tak zwanej tw\'f3rczej. W definicji analityczn}{\f56 ej pewnemu znakowi zostaje wyra\'9fnie przypisane znaczenie, kt\'f3re ju\'bf mu dotychczas gdzie\'9c przys\'b3ugiwa\'b3o. Chodzi wi\'ea
c tutaj o poj\'eacie pragmatyczne, kt\'f3re zak\'b3ada znaczenie znaku ju\'bf istniej\'b9ce w jakiej\'9c grupie ludzi. Przeciwnie definicja syntetyczna, nadaje}{ }{\f56 ona znakowi nowe, dowolnie wybrane znaczenie. Wed\'b3ug R. Robinsona ca\'b3
y ten podzia\'b3 mo\'bfna przedstawi\'e6 za pomoc\'b9 nast\'eapuj\'b9cego schematu:
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\lang1024 {\shpgrp{\*\shpinst\shpleft-34\shptop542\shpright6552\shpbottom2170\shpfhdr0\shpbxcolumn\shpbypara\shpwr1\shpwrk0\shpfblwtxt0\shpz1\shplockanchor\shplid1045
{\sp{\sn groupLeft}{\sv 1406}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6381}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 7992}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 8009}}{\sp{\sn fFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1046{\sp{\sn relLeft}{\sv 2664}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6603}}{\sp{\sn relRight}{\sv 2738}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7343}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 87}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1047{\sp{\sn relLeft}{\sv 1406}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6751}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 2664}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7269}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 524288}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}
{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1047}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {definicja
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1048{\sp{\sn relLeft}{\sv 2812}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6381}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4070}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6899}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 589824}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1048}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {realna
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1049{\sp{\sn relLeft}{\sv 2812}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7121}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4218}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7639}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 655360}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1049}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {nominalna
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1050{\sp{\sn relLeft}{\sv 4292}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7491}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 8009}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 720896}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1050}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {syntaktyczna
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1051{\sp{\sn relLeft}{\sv 4292}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6751}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7269}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 786432}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1051}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {semantyczna
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1052{\sp{\sn relLeft}{\sv 6290}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7121}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7992}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7639}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 851968}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1052}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {syntetyczna
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1053{\sp{\sn relLeft}{\sv 6290}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6381}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7844}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6899}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 917504}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1053}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {analityczna
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1054{\sp{\sn relLeft}{\sv 4292}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6956}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4366}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7696}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 87}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1055{\sp{\sn relLeft}{\sv 6142}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6603}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6216}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7343}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 87}}}}
}{\shprslt{\*\do\dobxcolumn\dobypara\dodhgt8193\dppolygon\dppolycount4\dpptx0\dppty0\dpptx6586\dppty0\dpptx6586\dppty1628\dpptx0\dppty1628\dpx-34\dpy542\dpxsize6586\dpysize1628
\dpfillfgcr255\dpfillfgcg255\dpfillfgcb255\dpfillbgcr255\dpfillbgcg255\dpfillbgcb255\dpfillpat1\dplinew15\dplinecor0\dplinecog0\dplinecob0}}}}{
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }{\f56 Trzeba przy tym pami\'eata\'e6, \'bfe wszystko, co jest wa\'bfne dla definicji syntaktycznej, wa\'bfne jest }{\i a fortiori}{\f56  tak\'bfe dla wszystkich innych rodzaj\'f3w definicji, ale nie odwrotnie. Nale\'bfy r\'f3wnie\'bf zauwa\'bfy\'e6, \'bf
e definicja syntaktyczna staje si\'ea semantyczn\'b9, je\'bfeli system, do kt\'f3rego nale\'bfy, otrzymuje interpretacj\'ea. Dlatego najpierw dok\'b3adniej om\'f3wimy definicj\'ea syntaktyczn\'b9.
\par }{
\par }{\ul Typy definicji syntaktycznych.}{\f56  Mo\'bfna odr\'f3\'bfni\'e6 przynajmniej cztery r\'f3\'bfne typy definicji syntaktycznych - a wi\'eac }{\i a fortiori}{\f56  tak\'bfe i innych: definicje wyra\'9fne, kontekstowe, reku}{rencyjne i aksjomatyczne.

\par (1) }{\i\f56 Definicje wyra\'9fne.}{\f56  S\'b9 one regu\'b3ami, wed\'b3ug kt\'f3rych pewne wyra\'bfenie mo\'bfe zosta\'e6 bezpo\'9crednio zast\'b9pione przez inne i w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w chodzi tu o zast\'b9pienie d\'b3u\'bf
szego (molekularnego) wyra\'bfenia przez kr\'f3tsze (cz\'easto atomowe). Za pomoc\'b9 tego rodzaju definicji wprowadza si\'ea do systemu nowe wyra\'bfenie. W takiej sytuacji fachowo zapisuje si\'ea oba wyra\'bfenia - nowe (}{\i definiendum}{) i stare (}{
\i definiens}{\f56 ) - po\'b3\'b9czone znakiem r\'f3wno\'9cci, ze znakiem }{\i \ldblquote df\rdblquote }{\f56  na ko\'f1cu ca\'b3ego wyra\'bfenia albo pod znakiem r\'f3wno\'9cci. Tak np. w logice zda\'f1 \'a3ukasiewicza znak implikacji \ldblquote }{\i C}{
\f56 \rdblquote  m\'f3g\'b3by by\'e6 wprowadzony za pomoc\'b9 nast\'eapuj\'b9cej definicji:
\par }{\i 
\par C}{ = }{\i AN}{\tab }{\i df.}{
\par 
\par (2)}{\i  Definicje kontekstowe.}{\f56  Nie s\'b9 one regu\'b3ami, lecz prawami, tzn. zdaniami formu\'b3owanymi w j\'eazyku przedmiotowym, kt\'f3re konstruuje si\'ea w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: po lewej stronie umieszcza si\'ea zdanie, kt\'f3
re zawiera pewn\'b9 liczb\'ea wyra\'bfe\'f1 ju\'bf w systemie wyst\'eapuj\'b9cych i dodatkowo tak\'bfe definiendum; potem nast\'eapuj\'b9 s\'b3owa \ldblquote wtedy i tylko wtedy, gdy\rdblquote  i inne zdanie, sk\'b3adaj\'b9ce si\'ea w}{y}{\f56 \'b3\'b9
cznie z wyra\'bfe\'f1 ju\'bf w systemie obecnych. Przyk\'b3adem takiej definicji by\'b3oby nast\'eapuj\'b9ce zdanie: \ldblquote Cz\'b3owiek jest }{\i heroiczny}{\f56  wtedy i tylko wtedy, gdy dokonuje czyn\'f3w, kt\'f3re s\'b9
 1. moralnie dobre, 2. bardzo trudne, 3. po\'b3\'b9czone z najwi\'eakszym niebezpiecze\'f1stwem\rdblquote  - przy czym wszystkie cz\'ea\'9cci tego zdania, poza s\'b3owem \ldblquote heroiczny\rdblquote , powinny by\'e6 uwa\'bfane za znane.
\par }{(3) }{\i Definicje rekurencyjne.}{\f56  Tego rodzaju definicje sk\'b3adaj\'b9 si\'ea z sekwencji zda\'f1 zbudowanych w ten spos\'f3b, \'bfe ka\'bfde nast\'eapne wskazuje na wszystkie je poprzedzaj\'b9
ce, a definicja dopiero wtedy dochodzi do skutku, gdy dane s\'b9 wszystkie zdania. Najlepiej b\'eadzie to zrozumia\'b3e na podstawie przyk\'b3adu. Wybieramy definicj\'ea wyra\'bfenia \ldblquote zdanie\rdblquote  we wspomnianej ju\'bf logice zda\'f1 \'a3
ukasiewicza:
\par 1. Ka\'bfda litera o formie }{\i \ldblquote p\rdblquote }{, }{\i \ldblquote q\rdblquote }{ albo }{\i \ldblquote r\rdblquote }{\f56  jest zdaniem; 2. wyra\'bfenie, kt\'f3re sk\'b3ada si\'ea z litery o formie \ldblquote N\rdblquote 
 i ze zdania, jest zdaniem; 3. wyra\'bfenie, kt\'f3re sk\'b3ada si\'ea z liter o formie \ldblquote C\rdblquote , \ldblquote D\rdblquote , \ldblquote E\rdblquote  albo \ldblquote K\rdblquote  i z dw\'f3ch zda\'f1, jest zdaniem.
\par Wida\'e6 z tego, \'bfe w systemie \'a3ukasiewicza np. wyra\'bfe}{nie 
\par }{\i CCpqCNqNp
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 jest zdaniem, gdy\'bf }{\i \ldblquote p\rdblquote }{ i }{\i \ldblquote q\rdblquote }{\f56  s\'b9 zdaniami zgodnie z 1.; dlatego zdaniami s\'b9 tak\'bfe }{\i \ldblquote Nq\rdblquote }{ i }{\i 
\ldblquote Np\rdblquote }{\f56  zgodnie z 2.; z tego wynika, \'bfe }{\i \ldblquote CNqNp\rdblquote }{\f56  jest zdaniem zgodnie z 3. (wyra\'bfenie to sk\'b3ada si\'ea z }{\i \ldblquote C\rdblquote }{\f56  i z dw\'f3ch zda\'f1, }{\i \ldblquote Nq
\rdblquote }{ i }{\i \ldblquote Np\rdblquote }{\f56 ); ca\'b3o\'9c\'e6 wi\'eac sk\'b3ada si\'ea z }{\i \ldblquote C\rdblquote }{\f56  (pierwszego) i z dw\'f3ch zda\'f1 (mianowicie }{\i \ldblquote Cpq\rdblquote }{ i }{\i \ldblquote CNqNp\rdblquote }{
), jest zatem zdaniem zgodnie z 3.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(4) }{\i\f56 Definicje za pomoc\'b9 systemu aksjomatycznego.}{\f56  M\'f3wi si\'ea dzisiaj o definicji tak\'bfe i w tych wypadkach, w kt\'f3rych (syntaktyczny) sens pewnego wyra\'bfenia zostaje cz
\'ea\'9cciowo zdeterminowany przez seri\'ea zda\'f1. Dzieje si\'ea to wtedy, gdy formu\'b3uje si\'ea pewn\'b9 liczb\'ea zda\'f1, w kt\'f3rych wyra\'bfenie maj\'b9ce by\'e6 zdefiniowane wyst\'eapuje razem z innymi wyra\'bfeniami. Zdania te w przeciwie\'f1
stwie do definicji kontekstowych - nie potrzebuj\'b9 by\'e6 r\'f3wnowa\'bfno\'9cciami; mog\'b9 one by\'e6 np. zdaniami warunkowymi albo dysjunkcjami itd.
\par }{
\par }{\f56\ul Definicja za pomoc\'b9 systemu aksjomatycznego.}{\f56  Ostatni z czterech om\'f3wionych wy\'bfej typ\'f3w definicji syntaktycznych posiada du\'bfe znaczenie i zas\'b3uguje na nieco bli\'bfsze om\'f3wienie. Chodzi tutaj o determinacj\'ea
 (syntaktycznego) sensu jakiego\'9c znaku wy\'b3\'b9cznie przez fakt, \'bfe znak ten pojawia si\'ea w aksjomatach systemu. Metoda ta (po raz pierwszy om\'f3wiona przez C. Burali-Fortiego) jest do pewnego stopnia podobna do metody nauki j\'eazyk\'f3}{w}{
\f56  Berlitza. We\'9fmy jakie\'9c nieznane s\'b3owo, niech to b\'eadzie \ldblquote TAR\rdblquote . To, co ono ma znaczy\'e6, stanie si\'ea stopniowo zrozumia\'b3e, je\'bfeli we\'9fmie si\'ea pod uwag\'ea nast\'eapuj\'b9
ce aksjomaty: 1. TAR ma dwie nogi, 2. TAR m\'f3wi po angielsku, 3. TAR pali fajk\'ea. Gdyby dane by\'b3o tyl}{k}{\f56 o 1, TAR mog\'b3oby oznacza\'e6 tak\'bfe jaki\'9c mebel. Wraz z 1 i 2 oznacza ono na pewno istot\'ea \'bfyj\'b9c\'b9, ale mog\'b3oby by
\'e6 r\'f3wnie\'bf papug\'b9. Je\'bfeli jednak mamy wszystkie trzy aksjomaty, wtedy wiemy, \'bfe \ldblquote TAR\rdblquote  mo\'bfe oznacza\'e6 tylko cz\'b3owieka. Przyk\'b3ad ten odnosi si\'ea do sens}{u}{\f56  semantycznego, ale powinno by\'e6 jasne, 
\'bfe tak\'bfe sens syntaktyczny jest zdeterminowany przez system aksjomat\'f3w.
\par Fakt, \'bfe przez system aksjomat\'f3w mo\'bfe by\'e6 zdefiniowany jaki\'9c znak, posiada, po przeciwnej stronie, sw\'f3j odpowiednik w nast\'eapuj\'b9cej, bardzo wa\'bfnej}{ regule: }{\i\f56 sens znaku, kt\'f3ry zosta\'b3 w\'b3\'b9
czony do pewnego systemu aksjomatycznego, nie mo\'bfe by\'e6 dowolnie zmieniany}{\f56 . I odwrotnie: je\'bfeli zmieni si\'ea system aksjomatyczny, zmianie ulegnie tak\'bfe sens wszystkich znak\'f3w, kt\'f3re w nim wyst\'eapuj\'b9. Mo\'bfna p\'f3j\'9c\'e6
 jeszcze dalej i twierdzi\'e6, \'bfe }{\i\f56 wi\'eakszo\'9c\'e6 znak\'f3w, kt\'f3re nie zosta\'b3y w\'b3\'b9czone do jakiego\'9c systemu aksjomatycznego, nie posiada w og\'f3le \'bfadnego sensu}{.
\par }{\f56 Regu\'b3y te, szczeg\'f3lnie w tak zwanych naukach formalnych - w matematyce i logice - maj\'b9 znaczenie rozstrzygaj\'b9ce. Okaza\'b3o si\'ea np., \'bfe prosty znak negacji (\ldblquote nie\rdblquote ) mo\'bfe przyj\'b9\'e6 ca\'b3kowicie r\'f3\'bf
ne znaczenia zale\'bfnie od systemu, w kt\'f3rym jest u\'bfywany. Tak\'bfe jednak w innych naukach regu\'b3y te odgrywaj\'b9 rol\'ea, gdy\'bf nie istnieje nauka bez j\'eazyka, a ka\'bfdy j\'eazyk jest pewnym (chocia\'bf ni}{e
 zawsze precyzyjnie zbudowanym) systemem aksjomatycznym.
\par 
\par }{\ul Definicje semantyczne.}{\f56  Czym\'9c zupe\'b3nie innym ni\'bf definicja syntaktyczna, tzn. czym\'9c innym ni\'bf regu\'b3a skracania, jest definicja semantyczna. Dzi\'eaki niej znakowi zostaje przypisany pewien sens. Zasadniczo mo\'bf
na tego dokona\'e6 w dwojaki spos\'f3b. (1) To, co znak znaczy, mo\'bfna komu\'9c drugiemu po prostu pokaza\'e6 palcem. Je\'bfeli np. chc\'ea komu\'9c wyja\'9cni\'e6 sens polskiego s\'b3owa \ldblquote krowa\rdblquote , mog\'ea mu wskaza\'e6 palcem na krow
\'ea i jednocze\'9cnie wypowiedzie\'e6 to s\'b3owo. Tego typu dz}{i}{\f56 a\'b3anie okre\'9cla si\'ea niekiedy jako definicj\'ea, m\'f3wi si\'ea wtedy o }{\i \ldblquote definicji dejktycznej\rdblquote }{\f59  (z greckiego \'dc\'f0\'ef\'e4\'e5\'df\'f7\'ed
\'f5\'e9 = pokazywa\u263\'63}{\f56 ). (2) \'a3atwo jednak zobaczy\'e6, \'bfe metoda ta rzadko tylko da si\'ea zastosowa\'e6. Ju\'bf dejktyczna definicja przymiotnik\'f3w i czasownik\'f3w nastr\'eacza trudno\'9cci, a c\'f3\'bf dopiero poj\'ea\'e6
 abstrakcyjnych, np. sta\'b3ych logicznych }{\i \ldblquote i\rdblquote }{, }{\i\f56 \ldblquote je\'bfeli, to\rdblquote }{\f56  itd. W wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w trzeba si\'ea wi\'eac pos\'b3u\'bfy\'e6 innymi znakami, kt\'f3rych sens jest ju\'bf
 znany. Tego rodzaju definicja, kt\'f3r\'b9 b\'eadziemy nazywa\'e6 }{\i\f56 \ldblquote semantyczn\'b9\rdblquote }{\f56  w w\'b9skim sensie, polega na ustanowieniu regu\'b3y przyporz\'b9dkowuj\'b9cej mi\'ea
dzy dwoma znakami, przy czym sens pierwszego z nich (}{\i definiendum}{\f56 ) jest nieznany, natomiast drugi traktowany jest jako zrozumia\'b3y (}{\i definiens}{).
\par }{\f56 Jak tego typu definicja semantyczna mo\'bfe by\'e6 zbudowana? \'a3atwo dostrzec, \'bfe musi by\'e6 dok\'b3adnie tak utworzona jak definicja syntaktyczna. Tu i tam nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 definicje wyra\'9f
ne, kontekstowe, rekurencyjne i aksjomatyczne. Z punktu widzenia techniki definiowania nie istnieje \'bfadna r\'f3\'bfnica mi\'eadzy tymi dwoma}{ }{\f56 rodzajami definicji. Tylko w odniesieniu do definicji semantycznej mo\'bfe powsta\'e6
 sytuacja bardziej skomplikowana, wtedy mianowicie, gdy formu\'b3uje si\'ea regu\'b3y przek\'b3adania z jednego (nieznanego) na inny (znany) j\'eazyk. W tym bowiem wypadku trzeba si\'ea pos\'b3u\'bfy\'e6}{ }{\f56 trzecim j\'eazykiem, tzn. metaj\'ea
zykiem. Dodatkowo, w przeciwie\'f1stwie do definicji czysto syntaktycznych, za\'b3o\'bfona jest tu tak\'bfe interpretacja systemu.
\par Definicje semantyczne dziel\'b9 si\'ea na analityczne i syntetyczne. Je\'bfeli chce si\'ea zdeterminowa\'e6 ju\'bf istniej\'b9cy sens znaku, wtedy stosuje si\'ea definicj\'ea analityczn\'b9; gdy przeciwnie, pewnemu znakowi nadaje si\'ea
 nowy sens, wtedy powstaje definicja syntetyczna.
\par Obie odmiany mog\'b9 przyj\'b9\'e6 wszystkie cztery wy\'bfej opisane formy. Wprawdzie na pierwszy rzut oka wydaje si\'ea, \'bfe aksjomatyczna forma nie pasuje do definicji analitycznej, gdy\'bf przez system aksjomat\'f3
w znakowi zostaje nadany nowy sens, to jednak faktycznie nic si\'ea tu nie zmienia, gdy\'bf odpowiedni sens mo\'bfe by\'e6 sensem ju\'bf istniej\'b9cym.
\par Wsp\'f3\'b3czesne nauki u\'bfywaj\'b9 bardzo cz\'easto definicji syntetycznych nie tylko dlatego, \'bfe musz\'b9 tworzy\'e6 nowe poj\'eacia, lecz r\'f3wnie\'bf dlatego, \'bfe potoczny sens s\'b3\'f3w jest w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3
w niedostatecznie ostry, aby m\'f3g\'b3 by\'e6 dok\'b3adnie zdefiniowany. Prosz\'ea np. spr\'f3bowa\'e6 zdefiniowa\'e6 tak zdawa\'b3o}{b}{\f56 y si\'ea \'b3atwo zrozumia\'b3e s\'b3owo jak \ldblquote jarzyna\rdblquote ! Klasycznym przyk\'b3
adem tego rodzaju trudno\'9cci jest poj\'eacie wynikania logicznego, tzn. sens \ldblquote je\'bfeli - to\rdblquote . Nikomu jeszcze nie uda\'b3o si\'ea zdefiniowa\'e6 go analitycznie i ju\'bf staro\'bfytni stoicy, aby osi\'b9gn\'b9\'e6 daj\'b9c\'b9 si\'ea
 }{s}{\f56 tosowa\'e6 definicj\'ea, musieli uciec si\'ea do nadania temu wyra\'bfeniu pewnego nowego sensu. Tego typu post\'eapowanie jest jednak niebezpieczne, gdy\'bf zwyk\'b3y, nieostry sens b\'eadzie i tak a\'bf nazbyt cz\'easto pojawia\'b3 si\'ea
 w trakcie u\'bfywania danego s\'b3owa i prowadzi\'b3 do nie}{p}{\f56 orozumie\'f1 i b\'b3\'ead\'f3w. Lepsze efekty osi\'b9ga si\'ea przy tworzeniu sztucznych znak\'f3w (takich jak np. terminy techniczne w chemii czy anatomii) albo kr\'f3
tszych symboli jak w matematyce.
\par }{
\par }{\ul Definicje realne.}{ Podczas gdy definicje nominalne - syntaktyczne albo semantyc}{\f56 zne - s\'b9 szczeg\'f3lnie wa\'bfne dla matematyk\'f3w i logik\'f3w, to przyrodnicy i humani\'9cci zajmuj\'b9 si\'ea
 nimi tylko ubocznie, w tej mierze, w jakiej tak\'bfe i oni musz\'b9 pos\'b3ugiwa\'e6 si\'ea jakim\'9c j\'eazykiem. Ich w\'b3a\'9cciwe zainteresowanie skierowane jest jednak nie na wyja\'9cnian}{i}{\f56 e sensu s\'b3\'f3
w, lecz na zrozumienie rzeczy. Zrozumienie to dochodzi do skutku przede wszystkim w ten spos\'f3b, \'bfe formu\'b3uje si\'ea zdania na temat tych rzeczy. Nie wszystkie jednak zdania prawdziwe maj\'b9 w nauce tak\'b9 sam\'b9 donios\'b3o\'9c\'e6
, istnieje raczej powszechne d\'b9\'bfenie, aby od zda\'f1 \ldblquote powierzchownych\rdblquote  przechodzi\'e6 do zda\'f1 \ldblquote podstawowych\rdblquote , <fundamentalnych>. Te jednak s\'b9 w\'b3a\'9cnie, jak to si\'ea dzisiaj m\'f3wi, \ldblquote 
definicjami realnymi\rdblquote .
\par R\'f3\'bfni\'b9 si\'ea one mi\'eadzy sob\'b9 w wielu aspektach. R. Robinson chcia\'b3 wykaza\'e6, \'bfe istnieje 12 r\'f3\'bfnych znacze\'f1 wyra\'bfenia \ldblquote definicja realna\rdblquote , jednak liczne spo\'9cr\'f3d nich odnosz\'b9 si\'ea
 w oczywisty spos\'f3b do definicji syntaktycznej i semantycznej. W ka\'bfdym razie nast\'eapuj\'b9ce poj\'eacia dadz\'b9 si\'ea oddzieli\'e6 od siebie:
\par 1. Okre\'9clenie istoty. Do tego typu definicji d\'b9\'bf\'b9 filozofowie nastawieni metafizycznie i fenomenologicznie.
\par 2. Okre\'9clenie przyczyny. Tutaj m.in. nale\'bf\'b9 tak zwane definicje genetyczne, za pomoc\'b9 kt\'f3rych opisuje si\'ea powstawanie jakiego\'9c przedmiotu.
\par 3. Analiza stanu rzeczy ze wzgl\'eadu na jego r\'f3\'bfne aspekty i cz\'ea\'9cci.
\par 4. Okre\'9clenie praw obowi\'b9zuj\'b9cych w danej dziedzinie. Ten typ definicji jest r\'f3wnowa\'bfny produktowi logicznemu praw naukowych dla danej dziedziny.
\par Trzy ostatnie typy definicji realnej znajduj\'b9 si\'ea w wi\'eakszo\'9cci nauk realnych, pierwszy natomiast jest wyra\'9fnie u\'bfywany tylko przez filozof\'f3w o orientacji metafizycznej i fenomenologicznej. O istocie w naukach przyrodniczych zwyk\'b3
o si\'ea nie m\'f3wi\'e6. Gdy jednak bli\'bfej przyjrzymy si\'ea przyrodoznawczemu sposobowi badania, wtedy wida\'e6 d\'b9\'bfenie do, oczywi\'9ccie nieo}{s}{\f56 i\'b9galnej, definicji istotowej. Badania wnikaj\'b9 coraz \ldblquote g\'b3\'eabiej
\rdblquote  w struktur\'ea przedmiotu. Tak np. odpowied\'9f na pytanie \ldblquote Co to jest \'9cwiat\'b3o?\rdblquote  brzmi dzisiaj inaczej ni\'bf za czas\'f3w Newtona, a wtedy brzmia\'b3a inaczej ni\'bf za czas\'f3w Galileusza. Jak nauki przyrodnicz}{e}
{\f56  metodycznie realizuj\'b9 t\'ea beznadziejn\'b9 <pogo\'f1> za definicj\'b9 istotow\'b9, przedstawimy w rozdziale o metodach redukcyjnych, gdy\'bf tego rodzaju definicje s\'b9 zdaniami, kt\'f3re mog\'b9 by\'e6 sformu\'b3
owane tylko na drodze redukcji.
\par }{
\par 
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079951}{\*\bkmkstart _Toc4080691}16. Przyk\'b3ad zas}{tosowania metody aksjomatycznej{\*\bkmkend _Toc4079951}
{\*\bkmkend _Toc4080691}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par 
\par }{\f56 Na przyk\'b3adzie rachunku zda\'f1 przedstawimy teraz system aksjomatyczny. Zastosowana tu metoda jest najbardziej \'9ccis\'b3a spo\'9cr\'f3d znanych. Zaprezentujemy tylko podstawy (definicje, aksjomaty, regu\'b3y itd.) i kilka pocz\'b9
tkowych dowod\'f3w.
\par }\pard \qc\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 \page AKSJOMATYZACJA LOGIKI ZDA\'d1 HILBERTA-ACKERMANNA}{\cs15\super \chftn {\footnote \pard\plain \s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super \chftn }{
 I. Bochenski, A. Menne, }{\i Abriss der mathematischen Logik}{. Jestem bardzo wdzieczny Panu Doktorowi Albertowi Mennemu za pozwolenie na przedrukowanie tego tekstu.}}}{
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.1. Terminy pie}{\i\f56 rwotne, regu\'b3y definiowania i formowania
\par }{\i 8.11. Terminy pierwotne:}{ D - funktor diadyczny; p, q, r, s, - zmienne zdaniowe}{\cs15\super \chftn {\footnote \pard\plain \s16\qj\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super \chftn }{ }{\lang1045 
Tutaj, a takze w 8.13, 8.33 oraz w wy}{jasnieniach do 8.51 i 8.52 litery}{\lang1045  wydrukowane kursywa powinny byc umieszczone w cudzyslowach; poniewaz jednak nieporozumienie nie jest mozliwe, zostaly one opuszczone. (Dodane przez Autora).}}}{.
\par }{\i\f56 8.12. Regu\'b3a definiowania:}{\f56  Do systemu mo\'bfna wprowadzi\'e6 nowy termin, gdy utworzy si\'ea grup\'ea termin\'f3w nazwanych \ldblquote definicj\'b9\rdblquote , kt\'f3ra kolejno sk\'b3ada si\'ea z nast\'eapuj\'b9cych cz\'ea\'9c
ci: (1) z wyra\'bfenia, kt\'f3re zawiera nowy termin, podczas gdy wszystkie inne s\'b9 ju\'bf terminami nale\'bf\'b9cymi do systemu; (2) z \ldblquote =\ldblquote , (3) z wyra\'bfenia, kt\'f3re sk\'b3ada si\'ea wy\'b3\'b9cznie z termin\'f3
w pierwotnych albo z termin\'f3w ju\'bf zdefiniowanych.
\par }{\i 8.13. Regu}{\i\f56 \'b3y formowania:}{\f56  (1) zmienna jest zdaniem, (2) grupa termin\'f3w, kt\'f3ra sk\'b3ada si\'ea z }{\i N}{\f56  i nast\'eapuj\'b9cego po nim zdania jest zdaniem, (3) grupa termin\'f3w, kt\'f3ra sk\'b3ada si\'ea z }{\i 
A, B, C, D, E, J,}{ albo }{\i K}{\f56  i z dw\'f3ch nast\'eapuj\'b9cych po nich zda\'f1 jest zdaniem.
\par }{
\par }{\i 8.2. Definicje}{ 
\par 
\par }{\i 8.21. Np = Dpp 
\par 8.22. Apq = DNpNq
\par 8.23. Cpq = ANpq 
\par 8.24. Kpq = NANpNq 
\par 8.25. Epq = KCpqCqp 
\par 8.26. Bpq = CNpq
\par 8.27. Jpq = NEpg
\par }{
\par }{\i\f56 8.3. Regu\'b3y dedukcji
\par }{
\par }{\i\f56 8.31. Regu\'b3a podstawiania:}{\f56  Za zmienn\'b9 mo\'bfe by\'e6 podstawione zdanie, przy czym za wszystkie zmienne izomorficzne danego wyra\'bfenia trzeba podstawi\'e6 to samo zdanie.
\par }{\i\f56 8.32. Regu\'b3a zast\'eapowania definicyjnego:}{\f56  Wyra\'bfenie w zdaniu mo\'bfe by\'e6 zast\'b9pione przez inne wyra\'bfenie definicyjnie z nim r\'f3wnowa\'bfne, przy czym inne wyra\'bfenia izomorficzne w tym samym zdaniu nie mog\'b9 by\'e6
 zast\'b9pione.
\par }{\i\f56 8.33. Regu\'b3a odrywania:}{\f56  Je\'bfeli zdanie, kt\'f3re sk\'b3ada si\'ea z }{\i C}{\f56  i z dw\'f3ch zda\'f1, jest prawem systemu i je\'bfeli zdanie, kt\'f3re jest izomorficzne z pierwszym z tych dw\'f3ch zda\'f1, jest prawem sys
temu, wtedy tak\'bfe ka\'bfde zdanie, kt\'f3re jest izomorficzne z drugim z tych zda\'f1, jest prawem systemu.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.4. Aksjomaty
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.41. CAppp}{ 
\par }{\i 8.42. CpApq 
\par 8.43. CApqAqp 
\par 8.44. CCpqCArpArq
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.5. Dedukcja
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 
\par 8.44 / Nr x 8.23 p/r, q/p x 8.23p/r = 8.51 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51. CCpqCCrpCrq
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {Wy}{\f56 ja\'9cnienie: Schemat drogi dowodzenia teorematu }{\i 8.51}{\f56  nale\'bfy czyta\'e6 nast\'eapuj\'b9co: \ldblquote We\'9f aksjomat }{\i 8.44}{\f56 ; zast\'b9p w nim }{\i r}{ przez }{\i Nr}{\f56 
; nast\'eapnie do otrzymanego rezultatu zastosuj definicj\'ea }{\i 8.23}{\f56 , w kt\'f3rej uprzednio nale\'bfy podstawi\'e6 }{\i r}{ za }{\i p}{ i }{\i p}{ za }{\i q}{; do tego, co w ten sp}{\f56 os\'f3b otrzymasz zastosuj ponownie definicj\'ea }{\i 8.23
}{, podstawiwszy w niej }{\i r}{ za }{\i p}{\f56 ; w ten spos\'f3b otrzymuje si\'ea teoremat }{\i 8.51}{\f56 , kt\'f3ry mia\'b3 by\'e6 dowiedziony\rdblquote .
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }{\i 8.51 p/App, g/p, r/p = C8. 41 - C8.42 q/p - 8.52 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.52. Cpp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 Wyja\'9cnienie: Dokonawszy w 8.51 trzech na pocz\'b9tku wskazanych substytucji, otrzymujemy nast\'eapuj\'b9ce wyra\'bfenie: 
\par }{\i CCApppCCpAppCpp;
\par }{\f56 jest ono z\'b3o\'bfone z: (1) }{\i C}{, (2) z }{\i CAppp}{\f56 , tzn. wyra\'bfenia, kt\'f3re jest izomorficzne z }{\i 8.41}{, (3) z }{\i C}{, (4) z }{\i CpApp}{, kt\'f3re jest izomorficzne z }{\i 8.42}{ po uprzednim podstawieniu w tym os}{\f56 
tatnim wyra\'bfeniu p za q, (5) z teorematu }{\i Cpp}{\f56 , kt\'f3ry nazywamy 8.52; da si\'ea on otrzyma\'e6 z ca\'b3ej reszty wyra\'bfenia w wyniku dwukrotnego zastosowania regu\'b3y odrywania (8.33).
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }{\i 8.52 x 8.23q/p = 8.53 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.53. ANpp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.43 p/Np, q/p = C8.53 - 8.54 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.54. ApNp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.54 p/Np x 8.23 q/NNp = 8.55 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.55. CpNNp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.44 p/Np, g/NNNp, r/p = C8.55 p/Np - C8.54 - 8.56 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.56. ApNNNp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.43 q/NNNp x 8.23 p/NNp, q/p = C8.56 - 8.57 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.57. CNNpp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.44 q/NNp, r/Nq = C8.55 - 8.58
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.58. CANqpANqNNp 
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/ANqNNp, q/ANNpNq, r/ANqp = C8.43 p/Nq, q/NNp - C8.58 - 8.59
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.59. CANqpANNpNq
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.59 p/q, q/p x 8.23 x 8.23 p/Nq, q/Np = 8.60 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.60. CCpqCNqNp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.41 p/Np x 8.23 q/Np = 8.61 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.61. CCpNpNp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/Apq, g/Aqp, r/p = C8. 43 - C8. 42 - 8.62 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.62. CpAqp 
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.62 q/Nq x 8.23 p/q, q/p = 8.63
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.63. CpCqp 
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.63 q/Np = 8.64 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.64. CpCNpp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.44 p/r, g/Apr, r/g = C8.62 p/r,q/p - 8.65 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.65. CAqrAqApr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.44 p/Aqr, q/AqApr, r/p = C8.65 - 8.66 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.66. CApAqrApAqApr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/ApAqApr, q/AAqAprp, r/ApAqr = C8.43 q/AqApr - C8.66 - 8.67
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.67. CApAqrAAqAprp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/Apr, q/AqApr, r/p = C8.62 p/Apr - C8.42 q/r - 8.68 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.68. CpAqApr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.44 q/AqApr, r/AqApr = C8.68 - 8.69 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.69. CAAqAprpAAqAprAqApr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/AAqAprAqApr, q/AqApr, r/AAqAprp = C8.41 p/AqApr - C8.69 - 8.70
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.70. CAAqAprpAqApr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/AAqAprp, q/AqApr, r/ApAqr = C8.70 - C8.67 - 8.71 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.71. CApAqrAqApr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.44 p/Aqr, q/Arq, r/p = C8. 43 p/q, q/r - 8. 72 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.72. CApAqrApArq
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/ApArq, q/ArApq, r/ApAqr = C8. 71 q/r, r/q - C8. 72 - 8.73
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.73. CApAqrArApq
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/ArApq, q/AApqr, r/ApAqr = C8.43 p/r,q/Apq - C8.73 - 8. 74
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.74. CApAqrAApqr
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/AqApr, q/AqArp, r/ApAqr = C8. 72 p/q, q/p - C8. 71 - 8.75
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.75. CApAqrAqArp
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.51 p/ArApq, q/ArAqp, r/ApAqr = C8. 72 p/r, q/p, r/q - C8. 73 - 8.76
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i 8.76. CApAqrArAqp.
\par \sect }\sectd \sbknone\linex0\headery709\footery709\colsx709\endnhere\sectdefaultcl \pard\plain \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\i 
\par }\pard\plain \s1\qc\fi284\sb60\sa120\sl240\slmult0\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel0\adjustright \b\fs28\lang1045\cgrid {\page {\*\bkmkstart _Toc4079952}{\*\bkmkstart _Toc4080692}V. METODY REDUKCYJNE{\*\bkmkend _Toc4079952}{\*\bkmkend _Toc4080692}

\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079953}{\*\bkmkstart _Toc4080693}17. Uwagi og\'f3lne{\*\bkmkend _Toc4079953}{\*\bkmkend _Toc4080693}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\ul 
\par }{\f56\ul Historyczne uwagi wst\'eapne.}{\f56  Podobnie jak to mia\'b3o miejsce w wypadku wi\'eakszo\'9cci innych dzia\'b3\'f3w logiki, tak\'bfe dla teorii redukcyjnych metod my\'9clenia podstawy da\'b3 Arystoteles. Wprawdzie interesowa\'b3 si\'ea
 o wiele bardziej dedukcj\'b9 ni\'bf redukcj\'b9, przynajmniej w swojej logice; ale w praktyce naukowej stosowa\'b3 powszechnie indukcj\'ea, a tak\'bfe w godny uwagi spos\'f3b rozwa\'bfa\'b3 j\'b9 teoretycznie. Nowoczesn\'b9 form\'ea metodom redukcyjny}{m
}{\f56  nada\'b3 F. Bacon, kt\'f3rego }{\i \ldblquote tabulae\rdblquote  }{\f56 s\'b9 pierwszymi pr\'f3bami sformu\'b3owania odpowiednich dla tej dziedziny regu\'b3. Za czas\'f3w Bacona i jeszcze a\'bf do po\'b3owy XIX wieku mieszano ci\'b9
gle w fatalny spos\'f3b logik\'ea z metodologi\'b9, tak \'bfe w ko\'f1cu prawie wszyscy metodologowie s\'b9dzili, \'bfe nale\'bfy znale\'9f\'e6 \ldblquote inn\'b9\rdblquote  i \ldblquote lepsz\'b9\rdblquote  logik\'ea ni\'bf
 dedukcyjna, a mianowicie tak zwan\'b9 logik\'ea \ldblquote indukcyjn\'b9\rdblquote .
\par W XIX wieku, szczeg\'f3lnie w Anglii, zosta\'b3y przeprowadzone znacz\'b9ce badania w tej dziedzinie, m.in. przez J. Herschela i J. St. Milla. Podstawowe idee Herschela maj\'b9 do dzisiaj znaczenie. Pojawienie si\'ea logiki matematycznej ukaza\'b3
o nowe punkty widzenia i doprowadzi\'b3o do rozleg\'b3ych bada\'f1 na tym polu. Z ostatnich publikacji nale\'bfy wymieni\'e6 prace W. Kneale'a, R. G. Braithwaitha i G. von Wrighta.
\par }{Szc}{\f56 zeg\'f3lnie trudnym i \'bfywo dzisiaj badanym dzia\'b3em metodologii redukcyjnej jest teoria prawdopodobie\'f1stwa i jej zastosowania. Rozstrzygaj\'b9ce znaczenie dla tych bada\'f1 mia\'b3a publikacja dzie\'b3
a lorda M. Keynesa w 1927 roku. Innym wa\'bfnym dzie\'b3em na temat zastosow}{a}{\f56 nia teorii prawdopodobie\'f1stwa i redukcji jest praca R. Carnapa (1951). Jednak\'bfe ca\'b3a ta dziedzina bada\'f1 jest do dzisiaj o wiele mniej roz\'9cwietlona ni\'bf
 dziedzina metodologii dedukcyjnej.
\par }{
\par }{\f56\ul Poj\'eacie i podzia\'b3 redukcji.}{\f56  Na podstawow\'b9 r\'f3\'bfnic\'ea mi\'eadzy dedukcj\'b9 a redukcj\'b9 wskazali\'9cmy ju\'bf odwo\'b3uj\'b9c si\'ea do J. \'a3
ukasiewicza. W wypadku dedukcji na podstawie zdania warunkowego i jego poprzednika wnioskuje si\'ea o jego nast\'eapniku:
\par }{\i\f56 Je\'bfeli A, to B 
\par }{\i A
\par }{\i\f56 a wi\'eac B
\par }{\f56 W wypadku redukcji wnioskuje si\'ea odwrotnie, ze zdania warunkowego i jego nast\'eapnika o jego poprzedniku:}{\i 
\par }{\i\f56 Je\'bfeli A, to B 
\par }{\i B}{
\par }{\i\f56 a wi\'eac A
\par }{\f56 Chwilowo pomijamy trudny problem uprawomocnienia takiego post\'eapowania (kt\'f3re oczywi\'9ccie nie jest niezawodne) i zajmiemy si\'ea tylko podzia\'b3em redukcji. Istniej\'b9 dwie mo\'bfliwo\'9cci takiego podzia\'b3u.
\par (a) Dok\'b3adnie tak jak dedukcj\'ea, redukcj\'ea mo\'bfna podzieli\'e6 na progresywn\'b9 i regresywn\'b9. W obu wypadkach nast\'eapnik jest znany jako prawdziwy, poprzednik za\'9c nie. Je\'bfeli jednak przeprowadza si\'ea redukcj\'ea
 progresywnie, wtedy zaczyna si\'ea od, co do swojej warto\'9cc}{i}{\f56  prawdziwo\'9cciowej jeszcze nieznanego, poprzednika i post\'eapuje si\'ea do znanego i daj\'b9cego si\'ea stwierdzi\'e6 nast\'eapnika. Ta progresywna redukcja nazywa si\'ea }{
\i\f56 \ldblquote weryfikacj\'b9\rdblquote . }{\f56 Przeciwnie jest w wypadku redukcji regresywnej, tu zaczyna si\'ea od znanego nast\'eapnika i idzie si\'ea do nieznanego poprzednika. Redukcja regresywna nazywa si\'ea }{\i\f56 \ldblquote wyja\'9cnianiem
\rdblquote . }{\f56 Wida\'e6, \'bfe cz\'easto u\'bfywane wyra\'bfenie \ldblquote hipotetyczno-dedukcyjny\rdblquote  wskazuje w\'b3a\'9cnie na te dwa kierunki post\'eapowania redukcyjnego: jest ono hipotetyczne, tzn. formu\'b3uje si\'ea w nim hipotezy wyja
\'9cniaj\'b9ce (dzi\'eaki redukcji regresywnej) i dedukcyjne, gdy\'bf nast\'eapnie z tych hipotez wyprowadza si\'ea nast\'eapniki, kt\'f3re s\'b9 weryfikowalne (redukcja progresywna). Oczywi\'9ccie wyra\'bfenie \ldblquote dedukcyjny\rdblquote 
 jest tutaj u\'bfyte w innym znaczeniu, ni\'bf my to czynimy.
\par }{(}{\f56 b) Inny podzia\'b3 powstaje przy uwzgl\'eadnieniu rodzaju poprzednika: je\'bfeli jest on uog\'f3lnieniem nast\'eapnika, wtedy tego typu redukcj\'ea nazywa si\'ea \ldblquote indukcj\'b9\rdblquote ; je\'bfeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy m
\'f3wimy o }{\i redukcji nie-indukcyjnej.
\par 
\par }{\ul Redukcja regresywna i poj}{\f56\ul \'eacie wyja\'9cniania.}{\f56  Najpierw chcemy si\'ea zaj\'b9\'e6 redukcj\'b9 regresywn\'b9, poniewa\'bf stanowi ona pierwszy krok w post\'eapowaniu redukcyjnym. Jak powiedzieli\'9cmy nazywa si\'ea ona \ldblquote 
wyja\'9cnianiem\rdblquote . S\'b3owo to jest jednak wieloznaczne, dlatego najpierw nale\'bfy ustali\'e6 r\'f3\'bfne jego }{znaczenia.
\par }{\f56 Mo\'bfe niekiedy chodzi\'e6 o wyja\'9cnienie sensu jakiego\'9c znaku. Dzieje si\'ea to za po\'9crednictwem definicji. O jej metodach m\'f3wili\'9cmy ju\'bf w poprzednim rozdziale na temat metody aksjomatycznej. Nie ma tu miejsca \'bf
adna redukcja w naszym sensie.
\par Wyja\'9cnianie mo\'bfe si\'ea jednak odnosi\'e6 do }{\i wypowiedzi [Aussage] - a }{\f56 wi\'eac do obiektywnego zdania }{\i [Satz] }{\f56 - kt\'f3rego sens jest ju\'bf znany. Polega ono wtedy na wyprowadzeniu tego zdania z innego zdania. Og\'f3lnie mo\'bf
na powiedzie\'e6, \'bfe \ldblquote wyja\'9cnia\'e6\rdblquote  w tym sensie nie znaczy nic innego ni\'bf tworzy\'e6 pewien a system aksjomatyczny, w kt\'f3rym zdanie maj\'b9ce by\'e6 wyja\'9cnione zostaje wyprowadzone. Jednak\'bfe mo\'bfliwe s\'b9
 tutaj znowu dwa wypadki: (a) zdanie(a), wyja\'9cniaj\'b9ce, znane jest (s\'b9) ju\'bf jako prawdziwe, (b) je}{s}{\f56 t (s\'b9) ono (one) co do swojej warto\'9cci prawdziwo\'9cciowej jeszcze nieznane.
\par W pierwszym wypadku praca my\'9clowa polega tylko na samym znalezieniu zda\'f1 potrzebnych do wyja\'9cniania; w drugim zdania te powstaj\'b9 dopiero w wyniku wyja\'9cniania. Pierwszy typ wyja\'9cniania wydaje si\'ea cz\'easto mie\'e6
 miejsce m.in. w historiografii. Mamy np. jakie\'9c zdanie stwierdzaj\'b9ce podr\'f3\'bf pewnej osoby i chcieliby\'9cmy wiedzie\'e6, dlaczego podj\'ea\'b3a ona t\'ea podr\'f3\'bf. W tym celu bierzemy inne, znane ju\'bf
 historykom jako prawdziwe, zdanie i pokazujemy, \'bfe zdanie dotycz\'b9ce podr\'f3\'bfy da si\'ea wyprowadzi\'e6 z tego zdania. Chodzi tu jednak raczej o regresywn\'b9 dedukcj\'ea ni\'bf o redukcj\'ea. Natomiast drugi typ wyja\'9c
niania jest rzetelnie redukcyjny.
\par Dotychczas m\'f3wili\'9cmy tylko o wyprowadzalno\'9cci, kt\'f3ra jest minimalnym warunkiem ka\'bfdej redukcji wyja\'9cniaj\'b9cej. Nie ka\'bfda jednak redukcja polega na czysto logicznym stosunku mi\'eadzy wyja\'9cnianym i wyja\'9cniaj\'b9
cym zdaniem. Wtedy, gdy mi\'eadzy oboma zdaniami zachodz\'b9 jeszcze inne stosunki, m\'f3wi si\'ea o \ldblquote kauzalnym\rdblquote  i \ldblquote teleologicznym\rdblquote  wyja\'9cn}{i}{\f56 aniu. Tymi poj\'eaciami zajmiemy si\'ea p\'f3\'9fniej.
\par }{
\par }{\ul Weryfikacja.}{\f56  Je\'bfeli zdanie wyja\'9cniaj\'b9ce zosta\'b3o ju\'bf redukcyjnie sformu\'b3owane, wtedy nast\'eapnym etapem jest zwykle tzw. weryfikacja, tzn. zdanie to pr\'f3buje si\'ea potwierdzi\'e6 albo odrzuci\'e6 za pomoc\'b9
 redukcji progresywnej. Dzieje si\'ea to w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b: ze zdania sformu\'b3owanego na drodze redukcji wyprowadza si\'ea, w oparciu o system aksjomatyczny (kt\'f3ry zwykle nie jest czysto logiczny, lecz zawiera tak\'bf
e wiele redukcyjnie utworzonych zda\'f1), nowe zdania, kt\'f3re w odpo}{w}{\f56 iedniej dziedzinie s\'b9 bezpo\'9crednio weryfikowalne, tzn. kt\'f3rych warto\'9c\'e6 prawdziwo\'9cciowa da si\'ea stwierdzi\'e6. Nast\'eapnie przeprowadza si\'ea
 operacje (eksperymenty itd.) wymagane, aby m\'f3c ustali\'e6 warto\'9c\'e6 prawdziwo\'9cciow\'b9 wyprowadzonych zda\'f1. Je\'bfeli oka\'bfe si\'ea, \'bfe s\'b9 one prawdziwe, wtedy uzyskuje si\'ea konfirmacj\'ea zdania, z kt\'f3rego zosta\'b3
y one wyprowadzone. Je\'bfeli okazuje si\'ea jednak \'bfe s\'b9 one fa\'b3szywe, wtedy m\'f3wi si\'ea o falsyfikacji: w tym wypadku zdanie, z kt\'f3rego zosta\'b3y one wyprowadzone odrzuca si\'ea jako fa\'b3szywe.
\par }{Ma t}{\f56 u miejsce uderzaj\'b9ca asymetria. Falsyfikacja jest logicznie konkluzywna, natomiast konfirmacja nigdy nie jest ostateczna, gdy\'bf jak ju\'bf powiedzieli\'9cmy, wnioskowanie z nast\'ea
pnika o poprzedniku nie jest niezawodne, podczas gdy wnioskowanie z negacji nast\'eapni}{k}{\f56 a o negacji poprzednika jest uzasadnione przez prawo logiczne i obowi\'b9zuje og\'f3lnie. W zwi\'b9zku z t\'b9 sytuacj\'b9 twierdzono, \'bf
e nauki redukcyjne rozwijaj\'b9 si\'ea w\'b3a\'9cciwie nie przez pozytywne, lecz przez negatywne kroki, wykluczaj\'b9c jedno po drugim fa\'b3szywe wyja\'9c}{n}{\f56 ienia za pomoc\'b9 falsyfikacji.
\par Asymetria ta nie jest jednak a\'bf tak ostra, jak to si\'ea na pocz\'b9tku wydaje. W \'bfadnej bowiem redukcji nie wyprowadza si\'ea czego\'9c z pojedynczego zdania, powiedzmy }{\i \ldblquote A\rdblquote }{\f56 , kt\'f3re ma by\'e6 zweryfikowane, lecz }{
\i z koniunkcji }{tego zdania z inn}{\f56 ymi zdaniami (mog\'b9 to by\'e6 teorie itd.), powiedzmy }{\i \ldblquote T\rdblquote }{\f56 . Schemat zatem wygl\'b9da nie tak:
\par Je\'bfeli A, to B 
\par }{\i nie B
\par }{\i\f56 a wi\'eac nie A 
\par }{lecz tak:
\par }{\i\f56 Je\'bfeli A i T, to B 
\par }{\i nie B
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 z czego mo\'bfna jednak tylko wnioskowa\'e6:
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\i\f56 wi\'eac albo nie A, albo nie T.
\par }{\f56 Teoretycznie mamy wi\'eac zawsze wyb\'f3r mi\'eadzy odrzuceniem }{\i \ldblquote A\rdblquote  }{albo odrzuceniem }{\i \ldblquote T\rdblquote . }{Praktycznie jednak }{\i \ldblquote T\rdblquote  }{\f56 jest zdaniem o takiej donios\'b3o\'9cci, \'bf
e raczej dochodzi do decyzji o odrzuceniu }{\i \ldblquote A\rdblquote }{\f56 , i o tyle ma miejsce wymieniona wy\'bfej asymetria.
\par }{
\par }{\ul Nauki redukcyjne.}{\f56  Poj\'eacie redukcji pozwala po\'b3\'b9czy\'e6 wiele nauk, z punktu widzenia ich metody, w jedn\'b9 klas\'ea. Przede wszystkim nale\'bf\'b9 tutaj nauki indukcyjne. Tak zwane empiryczne nauki przyrodnicze stanowi\'b9 wa\'bfn
\'b9, chocia\'bf nie jedyn\'b9, klas\'ea nauk indukcyjnych. Wiadomo bowiem, \'bfe indukcja (i to indu}{k}{\f56 cja w autentycznym sensie) stosowana jest tak\'bfe w pewnych ga\'b3\'eaziach matematyki, np. w teorii liczb pierwszych.
\par Inn\'b9 klas\'ea tworz\'b9 tzw. nauki historyczne. Bez poj\'eacia redukcji nie mo\'bfna by\'b3oby ich w\'b3a\'9cciwie nigdzie zaklasyfikowa\'e6: nie s\'b9 one na pewno dedukcyjne, indukcyjne r\'f3wnie\'bf nie, gdy\'bf nie formu\'b3uje si\'ea w nich og\'f3
lnych hipotez i teorii. Zagadka rozwi\'b9\'bfe si\'ea, je\'bfeli zwr\'f3cimy uwag\'ea, \'bfe u\'bfywaj\'b9 one redukcji nie-indukcyjnego typu. Ten sam wypadek wydaje si\'ea zachodzi\'e6 w niekt\'f3rych innych naukach, tak np. w p}{e
wnych dziedzinach geologii, astronomii (np. w selenologii), geografii itd.
\par }{\f56 Poniewa\'bf w\'9cr\'f3d wszystkich tych klas nauk klasa nauk przyrodniczych jest najobszerniejsza i nale\'bf\'b9ce do niej dyscypliny maj\'b9 o wiele lepiej wykszta\'b3con\'b9 metodologi\'ea ni\'bf wszystkie inne, zajmiemy si\'ea teraz prawie wy
\'b3\'b9cznie metodami, kt\'f3re s\'b9 w nich stosowane. S\'b9 one aktualnie najlepszym przyk\'b3adem redukcyjnego sposobu my\'9clenia.
\par }{
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\page {\*\bkmkstart _Toc4079954}{\*\bkmkstart _Toc4080694}18. Struktura nauk przyrodniczych{\*\bkmkend _Toc4079954}{\*\bkmkend _Toc4080694}

\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Zdania obserwacyjne.}{ Nauki pr}{\f56 zyrodnicze, jak powiedzieli\'9cmy, stanowi\'b9 podklas\'ea tzw. nauk empirycznych, do kt\'f3rych poza tym nale\'bf\'b9 jeszcze tzw. nauki historyczne. Nauki empiryczne charakteryzuj\'b9 si\'ea tym, \'bf
e w nich wszystkich wyst\'eapuj\'b9 zdania o fenomenach, tzn. zdania obserwacyjne i \'bfe}{ }{\f56 w pewnym sensie zdania te tworz\'b9 w\'b3a\'9cciw\'b9 baz\'ea ca\'b3ego systemu. Zbadajmy najpierw, jakie znaczenie przypisuje si\'ea wyra\'bfeniom 
\ldblquote fenomen\rdblquote  i \ldblquote zdanie obserwacyjne\rdblquote .
\par Mianem fenomenu okre\'9cla si\'ea tutaj - w przeciwie\'f1stwie do fenomenolog\'f3w - po prostu pewne zmys\'b3owo daj\'b9ce si\'ea zaobserwowa\'e6 zdarzenie. Przedmiotem sporu jest tylko, czy odpowiednia obserwacja mo\'bfe by\'e6 przeprowadzona wy\'b3\'b9
cznie za pomoc\'b9 zmys\'b3owego spostrze\'bfenia zewn\'eatrznego (wzrok, s\'b3uch, dotyk itd.). W jednej z nauk empirycznych, mianowicie w psycholog}{i}{\f56 i, niekt\'f3rzy badacze dopuszczaj\'b9 tak\'bf
e inne metody obserwacji (introspekcja). Jest to jednak wyj\'b9tek. W wi\'eakszo\'9cci nauk przyrodniczych obserwacji dokonuje si\'ea wy\'b3\'b9cznie za pomoc\'b9 zmys\'b3\'f3w zewn\'eatrznych. W ten spos\'f3b za fenomen uznaje si\'ea np. spadanie jakieg}
{o}{\f56 \'9c cia\'b3a, zapalenie si\'ea lampy, podniesienie si\'ea temperatury, nie za\'9c takie zdarzenia jak: przep\'b3yw pr\'b9du elektrycznego przez drut (w odr\'f3\'bfnieniu od jego. daj\'b9cych si\'ea zaobserwowa\'e6, nast\'ea
pstw) albo choroba jako taka (w odr\'f3\'bfnieniu od jej symptom\'f3w).
\par }{Zdania, }{\f56 kt\'f3re stwierdzaj\'b9 zachodzenie fenomen\'f3w, nazywaj\'b9 si\'ea zdaniami obserwacyjnymi }{\i [Protokollaussagen] }{\f56 dlatego, \'bfe zostaj\'b9
 zapisane w protokole z laboratorium, obserwatorium, z wykopalisk archeologicznych czy w innych podobnych raportach obserwacyjnych. Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle nast\'eapuj\'b9ce dane: wsp\'f3\'b3rz\'eadne czasowe, wsp\'f3\'b3rz\'ea
dne przestrzenne, okoliczno\'9cci, opis fenomenu. W praktyce zawiera ono dodatkowo jeszcze nazwisko obserwatora. Prostym przyk\'b3adem zdania obserwacyjnego jest notatka robiona przez pi}{e}{\f56 l\'eagniark\'ea
 na temat temperatury pacjenta. Notatka taka mo\'bfe mie\'e6 np. nast\'eapuj\'b9c\'b9 form\'ea: \'b3\'f3\'bfko nr 47 (wsp\'f3\'b3rz\'eadna przestrzenna), 3.5.1953, godz. 17.15 (wsp\'f3\'b3rz\'eadna czasowa), J. Kowalski (przedmiot), w ustach (okoliczno
\'9cci), temperatura 38,7\'b0 C (zdarzenie).
\par }{Z}{\f56 dania obserwacyjne wyst\'eapuj\'b9 tak\'bfe w nieempirycznych naukach, np. kosmologii filozoficznej, jednak w naukach przyrodniczych s\'b9 u\'bfywane w specjalny spos\'f3b. Przedyskutujemy to teraz kr\'f3tko.
\par }{
\par }{\f56\ul Post\'eap w naukach przyrodniczych.}{\f56  Schematycznie i upraszczaj\'b9co patrz\'b9c, pewna nauka przyrodnicza rozwija si\'ea mniej wi\'eacej nast\'eapuj\'b9co: punktem wyj\'9ccia s\'b9 }{\i zdania obserwacyjne. }{\f56 
(Jest to uproszczenie, faktycznie bowiem do zda\'f1 obserwacyjnych prowadz\'b9 cz\'easto zdania otrzymane na drodze redukcji). Zdania obserwacyjne s\'b9 pocz\'b9tkowo nieuporz\'b9dkowan\'b9 klas\'b9, kt\'f3ra ponadto ma tendencj\'ea do ci\'b9g\'b3
ego narastania, poniewa\'bf badania stale post\'eapuj\'b9 i wci\'b9\'bf robi si\'ea nowe obserwacje. Ta klasa zda\'f1 obserwacyjnych jest pierwszym stopniem w strukturze nauki przyrodniczej.
\par }{Zdania obserwacyjne zos}{\f56 taj\'b9 nast\'eapnie wyja\'9cnione w ten spos\'f3b, \'bfe formu\'b3uje si\'ea inne (zazwyczaj og\'f3lne) zdania, z kt\'f3rych, przy uwzgl\'eadnieniu istniej\'b9cych teorii i na podstawie jakiego\'9c prawa logicznego, s\'b9
 one wyprowadzane. Dop\'f3ki nie zostan\'b9 zweryfikowane nazywaj\'b9 si\'ea }{\i \ldblquote hipotezami\rdblquote . }{\f56 Po weryfikacji staj\'b9 si\'ea }{\i prawami }{\f56 nauk przyrodniczych. W ten spos\'f3b powstaje drugi stopie\'f1 zda\'f1 nale\'bf
\'b9cych do nauk przyrodniczych, mianowicie klasa hipotez lub praw, kt\'f3re bezpo\'9crednio i redukcyjnie zosta\'b3y ustanowione na podstawie zda\'f1 obserwacyjnych}{.
\par }{\f56 Nast\'eapnie przechodzi si\'ea do wyja\'9cniania samych praw. Dzieje si\'ea to przez utworzenie trzeciego stopnia zda\'f1, z kt\'f3rych prawa te dadz\'b9 si\'ea wyprowadzi\'e6. Je\'bfeli zdania trzeciego stopnia s\'b9 wystarczaj\'b9co og\'f3
lne i wyja\'9cniaj\'b9 wiele praw, zostaj\'b9 nazwane og\'f3lnie}{ }{\i \ldblquote teoriami\rdblquote  }{\f56 (odpowiednia terminologia metodologiczna jest ci\'b9gle jeszcze nieco chwiejna). Proces prowadz\'b9
cy do utworzenia teorii jest, z logicznego punktu widzenia, zasadniczo taki sam jak ten, kt\'f3ry prowadzi\'b3 do sformu\'b3owania praw. Istniej\'b9 jednak dwie r\'f3\'bfnice.
\par (1) Prawa formu\'b3uje si\'ea (redukcyjnie) }{\i\f56 bezpo\'9crednio }{\f56 na podstawie zda\'f1 obserwacyjnych - teorie natomiast }{\i\f56 po\'9crednio; }{\f56 bazuj\'b9 one (redukcyjnie) bezpo\'9crednio na prawach.
\par (2) Prawa s\'b9 }{\i uog\'f3lnieniami }{\f56 zda\'f1 obserwacyjnych, tzn. nie zawieraj\'b9 one \'bfadnych pozalogicznych wyra\'bfe\'f1, kt\'f3re nie by\'b3yby ju\'bf obecne w zdaniach obserwacyjnych. W przeciwie\'f1stwie do tego teorie z regu\'b3
y zawieraj\'b9 nowe, w prawach, na kt\'f3rych si\'ea opieraj\'b9, }{\i\f56 nieobecne wyra\'bfenia <teoretyczne> }{\f56 (jak \ldblquote neutron\rdblquote , \ldblquote inflacja\rdblquote , \ldblquote nie\'9cwiadomy\rdblquote  itd.). }{\i Nie }{\f56 s\'b9 wi
\'eac one tylko }{\i czystymi uog\'f3lnieniami }{praw.
\par }{\f56 Teorie mog\'b9 by\'e6 znowu wyja\'9cniane, tak \'bfe logiczny gmach nauk przyrodniczych staje si\'ea wielostopniowy. Dla uproszczenia bierzemy tu pod uwag\'ea tylko trzy stopnie: zdania obserwacyjne, prawa i teorie.
\par }{W toku rozwoj}{\f56 u nauk przyrodniczych normalnie dzieje si\'ea tak, \'bfe obserwacja dostarcza coraz to nowych zda\'f1 obserwacyjnych i odpowiednio do tego wyja\'9cnienie tworzy nowe prawa. Zazwyczaj dawniej sformu\'b3owana teoria <pokrywa> pocz\'b9
tkowo te nowe prawa, tzn. pozwala je wypr}{o}{\f56 wadzi\'e6. Po pewnym jednak czasie nie jest ona ju\'bf wystarczaj\'b9ca. Wtedy zwykle nieco si\'ea j\'b9 ulepsza i zmienia, tak aby znowu mog\'b3a pokrywa\'e6 nowe prawa. Wcze\'9cniej lub p\'f3\'9f
niej przychodzi jednak moment, w kt\'f3rym nie nadaje si\'ea ona w og\'f3le do wyja\'9cnienia wszyst}{k}{\f56 ich nowych praw. Mimo to toleruje si\'ea j\'b9, w ka\'bfdym razie tak d\'b3ugo, jak mo\'bfe ona wyja\'9cnia\'e6 wiele praw. W ko\'f1cu staje si
\'ea tak skomplikowana i niewystarczaj\'b9ca, \'bfe si\'ea j\'b9 porzuca, traktuj\'b9c jako obowi\'b9zuj\'b9c\'b9 co najwy\'bfej dla przypadku granicznego, ale zasadn}{i}{\f56 czo szuka si\'ea nowej teorii. W ten spos\'f3b ca\'b3y proces zaczyna si\'ea
 od nowa. Ani w dotychczasowej historii nauk przyrodniczych, ani w logicznej analizie ich struktury nie mo\'bfna znale\'9f\'e6 jakiejkolwiek racji dla przyj\'eacia, \'bfe proces ten b\'eadzie kiedykolwiek mia\'b3}{ sw\'f3j koniec.
\par 
\par }{\ul Weryfikacja. }{\f56 W szkicu tym jeden wa\'bfny czynnik zosta\'b3 wprawdzie ju\'bf wymieniony, ale nie by\'b3 jeszcze bli\'bfej rozwa\'bfany, mianowicie weryfikacja hipotez. W naukach przyrodniczych wyja\'9cnianie i weryfikacja s\'b9
 stosowane na przemian. Po utworzeniu hipotezy maj\'b9cej wyja\'9cnia\'e6 zdania obserwacyjne, wyprowadza si\'ea z niej jeszcze nie istniej\'b9ce zdania obserwacyjne, tzn. zdania. kt\'f3re maj\'b9 form\'ea zda\'f1 obserwacyjnych i kt\'f3rych warto\'9c\'e6
 prawdziwo\'9cciowa da si\'ea technicznie }{u}{\f56 stali\'e6, ale jeszcze nie zosta\'b3a ustalona. Teraz przeprowadza si\'ea operacje konieczne dla stwierdzenia tej warto\'9cci, tzn. podejmuje si\'ea
 odpowiednie eksperymenty albo inne obserwacje, aby otrzyma\'e6 konfirmacj\'ea lub falsyfikacj\'ea. Je\'bfeli zdania wyprowadzone z hi}{p}{\f56 otezy oka\'bf\'b9 si\'ea prawdziwe, wtedy hipoteza uchodzi za potwierdzon\'b9 i w pewnych okoliczno\'9c
ciach staje si\'ea prawem. Je\'bfeli jednak zdania z niej wyprowadzone oka\'bf\'b9 si\'ea fa\'b3szywe, wtedy hipoteza jest sfalsyfikowana i powinna - w zwi\'b9zku z wy\'bfej wymienionym zastr}{z}{\f56 e\'bfeniem - by\'e6 odrzucona. Og\'f3ln\'b9 regu\'b3
\'b9 jest, \'bfe hipoteza dopiero wtedy staje si\'ea prawem, gdy (1) zosta\'b3a potwierdzona przez weryfikacj\'ea w wielu wypadkach i (2) w \'bfadnym wypadku nie zosta\'b3a sfalsyfikowana.
\par Z tego, co wy\'bfej powiedzieli\'9cmy, wida\'e6, \'bfe hipotezy maj\'b9 bardzo wielkie znaczenie dla kierowania obserwacj\'b9, a st\'b9d dla tworzenia zda\'f1 obserwacyjnych. Bez nich w wi\'eakszo\'9cci wypadk\'f3w nie by\'b3oby wiadomo, czego w\'b3a\'9c
ciwie si\'ea szuka. Nadaj\'b9 one obserwacji okre\'9clony kierunek. S\'b9 wi\'eac podstaw\'b9 dla ka\'bfdego rodzaj}{u}{\f56  eksperyment\'f3w. Eksperymentowanie bez prowadz\'b9cej go hipotezy jest nie do pomy\'9clenia.
\par }{\f56\ul Do\'9cwiadczenie i my\'9clenie.}{\f56  Kilka dalszych uwag na temat struktury nauk empirycznych, tak jak j\'b9 tutaj zarysowali\'9cmy, mo\'bfe przyczyni\'e6 si\'ea do wyja\'9cnienia metodologicznej syt}{uacji w tej dziedzinie.
\par }{\f56 (1) Ca\'b3kiem poprawnie zwyk\'b3o si\'ea m\'f3wi\'e6, \'bfe do\'9cwiadczenie stanowi podstaw\'ea dla ca\'b3ego systemu tych nauk. Dok\'b3adniej powiedziawszy: zdania obserwacyjne rozstrzygaj\'b9 o dopuszczalno\'9cci innych element\'f3
w systemu w tych dyscyplinach. To, co stoi w sprzeczno\'9cci ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zosta\'e6 odrzucone, to, co s\'b3u\'bfy wyja\'9cnieniu tych zda\'f1, musi by\'e6 przyj\'eate. Regu\'b3a ta wyznacza empiryczny charakter tych nauk.
\par (2) Z tego jednak w \'bfaden spos\'f3b nie wynika, \'bfe mo\'bfliwa by\'b3aby <czysto empiryczna> nauka w tym sensie, \'bfe sk\'b3ada\'b3aby si\'ea wy\'b3\'b9cznie ze zda\'f1 obserwacyjnych. Nie by\'b3aby to nauka, lecz nie uporz\'b9dkowana klasa zda\'f1
. Nie jest te\'bf nawet prawd\'b9, \'bfe w jakiej\'9c nauce empirycznej poza zdaniami obserwacyjnymi mog\'b3yby wyst\'eapowa\'e6 tylko ich uog\'f3l}{n}{\f56 ienia. Normalnie teorie zawieraj\'b9 bowiem, jak to ju\'bf zaznaczyli\'9cmy, wyra\'bfenia, kt\'f3
re w zdaniach obserwacyjnych zupe\'b3nie nie wyst\'eapuj\'b9 i st\'b9d nie mog\'b9 by\'e6 uog\'f3lnieniami tych zda\'f1. Ka\'bfda nauka sk\'b3ada si\'ea z dw\'f3ch rodzaj\'f3w zda\'f1: ze zda\'f1 obserwacyjnych, kt\'f3re }{b}{\f56 ezpo\'9crednio opieraj
\'b9 si\'ea na do\'9cwiadczeniu, i z hipotez, praw, teorii itd., a wi\'eac ze zda\'f1, kt\'f3re powstaj\'b9 dzi\'eaki my\'9cleniu, za pomoc\'b9 redukcji. Te ostatnie chcemy nazwa\'e6 \ldblquote teoretycznymi elementami\rdblquote  w nauce.
\par }{(3) W odniesieniu do wszystkich nauk redukcyjnych w}{\f56 yra\'bfenie \ldblquote podstawa\rdblquote  jest dwuznaczne. Z logicznego punktu widzenia nauka jest systemem aksjomatycznym, w kt\'f3rym w\'b3a\'9c
nie najbardziej abstrakcyjne, najbardziej oddalone od do\'9cwiadczenia teorie tworz\'b9 \ldblquote podstaw\'ea\rdblquote , tzn. aksjomaty, natomiast zdania obserwacyjne }{s}{\f56 \'b9
 ostatecznymi konsekwencjami tych teorii. Jednak z epistemologicznego punktu widzenia zdania obserwacyjne znajduj\'b9 si\'ea na pocz\'b9tku i w oparciu o nie tworzy si\'ea
 (redukcyjnie) elementy teoretyczne i ostatecznie najbardziej abstrakcyjne teorie. Obrazowo mo\'bf}{n}{\f56 a by\'b3oby powiedzie\'e6, \'bfe nauka redukcyjna jest stoj\'b9cym <na g\'b3owie> systemem aksjomatycznym.
\par (4) R\'f3wnie\'bf jednak patrz\'b9c epistemologicznie, prawa i teorie nie s\'b9 bez znaczenia. Naiwno\'9cci\'b9 by\'b3oby s\'b9dzi\'e6, \'bfe przyrodnik porzuca dobrze zweryfikowane prawo, je\'bfel
i znajdzie jedno lub dwa sprzeczne z nim zdania obserwacyjne, albo \'bfe porzuca wielk\'b9, pokrywaj\'b9c\'b9 wiele dziedzin teori\'ea, gdy stwierdzi, \'bfe nie pokrywa ona kilku nowych praw. Okazuje si\'ea zatem, \'bf
e, z epistemologicznego punktu widzenia, zdania obserwacyjne }{s}{\f56 \'b9 wprawdzie najwa\'bfniejsz\'b9, ale nie jedyn\'b9 podstaw\'b9 systemu. Tak\'bfe elementy teoretyczne odgrywaj\'b9 wa\'bfn\'b9, chocia\'bf drugorz\'eadn\'b9 rol\'ea.
\par }{
\par }{\ul Schematyczna ilustracja.}{\f56  Dwa schematy i jeden ca\'b3kiem prosty przyk\'b3ad powinny jeszcze lepiej wyja\'9cni\'e6 poprzedni opis struktury nauk empirycznych. Pierwszy schemat przedstawia proces psychologiczny, przy czym strza\'b3ki wskazuj
\'b9 kierunek, w kt\'f3rym przebiega my\'9clenie, nie za\'9c porz\'b9dek wyprowadzania logicznego. Ruch my\'9cli idzie od }{\i P}{\i\super 1}{\i\sub 1}{ i }{\i P}{\i\super 1}{\i\sub 2}{\i  }{do }{\i H}{\i\sub 1}{\i  }{(redukcja regresywna, tworzenie hipot
}{\f56 ez), nast\'eapnie od }{\i H}{\i\sub 1}{\i  }{do }{\i P}{\i\super 1}{\i\sub 3}{\i  }{(weryfikacja). To samo ma miejsce dla }{\i P}{\i\super 2}{\i\sub 1}{\i , P}{\i\super 2}{\i\sub 2}{ i }{\i P}{\i\super 2}{\i\sub 3}{\f56 . Teori\'ea }{\i T}{\i\sub 1
}{\i  }{\f56 osi\'b9ga si\'ea regresywnie z}{\i  H}{\i\sub 1}{\i  }{i }{\i H}{\sub 2}{\f56 ; nast\'eapnie z }{\i T}{\sub 1}{\f56  (wraz z odpowiednimi teoriami pomocniczymi itd.) wyprowadza si\'ea }{\i H}{\i\sub 3}{\i  }{\f56 i st\'b9d }{\i P}{\i\super 3}
{\i\sub 1}{\f56 , kt\'f3re jest weryfikuj\'b9}{cym zdaniem obserwacyjnym.
\par }{\lang1024 {\shpgrp{\*\shpinst\shpleft1446\shptop521\shpright6922\shpbottom2223\shpfhdr0\shpbxcolumn\shpbypara\shpwr1\shpwrk0\shpfblwtxt0\shpz2\shplockanchor\shplid1056
{\sp{\sn groupLeft}{\sv 2886}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 13912}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 8362}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1057{\sp{\sn relLeft}{\sv 6068}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 13912}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14282}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 983040}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1057}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {T}{\sub 1}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1058{\sp{\sn relLeft}{\sv 3700}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14504}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3996}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14874}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1048576}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1058}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {H}{\sub 1}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1059{\sp{\sn relLeft}{\sv 8066}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14504}}{\sp{\sn relRight}{\sv 8362}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14874}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1114112}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1059}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {H}{\sub 3}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1060{\sp{\sn relLeft}{\sv 6068}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14504}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14874}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1179648}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1060}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {H}{\sub 2}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1061{\sp{\sn relLeft}{\sv 2886}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3182}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1245184}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1061}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 1}{\sub 1
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1062{\sp{\sn relLeft}{\sv 3626}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3922}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1310720}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1062}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 1}{\sub 2
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1063{\sp{\sn relLeft}{\sv 4292}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4588}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1376256}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1063}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 1}{\sub 3
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1064{\sp{\sn relLeft}{\sv 5402}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5698}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1441792}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1064}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 2}{\sub 1
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1065{\sp{\sn relLeft}{\sv 6068}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1507328}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1065}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 2}{\sub 2
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1066{\sp{\sn relLeft}{\sv 6734}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1572864}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1066}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 2}{\sub 3
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1067{\sp{\sn relLeft}{\sv 8066}}{\sp{\sn relTop}{\sv 15244}}{\sp{\sn relRight}{\sv 8362}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15614}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1638400}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1067}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 3}{\sub 1
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1068{\sp{\sn relLeft}{\sv 3108}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3478}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1069{\sp{\sn relLeft}{\sv 3774}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3774}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1070{\sp{\sn relLeft}{\sv 3996}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 4366}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1071{\sp{\sn relLeft}{\sv 6142}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6142}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1072{\sp{\sn relLeft}{\sv 6438}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6808}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1073{\sp{\sn relLeft}{\sv 5550}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1074{\sp{\sn relLeft}{\sv 8140}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14874}}{\sp{\sn relRight}{\sv 8140}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 15244}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1075{\sp{\sn relLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14134}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7992}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14578}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1076{\sp{\sn relLeft}{\sv 3922}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14134}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14578}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1077{\sp{\sn relLeft}{\sv 6142}}{\sp{\sn relTop}{\sv 14208}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6142}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 14504}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
}{\shprslt{\*\do\dobxcolumn\dobypara\dodhgt8194\dppolygon\dppolycount4\dpptx0\dppty0\dpptx5476\dppty0\dpptx5476\dppty1702\dpptx0\dppty1702\dpx1446\dpy521\dpxsize5476\dpysize1702
\dpfillfgcr255\dpfillfgcg255\dpfillfgcb255\dpfillbgcr255\dpfillbgcg255\dpfillbgcb255\dpfillpat1\dplinew15\dplinecor0\dplinecog0\dplinecob0}}}}{
\par }{\f56 Drugi schemat ma przedstawia\'e6 struktur\'ea logiczn\'b9 gotowej teorii. Tutaj wszystkie strza\'b3ki skierowane s\'b9 w d\'f3\'b3, gdy\'bf wskazuj\'b9 na relacje wyprowadzalno\'9cci logicznej. Tak wi\'eac z teorii }{\i T}{\i\sub 1}{\i  }{\f56 
zostaj\'b9 wyprowadzone }{\i H}{\i\sub 1}{\i  H}{\i\sub 2}{\i  }{i}{\i  H}{\i\sub 3}{\i , }{potem z }{\i H}{\i\sub 1}{\i  H}{\i\sub 2}{\i  }{i}{\i  H}{\i\sub 3}{ odpowiednie zdania obserwacyjne.
\par }{\lang1024 {\shpgrp{\*\shpinst\shpleft1594\shptop470\shpright7070\shpbottom2172\shpfhdr0\shpbxcolumn\shpbypara\shpwr1\shpwrk0\shpfblwtxt0\shpz3\shplockanchor\shplid1078
{\sp{\sn groupLeft}{\sv 2442}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 2812}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 7918}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1079{\sp{\sn relLeft}{\sv 5624}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 2812}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3182}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1703936}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1079}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {T}{\sub 1}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1080{\sp{\sn relLeft}{\sv 3256}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3404}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3552}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3774}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1769472}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1080}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {H}{\sub 1}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1081{\sp{\sn relLeft}{\sv 7622}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3404}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7918}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3774}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1835008}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1081}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {H}{\sub 3}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1082{\sp{\sn relLeft}{\sv 5624}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3404}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3774}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1900544}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1082}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {H}{\sub 2}{
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1083{\sp{\sn relLeft}{\sv 2442}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 2738}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 1966080}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1083}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 1}{\sub 1
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1084{\sp{\sn relLeft}{\sv 3182}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3478}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 2031616}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1084}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 1}{\sub 2
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1085{\sp{\sn relLeft}{\sv 3848}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4144}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 2097152}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1085}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 1}{\sub 3
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1086{\sp{\sn relLeft}{\sv 4958}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5254}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 2162688}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1086}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 2}{\sub 1
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1087{\sp{\sn relLeft}{\sv 5624}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5920}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 2228224}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1087}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 2}{\sub 2
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1088{\sp{\sn relLeft}{\sv 6290}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6586}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 2293760}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1088}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 2}{\sub 3
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1089{\sp{\sn relLeft}{\sv 7622}}{\sp{\sn relTop}{\sv 4144}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7918}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4514}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 202}}{\sp{\sn lTxid}{\sv 2359296}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 0}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn hspNext}{\sv 1089}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 0}}{\shptxt \pard\plain \sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {P}{\super 3}{\sub 1
\par }}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1090{\sp{\sn relLeft}{\sv 2664}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3034}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1091{\sp{\sn relLeft}{\sv 3330}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 3330}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1092{\sp{\sn relLeft}{\sv 3552}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3922}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1093{\sp{\sn relLeft}{\sv 5698}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5698}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1094{\sp{\sn relLeft}{\sv 5994}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 6364}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1095{\sp{\sn relLeft}{\sv 5106}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5476}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1096{\sp{\sn relLeft}{\sv 7696}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3774}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7696}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 4144}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1097{\sp{\sn relLeft}{\sv 5920}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3034}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 7548}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3478}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1098{\sp{\sn relLeft}{\sv 3478}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3034}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5476}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3478}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}
{\shp{\*\shpinst\shplid1099{\sp{\sn relLeft}{\sv 5698}}{\sp{\sn relTop}{\sv 3108}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5698}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 3404}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}
{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 2}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}}}}{\shprslt{\*\do\dobxcolumn\dobypara\dodhgt8195\dppolygon\dppolycount4\dpptx0\dppty0\dpptx5476\dppty0
\dpptx5476\dppty1702\dpptx0\dppty1702\dpx1594\dpy470\dpxsize5476\dpysize1702\dpfillfgcr255\dpfillfgcg255\dpfillfgcb255\dpfillbgcr255\dpfillbgcg255\dpfillbgcb255\dpfillpat1\dplinew15\dplinecor0\dplinecog0\dplinecob0}}}}{
\par 
\par }{\f56 Por\'f3wnanie obydwu rysunk\'f3w pokazuje, dlaczego nauk\'ea przyrodnicz\'b9 nazwali\'9cmy stoj\'b9cym \ldblquote na g\'b3owie\rdblquote  systemem aksjomatycznym.
\par }{
\par }{\ul Teoria Kopernika.}{\f56  Poprzednie opisy i schematy unaocznimy przez stary, lecz dopiero w \'9cwietle dzisiejszej metodologii ca\'b3kowicie zrozumia\'b3y przyk\'b3ad, mianowicie przez schematyczne przedstawienie teorii systemu s\'b3
onecznego Kopernika. Je\'bfeli najpierw zapytamy, co jest dane jako podstawa epistemologiczna tej teorii, to odpowied\'9f brzmi: zdania obserwacyjne, kt\'f3re m\'f3wi\'b9, \'bfe w okre\'9clonych miejscach, w pewnych czasach, na sklepieniu niebieskim mo
\'bfna znale\'9f\'e6 \'9cwiec\'b9ce punkty. To jest wszystko. Rzeczywistego ruchu Ziemi, a tak\'bfe pozornego ruchu gwiazd nie mo\'bfemy obserwowa\'e6. Widzie\'e6 mo\'bfemy tylko \'9cwiec\'b9ce punkty w tym lub innym miejscu na niebie.
\par Najpierw formu\'b3uje si\'ea hipotez\'ea wyja\'9cniaj\'b9c\'b9, \'bfe \'9cwiec\'b9ce punkty poruszaj\'b9 si\'ea wzd\'b3u\'bf okre\'9clonej krzywej na sklepieniu niebieskim. T\'ea krzyw\'b9 mo\'bfna przedstawi\'e6 za pomoc\'b9 funkcji matematycznej: Je\'bf
eli przyjmie si\'ea tak\'b9 funkcj\'ea, wtedy dadz\'b9 si\'ea z niej wyprowadzi\'e6 nie tylko zdania ju\'bf zaakceptowane na temat po\'b3o\'bfenia okre\'9clo}{n}{\f56 ego punktu \'9cwiec\'b9cego, lecz tak\'bfe przewidywania o po\'b3o\'bf
eniu tego samego punktu w innym czasie. Obserwujemy odpowiedni sektor nieba o czasie znalezionym dzi\'eaki wyprowadzeniu (liczeniu) i stwierdzamy, \'bfe punkt, o kt\'f3ry chodzi, faktycznie si\'ea tam znajduje, g}{d}{\f56 zie si\'ea powinien znajdowa\'e6
. W ten spos\'f3b hipoteza jest zweryfikowana i staje si\'ea prawem.
\par Tak stopniowo powstaje klasa - i to ca\'b3kiem obszerna - tego rodzaju praw. W odniesieniu do nich podejmuje si\'ea ponownie wyja\'9cnianie redukcyjne, w wyniku kt\'f3rego otrzymujemy w\'b3a\'9cnie teori\'ea Kopernika: zak\'b3adamy, \'bfe \'9cwiec\'b9
ce punkty s\'b9 gwiazdami i planetami i \'bfe planety obracaj\'b9 si\'ea wok\'f3\'b3 S\'b3o\'f1ca wzd\'b3u\'bf pewnych krzywych. Ten opis upraszcza oczywi\'9ccie w najwy\'bfszym stopniu faktyczne post\'eapowanie; w rzeczywisto\'9cci mamy tu do cz}{y}{
\f56 nienia z najbardziej skomplikowan\'b9 struktur\'b9, z\'b3o\'bfon\'b9 ze zda\'f1 matematycznych, kt\'f3re cz\'ea\'9cciowo pochodz\'b9 z geometrii i fizyki, cz\'ea\'9cciowo jednak s\'b9 sk\'b3adnikami samej tej teorii. Z tego kompleksu wyprowadza si
\'ea teraz rachunkowo wszystkie dotychczas ustalone p}{r}{\f56 awa, ale te\'bf prawa, kt\'f3re nie zosta\'b3y jeszcze sformu\'b3owane, i ze wszystkich tych praw daj\'b9ce si\'ea stestowa\'e6 zdania obserwacyjne o procesach na niebie. Je\'bf
eli zdania te zgadzaj\'b9 si\'ea z obserwacj\'b9, teoria jest zweryfikowana. Nast\'eapnie zostaje ona sformalizowa}{n}{\f56 a i uwidacznia si\'ea jako pot\'ea\'bfny system aksjomatyczny, w kt\'f3
rym teoria Kopernika wraz z matematycznymi i fizycznymi teoriami tworzy zesp\'f3\'b3 aksjomat\'f3w, natomiast zdania obserwacyjne s\'b9 z nich wyprowadzone.
\par }{
\par }{\f56\ul Przyk\'b3ady weryfikacji.}{ W oparciu o nowszy rozw\'f3}{\f56 j nauki przedstawiony wy\'bfej przyk\'b3ad mo\'bfna jeszcze bardziej rozszerzy\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b.
\par W\'9cr\'f3d teorii matematyczno-fizycznych, kt\'f3re s\'b3u\'bfy\'b3y do wyprowadzenia praw astronomicznych w systemie Kopernika, znajdowa\'b3a si\'ea tak\'bfe teoria grawitacji Newtona. Jak wiadomo, w 1919 roku Einstein przeciwstawi\'b3 jej inn\'b9 teori
\'ea, kt\'f3ra mia\'b3a t\'ea wielk\'b9 zalet\'ea, \'bfe by\'b3a o wiele prostsza (sprowadza ona grawitacj\'ea do czysto geometrycznych w\'b3asno\'9cci); dalej zobaczymy jeszcze, jak wa\'bfna jest ta zaleta wi\'eakszej prostoty. Dodatk}{o}{\f56 
wo jednak - i to interesuje nas tutaj przede wszystkim - teoria Einsteina mog\'b3a by\'e6 zweryfikowana za pomoc\'b9 zda\'f1 obserwacyjnych. Z teorii tej wynika\'b3a mniej wi\'eacej dwukrotnie wy\'bfsza warto\'9c\'e6 odchylenia promieni \'9c
wietlnych przez mas\'ea S\'b3o\'f1ca ni\'bf z teorii sta}{r}{\f56 szych. 29 maja 1919 roku mia\'b3o miejsce za\'e6mienie S\'b3o\'f1ca, podczas kt\'f3rego dwie ekspedycje (jedna na Wysp\'ea Ksi\'b9\'bf\'eac\'b9
 w Zatoce Gwinejskiej, pod kierownictwem Eddingtona i Cottinghama) mog\'b3y obserwowa\'e6 ten fenomen w szczeg\'f3lnie korzystnych okoliczno\'9cciach. Rez}{u}{\f56 ltaty odpowiada\'b3y ca\'b3kowicie przewidywaniom wyprowadzonym z teorii Einsteina.
\par Innym klasycznym przyk\'b3adem jest s\'b3awny eksperyment Michelsona-Morley'a (1887). Chodzi\'b3o w tym wypadku o weryfikacj\'ea obowi\'b9zuj\'b9cej w\'f3wczas teorii Stoksa i Kelvina, wed\'b3ug kt\'f3rej mia\'b3o istnie\'e6 co\'9c takiego jak eter s\'b3u
\'bf\'b9cy jako medium dla rozprzestrzeniania si\'ea promieni \'9cwietlnych. W oparciu o t\'ea teori\'ea Michelson i Morley wnioskowali, \'bfe poniewa\'bf Ziemia znajduje si\'ea w ruchu, powinien istnie\'e6 <wiatr eteru>, a st\'b9d wynika\'b3o dalej, \'bf
e}{ }{\f56 pr\'eadko\'9c\'e6 \'9cwiat\'b3a musia\'b3aby by\'e6 r\'f3\'bfna, zale\'bfnie od jego kierunku w stosunku do tego <wiatru>. W Cleveland (Ohio), za pomoc\'b9 skomplikowanych aparat\'f3w, przeprowadzono eksperyment, kt\'f3ry wykaza\'b3
 ostatecznie, \'bfe nie da si\'ea stwierdzi\'e6 }{\i\f56 \'bfadna }{\f56 r\'f3\'bfnica w pr\'eadko\'9cci \'9cwiat\'b3a. W ten spos\'f3b teoria zosta\'b3a sfalsyfikowana.
\par Najbardziej interesuj\'b9ce jest jednak, \'bfe teorii tej natychmiast nie odrzucono, lecz pr\'f3bowano j\'b9 ratowa\'e6 przez r\'f3\'bfne teorie pomocnicze. Sami Michelson i Morley s\'b9dzili, \'bfe eter porusza si\'ea wraz z Ziemi\'b9. 
W 1895 Fitzgerald sformu\'b3owa\'b3 teori\'ea pomocnicz\'b9, kt\'f3ra g\'b3osi\'b3a, \'bfe rozmiary aparat\'f3w zmieniaj\'b9 si\'ea wraz ze zmian\'b9 kierunku i dlatego nie mo\'bfna zaobserwowa\'e6 \'bfadnych r\'f3\'bfnic w pr\'eadko\'9c
ci. Dopiero teoria Einsteina umo\'bfliwi\'b3a ca\'b3kowite wyja\'9cnienie tego nowego z}{dania obserwacyjnego.
\par 
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079955}{\*\bkmkstart _Toc4080695}19. Typy zda\'f1 wyja\'9cniaj\'b9cych}{{\*\bkmkend _Toc4079955}{\*\bkmkend _Toc4080695
}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Wprowadzenie.}{\f56  Og\'f3lna struktura nauk redukcyjnych jest o wiele bardziej skomplikowana ni\'bf struktura nauk dedukcyjnych. Widzieli\'9cmy ju\'bf, \'bfe w naukach przyrodniczych nale\'bfy odr\'f3\'bfni\'e6 przynajmniej trzy rodzaje zda\'f1
: zdania obserwacyjne, hipotezy (lub prawa) i teorie. Do tego dochodzi jeszcze fakt, \'bfe, z wyj\'b9tkiem zda\'f1 obserwacyjnych, wszystkie zdania systemu redukcyjnego mog\'b9 by\'e6 podzielone na r\'f3\'bfne klasy. W tym wzg}{l}{\f56 \'ea
dzie dawniejsza metodologia okazuje si\'ea dzisiaj bardzo nieadekwatna. Wykazuje ona szeroko rozpowszechnion\'b9 tendencj\'ea do sprowadzania wszystkich tych zda\'f1 do jednego typu. Tak te\'bf np. cz\'easto s\'b9dzono, \'bfe ka\'bfde wyja\'9c
nianie redukcyjne albo indukcyjne dochodz}{i}{\f56  zawsze do skutku w wyniku sformu\'b3owania tzw. praw przyczynowych; inni natomiast twierdzili, \'bfe ka\'bfde wyja\'9cnianie polega na znajdowaniu warunk\'f3w. Tak\'bfe i dzisiaj jeszcze pokazuj\'b9 si
\'ea nierzadko tego typu tendencje monistyczne, chocia\'bf najcz\'ea\'9cciej uznaje si\'ea, \'bfe w naukach redukcyjnych (a tak\'bfe w w\'ea\'bfszej klasie nauk przyrodniczych) istniej\'b9 r\'f3\'bfne rodzaje praw i teorii i st\'b9d r\'f3wnie\'bf r\'f3
\'bfne rodzaje wyja\'9cniania.
\par Poniewa\'bf odr\'f3\'bfnienie r\'f3\'bfnych rodzaj\'f3w zda\'f1 wyja\'9cniaj\'b9cych ma znaczenie dla zrozumienia samej metody redukcyjnej lub indukcyjnej, chcemy teraz kr\'f3tko opisa\'e6 najwa\'bfniejsze z tych zda\'f1, tak jak one s\'b9
 dzisiaj rozumiane.
\par Dzisiaj odr\'f3\'bfnia si\'ea:
\par (a) wyja\'9cnianie kauzalne i wyja\'9cnianie teleologiczne, 
\par (b) prawa wsp\'f3\'b3wyst\'eapownia i prawa funkcjonalne, 
\par }{(c) prawa deterministyczne i prawa statystyczne.
\par 
\par }{\ul Typy warunk\'f3w.}{\f56  Ca\'b3kiem og\'f3lnie mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe zdania redukcyjno-wyja\'9cniaj\'b9ce ustalaj\'b9 zawsze }{\i przynajmniej }{\f56 jeden warunek wyja\'9cnianego fenomenu. W ten spos\'f3b nie twierdzi si\'ea, \'bf
e wystarcza to we wszystkich naukach, lecz tylko, \'bfe oboj\'eatnie jaki typ wyja\'9cniania wybierze si\'ea, zawsze }{\i\f56 r\'f3wnie\'bf }{\f56 b\'eadzie on zawiera\'b3 wyja\'9cnianie za pomoc\'b9 warunk\'f3w. Je\'bfeli np. sformu\'b3uje si\'ea wyja
\'9cnienie teleologiczne i powie si\'ea, \'bfe }{\i A}{ jest }{\i B}{\f56 , poniewa\'bf prowadzi to do tego, \'bfe }{\i A}{\f56  jest tak\'bfe }{\i C}{, wted}{\f56 y podaje si\'ea nie tylko cel bycia }{\i A-B, }{\f56 lecz r\'f3wnie\'bf warunek tego faktu.

\par Warunki dzieli si\'ea na wystarczaj\'b9ce, konieczne oraz wystarczaj\'b9ce i konieczne.
\par }{\i\f56 (1) Warunki wystarczaj\'b9ce. }{\f56 M\'f3wimy, \'bfe }{\i A }{\f56 jest wystarczaj\'b9cym warunkiem }{\i B}{\f56 , wtedy i tylko wtedy, gdy obowi\'b9zuje zdanie \ldblquote Je\'bfeli }{\i A, }{to }{\i B\rdblquote . }{\f56 
W tym wypadku wystarcza bowiem, \'bfeby by\'b3o dane }{\i A, }{\f56 wtedy tak\'bfe dane jest }{\i B.
\par (2) Warunki konieczne. }{\f56 M\'f3wimy, \'bfe }{\i A}{ jest koniecznym warunkiem }{\i B}{\f56 , wtedy i tylko wtedy, gdy obowi\'b9zuje (odwrotne) zdanie: \ldblquote Je\'bfeli }{\i B, }{to }{\i A\rdblquote . }{Gdyby }{\i A}{\f56  nie by\'b3
o dane, wtedy tak\'bfe nie mog\'b3oby si\'ea pojawi\'e6 }{\i B; A }{\f56 jest wi\'eac tutaj koniecznym warunkiem }{\i B}{.
\par }{\i\f56 (3) Warunki wystarczaj\'b9ce i konieczne. }{\f56 M\'f3wimy, \'bfe }{\i A}{\f56  jest warunkiem wystarczaj\'b9cym i koniecznym }{\i B}{\f56 , wtedy i tylko wtedy, gdy oba wy\'bfej wymienione zdania obowi\'b9zuj\'b9, tzn.}{ }{\i \ldblquote A }{
wtedy i tylko wtedy, gdy }{\i B\rdblquote .
\par }{\f56 Wydaje si\'ea, \'bfe ostatecznie wszystkie nauki d\'b9\'bf\'b9 do formu\'b3owania warunk\'f3w wystarczaj\'b9cych i koniecznych. Jest to np. prawd\'b9 w odniesieniu do fizyki klasycznej. W wielu jednak wypadkach trzeba si\'ea zadowoli\'e6
 innym typem warunk}{\'f3w.
\par }{\f56 Ka\'bfda klasyfikacja naukowa dostarcza naocznych przyk\'b3ad\'f3w dla dw\'f3ch pierwszych typ\'f3w warunk\'f3w. Bazuje ona, jak \'b3atwo mo\'bfna dojrze\'e6, na tzw. prawach wsp\'f3\'b3wyst\'eapownia. Je\'bfeli np. m\'f3wimy, \'bf
e wszystkie ssaki s\'b9 kr\'eagowcami, to w zdaniu tym zawarte jest prawo wsp\'f3\'b3wyst\'eapowania, kt\'f3re stwierdza konieczny warunek bycia ssakiem, a mianowicie bycie kr\'eagowcem. Jednocze\'9cnie zostaje stwierdzony tak\'bfe warunek wystarczaj\'b9
cy bycia kr\'eagowcem, mianowicie bycie ssakiem, gdy\'bf dla istoty \'bfywej wystarcza, aby by\'b3a ssakiem, \'bfeby tym samym by\'b3a kr\'eagowcem.
\par Przyk\'b3adu dla trzeciego rodzaju warunk\'f3w dostarcza wiele praw chemicznych, zgodnie z kt\'f3rymi pewna substancja posiada t\'ea lub inn\'b9 cech\'ea, np. specyficzny ci\'ea\'bfar.
\par Dla dzisiejszej metodologii nie ulega w\'b9tpliwo\'9cci, \'bfe wiele wyja\'9cnie\'f1 przyjmuje form\'ea tego typu zda\'f1. Nie s\'b9 one oczywi\'9ccie prawami przyczynowymi, gdy\'bf fenomen nie jest wyja\'9cniany za pomoc\'b9 jakiej\'9c
 przyczyny, lecz za pomoc\'b9 czego\'9c z dziedziny formy (w arystotelesowskim sensie tego s\'b3owa).
\par }{
\par }{\f56\ul Wyja\'9cnianie kauzalne i teleolo}{\ul giczne.}{\f56  Zauwa\'bfyli\'9cmy ju\'bf, \'bfe w wielu naukach wyja\'9cnianie przez same warunki nie wystarcza. Przewa\'bfa raczej wyja\'9cnianie kauzalne, kt\'f3
re polega na podaniu przyczyny fenomenu. Nale\'bfy jednak oddzieli\'e6 dwa r\'f3\'bfne poj\'eacia przyczyny.
\par }{(1)}{\i\f56  Poj\'eacie ontologiczne. }{\f56 Poj\'eacie to mo\'bfna z grubsza opisa\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b. Pojawienie si\'ea }{\i A}{\f56  jest przyczyn\'b9 pojawienia si\'ea }{\i B }{\f56 wtedy, gdy w danych okoliczno\'9cciach }{\i A }{
\f56 wywo\'b3uje urzeczywistnienie si\'ea }{\i B. A }{\f56 pojawia si\'ea tutaj jako pewien }{\i agens, }{\f56 kt\'f3ry wywiera wp\'b3yw na }{\i B, }{\f56 udzielaj\'b9c }{\i B }{bytu.
\par }{\f56 Pod wp\'b3ywem Hume'a i jego nast\'eapc\'f3w wielu metodolog\'f3w twierdzi\'b3o kategorycznie, \'bfe to poj\'eacie przyczyny nigdy nie wyst\'eapuje w naukach przyrodniczych. Trudno jest jednak zaprzeczy\'e6, \'bfe bardzo wielu przyrodnik\'f3
w (nie tylko psycholog\'f3w i historyk\'f3w) bardzo cz\'easto w swoich wyja\'9cnieniach my\'9cli o przyczynie w\'b3a\'9cnie w ten spos\'f3b. Tak np. geologowie powstawanie g\'f3r interpretuj\'b9 ca\'b3kiem jednoznacznie jako wywo\'b3
ane przyczynowo przez czynniki geotektoniczne - a zatem wywo\'b3ane przyczynowo w ontologicznym sensie tego }{w}{\f56 yra\'bfenia.
\par }{(2)}{\i\f56  Poj\'eacie fenomenalistyczne. }{\f56 W fizyce, a tak\'bfe jeszcze w wielu innych wysoko rozwini\'eatych naukach, ontologiczne poj\'eacie przyczyny wydaje si\'ea by\'e6, i to z dobrze umotywowanych racji, wyeliminowane. Je\'bfeli si\'ea
 mianowicie za\'b3o\'bfy, \'bfe dana nauka ma do czynienia tylko ze zdaniami obserwacyjnymi, kt\'f3re opisuj\'b9 zmys\'b3owo daj\'b9ce si\'ea obserwowa\'e6 fenomeny, wtedy jest jasne, \'bfe nie mo\'bfe tu by\'e6 mowy o \'bfadnym wp\'b3ywie, poniewa\'bf
 nie da si\'ea on zmys\'b3owo zaobserwowa\'e6. Wydaje si\'ea wi\'eac, \'bfe nauki te og}{r}{\f56 aniczaj\'b9 si\'ea do wyja\'9cniania przez warunki. A jednak tak nie jest. Wprawdzie, jak powiedzieli\'9cmy, wyst\'eapuj\'b9 tu cz\'easto zdania stwierdzaj
\'b9ce wy\'b3\'b9cznie tylko warunki, ale m\'f3wi si\'ea jednak zawsze r\'f3wnie\'bf o przyczynach i o wyja\'9cnianiu przyczynowym.
\par Co tutaj mog\'b9 znaczy\'e6 te wyra\'bfenia? Wydaje si\'ea, \'bfe przez przyczyn\'ea rozumie si\'ea: (1) warunek wystarczaj\'b9cy, kt\'f3ry (2) czasowo poprzedza to, co jest wywo\'b3ane przyczynowo, albo przynajmniej jest z nim r\'f3
wnoczesny i, dodatkowo, (3) znajduje si\'ea z nim w pewnych stosunkach p}{r}{\f56 zestrzennych. Nie jest to jednak ani jasne, ani wyra\'9fne i st\'b9d jest zrozumia\'b3e, dlaczego wielu metodolog\'f3w wsp\'f3\'b3czesnych woli w og\'f3le wyeliminowa\'e6
 ten rodzaj przyczynowo\'9cci i m\'f3wi\'e6 tylko o warunkach.
\par Jeszcze bardziej kontrowersyjne s\'b9, ci\'b9gle na nowo pojawiaj\'b9ce si\'ea, tzw. wyja\'9cnienia teleologiczne. Ich istota polega na tym, \'bfe podaje si\'ea cel wyja\'9cnianego fenomenu. Na przyk\'b3ad wspania\'b3\'b9 struktur\'ea pewnych kwiat\'f3
w wyja\'9cnia si\'ea przez to, \'bfe zapewnia ona zap\'b3odnienie. Z logicznego punktu widzenia ten typ wyja\'9cn}{i}{\f56 ania jest cz\'ea\'9cciowo przeciwstawny przyczynowemu, gdy\'bf podaje si\'ea
 w nim wprawdzie warunek fenomenalny, ale warunek ten znajduje si\'ea }{\i\f56 w jeszcze nie istniej\'b9cym }{\f56 fenomenie, kt\'f3ry czasowo pojawia si\'ea dopiero po fenomenie wyja\'9cnianym.
\par }{W fizyce i w innych naukach }{\f56 zajmuj\'b9cych si\'ea natur\'b9 nieo\'bfywion\'b9 do wyja\'9cnie\'f1 teleologicznych nikt si\'ea ju\'bf obecnie nie odwo\'b3uje. W naukach biologicznych wyja\'9cnianie przyczynowe wydaje si\'ea wprawdzie dominowa\'e6
, ale od czasu do czasu pojawia si\'ea tak\'bfe wyja\'9cnianie teleologiczne, np. w wyp}{a}{\f56 dku problemu celowo\'9cci organ\'f3w. Tak samo w socjologii pojawiaj\'b9 si\'ea tendencje teleologiczne, chocia\'bf jako ca\'b3o\'9c\'e6
 zbudowana jest kauzalnie.
\par Wyja\'9cnianie teleologiczne kryje trudne problemy filozoficzne. Przede wszystkim powstaje pytanie, jak co\'9c, co jeszcze si\'ea nie pojawi\'b3o, co jeszcze nie istnieje, mo\'bfe wyja\'9cni\'e6 (istniej\'b9cy) fenomen. Pomijamy tutaj ten i inne wa\'bf
ne problemy filozoficzne, kt\'f3re przekraczaj\'b9 granice czystej metodologii.
\par }{
\par }{\ul Prawa funkcjonalne.}{\f56  W wysoko rozwini\'eatych naukach - nie tylko w fizyce, lecz tak\'bfe w psychologii - formu\'b3uje si\'ea tzw. prawa funkcjonalne. Maj\'b9 one zawsze nast\'eapuj\'b9c\'b9 form\'ea: dla ka\'bfdego }{\i A}{, }{\i F}{ i }{\i G
}{ - przy czym }{\i F}{ i }{\i G}{\f56  s\'b9 cechami }{\i A}{\f56  - wielko\'9c\'e6 }{\i F}{\f56  jest (matematyczn\'b9) funkcj\'b9 wielko\'9cci }{\i G}{\f56 . Prostym i klasycznym przyk\'b3adem jest tu fizyczne prawo spadania cia\'b3: pr\'eadko\'9c\'e6
 jakiego\'9c cia\'b3a jest funkcj\'b9 jego czasu spadania.
\par Jak mo\'bfna logicznie zinterpretowa\'e6 tego rodzaju prawa? S\'b9 one zdaniami zawieraj\'b9cymi }{\i podw\'f3jne uog\'f3lnienie: }{\f56 najpierw m\'f3wi si\'ea o wszystkich }{\i A}{, np. o wszystki}{\f56 ch spadaj\'b9cych cia\'b3ach, dok\'b3
adnie tak jak w prawach nie-funkcjonalnych. Do tego dochodzi jednak drugie uog\'f3lnienie: funkcja matematyczna pokrywa si\'ea ze zdaniem uniwersalnym, \'bfe wszystkie wielko\'9cci jednego rodzaju przyporz\'b9dkowane s\'b9 w pewien spos\'f3b wielko\'9c}{
ciom drugiego rodzaju.
\par }{\f56 Fundamentalnie rzecz bior\'b9c, prawa funkcjonalne s\'b9 wi\'eac tylko pewn\'b9 skomplikowan\'b9 form\'b9 praw warunkowych. Trzeba przy tym zauwa\'bfy\'e6, \'bfe odpowiednie warunki mog\'b9 mie\'e6 wymieniony wy\'bf
ej, trojaki charakter. Praktycznie jednak ka\'bfda nauka d\'b9\'bfy do formu\'b3owania praw funkcjonalnych, kt\'f3re s\'b9 wystarczaj\'b9cymi i koniecznymi warunkami danego fenomenu.
\par Ustanawianie praw funkcjonalnych jest g\'b3\'f3wnym zadaniem indukcji ilo\'9cciowej. Niestety, ta cz\'ea\'9c\'e6 og\'f3lnej metodologii nie jest jeszcze opracowana teoretycznie, chocia\'bf ka\'bfda nauka przyrodnicza, kt\'f3ra formu\'b3
uje tego rodzaju prawa, posiada do tego celu swoje w\'b3asne metody.
\par }{
\par }{\ul Prawa statystyczne.}{\f56  Jeszcze przed kilkoma dziesi\'b9tkami lat prawa statystyczne stosowane by\'b3y prawie wy\'b3\'b9cznie w naukach spo\'b3ecznych, dzisiaj u\'bfywa si\'ea ich tak\'bf
e w wielu innych dziedzinach. Chodzi tutaj nie o zdania o indywiduach, lecz o klasach indywidu\'f3w. W prawach statystycznych m\'f3wi si\'ea, \'bfe pewna cecha B przys\'b3uguje okre\'9clonej cz\'ea\'9cci element\'f3w klasy A, np. 60% tych element\'f3
w. Prostym}{ }{\f56 przyk\'b3adem jest statystyczne prawo \'9cmiertelno\'9cci, kt\'f3re g\'b3osi, \'bfe z 1000 \'bfywo urodzonych ludzi n umrze w k-tym roku \'bfycia.
\par Takie prawa nazywane s\'b9 tak\'bfe \ldblquote indeterministycznymi\rdblquote , poniewa\'bf nie m\'f3wi si\'ea w nich nic okre\'9clonego (zdeterminowanego) o poszczeg\'f3lnych indywiduach; z tego np. \'bfe z 1000 \'bfywo urodzonych Francuz\'f3w dok\'b3
adnie 138 umiera w 47 roku \'bfycia, nie wynika absolutnie nic na temat \'9cmierci mojego przyjaciela Jean-Paula, kt\'f3ry aktualnie ma 47 lat: mo\'bfe on umrze\'e6, ale mo\'bfe tak\'bfe \'bfy\'e6. W takich wypadkach}{ }{\f56 m\'f3wi si\'ea wi\'ea
c o prawdopodobie\'f1stwie, kt\'f3re matematycznie da si\'ea dok\'b3adnie obliczy\'e6. Ale \'9ccis\'b3o\'9c\'e6 tego obliczenia nie mo\'bfe nas myli\'e6 co do jego rezultat\'f3w, nie mo\'bfe nic zmieni\'e6 w tym, \'bfe nie jeste\'9cmy w stanie wiedzie\'e6
, co b\'eadzie si\'ea dzia\'b3o z jakim\'9c indywid}{uum.
\par }{\f56 Jasne jest zatem, \'bfe prawa statystyczne nie tworz\'b9 osobnego rodzaju obok innych rodzaj\'f3w praw; to, co posiada form\'ea statystyczn\'b9 mo\'bfe by\'e6 r\'f3wnie dobrze wyja\'9cnieniem przez warunki jak te\'bf wyja\'9c
nieniem przyczynowym, znane s\'b9 tak\'bfe prawa statystyczno-funk}{cjonalne.
\par }{\f56 Nale\'bfy jeszcze zauwa\'bfy\'e6, \'bfe prawa nie-statystyczne mo\'bfna uj\'b9\'e6 jako wypadek graniczny praw statystycznych; wed\'b3ug tych praw dany fenomen wyst\'eapuje w 100% wypadk\'f3w.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079956}{\*\bkmkstart _Toc4080696}20. Indukcja{\*\bkmkend _Toc4079956}{\*\bkmkend _Toc4080696}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Indukcja autentyczna i nieautentyczna.}{\f56  Wa\'bfn\'b9 i stosowan\'b9 przede wszystkim w naukach przyrodniczych form\'b9 redukcji jest indukcja. Od indukcji autentycznej nale\'bfy najpierw odr\'f3\'bfni\'e6 r\'f3\'bfne metody my\'9c
lenia nazywane wprawdzie \ldblquote indukcj\'b9\rdblquote , lecz nie b\'ead\'b9ce redukcjami.
\par (1) Indukcj\'b9 nieautentyczn\'b9 jest tzw. indukcja matematyczna. Polega ona na zastosowaniu nast\'eapuj\'b9cej regu\'b3y. Je\'bfeli }{\i F}{\f56  przys\'b3uguje liczbie 1, i je\'bfeli przys\'b3uguje ono liczbie }{\i n}{\f56 , wtedy tak\'bfe liczbie }{
\i n}{ + 1, to }{\i F}{\f56  przys\'b3uguje ka\'bfdej liczbie. Tego typu <indukcje> s\'b9 bardzo cz\'easte w matematyce, powinno by\'e6 jednak jasne, \'bfe chodzi tutaj raczej o autentyczn\'b9 dedukcj\'ea. Nazwa \ldblquote indukcja\rdblquote 
 jest w tym wypadku zwodnicza.
\par (2) Poza tym m\'f3wi si\'ea niekiedy o tzw. <zupe\'b3nej> czy te\'bf <sumatywnej> indukcji. Stosuje si\'ea przy tym nast\'eapuj\'b9c\'b9 regu\'b3\'ea: je\'bfeli }{\i x}{\i\sub 1}{, }{\i x}{\i\sub 2}{\i , x}{\i\sub 3}{\i  }{... }{\i x}{\i\sub n}{\f56  s
\'b9 elementami klasy }{\i a }{\f56 i s\'b9 wszystkimi jej elementami (tzn., \'bfe poza nimi nie istnieje \'bfaden element tej klasy) i je\'bfeli }{\i F}{\f56  przys\'b3uguje }{\i x}{\i\sub 1}{, }{\i x}{\i\sub 2}{\i , x}{\i\sub 3}{\i  }{... }{\i x}{
\i\sub n}{, wtedy }{\i F}{\f56  przys\'b3uguje wszystkim elementom }{\i a}{\f56 . Tak\'bfe i to nie jest \'bfadn\'b9 indukcj\'b9 w autentycznym sensie, lecz pewnym rodzajem dedukcji; istnieje bowiem w logice matematycznej prawo, na kt\'f3rym mo\'bf
na niezawodnie oprze\'e6 t\'ea regu\'b3\'ea. Chocia\'bf jej zastosowanie jest niekiedy po\'bfyteczne, to w naukach przyrodniczych nie da si\'ea ona praktykowa\'e6, gdy\'bf zwykle mamy w nich do czynienia z niesko\'f1czonymi klasami, a niesko\'f1
czona liczba rzeczy nigdy nie mo\'bfe by\'e6 obserwowana.
\par (3) Nale\'bfy jeszcze zauwa\'bfy\'e6, \'bfe Arystoteles u\'bfywa\'b3 tego s\'b3owa nie tylko dla okre\'9clenia pewnego rodzaju wnioskowania, lecz tak\'bfe w wypadku abstrakcji, a wi\'eac metody tworzenia poj\'ea\'e6. Tak\'bf
e i dzisiaj jest to zwyczajem niekt\'f3rych filozof\'f3w, ale chodzi wtedy o metod\'ea, kt\'f3ra ma\'b3o ma wsp\'f3lnego z indukcj\'b9 w naukach przyrodniczych.
\par \ldblquote Autentyczn\'b9 indukcj\'b9\rdblquote  nazywamy tutaj, po pierwsze, proces wnioskowania, a wi\'eac metod\'ea my\'9clenia, za pomoc\'b9 kt\'f3rej formu\'b3uje si\'ea }{\i zdania; }{\f56 po drugie metod\'ea, kt\'f3ra jest istotnie }{\i\f56 
rozszerzaj\'b9ca, }{\f56 tzn. przechodzi si\'ea w niej nie tylko od sumy indywidu\'f3w do og\'f3\'b3u (jak w indukcji zupe\'b3nej), lecz od }{\i kilku }{\f56 indywidu\'f3w, kt\'f3re nie s\'b9 wszystkimi elementami wchodz\'b9cej w gr\'ea klasy, do og\'f3
\'b3u. Tego rodzaju post\'eapowanie przedstawia oczywi\'9ccie szczeg\'f3lnie trudny problem metodologiczny: co nas uprawnia do takiego przej\'9ccia? Jest to tzw. problem indukcji. Ju\'bf Arystoteles, z godn\'b9 podziwu wnikliwo\'9cci\'b9, pokaza\'b3, \'bf
e indukcja nie jest konkluzywna i jego dow\'f3d na to do dzisiaj nie zosta\'b3 obalony. A jednak indukcja stosowana jest ci\'b9gle nie tylko w \'bfyciu codziennym, }{\i lecz }{\f56 tak\'bfe stanowi jedn\'b9 z g\'b3\'f3
wnych metod w naukach przyrodniczych. Na jakiej podstawie?
\par Nie mo\'bfemy tutaj dyskutowa\'e6 r\'f3\'bfnych pr\'f3b rozwi\'b9zania tych trudnych problem\'f3w filozoficznych i musimy si\'ea ograniczy\'e6 do wskazania, \'bfe pewne pytania metodologiczne s\'b9
 przez nie uwarunkowane. W ramach naszego przedstawienia nie chodzi o to, aby poszczeg\'f3lne }{m}{\f56 etody filozoficznie uprawomocnia\'e6, lecz tylko o to, aby opisa\'e6 metody, kt\'f3re s\'b9 dzisiaj stosowane w praktyce naukowej i rozwa\'bf
ane w metodologii.
\par }{
\par }{\f56\ul Podzia\'b3 indukcji.}{\f56  Indukcje, kt\'f3re okre\'9clili\'9cmy jako \ldblquote autentyczne\rdblquote , mo\'bfna podzieli\'e6 w nast\'eapuj\'b9cy spos\'f3b.
\par }{(1) Z}{\f56 e wzgl\'eadu na przedmiot na }{\i\f56 pierwszorz\'eadne i drugorz\'eadne. }{\f56 Pierwsze prowadz\'b9 do hipotez lub praw, drugie do teorii (zob. wy\'bfej, s. 68).
\par (2) Ze wzgl\'eadu na rodzaj zda\'f1 wyja\'9cniaj\'b9cych na indukcje }{\i\f56 jako\'9cciowe }{i}{\i\f56  ilo\'9cciowe, deterministyczne }{i}{\i  statystyczne, }{\f56 zale\'bfnie od tego, czy powstaj\'b9ce zdanie dotyczy tylko wsp\'f3\'b3wyst\'ea
powania fenomen\'f3w czy te\'bf ich wzajemnej funkcjonalnej zale\'bfno\'9cci, a to albo w sensie niezmiennym, albo w sensie statystycznym. Jak ju\'bf zauwa\'bfyli\'9cmy, metody indukcji ilo\'9cciowej s\'b9 jeszcze ma\'b3o teoretyc}{znie opracowane.
\par }{\f56 (3) Ze wzgl\'eadu na sam\'b9 metod\'ea indukcje dziel\'b9 si\'ea na }{\i enumeracyjne i eliminacyjne. }{\f56 Indukcja enumeracyjna akumuluje tylko zdania, kt\'f3re mog\'b9 by\'e6 wyprowadzone ze zdania wyja\'9cniaj\'b9cego. Rozstrzygaj\'b9
ca jest tu ilo\'9c\'e6 zebranych zda\'f1. W wypadku indukcji eliminacyjnej nie potrzeba mno\'bfy\'e6 zda\'f1 na temat wypadk\'f3w indywidualnych (np. zda\'f1 obserwacyjnych), lecz eliminuje si\'ea mo\'bfliwe hipotezy, kt\'f3re w danej sytuacji mog\'b3
yby wchodzi\'e6 w gr\'ea. Przy tej drugiej metodzie ilo\'9c\'e6 wzi\'eatych pod uwag\'ea }{z}{\f56 da\'f1 jest nieistotna, istotny jest natomiast ich rodzaj, tzn. r\'f3\'bfnorodno\'9c\'e6 uwzgl\'eadnianych fenomen\'f3w. }{\i Tabulae }{\f56 
Francisa Bacona i metody Milla s\'b9 specjalnymi sposobami stosowania indukcji eliminacyjnej.
\par }\pard\plain \s34\qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {\f56 Przyjmuje si\'ea dzisiaj powszechnie, \'bfe czysto enumeracyjna indukcja stosowana jest bardzo rzadko - zwyk\'b3o si\'ea j\'b9 nawet niekiedy okre\'9cla\'e6 jako 
\ldblquote nienaukow\'b9\rdblquote . Z drugiej strony, metodologowie nie s\'b9 zgodni, jak nale\'bfy rozumie\'e6 drugi rodzaj indukcji. Podczas gdy G. von Wright jest zdania, \'bfe jest ona wy\'b3\'b9cznie elimin}{a}{\f56 
cyjna, to R. N. Braithwaite utrzymuje, \'bfe eliminacja odgrywa dzi\'9c znikom\'b9 rol\'ea w praktyce nauk przyrodniczych, kt\'f3rych post\'eap wynika raczej z konfirmacji ni\'bf z falsyfikacji (tzn. eliminacji).
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Metody Milla.}{\f56  Chocia\'bf s\'b9 one przestarza\'b3e, a nawet w tej formie, w jakiej ujmowa\'b3 je John Stuart Mill, nigdy nie by\'b3y w nauce stosowane; to jednak om\'f3wimy je teraz kr\'f3tko, poniewa\'bf u\'b3atwiaj\'b9 wgl\'b9
d w to, co rzeczywi\'9ccie dzieje si\'ea podczas wnioskowania indukcyjnego.
\par Mill przedstawia pi\'ea\'e6 takich metod. Streszczamy jego opis, przy czym to, co on nazywa \ldblquote przyczyn\'b9\rdblquote , t\'b3umaczymy jako \ldblquote warunek\rdblquote  i dla prostoty zak\'b3adamy, \'bfe istniej\'b9 tylko dwie klasy fenomen\'f3
w, a ka\'bfda z nich posiada tylko trzy elementy: }{\i a, b, c }{i}{\i  A, B, C.
\par }{(1)}{\i\f56  Metoda zgodno\'9cci: a }{\f56 pojawia si\'ea zar\'f3wno z}{\i  AB }{jak i z }{\i AC. }{\f56 Za\'b3o\'bfywszy, \'bfe (1) a w og\'f3le posiada jaki\'9c warunek i \'bfe (2) tylko }{\i ABC }{\f56 wchodz\'b9 w gr\'ea jako mo\'bf
liwe warunki, wynika z tego, \'bfe }{\i A}{\f56  jest warunkiem wystarczaj\'b9cym dla }{\i a}{.
\par (2)}{\i\f56  Metoda r\'f3\'bfnicy: a }{\f56 pojawia si\'ea wraz z}{\i  ABC, }{\f56 natomiast nie pojawia si\'ea z}{\i  BC }{(gdzie brakuje tylko }{\i A}{)}{\i . }{\f56 Przy takich samych za\'b3o\'bfeniach wynika, \'bfe }{\i A}{ jest koniecznym warunkiem }
{\i a}{.
\par (3)}{\i\f56  Po\'b3\'b9czone metody zgodno\'9cci i r\'f3\'bfnicy: a}{\f56  pojawia si\'ea wraz }{\i AB }{i}{\i  AC, }{\f56 natomiast nie pojawia si\'ea z}{\i  BC. }{\f56 Przyjmuj\'b9c ci\'b9gle te same za\'b3o\'bfenia, mo\'bfna st\'b9d wnioskowa\'e6, \'bf
e }{\i A}{\f56  jest wystarczaj\'b9cym i koniecznym warunkiem dla }{\i a}{.
\par (4)}{\i  Metoda reszt: }{\f56 w wyniku innych indukcji zosta\'b3o stwierdzone, \'bfe }{\i B}{ jest warunkiem }{\i b }{i }{\i C}{ jest warunkiem }{\i c}{; }{\i abc }{\f56 pojawiaj\'b9 si\'ea wraz z }{\i ABC. }{\f56 Pod wy\'bf
ej wymienionymi warunkami i dodatkowym, \'bfe ka\'bfdy fenomen mo\'bfe by\'e6 warunkiem tylko jednego typu fenomen\'f3w, wynika, \'bfe }{\i A}{\f56  jest wystarczaj\'b9cym i koniecznym warunkiem }{\i a}{.
\par (5)}{\i\f56  Metoda zmian towarzysz\'b9cych: A }{\f56 zmienia si\'ea w taki sam spos\'f3b jak }{\i a, B i }{\f56 C zmieniaj\'b9 si\'ea jednak w inny spos\'f3b. Jest to metoda indukcji ilo\'9cciowej, o kt\'f3rej jeszcze b\'eadziemy m\'f3wili; tymczasowo mo
\'bfemy j\'b9 pomin\'b9\'e6.
\par W wypadku czterech pierwszych metod da\'b3o si\'ea zauwa\'bfy\'e6, \'bfe wymagaj\'b9 one przynajmniej dw\'f3ch za\'b3o\'bfe\'f1, mianowicie, \'bfe w og\'f3le istnieje warunek odpowiedniego typu i - dalej - \'bfe tylko jeden z wyliczonych fenomen\'f3
w (w naszym przyk\'b3adzie }{\i ABC) }{\f56 mo\'bfe by\'e6 tym warunkiem. Pierwsze z tych za\'b3o\'bfe\'f1 nazywa si\'ea \ldblquote postulatem determinizmu\rdblquote , drugie nazywane jest niekiedy \ldblquote postulatem zamkni\'eatego systemu\rdblquote 
. Je\'bfeli je za\'b3o\'bfymy, wtedy wnioski wynikaj\'b9 }{\i dedukcyjnie. }{\f56 Mo\'bfna jednak zaraz zapyta\'e6, jak takie za\'b3o\'bfenia mog\'b9 by\'e6 usprawiedliwione. Faktycznie nie tylko nie maj\'b9 one \'bfadnego uzasadnienia, lecz cz\'ea
sto musz\'b9 by\'e6 po prostu uznane za fa\'b3szywe.
\par }{
\par }{\f56\ul Za\'b3o\'bfenia metod Milla.}{\f56  Zauwa\'bfmy najpierw, \'bfe determinizm, o kt\'f3rym tuta}{j jest mowa, nie jest determinizmem }{\i ontologicznym.}{\f56  Nauki przyrodnicze nie znaj\'b9 przyczynowo\'9cci ontologicznej i st\'b9d te\'bf
 nie pos\'b3uguj\'b9 si\'ea determinizmem w tym sensie (z czego poza tym wynika, \'bfe bezsensowne jest dedukowanie wolno\'9cci woli z odrzucenia determinizmu metodologicznego). Ale je\'bfeli nawet m\'f3wi si\'ea tylko o determinizmie fenomenalnym (a wi
\'eac nie o przyczynach ontologicznych, lecz o warunkach), wyra\'bfenie to jest jeszcze wieloznaczne. O}{\i\f56  \'9ccis\'b3ym determinizmie }{\f56 da si\'ea m\'f3wi\'e6 tylko w wypadku po\'b3\'b9czonej metody zgodno\'9cci i r\'f3\'bfnicy, gdy\'bf
 tylko tutaj przyjmuje si\'ea, \'bfe dla ka\'bfdego fenomenu istnieje warunek wystarczaj\'b9cy i konieczny. W metodzie r\'f3\'bfnicy zak\'b3ada si\'ea tylko, \'bfe dla ka\'bfdego fenomenu istnieje warunek konieczny, tzn. \'bf
e zawsze konieczny jest pewien inny}{ }{\f56 fenomen, nie za\'9c, \'bfe wyst\'b9pienie pierwszego fenomenu wystarcza\'b3oby, \'bfeby r\'f3wnie\'bf obecny by\'b3 drugi. W tym wypadku m\'f3wi si\'ea o}{\i\f56  cz\'ea\'9cciowym determinizmie. }{\f56 
Jest to za\'b3o\'bfenie akceptowane w dzisiejszej mikrofizyce: \'bfeby jak\'b9\'9c cz\'b9stk\'ea, np. elektron, wprawi\'e6 w ruch musz\'b9 by\'e6 spe\'b3nione pewne warunki, jednak one same nie wystarczaj\'b9, gdy\'bf nawet wtedy, gdy s\'b9 spe\'b3
nione, oczekiwany fenomen mo\'bfe nie wyst\'b9pi\'e6.
\par Jak mo\'bfna usprawiedliwi\'e6 przyj\'eacie jednego b\'b9d\'9f drugiego rodzaju determinizmu? Na pewno nie przez odwo\'b3anie si\'ea do ontologii. Mo\'bfe ona pokaza\'e6, \'bfe ka\'bfdy fenomen ma przyczyn\'ea, ale nie \'bfe przyczyna ta jest }{\i 
fenomenem. }{\f56 Tak\'bfe logika nie mo\'bfe dostarczy\'e6 usprawiedliwienia dla zasady determinizmu. Wreszcie nie mo\'bfe ona by\'e6 r\'f3wnie\'bf ustalona indukcyjnie, poniewa\'bf jest za\'b3o\'bfona w ka\'bfdej indukcji. W tych oto prostych uwagach le
\'bfy punkt ci\'ea\'bfko\'9cci tzw. problemu indukcji i wystarczaj\'b9 one, aby pokaza\'e6, \'bfe ka\'bfda pr\'f3ba transformacji indukcji w dedukcj\'ea przez przyj\'eacie nowych przes\'b3anek jest skazana na niepowodzenie.
\par }{To samo dotyczy dru}{\f56 giego rodzaju determinizmu. Nie mamy ani ontologicznej, ani logicznej, ani indukcyjnej podstawy dla za\'b3o\'bfenia, \'bfe mo\'bfliwe s\'b9 }{\i tylko }{\f56 hipotezy wzi\'eate przez nas pod uwag\'ea. Przeciwnie, wiemy z do\'9c
wiadczenia, \'bfe wiele innych hipotez jest tak\'bfe mo\'bfliwych.
\par }{Uwagi t}{\f56 e potwierdzaj\'b9 to, co ju\'bf powiedzieli\'9cmy o determinizmie: nie istnieje most mi\'eadzy indukcj\'b9 a dedukcj\'b9, w ka\'bfdym razie nie w formie dodatkowych przes\'b3anek.
\par Niekt\'f3rzy metodologowie, aby jeszcze o tym kr\'f3tko wspomnie\'e6, pr\'f3bowali ustali\'e6 to po\'b3\'b9czenie w inny spos\'f3b. Twierdzili mianowicie, \'bfe indukcja wtedy zmienia si\'ea w dedukcj\'ea, gdy odpowiedni fenomen po prostu inaczej si\'ea
 zdefiniuje. Jako przyk\'b3ad we\'9fmy diament i za\'b3\'f3\'bfmy, \'bfe dot\'b9d by\'b3 on zdefiniowany przez trzy w\'b3asno\'9cci: }{\i A, B }{i}{\i  C}{\f56 . Za\'b3\'f3\'bfmy tak\'bfe, \'bfe kto\'9c spali\'b3 jeden lub dwa diamenty, tak jak to uczyni
\'b3 Lavoisier, i widzi, \'bfe ze spalenia powsta\'b3 tlenek w\'eagla (CO), st\'b9d te\'bf twierdzi, \'bfe ka\'bfdy diament sk\'b3ada si\'ea z w\'eagla. Jak twierdzenie to da si\'ea usprawiedliwi\'e6? Po prostu tak, \'bfe nowo znalezion\'b9 w\'b3asno\'9c
\'e6, byci}{e}{\f56  z w\'eagla, doda si\'ea do ju\'bf znanych w\'b3asno\'9cci }{\i ABC: }{\f56 \ldblquote diamentem\rdblquote  ma si\'ea od teraz nazywa\'e6, zgodnie z now\'b9 definicj\'b9, ka\'bfde cia\'b3o, kt\'f3re posiada w\'b3asno\'9cci }{\i ABC i }
{\f56 dodatkowo nowo odkryt\'b9 w\'b3asno\'9c\'e6 bycia z w\'eagla. Je\'bfeli to za\'b3o\'bfymy, wtedy dedukcyjnie wynika, \'bfe diament musi zawsze sk\'b3ada\'e6 si\'ea z w\'eagla.
\par Od razu jednak wida\'e6, \'bfe tego rodzaju czysto konwencjonalna metoda nie wchodzi powa\'bfnie w rachub\'ea w naukach przyrodniczych. Wprawdzie da si\'ea ona konsekwentnie przeprowadzi\'e6, ale pozostawia bez odpowiedzi pytanie, dlaczeg}{o }{\i ABC }{
\f56 ma zawsze wyst\'eapowa\'e6 z nowo odkryt\'b9 w\'b3asno\'9cci\'b9. Konwencja nie jest prawem przyrody, a nauka wymaga powa\'bfniejszych uzasadnie\'f1.
\par }{
\par }{\ul Indukcja i system.}{\f56  Gdy przyjrzymy si\'ea bli\'bfej, jak rzeczywi\'9ccie wygl\'b9da praktyka w naukach przyrodniczych, wtedy dostrze\'bfemy, \'bfe decyduj\'b9cym czynnikiem w formu\'b3owaniu praw jest zupe\'b3nie co\'9c innego ni\'bf za\'b3o
\'bfenia Milla, mianowicie prostota praw i ich wzajemne zwi\'b9zki w systemie aksjomatycznym. Na czym zwi\'b9zki te polegaj\'b9, poka\'bfemy na prostym przyk\'b3adzie. Je\'bfeli wie si\'ea, \'bfe wszys}{c}{\f56 y ludzie urodzeni przed okre\'9c
lonym rokiem ju\'bf umarli, wtedy wystarcza to do sformu\'b3owania hipotezy, \'bfe wszyscy ludzie w og\'f3le s\'b9 \'9cmiertelni. Hipoteza ta stanie si\'ea jednak jeszcze o wiele bardziej przekonywaj\'b9ca, je\'bfeli dodatkowo wie si\'ea
 - z innych indukcj}{i}{\f56  - \'bfe wszyscy ludzie s\'b9 kr\'eagowcami i \'bfe wszystkie kr\'eagowce s\'b9 \'9cmiertelne. W ten spos\'f3b hipoteza ta nie jest tylko indukcyjnie osi\'b9gni\'eata w oparciu o zdania obserwacyjne, lecz tak\'bf
e wyprowadzona z og\'f3lnego prawa, a to znacznie j\'b9 wzmacnia. Aksjomatyczny zw}{i}{\f56 \'b9zek z innymi prawami i z ca\'b3o\'9cci\'b9 okre\'9clonego systemu naukowego jest w ka\'bfdym wypadku czynnikiem, kt\'f3ry istotnie powi\'eaksza wiarygodno\'9c
\'e6 hipotezy. Wed\'b3ug niekt\'f3rych metodolog\'f3w jest on nawet koniecznym warunkiem transformacji hipotezy w prawo, wed\'b3ug inny}{c}{\f56 h jedyn\'b9 racj\'b9 dla przyj\'ea
cia hipotezy w naukach przyrodniczych. Wprawdzie to ostatnie stanowisko jest z pewno\'9cci\'b9 przesadne, lecz nie da si\'ea zaprzeczy\'e6, \'bfe aksjomatyczny zwi\'b9zek mi\'eadzy prawami odgrywa wa\'bfn\'b9 rol\'ea w akceptacji hipotez.
\par Niekiedy jednak u\'bfywa si\'ea tak\'bfe hipotez, kt\'f3re nie znajduj\'b9 si\'ea w takich relacjach; s\'b9 to tzw. hipotezy robocze, kt\'f3rych w zwi\'b9zku z tym nie nazywa si\'ea \ldblquote prawami\rdblquote . Pos\'b3uguje si\'ea
 nimi, o ile jest to celowe dla zbadania okre\'9clonej, ograniczonej dziedziny. Tak np. znany etnolog P.}{ }{\f56 W. Schmidt skutecznie pos\'b3ugiwa\'b3 si\'ea w swoich badaniach materializmem historycznym jako hipotez\'b9 robocz\'b9, chocia\'bf
 sam stwierdzi\'b3, \'bfe nie istnieje \'bfaden szerszy system, w zwi\'b9zku z kt\'f3rym mog\'b3aby ona by\'e6 u\'bfywana.
\par }{
\par }{\f56\ul Regu\'b3a prostoty.}{\f56  Drugie zwyczajowe za\'b3o\'bfenie funkcjonuj\'b9ce w trakcie formu\'b3owania praw mo\'bfna przedstawi\'e6 nast\'eapuj\'b9co: je\'bfeli wiele hipotez wyja\'9cnia dane zdanie, nale\'bfy wybra\'e6 najprostsz\'b9
 z nich. Regu\'b3a ta jest konieczna, aby w sytuacji, w kt\'f3rej dana jest niesko\'f1czona klasa mo\'bfliwych hipotez, m\'f3c }{j}{\f56 e zredukowa\'e6 do jednej. To, \'bfe niesko\'f1czona klasa hipotez cz\'easto mo\'bfe by\'e6 obecna, da si\'ea pokaza
\'e6 na nast\'eapuj\'b9cym przyk\'b3adzie. Rozwa\'bfamy trzy punkty na p\'b3aszczy\'9fnie, kt\'f3re maj\'b9 reprezentowa\'e6 trzy zdania obserwacyjne (np. dotycz\'b9ce ci\'9cnienia jakiego\'9c gazu w}{ }{\f56 zamkni\'ea
tej przestrzeni) i szukamy krzywej, na kt\'f3rej mog\'b9 le\'bfe\'e6. Funkcja matematyczna odpowiadaj\'b9ca tej krzywej b\'eadzie hipotez\'b9 wyja\'9cniaj\'b9c\'b9. Wida\'e6 od razu, \'bfe istnieje niesko\'f1
czona klasa takich krzywych. Rysunek pokazuje tylko kilka przyk\'b3ad\'f3w.
\par }{
\par }{\lang1024 {\shpgrp{\*\shpinst\shpleft1946\shptop465\shpright6534\shpbottom1345\shpfhdr0\shpbxcolumn\shpbypara\shpwr1\shpwrk0\shpfblwtxt0\shpz4\shplockanchor\shplid1100
{\sp{\sn groupLeft}{\sv 2516}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 7038}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 7104}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 7918}}{\sp{\sn fFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fFlipV}{\sv 0}}
{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1101{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn relLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}
{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1102{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}
{\sp{\sn relLeft}{\sv 6956}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7252}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv 2235726}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1103
{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1104{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1105{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6660}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7474}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6734}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7548}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -2081389}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1106{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1107{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1108{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7770}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6438}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -1651581}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1109{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1110{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1111{\sp{\sn relLeft}{\sv 6290}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7104}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 7104}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7918}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 1}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}
{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}
{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1112{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 7844}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 2516}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 7104}}{\sp{\sn relRight}{\sv 3182}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7770}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1113
{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6956}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7252}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv 2235726}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1114
{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1115{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1116{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6660}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7474}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6734}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7548}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -2081389}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1117{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1118{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1119{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7770}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6438}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -1651581}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1120{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1121{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1122{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 7178}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 7844}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 3700}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn relRight}{\sv 4366}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1123{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}
{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6956}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7252}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv 2235726}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1124{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}
{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1125{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}
{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}
{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1126{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6660}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 7474}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6734}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7548}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -2081389}}
{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1127{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1128{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1129{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7770}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6438}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -1651581}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1130{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1131{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1132{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 7178}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 7844}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 5032}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn relRight}{\sv 5698}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1133{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}
{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6956}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7178}}{\sp{\sn relRight}{\sv 7030}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7252}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv 2235726}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1134{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}
{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1135{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}
{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}
{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}
{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1136{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6660}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 7474}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6734}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7548}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -2081389}}
{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1137{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1138{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}{\shpgrp{\*\shpinst\shplid1139{\sp{\sn groupLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn groupTop}{\sv 6512}}
{\sp{\sn groupRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn groupBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn relLeft}{\sv 6364}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7770}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6438}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7844}}
{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn rotation}{\sv -1651581}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}{\shp{\*\shpinst\shplid1140{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}
{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}
{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}
{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}
{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1141{\sp{\sn relLeft}{\sv 6216}}{\sp{\sn relTop}{\sv 6512}}{\sp{\sn relRight}{\sv 6290}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 6586}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 1}}
{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 20}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}
{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 0}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}
{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}
{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}}}}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1142{\sp{\sn relLeft}{\sv 2529}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7431}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 2850}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7863}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 91440}}
{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 45720}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 91440}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 45720}}{\sp{\sn WrapText}{\sv 0}}{\sp{\sn anchorText}{\sv 0}}{\sp{\sn txflTextFlow}{\sv 0}}
{\sp{\sn cdirFont}{\sv 0}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn pictureDblCrMod}{\sv 268435700}}{\sp{\sn pictureFillCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn pictureLineCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn geoRight}{\sv 321}}{\sp{\sn geoBottom}{\sv 432}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn pVerticies}{\sv 8;7;(321,3);(208,1);(96,0);(48,72);(0,144);(29,363);(36,432)}}{\sp{\sn pSegmentInfo}{\sv 2;7
;16384;44288;8193;44288;8193;44032;32768}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fillType}{\sv 0}}{\sp{\sn fillColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn fillBackColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillBackOpacity}{\sv 65536}}
{\sp{\sn fillCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn fillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn fillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn fillFocus}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillToRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectTop}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectBottom}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadePreset}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadeType}{\sv 1073741827}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fHitTestFill}{\sv 1}}{\sp{\sn fillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fillUseRect}{\sv 0}}{\sp{\sn lineColor}{\sv 0}}{\sp{\sn lineOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn lineCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn lineType}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}
{\sp{\sn lineMiterLimit}{\sv 524288}}{\sp{\sn lineStyle}{\sv 0}}{\sp{\sn lineDashing}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowWidth}{\sv 1}}{\sp{\sn lineStartArrowLength}{\sv 1}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndCapStyle}{\sv 2}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn shadowType}{\sv 0}}
{\sp{\sn shadowColor}{\sv 8421504}}{\sp{\sn shadowHighlight}{\sv 13355979}}{\sp{\sn shadowCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn shadowOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowOffsetX}{\sv 25400}}{\sp{\sn shadowOffsetY}{\sv 25400}}
{\sp{\sn shadowSecondOffsetX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowSecondOffsetY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToX}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowScaleYToX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleYToY}{\sv 65536}}
{\sp{\sn shadowPerspectiveX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowPerspectiveY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowWeight}{\sv 256}}{\sp{\sn shadowOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowOriginY}{\sv 0}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DSpecularAmt}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DDiffuseAmt}{\sv 65536}}{\sp{\sn c3DShininess}{\sv 5}}{\sp{\sn c3DEdgeThickness}{\sv 12700}}{\sp{\sn c3DExtrudeForward}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DExtrudeBackward}{\sv 457200}}{\sp{\sn c3DExtrudePlane}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DExtrusionColor}{\sv 268435703}}{\sp{\sn c3DCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn c3DYRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DXRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisX}{\sv 100}}{\sp{\sn c3DRotationAxisY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisZ}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterX}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterZ}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRenderMode}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DTolerance}{\sv 30000}}
{\sp{\sn c3DXViewpoint}{\sv 1250000}}{\sp{\sn c3DYViewpoint}{\sv -1250000}}{\sp{\sn c3DZViewpoint}{\sv 9000000}}{\sp{\sn c3DOriginX}{\sv 32768}}{\sp{\sn c3DOriginY}{\sv -32768}}{\sp{\sn c3DSkewAngle}{\sv -8847360}}
{\sp{\sn c3DSkewAmount}{\sv 50}}{\sp{\sn c3DAmbientIntensity}{\sv 20000}}{\sp{\sn c3DKeyX}{\sv 50000}}{\sp{\sn c3DKeyY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DKeyZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DKeyIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn c3DFillX}{\sv -50000}}
{\sp{\sn c3DFillY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DFillZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DFillIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn bWMode}{\sv 1}}{\sp{\sn dxyCalloutGap}{\sv 76200}}{\sp{\sn spcoa}{\sv 0}}{\sp{\sn spcod}{\sv 3}}{\sp{\sn dxyCalloutDropSpecified}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dxyCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistLeft}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dyWrapDistTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistRight}{\sv 114300}}{\sp{\sn dyWrapDistBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1143{\sp{\sn relLeft}{\sv 2840}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7130}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 3291}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7434}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 91440}}
{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 45720}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 91440}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 45720}}{\sp{\sn WrapText}{\sv 0}}{\sp{\sn anchorText}{\sv 0}}{\sp{\sn txflTextFlow}{\sv 0}}
{\sp{\sn cdirFont}{\sv 0}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn pictureDblCrMod}{\sv 268435700}}{\sp{\sn pictureFillCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn pictureLineCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn geoRight}{\sv 451}}{\sp{\sn geoBottom}{\sv 304}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn pVerticies}{\sv 8;7;(10,304);(5,207);(0,110);(73,61);(146,12);(388,0);(451,7)}}{\sp{\sn pSegmentInfo}{\sv 2;7
;16384;44288;8193;44288;8193;44032;32768}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fillType}{\sv 0}}{\sp{\sn fillColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn fillBackColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillBackOpacity}{\sv 65536}}
{\sp{\sn fillCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn fillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn fillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn fillFocus}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillToRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectTop}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectBottom}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadePreset}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadeType}{\sv 1073741827}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fHitTestFill}{\sv 1}}{\sp{\sn fillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fillUseRect}{\sv 0}}{\sp{\sn lineColor}{\sv 0}}{\sp{\sn lineOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn lineCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn lineType}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}
{\sp{\sn lineMiterLimit}{\sv 524288}}{\sp{\sn lineStyle}{\sv 0}}{\sp{\sn lineDashing}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowWidth}{\sv 1}}{\sp{\sn lineStartArrowLength}{\sv 1}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndCapStyle}{\sv 2}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn shadowType}{\sv 0}}
{\sp{\sn shadowColor}{\sv 8421504}}{\sp{\sn shadowHighlight}{\sv 13355979}}{\sp{\sn shadowCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn shadowOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowOffsetX}{\sv 25400}}{\sp{\sn shadowOffsetY}{\sv 25400}}
{\sp{\sn shadowSecondOffsetX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowSecondOffsetY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToX}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowScaleYToX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleYToY}{\sv 65536}}
{\sp{\sn shadowPerspectiveX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowPerspectiveY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowWeight}{\sv 256}}{\sp{\sn shadowOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowOriginY}{\sv 0}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DSpecularAmt}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DDiffuseAmt}{\sv 65536}}{\sp{\sn c3DShininess}{\sv 5}}{\sp{\sn c3DEdgeThickness}{\sv 12700}}{\sp{\sn c3DExtrudeForward}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DExtrudeBackward}{\sv 457200}}{\sp{\sn c3DExtrudePlane}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DExtrusionColor}{\sv 268435703}}{\sp{\sn c3DCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn c3DYRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DXRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisX}{\sv 100}}{\sp{\sn c3DRotationAxisY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisZ}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterX}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterZ}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRenderMode}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DTolerance}{\sv 30000}}
{\sp{\sn c3DXViewpoint}{\sv 1250000}}{\sp{\sn c3DYViewpoint}{\sv -1250000}}{\sp{\sn c3DZViewpoint}{\sv 9000000}}{\sp{\sn c3DOriginX}{\sv 32768}}{\sp{\sn c3DOriginY}{\sv -32768}}{\sp{\sn c3DSkewAngle}{\sv -8847360}}
{\sp{\sn c3DSkewAmount}{\sv 50}}{\sp{\sn c3DAmbientIntensity}{\sv 20000}}{\sp{\sn c3DKeyX}{\sv 50000}}{\sp{\sn c3DKeyY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DKeyZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DKeyIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn c3DFillX}{\sv -50000}}
{\sp{\sn c3DFillY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DFillZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DFillIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn bWMode}{\sv 1}}{\sp{\sn dxyCalloutGap}{\sv 76200}}{\sp{\sn spcoa}{\sv 0}}{\sp{\sn spcod}{\sv 3}}{\sp{\sn dxyCalloutDropSpecified}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dxyCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistLeft}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dyWrapDistTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistRight}{\sv 114300}}{\sp{\sn dyWrapDistBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1144{\sp{\sn relLeft}{\sv 3731}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7038}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 4337}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7893}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 91440}}
{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 45720}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 91440}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 45720}}{\sp{\sn WrapText}{\sv 0}}{\sp{\sn anchorText}{\sv 0}}{\sp{\sn txflTextFlow}{\sv 0}}
{\sp{\sn cdirFont}{\sv 0}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn pictureDblCrMod}{\sv 268435700}}{\sp{\sn pictureFillCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn pictureLineCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn geoRight}{\sv 606}}{\sp{\sn geoBottom}{\sv 855}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn pVerticies}{\sv 8;19;(16,855);(8,835);(0,815);(7,768);(14,721);(9,619);(58,570);(107,521)
;(223,510);(304,474);(385,438);(498,400);(547,351);(596,302);(590,227);(598,177);(606,127);(586,0);(595,51)}}{\sp{\sn pSegmentInfo}{\sv 2;15;16384;44288;8193;44288;8193;44288;8193;44288;8193;44288;8193;44288
;8193;44032;32768}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fillType}{\sv 0}}{\sp{\sn fillColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn fillBackColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillBackOpacity}{\sv 65536}}
{\sp{\sn fillCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn fillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn fillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn fillFocus}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillToRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectTop}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectBottom}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadePreset}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadeType}{\sv 1073741827}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fHitTestFill}{\sv 1}}{\sp{\sn fillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fillUseRect}{\sv 0}}{\sp{\sn lineColor}{\sv 0}}{\sp{\sn lineOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn lineCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn lineType}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}
{\sp{\sn lineMiterLimit}{\sv 524288}}{\sp{\sn lineStyle}{\sv 0}}{\sp{\sn lineDashing}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowWidth}{\sv 1}}{\sp{\sn lineStartArrowLength}{\sv 1}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndCapStyle}{\sv 2}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn shadowType}{\sv 0}}
{\sp{\sn shadowColor}{\sv 8421504}}{\sp{\sn shadowHighlight}{\sv 13355979}}{\sp{\sn shadowCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn shadowOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowOffsetX}{\sv 25400}}{\sp{\sn shadowOffsetY}{\sv 25400}}
{\sp{\sn shadowSecondOffsetX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowSecondOffsetY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToX}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowScaleYToX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleYToY}{\sv 65536}}
{\sp{\sn shadowPerspectiveX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowPerspectiveY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowWeight}{\sv 256}}{\sp{\sn shadowOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowOriginY}{\sv 0}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DSpecularAmt}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DDiffuseAmt}{\sv 65536}}{\sp{\sn c3DShininess}{\sv 5}}{\sp{\sn c3DEdgeThickness}{\sv 12700}}{\sp{\sn c3DExtrudeForward}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DExtrudeBackward}{\sv 457200}}{\sp{\sn c3DExtrudePlane}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DExtrusionColor}{\sv 268435703}}{\sp{\sn c3DCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn c3DYRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DXRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisX}{\sv 100}}{\sp{\sn c3DRotationAxisY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisZ}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterX}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterZ}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRenderMode}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DTolerance}{\sv 30000}}
{\sp{\sn c3DXViewpoint}{\sv 1250000}}{\sp{\sn c3DYViewpoint}{\sv -1250000}}{\sp{\sn c3DZViewpoint}{\sv 9000000}}{\sp{\sn c3DOriginX}{\sv 32768}}{\sp{\sn c3DOriginY}{\sv -32768}}{\sp{\sn c3DSkewAngle}{\sv -8847360}}
{\sp{\sn c3DSkewAmount}{\sv 50}}{\sp{\sn c3DAmbientIntensity}{\sv 20000}}{\sp{\sn c3DKeyX}{\sv 50000}}{\sp{\sn c3DKeyY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DKeyZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DKeyIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn c3DFillX}{\sv -50000}}
{\sp{\sn c3DFillY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DFillZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DFillIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn bWMode}{\sv 1}}{\sp{\sn dxyCalloutGap}{\sv 76200}}{\sp{\sn spcoa}{\sv 0}}{\sp{\sn spcod}{\sv 3}}{\sp{\sn dxyCalloutDropSpecified}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dxyCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistLeft}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dyWrapDistTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistRight}{\sv 114300}}{\sp{\sn dyWrapDistBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}}}{\shp{\*\shpinst\shplid1145{\sp{\sn relLeft}{\sv 4955}}{\sp{\sn relTop}{\sv 7128}}
{\sp{\sn relRight}{\sv 5749}}{\sp{\sn relBottom}{\sv 7890}}{\sp{\sn fRelFlipH}{\sv 0}}{\sp{\sn fRelFlipV}{\sv 0}}{\sp{\sn shapeType}{\sv 0}}{\sp{\sn dxTextLeft}{\sv 91440}}
{\sp{\sn dyTextTop}{\sv 45720}}{\sp{\sn dxTextRight}{\sv 91440}}{\sp{\sn dyTextBottom}{\sv 45720}}{\sp{\sn WrapText}{\sv 0}}{\sp{\sn anchorText}{\sv 0}}{\sp{\sn txflTextFlow}{\sv 0}}
{\sp{\sn cdirFont}{\sv 0}}{\sp{\sn fAutoTextMargin}{\sv 0}}{\sp{\sn fRotateText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitShapeToText}{\sv 0}}{\sp{\sn fFitTextToShape}{\sv 0}}{\sp{\sn pictureDblCrMod}{\sv 268435700}}{\sp{\sn pictureFillCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn pictureLineCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn geoRight}{\sv 794}}{\sp{\sn geoBottom}{\sv 762}}{\sp{\sn shapePath}{\sv 4}}{\sp{\sn pVerticies}{\sv 8;19;(121,762);(124,747);(127,732);(115,678);(103,624);(0,484);(49,435)
;(98,386);(296,400);(412,381);(528,362);(696,370);(745,321);(794,272);(716,137);(706,84);(696,31);(676,6);(685,0)}}{\sp{\sn pSegmentInfo}{\sv 2;15;16384;44288;8193;44288;8193;44288;8193;44288;8193;44288;8193;44288
;8193;44032;32768}}{\sp{\sn fFillOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fillType}{\sv 0}}{\sp{\sn fillColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn fillBackColor}{\sv 16777215}}{\sp{\sn fillBackOpacity}{\sv 65536}}
{\sp{\sn fillCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn fillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn fillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn fillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn fillFocus}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToTop}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillToRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillToBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectLeft}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectTop}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectRight}{\sv 0}}{\sp{\sn fillRectBottom}{\sv 0}}
{\sp{\sn fillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadePreset}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShapeOriginY}{\sv 0}}{\sp{\sn fillShadeType}{\sv 1073741827}}{\sp{\sn fFilled}{\sv 0}}
{\sp{\sn fHitTestFill}{\sv 1}}{\sp{\sn fillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn fillUseRect}{\sv 0}}{\sp{\sn lineColor}{\sv 0}}{\sp{\sn lineOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn lineCrMod}{\sv 536870912}}
{\sp{\sn lineType}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillBlipFlags}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillHeight}{\sv 0}}{\sp{\sn lineFillDztype}{\sv 0}}{\sp{\sn lineWidth}{\sv 15875}}
{\sp{\sn lineMiterLimit}{\sv 524288}}{\sp{\sn lineStyle}{\sv 0}}{\sp{\sn lineDashing}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowhead}{\sv 0}}{\sp{\sn lineStartArrowWidth}{\sv 1}}{\sp{\sn lineStartArrowLength}{\sv 1}}
{\sp{\sn lineEndArrowWidth}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndArrowLength}{\sv 0}}{\sp{\sn lineEndCapStyle}{\sv 2}}{\sp{\sn fArrowheadsOK}{\sv 1}}{\sp{\sn fLine}{\sv 1}}{\sp{\sn fHitTestLine}{\sv 1}}{\sp{\sn lineFillShape}{\sv 1}}{\sp{\sn shadowType}{\sv 0}}
{\sp{\sn shadowColor}{\sv 8421504}}{\sp{\sn shadowHighlight}{\sv 13355979}}{\sp{\sn shadowCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn shadowOpacity}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowOffsetX}{\sv 25400}}{\sp{\sn shadowOffsetY}{\sv 25400}}
{\sp{\sn shadowSecondOffsetX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowSecondOffsetY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToX}{\sv 65536}}{\sp{\sn shadowScaleYToX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleXToY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowScaleYToY}{\sv 65536}}
{\sp{\sn shadowPerspectiveX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowPerspectiveY}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowWeight}{\sv 256}}{\sp{\sn shadowOriginX}{\sv 0}}{\sp{\sn shadowOriginY}{\sv 0}}
{\sp{\sn fShadow}{\sv 0}}{\sp{\sn fshadowObscured}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DSpecularAmt}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DDiffuseAmt}{\sv 65536}}{\sp{\sn c3DShininess}{\sv 5}}{\sp{\sn c3DEdgeThickness}{\sv 12700}}{\sp{\sn c3DExtrudeForward}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DExtrudeBackward}{\sv 457200}}{\sp{\sn c3DExtrudePlane}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DExtrusionColor}{\sv 268435703}}{\sp{\sn c3DCrMod}{\sv 536870912}}{\sp{\sn f3D}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DMetallic}{\sv 0}}{\sp{\sn fc3DUseExtrusionColor}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DLightFace}{\sv 1}}{\sp{\sn c3DYRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DXRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisX}{\sv 100}}{\sp{\sn c3DRotationAxisY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationAxisZ}{\sv 0}}
{\sp{\sn c3DRotationAngle}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterX}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRotationCenterZ}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DRenderMode}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DTolerance}{\sv 30000}}
{\sp{\sn c3DXViewpoint}{\sv 1250000}}{\sp{\sn c3DYViewpoint}{\sv -1250000}}{\sp{\sn c3DZViewpoint}{\sv 9000000}}{\sp{\sn c3DOriginX}{\sv 32768}}{\sp{\sn c3DOriginY}{\sv -32768}}{\sp{\sn c3DSkewAngle}{\sv -8847360}}
{\sp{\sn c3DSkewAmount}{\sv 50}}{\sp{\sn c3DAmbientIntensity}{\sv 20000}}{\sp{\sn c3DKeyX}{\sv 50000}}{\sp{\sn c3DKeyY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DKeyZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DKeyIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn c3DFillX}{\sv -50000}}
{\sp{\sn c3DFillY}{\sv 0}}{\sp{\sn c3DFillZ}{\sv 10000}}{\sp{\sn c3DFillIntensity}{\sv 38000}}{\sp{\sn fc3DConstrainRotation}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DRotationCenterAuto}{\sv 0}}
{\sp{\sn fc3DParallel}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DKeyHarsh}{\sv 1}}{\sp{\sn fc3DFillHarsh}{\sv 0}}{\sp{\sn bWMode}{\sv 1}}{\sp{\sn dxyCalloutGap}{\sv 76200}}{\sp{\sn spcoa}{\sv 0}}{\sp{\sn spcod}{\sv 3}}{\sp{\sn dxyCalloutDropSpecified}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dxyCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusX}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutMinusY}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutDropAuto}{\sv 0}}{\sp{\sn fCalloutLengthSpecified}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistLeft}{\sv 114300}}
{\sp{\sn dyWrapDistTop}{\sv 0}}{\sp{\sn dxWrapDistRight}{\sv 114300}}{\sp{\sn dyWrapDistBottom}{\sv 0}}{\sp{\sn lidRegroup}{\sv 0}}}}}{\shprslt{\*\do\dobxcolumn\dobypara\dodhgt8196\dppolygon\dppolycount4\dpptx0\dppty0\dpptx4588\dppty0\dpptx4588\dppty880
\dpptx0\dppty880\dpx1946\dpy465\dpxsize4588\dpysize880\dpfillfgcr255\dpfillfgcg255\dpfillfgcb255\dpfillbgcr255\dpfillbgcg255\dpfillbgcb255\dpfillpat1\dplinew15\dplinecor0\dplinecog0\dplinecob0}}}}{
\par 
\par 
\par W tym}{\f56  wypadku wybierzemy na pewno ostatni\'b9 krzyw\'b9, mianowicie prost\'b9, poniewa\'bf jest najprostsza.
\par }{
\par }{\ul Streszczenie. Interpretacje filozoficzne.}{\f56  Streszczaj\'b9c mo\'bfemy powiedzie\'e6, \'bfe do stosowania indukcji jako\'9cciowej konieczne s\'b9 przynajmniej cztery postulaty: postulat determinizmu, postulat zamkni\'eatego systemu, postulat zwi
\'b9zku mi\'eadzy prawami i postulat prostoty. Odpowiednio do tego dadz\'b9 si\'ea sformu\'b3owa\'e6 cztery nast\'eapuj\'b9ce regu\'b3y: szukaj warunk\'f3w; zak\'b3adaj, \'bfe te warunki musz\'b9 n}{a}{\f56 le\'bfe\'e6 do istniej\'b9cego ju\'bf
 systemu; wybieraj te hipotezy, kt\'f3re najlepiej s\'b9 zwi\'b9zane z ca\'b3o\'9cci\'b9 systemu; wybieraj hipotez\'ea najprostsz\'b9.
\par Jak teraz wszystkie te regu\'b3y dadz\'b9 si\'ea uzasadni\'e6? Filozofowie spieraj\'b9 si\'ea o to od wiek\'f3w. Jednym z uzasadnie\'f1 jest uzasadnienie intuicyjne: zgodnie z nim prawa natury mo\'bfna uchwyci\'e6
 nie tylko w racjonalnym wnioskowaniu, ale te\'bf w pewnym rodzaju intuicji. Wed\'b3ug drugiego wyja\'9cnienia, kantowskiego, prawa s\'b9 formami naszego my\'9clenia, kt\'f3re wprojektowujemy w przyrod\'ea w ten s}{p}{\f56 os\'f3b, \'bf
e faktycznie pojawia si\'ea nam ona jako przez nie uformowana. Pragmaty\'9cci natomiast twierdz\'b9, \'bfe indukcja jest w istocie spraw\'b9 czysto praktyczn\'b9, chce si\'ea przez ni\'b9 tylko osi\'b9gn\'b9\'e6 mo\'bf
liwie najkorzystniejsze przewidywania. Wreszcie wed\'b3ug sceptyk\'f3w, }{k}{\f56 t\'f3rych tak\'bfe nie brakuje, zdania sformu\'b3owane indukcyjnie nie posiadaj\'b9 w og\'f3le \'bfadnej warto\'9cci prawdziwo\'9cciowej.
\par Po tym, co dotychczas powiedzieli\'9cmy, powinno by\'e6 jasne, \'bfe wszystkie te uj\'eacia s\'b9 b\'b3\'eadne. Ani nie istnieje intuicja praw przyrody, ani nie s\'b9}{ one dane }{\i a priori, }{\f56 przeciwnie, jest oczywiste, \'bfe tylko przez trudn\'b9
 prac\'ea racjonaln\'b9 dochodzimy do naszych wniosk\'f3w i nie zawsze nosz\'b9 one charakter pewno\'9cci. Opini\'ea, \'bfe w naukach przyrodniczych chodzi tylko o sprawy praktyczne, mo\'bfna odrzuci\'e6 chocia\'bfby przez wskazanie, \'bfe aby jakie\'9c
 zdanie sformu\'b3owane indukcyjnie mog\'b3o by\'e6 praktyczne, musi uprzednio by\'e6 prawdziwe, tzn. musi by\'e6 zgodne z rzeczywisto\'9cci\'b9. Sceptycyzm natomiast jest os\'b3abiany przez praktyczne osi\'b9gni\'eacia techniki: jak nasze prawa mog\'b3
yby s}{i}{\f56 \'ea ci\'b9gle potwierdza\'e6, gdyby nie mia\'b3y \'bfadnej pozytywnej warto\'9cci prawdziwo\'9cciowej? Godne uwagi jest tak\'bfe, \'bfe przy wszystkich zmianach teorii oraz mimo post\'eapu w naukach i wynikaj\'b9cych st\'b9d podwy\'bf
szonych wymaganiach, wiele praw, w tym, co istotne, pozosta}{je nadal nie zmienionych.
\par }{\f56 Kr\'f3tko m\'f3wi\'b9c: dzi\'eaki metodzie indukcyjnej uda\'b3o si\'ea dot\'b9d uchwyci\'e6 kilka aspekt\'f3w przyrody, jak to jest jednak mo\'bfliwe, nie uda\'b3o si\'ea do dzisiaj nikomu powiedzie\'e6. Gigantyczna, dokonana dzi\'ea
ki indukcji praca, logikowi jawi si\'ea jako pe\'b3ne sukces\'f3w odszyfrowywanie zakodowanego tekstu, do kt\'f3rego brakuje nam klucza. Wydaje si\'ea pewne, \'bfe kilka rzeczy odszyfrowali\'9cmy, nie wiemy natomiast, jak to si\'ea dzieje.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079957}{\*\bkmkstart _Toc4080697}21. Prawdopodobie\'f1stwo i statystyka}{{\*\bkmkend _Toc4079957}
{\*\bkmkend _Toc4080697}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56\ul Dwa znaczenia s\'b3owa \ldblquote prawdopodobie\'f1stwo\rdblquote .}{\f56  Wi\'eakszo\'9c\'e6 dzisiejszych metodolog\'f3w akceptuje pogl\'b9d, \'bfe s\'b3owo \ldblquote prawdopodobie\'f1stwo\rdblquote  i podobne wyra\'bfenia posiadaj\'b9
 bardzo r\'f3\'bfne znaczenia nie tylko w codziennym u\'bfyciu, ale te\'bf, \'bfe w j\'eazykach technicznych oznacza si\'ea przez nie cz\'easto dwie lub wi\'eacej ca\'b3kowicie r\'f3\'bfnych rzeczy. Mo\'bfe to wyja\'9cni nast\'eapuj\'b9ce rozwa\'bf
anie. Liczne prawa przyrodoznawstwa s\'b9 prawami probabilistycznymi, tzn. stwierdzaj\'b9 one prawdopodobie\'f1stwo zdarze\'f1. Same te prawa s\'b9 jednak tylko prawdopodob}{n}{\f56 e, poniewa\'bf opieraj\'b9 si\'ea na indukcji. S\'b3owo \ldblquote 
prawdopodobie\'f1stwo\rdblquote  ma wi\'eac dwa r\'f3\'bfne znaczenia: prawdopodobie\'f1stwo zdarzenia i prawdopodobie\'f1stwo hipotezy (wzgl\'eadnie prawa lub teorii).
\par Istotna r\'f3\'bfnica pomi\'eadzy tymi poj\'eaciami polega przede wszystkim na tym, \'bfe pierwsze prawdopodobie\'f1stwo, przynajmniej zasadniczo, da si\'ea uj\'b9\'e6 liczbowo: mo\'bfna sensownie powiedzie\'e6, \'bfe prawdopodobie\'f1stwo jakiego\'9c
 zdarzenia wynosi tyle a tyle. Prawdopodobie\'f1stwo hipotezy nie da si\'ea natomiast okre\'9cli\'e6 liczbowo. Wydaje si\'ea nonsensow}{n}{\f56 e powiedzenie, \'bfe teoria Einsteina czy prawo Boyle'a maj\'b9 prawdopodobie\'f1stwo wynosz\'b9
ce 3/4 itd. Pierwszy rodzaj prawdopodobie\'f1stwa jest dlatego zwykle nazywany \ldblquote numerycznym\rdblquote , \ldblquote matematycznym\rdblquote  albo \ldblquote statystycznym\rdblquote , drugi okre\'9cla si\'ea mianem \ldblquote akceptowalno\'9cci
\rdblquote }{ }{\i (acceptability) }{\f56 albo \ldblquote wiarygodno\'9cci\rdblquote  }{\i (credibility).
\par }{
\par }{\ul Statystyka.}{\f56  Ka\'bfda hipoteza probabilistyczna, tak jak inne zdania osi\'b9gni\'eate na drodze redukcji, opiera si\'ea na zdaniach obserwacyjnych. Nie opiera si\'ea ona jednak wprost na tego rodzaju pojedynczych zdaniach, lecz za po\'9c
rednictwem statystyki. Rozumie si\'ea przez to po prostu liczbowe uchwycenie poszczeg\'f3lnych wypadk\'f3w, w kt\'f3rych razem wyst\'eapuj\'b9 dwa rodzaje fenomen\'f3w (jednocze\'9cnie albo w okre\'9clonym nast\'eaps}{t}{\f56 
wie czasowym). Zdanie statystyczne ma wi\'eac zawsze nast\'eapuj\'b9c\'b9 form\'ea: z }{\i m}{ wypadk\'f3w fenomenu klasy }{\i A, n }{\f56 wypadk\'f3w nale\'bfy te\'bf jednocze\'9cnie do klasy }{\i B}{\f56 . Konkretnym przyk\'b3adem mo\'bfe by\'e6
: na 3567 mieszka\'f1c\'f3w miasta }{\i X}{\f56  przypada 78 obcokrajowc\'f3w: Powinno by\'e6 jasne, \'bfe ka\'bfdy prosty rezultat statystyczny zak\'b3ada dwie kolejno przeprowadzone operacje: (1) ustalenie zda\'f1
 obserwacyjnych, (2) policzenie ich. Praca statystyka nie ogranicza si\'ea jednak tylko do tego. Zebrane dane musz\'b9 uzyska\'e6 form\'ea umo\'bfliwiaj\'b9c\'b9 pewne i wygodn}{e}{\f56  zastosowanie metod redukcyjnych: np. przedstawia si\'ea je w uj\'ea
ciu procentowym, na podstawie kt\'f3rego dadz\'b9 si\'ea znale\'9f\'e6 warto\'9cci \'9crednie. To jednak cz\'easto zak\'b3ada skomplikowany proces matematyczny (istniej\'b9 r\'f3\'bfne poj\'eacia warto\'9cci \'9credniej i bardzo wyrafinow}{a}{\f56 
ne metody znajdowania jej). W ko\'f1cu statystyk musi te\'bf po\'9cwi\'eaci\'e6 uwag\'ea, stosuj\'b9c dalsze metody matematyczne, wyeliminowaniu b\'b3\'ead\'f3w powsta\'b3ych w trakcie ustalania pocz\'b9tkowych rezultat\'f3w.
\par Przy zbieraniu danych dla cel\'f3w statystycznych du\'bfe znaczenie posiada nast\'eapuj\'b9ca regu\'b3a. Cz\'easto nie mo\'bfna uchwyci\'e6 ca\'b3ego obszaru (ca\'b3ej populacji), lecz tylko pewn\'b9 jej pr\'f3bk\'ea. W takim wypadku wa\'bf
ne jest, aby klasa wybranych fenomen\'f3w by\'b3a mo\'bfliwie <reprezentatywna> dla ca\'b3o\'9cci, mianowicie w tym sensie, aby posiada\'b3a t\'ea }{s}{\f56 am\'b9 kompozycj\'ea co ca\'b3y obszar. Mo\'bfe to by\'e6 jednak osi\'b9gni\'ea
te - zgodnie z fundamentalnymi prawami teorii prawdopodobie\'f1stwa - tylko pod warunkiem, \'bfe dystrybucja wybranych wypadk\'f3w jest przypadkowa i neutralna. Wszystko powinno by\'e6 zrobione, \'bfeby wyb\'f3r odb}{y}{\f56 \'b3 si\'ea
 bez jakiejkolwiek <stronniczo\'9cci>. Przyk\'b3ad: je\'bfeli na podstawie ksi\'b9\'bfki telefonicznej chce si\'ea zbada\'e6, ilu londy\'f1czyk\'f3w jest obcokrajowcami, to nie mo\'bfna tylko szuka\'e6 w nazwiskach, kt\'f3re zaczynaj\'b9 si\'ea na 
\ldblquote Z\rdblquote , gdy\'bf jak wiadomo, znajduje si\'ea tu stosu}{n}{\f56 kowo wi\'eacej obcokrajowc\'f3w ni\'bf gdzie indziej. Przeciwnie, wybierane nazwiska powinny by\'e6 r\'f3wnomiernie rozrzucone po ca\'b3ej ksi\'b9\'bfce.
\par }{
\par }{\f56\ul Wzajemna zale\'bfno\'9c\'e6 fenomen\'f3w.}{\f56  Og\'f3lnie rzecz bior\'b9c, badacz pos\'b3uguj\'b9cy si\'ea metod\'b9 statystyczno-indukcyjn\'b9 ma do czynienia nie}{
 z dwiema, lecz przynajmniej z trzema klasami. Przede wszystkim jest to obszerna klasa }{\i A}{\f56  fenomen\'f3w (klasa nadrz\'eadna), np. klasa dzieci w Zurychu. Zawiera ona dwie podklasy, np. klas\'ea dzieci zaszczepionych (}{\i B}{\f56 ) i klas\'ea
 dzieci cierpi\'b9cych na dan\'b9 chorob\'ea (}{\i C}{).}{\f56  Pytaniem jest teraz, czy i w jakim stosunku procentowym obydwie podklasy B i C zale\'bfne s\'b9 od siebie. Liczby dostarczane przez statystyk\'ea dadz\'b9 si\'ea
 w tym najprostszym przypadku przedstawi\'e6 w nast\'eapuj\'b9cej tabeli:
\par }{
\par }\trowd \trgaph70\trleft1276 \clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2985\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx5103\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx7230\pard 
\qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\cell C\cell nie }{\i C}{\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\trowd \trgaph70\trleft1276 \clvertalt\clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2985\clvertalt\cltxlrtb \cellx5103
\clvertalt\cltxlrtb \cellx7230\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {B\cell }{\i x\cell y\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\trowd \trgaph70\trleft1276 \clvertalt\clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2985
\clvertalt\cltxlrtb \cellx5103\clvertalt\cltxlrtb \cellx7230\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {nie }{\i B}{\cell }{\i z\cell t\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard 
\qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par Zmienne \ldblquote }{\i x}{\rdblquote , \ldblquote }{\i y}{\rdblquote , \ldblquote }{\i z}{\rdblquote  i \ldblquote }{\i t}{\f56 \rdblquote  mog\'b9 by\'e6 zast\'b9pione przez liczby.
\par Pierwszym pytaniem jest: w jakich stosunkach znajdowa\'b3yby si\'ea }{\i x}{, }{\i y}{, }{\i z}{ i }{\i t}{\f56 , gdyby mi\'eadzy }{\i B}{ i }{\i C}{\f56  nie zachodzi\'b3y \'bfadne relacje, tzn. gdyby }{\i B}{\f56  nie by\'b3o w \'bf
adnym sensie warunkiem }{\i C}{\f56  i odwrotnie. Proste rozwa\'bfanie pokazuje, \'bfe stosunek mi\'eadzy dzie\'e6mi chorymi, kt\'f3re zosta\'b3y zaszczepione }{\i (x)}{, a wszystkimi zaszczepionymi }{\i (x + y), }{\f56 musi by\'e6 taki sam jak mi\'ea
dzy chorymi w og\'f3le }{\i (x + z)}{\f56 , a wszystkimi wzi\'eatymi pod uwag\'ea dzie\'e6mi }{\i (x+y+z+t), }{tzn.}{\i 
\par x : (x+y) = (x+z) : (x+y+z+t).
\par }{Za }{\f56 pomoc\'b9 prostych operacji formu\'b3a ta da si\'ea zredukowa\'e6 do:
\par }{\i xt = yz
\par }{\f56 Co si\'ea jednak dzieje, gdy szczepienie wywar\'b3o pozytywny wp\'b3yw na zachorowania? Wtedy stosunek mi\'eadzy dzie\'e6mi chorymi, kt\'f3re zosta\'b3y zaszczepione }{\i (x)}{, a wszystkimi zaszczepionymi }{\i (x + y), }{\f56 b\'eadzie wi\'ea
kszy ni\'bf mi\'eadzy wszystkimi chorymi w og\'f3le (x + z), a wszystkimi dzie\'e6mi branej pod uwag\'ea klasy }{\i (x + y + z + t). }{\f56 Operacja matematyczna analogiczna do poprzedniej prowadzi do formu\'b3y:
\par }{\i xt > yz
\par }{\f56 W odwrotnym wypadku, je\'bfeli szczepienie wp\'b3ywa negatywnie na zachorowania (co powinno by\'e6 sytuacj\'b9 normaln\'b9), rezultat b\'eadzie nast\'eapuj\'b9cy:
\par }{\i xt <yz
\par }{\f56 Obie ostatnie formu\'b3y s\'b9 przyk\'b3adami praw statystycznych prostego typu.
\par }{
\par }{\ul Tablice korelacyjne.}{\f56  Przedstawimy teraz kr\'f3tko nieco bardziej skomplikowan\'b9 form\'ea statystycznego traktowania fenomen\'f3w, tzw. tablice korelacyjne. Za ich pomoc\'b9 formu\'b3uje si\'ea prawa funkcjonalne. W tym przyk\'b3adzie tak
\'bfe b\'eadzie jedna klasa nadrz\'eadna i dwie podklasy: }{\i A }{\f56 klasa nadrz\'eadna ro\'9clin, }{\i B }{\f56 podklasa ro\'9clin nawo\'bfonych i }{\i C}{\f56  podklasa ro\'9clin nawo\'bfonych, kt\'f3re uros\'b3y. W przeciwie\'f1
stwie do poprzedniego przyk\'b3adu zar\'f3wno }{\i B}{ jak i }{\i C}{\f56  b\'ead\'b9 podzielone na pi\'ea\'e6 dalszych podklas, a mianowicie wed\'b3ug ilo\'9cci otrzymanego nawozu albo stopnia wzrostu. Na podstawie obserwacji powstaje np. nast\'eapuj\'b9
ca tablica:
\par }{
\par }\trowd \trgaph70\trleft1276 \clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2350\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx3425\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx4500\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb 
\cellx5575\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx6650\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx7725\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\i \cell C}{\i\sub 0}{\i \cell C}{\i\sub 10}{\i \cell C}{\i\sub 20}{\i \cell 
C}{\i\sub 30}{\i \cell C}{\i\sub 40}{\i \cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\trowd \trgaph70\trleft1276 \clvertalt\clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2350\clvertalt\cltxlrtb \cellx3425\clvertalt\cltxlrtb \cellx4500
\clvertalt\cltxlrtb \cellx5575\clvertalt\cltxlrtb \cellx6650\clvertalt\cltxlrtb \cellx7725\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\i B}{\i\sub 0\cell }{\i x}{\i\sub 00}{\i \cell x}{\i\sub 01}{\i \cell x}{\i\sub 02}{\i \cell x}{
\i\sub 03}{\i \cell x}{\i\sub 04}{\i \cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\i B}{\i\sub 10}{\i \cell x}{\i\sub 10}{\i \cell x}{\i\sub 11}{\i \cell x}{\i\sub 12}{\i \cell 
x}{\i\sub 13}{\i \cell x}{\i\sub 14}{\i \cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\i B}{\i\sub 20}{\i \cell x}{\i\sub 20}{\i \cell x}{\i\sub 21}{\i \cell x}{\i\sub 22}{\i 
\cell x}{\i\sub 23}{\i \cell x}{\i\sub 24}{\i \cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\i B}{\i\sub 30}{\i \cell x}{\i\sub 30}{\i \cell x}{\i\sub 31}{\i \cell x}{\i\sub 32}{
\i \cell x}{\i\sub 33}{\i \cell x}{\i\sub 34}{\i \cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\trowd \trgaph70\trleft1276 \clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2350\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 
\cltxlrtb \cellx3425\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx4500\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx5575\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx6650\clvertalt\clbrdrb\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx7725\pard 
\qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\i B}{\i\sub 40}{\i \cell x}{\i\sub 40}{\i \cell x}{\i\sub 41}{\i \cell x}{\i\sub 42}{\i \cell x}{\i\sub 43}{\i \cell x}{\i\sub 44}{\i \cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row 
}\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }{\i  \ldblquote B}{\i\sub n}{\i \rdblquote  (\ldblquote B}{\i\sub 0}{\i \rdblquote , \ldblquote B}{\i\sub 10}{\i \rdblquote  }{\f56 itd.) oznacza tutaj, \'bfe ro\'9cliny odpowiedniej podklasy otrzyma\'b3y }{\i n }{jednostek (gram\'f3w) nawozu, }{\i 
\ldblquote C}{\i\sub n}{\i \rdblquote  (\ldblquote C}{\i\sub 0}{\i \rdblquote , \ldblquote C}{\i\sub 10}{\i \rdblquote  }{\f56 itd.), \'bfe uros\'b3y one o }{\i n}{ jednostek (milimetr\'f3w). Litery \ldblquote }{\i x}{\f56 \rdblquote  z podw\'f3
jnym indeksem s\'b9 zmiennymi, za kt\'f3re powinny by\'e6 podstawione warto\'9cci uzyskane dzi\'eaki liczeniu. Dwie liczby indeksu wskazuj\'b9 po prostu na wiersz lub kolumn\'ea.
\par Je\'bfeli naw\'f3z oddzia\'b3ywuje pozytywnie na wzrost ro\'9clin, wtedy obowi\'b9zuje prawid\'b3owo\'9c\'e6: im wi\'eacej nawozu, tym wi\'eakszy wzrost. We\'9fmy najprostszy wypadek: wzrost powi\'eaksza si\'ea jednostajnie wraz z ilo\'9cci\'b9
 nawozu. Wtedy oczywi\'9ccie w pierwszym wierszu }{\i x}{\i\sub 00}{\f56  b\'eadzie wi\'eaksze ni\'bf w}{\i  x}{\i\sub 01}{\i  }{to o}{\f56 statnie wi\'eaksze ni\'bf w }{\i x}{\i\sub 02}{ itd. W drugim wierszu }{\i x}{\i\sub 11}{\i  }{\f56 b\'eadzie wi
\'eaksze ni\'bf }{\i x}{\i\sub 10}{\i  }{i}{\i  x}{\i\sub 12}{,}{\i  }{\f56 ta ostatnia warto\'9c\'e6 b\'eadzie wi\'eaksza ni\'bf }{\i x}{\i\sub 13}{\f56 , a ta ni\'bf }{\i x}{\i\sub 14}{. W trzecim wierszu }{\i x}{\i\sub 22}{\i  }{\f56 musi by\'e6 wi\'ea
ksze ni\'bf }{\i x}{\i\sub 20}{ czy }{\i x}{\i\sub 24}{.}{\i  }{\f56 Og\'f3lnie otrzymujemy nast\'eapuj\'b9cy obraz: na przek\'b9tnej tablicy - tzn. na miejscach, gdzie w naszym przyk\'b3adzie znajduj\'b9 si\'ea }{\i x}{\i\sub 00}{, }{\i x}{\i\sub 11}{\i 
, x}{\i\sub 22}{\i , x}{\i\sub 33}{\i , x}{\i\sub 44}{\i  }{\f56 - b\'ead\'b9 sta\'b3y wi\'eaksze liczby, obie proste le\'bf\'b9ce obok przek\'b9tnej }{\i (x}{\i\sub 10}{\i , x}{\i\sub 21}{\i , x}{\i\sub 32}{\i , x}{\i\sub 43}{\i  }{i}{\i  x}{\i\sub 01}{
\i , x}{\i\sub 12}{\i , x}{\i\sub 23}{\i , x}{\i\sub 34}{\i ) }{\f56 b\'ead\'b9 pokazywa\'b3y mniejsze liczby i im bli\'bfej b\'eadziemy}{ szli do rog\'f3w }{\i (x}{\i\sub 40}{\i  }{i}{\i  x}{\i\sub 04}{\i )}{\f56 , tym liczby b\'ead\'b9 mniejsze. Kr\'f3
tko: b\'eadziemy mieli koncentracj\'ea w pobli\'bfu przek\'b9tnej }{\i x}{\i\sub 00}{\i  \endash  x}{\i\sub 44}{\f56  i dekoncentracj\'ea w kierunkach do }{\i x}{\i\sub 40}{ i }{\i x}{\i\sub 04}{.
\par }{\f56 Wszystko to mo\'bfna potraktowa\'e6 matematycznie. Istniej\'b9 (daj\'b9ce si\'ea przedstawi\'e6 za pomoc\'b9 krzywych) formu\'b3y, ukazuj\'b9ce <normaln\'b9> dystrybucj\'ea indywidu\'f3w w tego rodzaju tabeli korelacji.
\par Nie jest naszym zadaniem opisywanie odpowiednich dla tego metod i formu\'b3 matematycznych. Chodzi\'b3o tutaj tylko o uczynienie zrozumia\'b3ymi, o ile to mo\'bfliwe bez zasto}{sowania matematyki, najbardziej elementarnych zasad metody statystycznej.

\par 
\par }{\f56\ul Korelacja i prawdopodobie\'f1stwo.}{\f56  Co daje nam om\'f3wiona metoda? W zasadzie jest ona tylko zebraniem zda\'f1 obserwacyjnych: tyle a tyle wypadk\'f3w wsp\'f3\'b3wyst\'eapowania, takich a takich wielko\'9c}{ci dw\'f3ch fenomen\'f3
w, w pewnej }{\i\f56 niesko\'f1czonej }{\f56 klasie. Jak od tej czysto faktycznej konstatacji, mo\'bfna doj\'9c\'e6 do og\'f3lnie obowi\'b9zuj\'b9cego prawa, kt\'f3re odnosi si\'ea do niesko\'f1czonej ilo\'9cci wypadk\'f3w - w\'b3a\'9c
nie do wszystkich wypadk\'f3w jakiego\'9c fenomenu?
\par Nale\'bfy tu przede wszystkim oddzieli\'e6 dwa r\'f3\'bfne problemy. 
\par (1) Czy na podstawie tablicy korelacji mo\'bfna cokolwiek wywnioskowa\'e6 na temat, czy i jak pewien indywidualny fenomen b\'eadzie si\'ea zmienia\'e6 - np. o ile milimetr\'f3w uro\'9cnie ro\'9clina, je\'bfeli otrzyma okre\'9clon\'b9 ilo\'9c\'e6 nawozu?
 Tak\'bfe wtedy, gdy chodzi o fenomeny, kt\'f3re }{\i\f56 ju\'bf }{\f56 by\'b3y obserwowane, tzn. te, kt\'f3re s\'b9 uwzgl\'eadnione w tablicy korelacji; odpowied\'9f brzmi: wyj\'b9wszy wypadki, w kt\'f3rych mo\'bfliwa jest bezpo\'9c
rednia obserwacja, albo odpowiednie zdanie obserwacyjne da si\'ea odczyta\'e6, z tablicy korelacji mo\'bfna wnioskowa\'e6 tylko }{\i\f56 o prawdopodobie\'f1stwie. }{\f56 W naszym przyk\'b3adzie jest ono po prostu r\'f3wnowa\'bfne tak zwanej cz\'easto\'9c
ci wzgl\'eadnej: je\'bfeli w\'9cr\'f3d }{\i m}{\f56  ro\'9clin, kt\'f3re otrzyma\'b3y }{\i k }{gram\'f3w nawozu, }{\i n }{\f56 uros\'b3o o }{\i p}{\f56  milimetr\'f3w, wtedy prawdopodobie\'f1stwo, \'bfe inna ro\'9clina (kt\'f3ra tak\'bfe otrzyma\'b3a dok
\'b3adnie }{\i k}{\f56  gram\'f3w nawozu) uros\'b3a o }{\i p}{ milimetr\'f3w, wynosi }{\i n/m. }{\f56 Znaczy to jednak, \'bfe nic nie wiemy na temat okre\'9clonego indywiduum, natomiast wiemy co\'9c tylko w odniesieniu do ca\'b3
ej ich klasy. Wystarcza to oczywi\'9ccie, aby obliczy\'e6 pewne dane dla polityki ubezpieczeniowej, nie uwzgl\'eadniaj\'b9c przy tym indywidualnych wypadk\'f3w.
\par (2) Czy na podstawie tablic korelacji mo\'bfna co\'9c orzeka\'e6 o wszystkich, tak\'bfe i tych nieobserwowanych (m.in. przysz\'b3ych), fenomenach jakiej\'9c klasy? Ten drugi problem nie ma ju\'bf nic wsp\'f3lnego z prawdopodobie\'f1stwem w wy\'bf
ej opisanym sensie. Logiczna struktura post\'eapowania indukcyjnego jest tutaj dok\'b3adnie taka sama jak ta, kt\'f3r\'b9 rozwa\'bfali\'9cmy w zwi\'b9zku z metodami Milla. To, czego tu potrzebujemy to: determiniz}{m}{\f56 , postulat zamkni\'ea
tego systemu, postulat zwi\'b9zku mi\'eadzy prawami i postulat prostoty - tego ostatniego oczywi\'9ccie dopiero wtedy, gdy ma by\'e6 skonstruowane prawo funkcjonalne.
\par }{
\par 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {{\*\bkmkstart _Toc4079958}{\*\bkmkstart _Toc4080698}22. Metoda historyczna{\*\bkmkend _Toc4079958}{\*\bkmkend _Toc4080698}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\ul Nauki przyrodnicze i historia.}{\f56  Zwyk\'b3o si\'ea m\'f3wi\'e6, \'bfe mi\'eadzy naukami przyrodniczymi a histori\'b9 istniej\'b9 dwie fundamentalne r\'f3\'bfnice. (1) Przedmiotem pierwszych s\'b9
 rzeczy i zdarzenia nie-duchowe (materialne), tematem historii s\'b9 natomiast przedmioty duchowe. (2) Podczas gdy nauki przyrodnicze formu\'b3uj\'b9 ponadczasowe prawa, a wi\'eac pomijaj\'b9 to, co historyczne, to dla historii charakterystyczne jest, 
\'bfe zajmuje si\'ea tym, co przesz\'b3e, przesz\'b3o\'9cci\'b9 jako tak\'b9.
\par Oba te kryteria nie s\'b9 jednak bardzo po\'bfyteczne, gdy chce si\'ea jasno oddzieli\'e6 wymienione w\'b3a\'9cnie dziedziny, poniewa\'bf (1) cz\'b3owiek, kt\'f3rego dzia\'b3alno\'9c\'e6 rozwa\'bfaj\'b9 nauki historyczne, nie sk\'b3ada si\'ea oczywi\'9c
cie tylko z ducha, lecz tak\'bfe z materii i nie zawsze \'b3atwo jest okre\'9cli\'e6, jak dalece w konkretnym wypadku dzia\'b3a on w\'b3a\'9cnie j}{a}{\f56 ko duch. Czy np. sprawy ekonomiczne, kt\'f3re w pewnym sensie s\'b9 wsp\'f3lne ludziom i zwierz\'ea
tom, nale\'bf\'b9 do duchowego czy materialnego obszaru? A historia przecie\'bf zajmuje si\'ea tak\'bfe fenomenami ekonomicznymi. Z drugiej strony, nie mo\'bfna z pewno\'9cci\'b9 zaliczy\'e6 psyc}{h}{\f56 ologii do historii, chocia\'bf nie ulega w\'b9
tpliwo\'9cci, \'bfe cz\'ea\'9cciowo jej przedmiotem jest tak\'bfe to, co duchowe. (2) R\'f3wnie\'bf drugie kryterium nie jest wystarczaj\'b9ce: znamy bowiem r\'f3\'bfne nauki przyrodnicze, w kt\'f3rych omawia si\'ea przesz\'b3o\'9c\'e6, przesz\'b3o\'9c
\'e6 jako tak\'b9. B}{.}{\f56  Russell zauwa\'bfy\'b3, \'bfe fenomeny, o kt\'f3rych m\'f3wi si\'ea w fizyce, s\'b9 zawsze przesz\'b3ymi fenomenami, tylko \'bfe przemin\'ea\'b3y one niedawno, podczas gdy historia zajmuje si\'ea dawno minion\'b9 przesz\'b3o
\'9cci\'b9. W ten spos\'f3b r\'f3\'bfnica by\'b3aby tylko r\'f3\'bfnic\'b9 stopnia.
\par Wyra\'9fniejsza jest natomiast r\'f3\'bfnica w metodzie. Uderza fakt, \'bfe \'bfadna nauka historyczna nie formu\'b3uje zda\'f1 og\'f3lnych. Wprawdzie wykorzystuje je w trakcie swojej pracy my\'9clowej, ale sformu\'b3owane za ich pomoc\'b9
 hipotezy i prawa s\'b9 zawsze indywidualne. Dlaczego Napoleon zacz\'b9\'b3 tak p\'f3\'9fno kampani\'ea przeciwko Rosji? Poniewa\'bf nie m\'f3g\'b3 wystarczaj\'b9co szybko zgromadzi\'e6 koniecznej ilo\'9cci zapas\'f3w. Dlaczego Aleksander zaatakowa\'b3 w
\'b3a\'9cnie Indie? Wyja\'9cnienie mo\'bfna znale\'9f\'e6 w jego wykszta\'b3ceniu itd. Chodzi tutaj zawsze o wyja\'9cnianie, tzn. o p}{o}{\f56 st\'eapowanie redukcyjne. Nie jest to w \'bfadnym wypadku }{\i indukcja.
\par }{Wielu metodolog\'f3w tak zwanych nauk humanistycznych }{\i [Geisteswissenschaften] }{\f56 (kt\'f3re wszystkie w pewnym sensie s\'b9 naukami historycznymi) twierdzi r\'f3wnie\'bf, \'bfe nauki te nie s\'b9 w og\'f3le wyja\'9cniaj\'b9ce, lecz tylko opisuj
\'b9ce, a wi\'eac quasi-fenomenologiczne, chocia\'bf bez wy\'b3\'b9czania istnienia. Jest to oczywi\'9ccie fa\'b3szywe. Dzisiejsze nauki historyczne i humanistyczne nie tylko opisuj\'b9, lecz tak\'bfe wyja\'9cniaj\'b9. Wygl\'b9
da na to jakby ci metodologowie zmuszeni do wybo}{r}{\f56 u mi\'eadzy dedukcj\'b9 a indukcj\'b9, nie widzieli \'bfadnego innego wyj\'9ccia ni\'bf cytowane wy\'bfej twierdzenie. Z metodologicznego punktu widzenia, nauki historyczne dadz\'b9 si\'ea
 najprecyzyjniej scharakteryzowa\'e6 jako nie-indukcyjne nauki redukcyjne.
\par }{
\par }{\f56\ul Punkt wyj\'9ccia.}{ Nauki h}{\f56 istoryczne s\'b9 naukami empirycznymi. Tak\'bfe i ich podstaw\'ea tworz\'b9 zdania o fenomenach w \ldblquote przyrodniczym\rdblquote  sensie tego s\'b3owa, mianowicie daj\'b9ce si\'ea obserwowa\'e6
 procesy. Fakt, \'bfe s\'b9 to fenomeny nale\'bf\'b9ce do przesz\'b3o\'9cci nic tu nie zmienia. Ju\'bf w samych naukach prz}{y}{\f56 rodniczych fakt ten jest nie tylko do pomy\'9clenia, lecz tak\'bfe zachodzi rzeczywi\'9ccie. A jednak ta okoliczno\'9c\'e6
 wprowadza istotn\'b9 komplikacj\'ea do metody redukcyjnej. Tam bowiem, gdzie przyrodnik ma zwykle do czynienia ze zdaniami obserwacyjnymi, kt\'f3re w precyz}{y}{\f56 jnym j\'eazyku zosta\'b3y sformu\'b3owane przez badaczy nale\'bf\'b9
cych do tego samego kr\'eagu kulturowego co on, kt\'f3rych wi\'eac }{\i interpretacja }{\f56 nie sprawia zasadniczo \'bfadnych trudno\'9cci, to historyk zmuszony jest zaczyna\'e6 od tak zwanych dokument\'f3w, kt\'f3re w tym wzgl\'eadzie nie s\'b9
 w najmniejszym stopniu podobne do zda\'f1 obserwacyjnych przyrodnika. \'8fr\'f3d\'b3a historyczne, nierzadko napisane w ma\'b3o znanym j\'eazyku, a\'bf nazbyt cz\'easto pochodz\'b9 z obszaru kultury obcego dla historyka. Poza s\'b3owami znajduje si\'ea
 najcz\'ea\'9cciej nieznany zwi\'b9zek aksj}{o}{\f56 matyczny. Dodatkowo wiarygodno\'9c\'e6 dokument\'f3w jest zawsze w\'b9tpliwa. Nie chodzi w nich o trze\'9fwe raporty z laboratorium, sporz\'b9dzone przez fachowc\'f3w, kt\'f3rych ethos naukowy (a tak
\'bfe zaanga\'bfowanie w karier\'ea naukow\'b9) stanowi\'b3yby wystarczaj\'b9c\'b9 gwarancj\'ea rzetelno\'9c}{ci.
\par }{\f56 Jasne jest wi\'eac, \'bfe to, co w naukach historycznych odpowiada zdaniom obserwacyjnym, nie le\'bfy na pocz\'b9tku, lecz musi by\'e6 osi\'b9gni\'eate przez d\'b3ug\'b9 i cz\'easto trudn\'b9 prac\'ea interpretacyjn\'b9. Dopiero dzi\'eaki niej mo
\'bfna otrzyma\'e6 - redukcyjnie albo dedukcyjnie - zdania o faktach. W tym le\'bfy dalsza fundamentalna r\'f3\'bfnica mi\'eadzy dyscyplinami historycznymi a przyrodniczymi.
\par Opisan\'b9 sytuacj\'ea mo\'bfna wyrazi\'e6 r\'f3wnie\'bf nast\'eapuj\'b9co: nauki historyczne, dok\'b3adnie tak samo jak przyrodnicze, zawieraj\'b9 dwa stopnie logiczne zda\'f1: zdania o fenomenach indywidualnych i zdania wyja\'9cniaj\'b9
ce. Ponadto znajdujemy w nich jeszcze jeden stopie\'f1, kt\'f3ry le\'bfy przed stopniem tworzonym w naukach przyrodniczych przez zdania obserwacyjne: s\'b9 to zdania bezpo\'9crednio c}{z}{\f56 erpane z dokument\'f3w. Schemat nauk historycznych wygl\'b9
da wi\'eac nast\'eapuj\'b9co: dokumenty - zdania o faktach - zdania wyja\'9cniaj\'b9ce.
\par }{
\par }{\ul Wyb\'f3r.}{\f56  Istniej\'b9 jeszcze inne r\'f3\'bfnice mi\'eadzy rozwa\'bfanymi naukami. Masa dokument\'f3w i zawartych w nich fakt\'f3w jest tak olbrzymia, \'bfe jednym z pierwszych zada\'f1 historyka jest m\'b9dry wyb\'f3r pomi\'ea
dzy nimi. Oczywi\'9ccie tak\'bfe i przyrodnik jest postawiony przed wielk\'b9 liczb\'b9 zda\'f1 obserwacyjnych i by\'e6 mo\'bfe jeszcze wi\'eaksz\'b9 fenomen\'f3w, ale dzi\'eaki swojej indukcyjnej metodzie (tzn. dzi\'eaki tendencji }{d}{\f56 o formu\'b3
owania zda\'f1 og\'f3lnych) ma on o wiele \'b3atwiejszy wyb\'f3r, gdy\'bf interesuje go tylko to, co mo\'bfe by\'e6 uog\'f3lnione. Przeciwnie historyk, stoi on przed nie daj\'b9c\'b9 si\'ea opanowa\'e6 ilo\'9cci\'b9 dokument\'f3w, bez \'bfadnej mog\'b9
cej go prowadzi\'e6 zasady. Kto np. pomy\'9cli o his}{t}{\f56 orii pierwszej wojny \'9cwiatowej, \'b3atwo dojrzy, \'bfe praktycznie niemo\'bfliwe jest jednoczesne uwzgl\'eadnienie tysi\'eacy, dziesi\'b9tk\'f3w tysi\'eacy raport\'f3w, akt\'f3
w dyplomatycznych, akt\'f3w sztab\'f3w generalnych, wspomnie\'f1, ksi\'b9\'bfek i artyku\'b3\'f3w itd. Historyk musi pomi\'eadzy nimi}{ }{\f56 wybiera\'e6.
\par Ujawniaj\'b9 si\'ea tu dwa specyficzne dla nauk historycznych problemy. Pierwszy jest natury filozoficznej: dlaczego historyk nie chce stosowa\'e6 indukcji? Na to pytanie dano dwie odpowiedzi. Pierwsza, kt\'f3
ra w swoich istotnych rysach pochodzi od Wilhelma Windelbanda, brzmi: przedmiot nauk historycznych, a mianowicie duch, jest tak ukonstytuowany, \'bfe interesuj\'b9ce jest w nim to, co indywidualne, a nie to, co og\'f3lne. Np. to, co Napoleon czy \'9c
w. Franciszek mieli wsp\'f3lnego z innymi lud\'9fmi jest nieistotne, roz}{s}{\f56 trzygaj\'b9ca jest ich niepowtarzalna osobowa charakterystyka. Z tego powodu nauki historyczne nie s\'b9 dyscyplinami }{\i nomotetycznymi }{\f56 (formu\'b3uj\'b9
cymi prawa), lecz }{\i idiograficznymi }{\f56 (opisuj\'b9cymi w\'b3asno\'9cci) i st\'b9d nie mog\'b9 stosowa\'e6 indukcji. Druga odpowied\'9f polega na wskazaniu na wielk\'b9 z\'b3o\'bfono\'9c\'e6 fenomen\'f3w historycznych, kt\'f3ra uniemo\'bfliwia formu
\'b3owanie praw og\'f3lnych. Z tego wzgl\'eadu historia pozostaje na niskim stopniu, stopniu zbierania zda\'f1 obserwacyjnych i indywidualnego wyja\'9cniania. Mog\'b3aby si\'ea ona rozwin\'b9\'e6 do post}{a}{\f56 ci nauki indukcyjnej - istniej\'b9ca ju
\'bf socjologia jest przyk\'b3adem takiego rozwoju - a sam\'b9 historiografi\'ea nale\'bfa\'b3oby wtedy uzna\'e6 za stopie\'f1 wst\'eapny. Jednak wi\'eakszo\'9c\'e6 historyk\'f3w ostro krytykuje i odrzuca dzisiaj pogl\'b9
d reprezentowany w tej drugiej odpowiedz}{i.
\par }{\f56 Drugi problem jest problemem natury metodologicznej i brzmi: wed\'b3ug jakiej regu\'b3y powinno si\'ea dokonywa\'e6 wyboru mi\'eadzy dokumentami? O ile wiadomo, na to czysto metodologiczne pytanie nie istnieje do dzisiaj \'bfadna jasna odpowied\'9f
 i by\'e6 mo\'bfe w og\'f3le nie mo\'bfe istnie\'e6, gdy\'bf jak powiedzieli\'9cmy, dokumenty tworz\'b9 pocz\'b9tek ka\'bfdego badania historycznego. Oczywi\'9ccie ten, kto formu\'b3uje hipotez\'ea i chce j\'b9 zweryfikowa\'e6
 ma w niej w pewnym sensie zasad\'ea prowadz\'b9c\'b9, ale w odniesieniu do samej hipotezy znowu mo\'bfna postawi\'e6 pytanie o zasad\'ea, na podstawie kt\'f3rej zosta\'b3a wybrana. Wydaje si\'ea wi\'eac, \'bf
e przy wyborze decyduje ostatecznie subiektywne warto\'9cciowanie. Z tego powodu m\'f3wi si\'ea o naukach historycznych, w przeciwie\'f1stwie do nauk przyrodniczych, \'bfe s\'b9 <uwarunkowane warto\'9cc}{i}{\f56 ami>. Nie oznacza to jednak, \'bf
e historia, je\'9cli chodzi o prawd\'ea jej rezultat\'f3w badawczych, jest nauk\'b9 subiektywnie uwarunkowan\'b9. Wolno\'9c\'e6 dotyczy tylko wyboru fenomen\'f3w. Je\'bfeli to zosta\'b3o zrobione, wtedy dalsze opracowanie przebiega nie mniej obiektywnie n
}{i}{\f56 \'bf w naukach przyrodniczych.
\par }{
\par }{\ul Interpretacja.}{\f56  <Styl> dzisiejszej pracy historycznej jest lu\'9fny, przywi\'b9zuje si\'ea du\'bf\'b9 wag\'ea do j\'eazykowej elegancji prezentacji. Je\'bfeli jednak uwzgl\'eadnimy nie form\'ea, lecz kryj\'b9ce si\'ea za ni\'b9 metody my\'9c
lenia, to oka\'bfe si\'ea, \'bfe przy badaniu dokument\'f3w stosowana jest przede wszystkim metoda semiotyczna wspomagana aksjomatyk\'b9 (aksjomatyzacj\'b9), chocia\'bf nie w takiej samej \'9ccis\'b3o\'9c
ci jak w logice czy matematyce. Na pierwszym miejscu znajduje si\'ea krytyczne badanie tekst\'f3w - cz\'easto przeinacz}{o}{\f56 nych w wyniku b\'b3\'ead\'f3w transkrypcji - w celu odtworzenia tekstu oryginalnego. W odniesieniu do pewnych fragment\'f3
w stosuje si\'ea bardzo skomplikowane, cz\'ea\'9cciowo redukcyjne, cz\'ea\'9cciowo nawet dedukcyjne metody. Tak\'bfe statystyka mo\'bfe tutaj odgrywa\'e6 du\'bf\'b9 rol\'ea.
\par }{Dopie}{\f56 ro po tym ma miejsce w\'b3a\'9cciwa interpretacja, a mianowicie zawsze w wyniku - oczywi\'9ccie lu\'9fnego - zastosowania regu\'b3 definicji za pomoc\'b9 systemu aksjomatycznego. Dane s\'b9 s\'b3owa. Znaczenie s\'b3owa w zdaniu okre\'9cla si
\'ea w ten spos\'f3b, \'bfe zdania zawieraj\'b9ce s\'b3owa }{r}{\f56 \'f3wnokszta\'b3tne ze s\'b3owem badanym zestawia si\'ea najpierw w tym samym dokumencie, potem w innych pismach tego samego autora, w ko\'f1cu w pismach innych autor\'f3w nale\'bf\'b9
cych do tego samego okresu. W ten spos\'f3b - jak to przedstawili\'9cmy przy omawianiu definicji - da}{ }{\f56 si\'ea coraz lepiej okre\'9cla\'e6 znaczenie jakiego\'9c s\'b3owa i dedukcyjnie eliminowa\'e6 r\'f3\'bf
ne hipotezy na temat jego znaczenia. W praktyce t\'ea czysto semiotyczn\'b9 metod\'ea \'b3\'b9czy si\'ea jeszcze z redukcj\'b9, uwzgl\'eadniaj\'b9c opracowanie wielkiej ilo\'9cci zda\'f1 historycznych, hipotez}{,
 teorii itd.: wszystko to w celu uchwycenia znaczenia znaku.
\par }{\f56 W ten spos\'f3b jednak nie osi\'b9ga si\'ea jeszcze fakt\'f3w historycznych. Zdania mog\'b9 by\'e6 dopiero wtedy rozwa\'bfane jako wyra\'bfaj\'b9ce fakty, gdy, w ten lub inny spos\'f3b, otrzyma\'b3y jedno z mo\'bfliwych znacze\'f1. Do
piero wtedy, gdy zamierzony przez autora sens s\'b3\'f3w zosta\'b3 jednoznacznie ustalony, mo\'bfe zacz\'b9\'e6 si\'ea badanie dotycz\'b9ce }{\i prawdy }{\f56 tych zda\'f1.
\par }{
\par }{\ul Krytyka historyczna.}{\f56  Po interpretacji dokumentu, tzn. po ustaleniu przez historyka, co autor chcia\'b3 powiedzie\'e6, nast\'eapnym zadaniem jest tak zwana krytyka historyczna. Jej istot\'b9 jest pr\'f3
ba stwierdzenia, czy dane zdanie jest prawdziwe. U\'bfywane w tym wypadku post\'eapowanie badawcze jest ca\'b3kiem jednoznacznie wyja\'9cnianiem i z logicznego punktu widzenia dok\'b3adnie takim samym jak }{w}{\f56 
 naukach przyrodniczych: problem zostaje rozwi\'b9zany przez wcielenie badanego zdania w pewien system aksjomatyczny. Oczywi\'9ccie systemy aksjomatyczne budowane w tym i innych wypadkach przez historyk\'f3w s\'b9 zwykle co do swej formy bardzo lu\'9f
ne, ale droga my\'9clo}{w}{\f56 a nie jest inna ni\'bf w systemach \'9ccis\'b3ych.
\par Wchodz\'b9cy tutaj w gr\'ea system zawiera zwykle dwie klasy zda\'f1. (1) Najpierw potrzebne s\'b9 pewne metaj\'eazykowe, dok\'b3adniej, pragmatyczne zdania na temat autora: stwierdzaj\'b9 one, czy m\'f3g\'b3 on zna\'e6 prawdziwy stan rzeczy, czy chcia
\'b3 i by\'b3 w stanie go opisa\'e6 itd. U\'bfywa si\'ea przy tym r\'f3\'bfnego rodzaju specjalnych postulat\'f3w: np. zazwyczaj zak\'b3ada si\'ea, \'bfe cz\'b3owiek m\'f3wi to, co my\'9cli, je\'bfeli nie ma \'bfadnego specjalnego powodu, aby k\'b3ama\'e6
. (2) Po drugie, w trakcie budowania systemu u\'bfywa si\'ea zda\'f1 nale\'bf\'b9cych do j\'eazyka przedmiotowego, zar\'f3wno takich, kt\'f3re otrzymuje si\'ea bezpo\'9crednio z interpretacji dokument\'f3w jak te\'bf takich, kt\'f3re ju\'bf wcze\'9c
niej zosta\'b3y sformu\'b3owane w naukach historycznych w wyniku zastosowania metody redukcyjnej. Je\'bfeli}{ }{\f56 wszystkie te zdania dadz\'b9 si\'ea niesprzecznie uzgodni\'e6 ze zdaniem badanym, wtedy jest to argument na rzecz jego prawdziwo\'9c
ci. Post\'eapuje si\'ea przy tym tak\'bfe weryfikuj\'b9co, wyprowadzaj\'b9c z niego w ramach systemu nowe zdania.
\par }{
\par }{\f56\ul Wyja\'9cnianie historyczne.}{ Dopiero ter}{\f56 az historyk mo\'bfe przyst\'b9pi\'e6 do w\'b3a\'9cciwego wyja\'9cniania: ca\'b3a dotychczas opisana praca s\'b3u\'bfy\'b3a tylko do tego, aby otrzyma\'e6 zdania odpowiadaj\'b9
ce zdaniom obserwacyjnym w naukach przyrodniczych. To, co teraz pozostaje do zrobienia, nie zawiera nic szczeg\'f3lnie }{o}{\f56 sobliwego: dok\'b3adnie tak, jak w naukach przyrodniczych pr\'f3buje si\'ea redakcyjnie wyja\'9cnia\'e6
 zdania o faktach przez inne zdania, przy czym stosuje si\'ea zar\'f3wno regresywn\'b9 redukcj\'ea jak i weryfikacj\'ea. Najwa\'bfniejsze r\'f3\'bfnice mi\'eadzy zastosowaniem tych metod a tym, }{c}{\f56 o si\'ea robi w naukach przyrodniczych s\'b9 nast
\'eapuj\'b9ce.
\par (1) Jak ju\'bf powiedzieli\'9cmy, w historii nie u\'bfywa si\'ea indukcji, tzn. nie wyja\'9cnia si\'ea przez zdania og\'f3lne. Z tego oczywi\'9ccie nie wynika, \'bfe \'bfadne zdania og\'f3lne nie wyst\'eapuj\'b9 w wyja\'9cnianiu, faktycznie jest tak, \'bf
e zdania tego rodzaju, czerpane z r\'f3\'bfnych nauk, ci\'b9gle s\'b9 stosowane, ale to, co w oparciu o redukcj\'ea formu\'b3uje si\'ea w tym wypadku - a wi\'eac to, co odpowiada prawom i teoriom przyrodniczym - s\'b9 to zdania o indywiduach.
\par (2) Eksperymentowa\'e6 tutaj nie mo\'bfna, gdy\'bf chodzi o minione indywidualne fenomeny. Z tego powodu wykluczone jest zastosowanie metod Milla czy innych im podobnych. Jest to prawdopodobnie jeden z najwa\'bfniejszych powod\'f3w wzgl\'eadnej niedoskona
\'b3o\'9cci nauk historycznych.
\par (3) Wyja\'9cnianie historyczne jest prawie zawsze genetyczne. U\'bfycie tej metody nie ogranicza si\'ea do nauk historycznych, jednak w nich odgrywa wa\'bfniejsz\'b9 rol\'ea ni\'bf gdziekolwiek indziej. Chodzi tutaj o wyja\'9cnienie, jak dosz\'b3
o do jakiego\'9c wydarzenia w ten spos\'f3b, \'bfe zdanie stwierdzaj\'b9ce }{to wydarzenie, powiedzmy zdanie }{\i A}{\f56 , wyja\'9cnia si\'ea przez zdanie odnosz\'b9ce si\'ea do bezpo\'9credniej przesz\'b3o\'9cci, np. }{\i B. }{\f56 Nast\'eapnie zdanie }
{\i B }{\f56 zostaje wyja\'9cnione przez trzecie zdanie }{\i C}{\f56 , kt\'f3re odnosi si\'ea do bezpo\'9credniej przesz\'b3o\'9cci, ze wzgl\'eadu na to, co by\'b3o domniemane}{ w }{\i B}{\f56 , itd. Je\'bfeli chce si\'ea np. genetycznie wyja\'9cni\'e6
 wybuch rewolucji francuskiej, to nie mo\'bfna si\'ea tylko tym zadowoli\'e6, \'bfe odpowiednie zdanie wyprowadza si\'ea ze zdania na temat bezpo\'9crednio j\'b9 poprzedzaj\'b9cych warunk\'f3w ekonomicznych, spo\'b3ecznych i religijnyc
h, lecz to ostatnie tak\'bfe b\'eadzie si\'ea wyja\'9cnia\'e6 przez np. zdanie stwierdzaj\'b9ce wp\'b3yw encyklopedyst\'f3w itd.
\par R\'f3wnie\'bf historiografia konstruuje systemy, a wi\'eac ma swoje teorie, ale teorie te nigdy nie s\'b9 zdaniami og\'f3lnymi. Pami\'eataj\'b9c o tym ograniczeniu, mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe rezultat pracy my\'9clowej historyka wygl\'b9da dok\'b3
adnie tak samo jak przyrodnika: masa zda\'f1 historycznych jest uporz\'b9dkowana i logicznie po\'b3\'b9czona w system. Powinno by\'e6 jasne, \'bfe chodzi tu o metod\'ea typowo redukcyjn\'b9.
\par }{
\par }{\f56\ul Uwagi ko\'f1cowe.}{ Z naszych szk}{\f56 icowych rozwa\'bfa\'f1 wynika, \'bfe na pewno istnieje co\'9c takiego, jak metoda historyczna, ale tylko w takim sensie, w jakim mo\'bfna m\'f3wi\'e6
 o metodzie psychologicznej, astronomicznej czy demograficznej; jest ona wi\'eac pewn\'b9 specjaln\'b9 metod\'b9 tego typu, kt\'f3ry ka\'bfda nau}{k}{\f56 a musi sobie zbudowa\'e6. Tym samym metoda historyczna nie mo\'bfe uchodzi\'e6 za jedn\'b9 z najog
\'f3lniejszych metod my\'9clenia. Polega ona na specjalnym zastosowaniu wa\'bfnych metod og\'f3lnych, g\'b3\'f3wnie metody redukcyjnej. Decyduj\'b9ca r\'f3\'bfnica mi\'eadzy tym, co znajdujemy w hist}{o}{\f56 rii i w naukach przyrodniczych nie le\'bf
y tak bardzo w obszarze metody, ale w dziedzinie materia\'b3u: w historii jest on niepor\'f3wnanie bardziej skomplikowany i wymaga zastosowania bardzo skomplikowanych dr\'f3g my\'9clowych.
\par Jaka w szczeg\'f3\'b3ach jest logiczna struktura metody historycznej, tego w\'b3a\'9cciwie nie wiemy. Wydaje si\'ea, \'bfe niemo\'bfliwo\'9c\'e6 zaliczenia metody historycznej do niegdy\'9c jedynie znanych metod indukcji i dedukcji by\'b3a powodem, dla kt
\'f3rego wi\'eakszo\'9c\'e6 metodolog\'f3w nauk historycznych ogranicza\'b3a si\'ea albo tylko }{d}{\f56 o opisu techniki badawczej, albo pr\'f3bowa\'b3a szuka\'e6 irracjonalnych dr\'f3g rozwi\'b9zywania teoretycznych problem\'f3w w tej dziedzinie. Chocia
\'bf domieszka tego, co subiektywne jest tutaj oczywi\'9ccie du\'bfa, nie potrzeba jednak si\'eaga\'e6 do tego rodzaju heroicznych \'9crodk\'f3w}{.}{\f56  Wsp\'f3\'b3czesna og\'f3lna metodologia my\'9clenia oferuje bowiem poj\'eacia, za pomoc\'b9 kt\'f3
rych mo\'bfna bada\'e6 metod\'ea historyczn\'b9.
\par Badanie to, je\'9cli chodzi o szczeg\'f3\'b3y, jest zadaniem odpowiedniej specjalnej metodologii. Tutaj dotkn\'eali\'9cmy tylko kilku podstawowych element\'f3w metody historycznej. Wybrali\'9cmy je, poniewa\'bf dostarczaj\'b9 doskona\'b3ej ilustracji p
\'b3odno\'9cci nowych poj\'ea\'e6, a tak\'bfe dlatego, \'bfe metoda historyczna - chocia\'bf jest metod\'b9 szczeg\'f3\'b3ow\'b9 - dotyczy bardzo du\'bfej klasy dyscyplin i tym samym mo\'bfe by\'e6 przedmiotem wi\'eaksz}{e}{\f56 go zainteresowania ni\'bf
 przewa\'bfaj\'b9ca ilo\'9c\'e6 innych metodologii szczeg\'f3\'b3owych.
\par }{\page 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079959}{\*\bkmkstart _Toc4080699}Pos\'b3owie}{{\*\bkmkend _Toc4079959}{\*\bkmkend _Toc4080699}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56 Nowsze pogl\'b9dy i pr\'f3by rozwi\'b9za\'f1 r\'f3\'bfnych problem\'f3w szkicowo zreferowane w tej ksi\'b9\'bfce pozwalaj\'b9 na kilka uwag og\'f3lniejszej natury. Chcemy je podzieli\'e6 na dwie klasy. Pierwsze odnosz\'b9 si\'ea
 do samej metodologii, drugie wyra\'bfaj\'b9 my\'9cli na temat filozofii ludzkiego my\'9clenia.
\par W odniesieniu do metodologii nale\'bfy powiedzie\'e6 trzy rzeczy: 
\par - \'bfe rozwija si\'ea ona dzisiaj szybko i daje wiele pozytywnych rezultat\'f3w. By\'e6 mo\'bfe nie by\'b3oby \'bfadn\'b9 przesad\'b9 stwierdzenie, \'bfe rzadko by\'b3a uprawiana tak pilnie jak w naszych czasach.
\par - \'bfe post\'eap ten przyni\'f3s\'b3 pewn\'b9 ilo\'9c\'e6 nowych wgl\'b9d\'f3w i rozw\'f3j dawniejszych. Jako dow\'f3d wystarczy poda\'e6: wypracowanie metody fenomenologicznej, wgl\'b9d w donios\'b3o\'9c\'e6 analizy j\'eazykowej, nowy podzia\'b3
 metod my\'9clenia i rozbudow\'ea teorii system\'f3w aksjomatycznych.
\par - \'bfe mimo tego - albo w\'b3a\'9cnie z tego powodu - dzisiejsza metodologia walczy z wieloma nie rozwi\'b9zanymi problemami. W\'9cr\'f3d nich wymie\'f1my stary problem indukcji, ca\'b3kiem nowe pytanie o sens i mo\'bfliwo\'9c\'e6 ustalenia prawdopodobie
\'f1stwa hipotez, niezupe\'b3nie jeszcze wyja\'9cnion\'b9 wzgl\'eadno\'9c\'e6 system\'f3w logicznych. Wydaje si\'ea, \'bfe w odniesieniu do pyta\'f1 filozoficznych, w opa}{r}{\f56 ciu o nowsze pogl\'b9dy, mo\'bfna wa\'bfy\'e6 si\'ea na nast\'eapuj\'b9
ce twierdzenia:
\par - \'bfe wyra\'bfenia \ldblquote poznawanie\rdblquote , \ldblquote my\'9clenie\rdblquote , \ldblquote wiedza\rdblquote  i st\'b9d te\'bf \ldblquote nauka\rdblquote , a tak\'bfe \ldblquote prawda\rdblquote  i inne podobne nie s\'b9
 jednoznaczne, lecz przeciwnie wieloznaczne (w scholastycznym sensie tego s\'b3owa analogiczne). Wsp\'f3\'b3czesna metodologia pokazuje bowiem, jak r\'f3\'bfne s\'b9 metody i warto\'9c\'e6 uzyskiwanych w oparciu o nie rezultat\'f3w w r\'f3\'bf
nych dziedzinach.
\par - \'bfe w obliczu tej sytuacji ka\'bfde proste rozwi\'b9zanie problemu poznania nale\'bfy odrzuci\'e6 jako niewystarczaj\'b9ce. Rzeczywisto\'9c\'e6, a st\'b9d i praca my\'9clowa chc\'b9ca j\'b9 uchwyci\'e6 jest oczywi\'9c
cie gigantycznie skomplikowana. Wszystkie pr\'f3by, kt\'f3re chc\'b9 upro\'9cci\'e6 t\'ea prac\'ea - w\'b9ski dogmatyzm, nie mniej ni\'bf leniwy relatywizm i sceptycyzm - s\'b9 ca\'b3kowitym nieporozumieniem.
\par - \'bfe wszyscy naukowcy i filozofowie - pomimo tego, co cz\'easto sami na ten temat m\'f3wi\'b9 - wyznaj\'b9 w zasadzie wiar\'ea w warto\'9c\'e6 racjonalnego my\'9clenia: poniewa\'bf metodologia nie jest niczym innym ni\'bf obrazem wielo\'9c
ci metod rozwini\'eatych - szczeg\'f3lnie w ostatnich czasach - po}{ }{\f56 to, aby m\'f3c racjonalnie my\'9cle\'e6.
\par Niech mi teraz b\'eadzie wolno na podstawie tego wszystkiego wyci\'b9gn\'b9\'e6 kilka wniosk\'f3w na temat dzisiejszej sytuacji w filozofii. Charakteryzuje si\'ea ona, niestety, istnieniem ostrych podzia\'b3\'f3w. W trakcie mi\'eadzynarodowych kongres\'f3
w - tak np. ostatnio na kongresie filozoficznym w Brukseli w 1953 roku cz\'easto nie s\'b3yszy si\'ea ju\'bf \'bfadnego dialogu, lecz wymian\'ea monolog\'f3w: zwolennicy fenomenologii i zwolennicy analizy j\'eazykowej stoj\'b9 na przeciw siebie bez \'bf
adnego wzajemnego zrozumienia. }{J}{\f56 ednak w \'9cwietle tego, co metodologia wsp\'f3\'b3czesna ma do powiedzenia, r\'f3\'bfne metody nie s\'b9 wy\'b3\'b9czaj\'b9cymi si\'ea alternatywami, lecz komplementarnymi aspektami my\'9clenia. W pe\'b3ni rozwini
\'eata filozofia wsp\'f3\'b3czesna nie powinna rezygnowa\'e6 z \'bfadnych \'9crodk\'f3w, tym bardz}{i}{\f56 ej, \'bfe jak to wida\'e6 na przyk\'b3adzie metodologii, trudno jest osi\'b9gn\'b9\'e6 wa\'bfne rezultaty w trakcie pracy my\'9clowej.
\par Dalej wynika z tego, \'bfe prawdopodobnie mo\'bfna by\'b3oby dzisiaj m\'f3wi\'e6 o autentycznej metodzie filozoficznej, gdyby tylko filozofowie nie wi\'b9zali si\'ea }{\i a priori }{\f56 z jedn\'b9 z wielu metod, lecz, w\'b3\'b9czaj\'b9c si\'ea w tradycj
\'ea wielkich my\'9clicieli, chcieli rozwa\'bfy\'e6 }{\i nihil humani a se alienum. }{\f56 Taka metoda filozoficzna opiera\'b3aby si\'ea na metodzie fenomenologicznej. Nie poprzestawa\'b3aby jednak na tym, lecz, z jednej strony, stosowa\'b3aby analiz\'ea
 do tego, co istnieje i istnienia samego, z drugiej, \'9cwiadoma ludzkiej s\'b3abo\'9cci, u\'bfywa\'b3aby szeroko analizy j\'eazykowej, w ko\'f1cu tak\'bfe nie rezygnowa\'b3aby z \'bfadnego rezultatu nauk redukcyjnych.
\par }{Tego typu filozofia jest nam dzisiaj, w czasie }{\f56 gdy wiedza jest tak dalece wyspecjalizowana, pilnie potrzebna. Jest ona tym bardziej konieczna, gdy ludzko\'9c\'e6 - dzisiaj by\'e6 mo\'bfe wi\'eacej ni\'bf w innych epokach - poddaje si\'ea \'9c
lepo dzikim instynktom. Wiedza, rozum s\'b9 dzisiaj tak zagro\'bfone, jak to si\'ea niegdy\'9c r}{z}{\f56 adko zdarza\'b3o, a wraz z nimi zagro\'bfone jest tak\'bfe to, co ludzkie po prostu; by\'e6 mo\'bfe nawet samo istnienie cz\'b3
owieka. Tylko autentyczna filozofia, kt\'f3ra do poznawania u\'bfywa }{\i wszystkich }{\f56 \'9crodk\'f3w, mog\'b3aby przyj\'9c\'e6 z pomoc\'b9 w tej sytuacji. Nie za\'9c nauki szczeg\'f3\'b3owe i podobne im upraszczaj\'b9ce systemy, kt\'f3re jako zwi\'b9
zane z jedn\'b9 metod\'b9, nie s\'b9 w stanie ogarn\'b9\'e6 ca\'b3o\'9cci.
\par }{\page 
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079960}{\*\bkmkstart _Toc4080700}Wsp\'f3\'b3czesna filozofia nauk przyrodniczych (Uzupe\'b3nienie 1986) }{\cs15\super 
\chftn {\footnote \pard\plain \s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super \chftn }{ Tekst ten zostal napisany w 1986 roku jako dodatek do przekladu francuskiego }{\i Wsp\'f3tczesnych metod myslenia. }{
Autor zezwolil na dolaczenie go do wydania polskiego (przypis tlumacza).
\par }}}{{\*\bkmkend _Toc4079960}{\*\bkmkend _Toc4080700}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par 
\par }{\f56 Badaj\'b9c rozw\'f3j metodologii od czasu pierwszego ukazania si\'ea mojej ksi\'b9\'bfki }{\i\f56 Wsp\'f3\'b3czesne metody my\'9clenia }{(1954) }{\f56 stwierdzi\'b3em, \'bfe chocia\'bf w okresie tej jednej trzeciej wieku nast\'b9pi\'b3 pewien post
\'eap w metodologii nauk }{\i humanistycznych }{\f56 - szczeg\'f3lnie w polskiej szkole J. Kmity - to jednak wi\'eakszo\'9c\'e6 nowych pogl\'b9d\'f3w dotyczy filozofii nauk }{\i przyrodniczych }{(co jest normalne, j}{\f56 e\'9cli chodzi o metodologi\'ea
 w og\'f3le).
\par W \'9cwietle ostatniej literatury dotycz\'b9cej tego tematu mo\'bfna powiedzie\'e6, \'bfe w XX wieku mieli\'9cmy nie mniej ni\'bf }{\i\f56 pi\'ea\'e6 nast\'eapuj\'b9cych po sobie okres\'f3w.
\par }{1. Okres }{\i dogmatyczny: }{\f56 indukcja naukowa, g\'b3\'f3wne narz\'eadzie logiczne nauk przyrodniczych, daje im pewno\'9c\'e6 absolutn\'b9. 
\par }{2. Okres }{\i indukcjonistyczny (R. }{\f56 Carnap): indukcja pozostaje naczelnym instrumentem nauki, lecz nie mog\'b9c da\'e6 pewno\'9cci, mo\'bfe przynajmniej zagwarantowa\'e6 pewien stopie\'f1 prawdopodobie\'f1stwa.
\par }{3. Okres }{\i falsyfikacjonistyczny }{\f56 (g\'b3\'f3wny my\'9cliciel K. Popper): indukcja nie mo\'bfe nawet da\'e6 prawdopodobie\'f1stwa. Nauka rozwija si\'ea przez falsyfikacj\'ea hipotez - to, co pozostaje jest rezultatem pozytywnym.
\par }{4. Okres }{\i relatywistyczny, }{nazywany okresem \ldblquote czterech\rdblquote  lub nawet okresem \ldblquote bandy czworga\rdblquote  - T. S. Kuhn, P. K. Feyerabend, S. Toulmin i N. R. Hanson: jedynym powodem akceptacji teorii jest \ldblquote smak
\rdblquote  }{\i [taste] }{(Feyerabend) lub \ldblquote zgoda wsp\'f3lnoty naukowc\'f3w\rdblquote  (Kuhn).
\par 5. Okres }{\i program\'f3w }{\f56 (g\'b3\'f3wny my\'9cliciel I. Lakatos): istniej\'b9 obiektywne kryteria warto\'9cci programu naukowego, tzn. wielkiej teorii: sp\'f3jno\'9c\'e6 logiczna i zdolno\'9c\'e6 wspierania post\'eapu w nauce.
\par Trzy pierwsze okresy om\'f3wi\'b3em w mojej ksi\'b9\'bfce. Maj\'b9 one wiele rys\'f3w wsp\'f3lnych. Bada si\'ea tu (1)}{\i\f56  warto\'9c\'e6 }{\f56 konkluzji, a szczeg\'f3lnie (2) warto\'9c\'e6 }{\i pojedynczych zda}{\i\f56 \'f1, }{\f56 nie za\'9c
 struktur; (3) odr\'f3\'bfnia si\'ea wprawdzie prawa od teorii naukowych, lecz wy\'b3\'b9cznie w oparciu o przekonanie, \'bfe teorie zawieraj\'b9 terminy teoretyczne, natomiast prawa ich nie zawieraj\'b9.
\par Wszystko to zmieni si\'ea wraz z dwoma nowymi okresami.
\par Zaczynaj\'b9c od relatywizmu, podam najpierw kilka znacz\'b9cych dzie\'b3 jego protagonist\'f3w. 
\par }{
\par S. Toulmin, }{\i The Philosophy of Science}{, 1953. 
\par N. R. Hanson, }{\i Patterns of Discovery}{, 1958.
\par T. S. Kuhn, }{\i The Copernican Revolution}{, 1957 (}{\i\f56 Przewr\'f3t Kopernika\'f1ski}{, Warszawa 1966).
\par }{\i The Structure of Scientific Revolutions}{, 1962 
\par (}{\i Struktura rewolucji naukowych}{, Warszawa 1968).
\par }{\f56 P. K. Feyerabend, artyku\'b3y pocz\'b9wszy od 1962 r.
\par }{
\par 
\par EWOLUCJA FILOZOFII NAUK PRZYRODNICZYCH (SCHEMAT)
\par 
\par }\trowd \trgaph70\trleft-70\trbrdrt\brdrs\brdrw10 \trbrdrl\brdrs\brdrw10 \trbrdrb\brdrs\brdrw10 \trbrdrr\brdrs\brdrw10 \trbrdrh\brdrs\brdrw10 \trbrdrv\brdrs\brdrw10 \clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr
\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx709\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2127\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr
\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx3969\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx5812\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr
\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx7565\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx9092\pard \sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {Okres\cell }{\f56 G\'b3\'f3wni my\'9cliciele
\cell Przedmiot bada\'f1\cell }{Aspekt badany\cell Metoda i kryteria\cell }{\f56 Warto\'9c\'e6 logiczna\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\trowd \trgaph70\trleft-70\trbrdrt\brdrs\brdrw10 \trbrdrl\brdrs\brdrw10 \trbrdrb
\brdrs\brdrw10 \trbrdrr\brdrs\brdrw10 \trbrdrh\brdrs\brdrw10 \trbrdrv\brdrs\brdrw10 \clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx709\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl
\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2127\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx3969\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl
\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx5812\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx7565\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl
\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx9092\pard \sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {1.\cell }{\f56 scjenty\'9cci\cell }{pojedyncze zdania\cell }{\f56 warto\'9c\'e6 logiczna\cell }{indukcja\cell }{\f56 
pewno\'9c\'e6\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard \sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {2.\cell R. Carnap\cell pojedyncze zdania\cell }{\f56 warto\'9c\'e6 logiczna\cell }{indukcja\cell }{\f56 prawdopodo-bie\'f1stwo
\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard \sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {3.\cell K. Popper\cell pojedyncze zdania i struktury\cell }{\f56 warto\'9c\'e6 logiczna\cell }{falsyfikacja\cell }{\f56 prawdopodo-bie\'f1
stwo\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard \sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {4.\cell T. S. Khun
\par  (\ldblquote czterech\rdblquote )\cell struktury\cell rozw\'f3j historyczny\cell \ldblquote zgoda wsp\'f3lnoty naukowc\'f3w\rdblquote  \ldblquote smak\rdblquote \cell }{\f56 \'bfadna\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\trowd 
\trgaph70\trleft-70\trbrdrt\brdrs\brdrw10 \trbrdrl\brdrs\brdrw10 \trbrdrb\brdrs\brdrw10 \trbrdrr\brdrs\brdrw10 \trbrdrh\brdrs\brdrw10 \trbrdrv\brdrs\brdrw10 \clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr
\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx709\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx2127\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr
\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx3969\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx5812\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr
\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx7565\clvertalt\clbrdrt\brdrs\brdrw10 \clbrdrl\brdrs\brdrw10 \clbrdrb\brdrs\brdrw10 \clbrdrr\brdrs\brdrw10 \cltxlrtb \cellx9092\pard \sb60\nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {5.\cell I. Lakatos\cell struktury
\par (programy)\cell }{\f56 rozw\'f3j historyczny i warto\'9c\'e6 logiczna\cell 1) sp\'f3jno\'9c\'e6
\par 2) zdolno\'9c\'e6 do wspierania post\'eapu\cell prawdopodo-bie\'f1st}{wo\cell }\pard \nowidctlpar\widctlpar\intbl\adjustright {\row }\pard\plain \s20\qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \fs20\lang1045\cgrid {\f56 Uwaga: przedstawiony porz\'b9
dek dotyczy rzeczywistego wp\'b3ywu; nie zawsze zgadza si\'ea z porz\'b9dkiem chronologicznym zasadniczych publikacji, tak np. g\'b3\'f3wne dzie\'b3o Poppera ukaza\'b3o si\'ea w 1935 r., dziesi\'ea\'e6 lat przed pierwsz\'b9 wa\'bfn\'b9 prac\'b9
 Carnapa (1945).
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\f56 Spo\'9cr\'f3d tych autor\'f3w Kuhn przyczyni\'b3 si\'ea z pewno\'9cci\'b9 najbardziej do rozwoju filozofii nauki, zar\'f3wno przez swoje studia historyczne, jak i nowatorstwo pogl\'b9d\'f3w. W przeciwie\'f1stwie do filozof\'f3w okres\'f3
w poprzednich Kuhn k\'b3adzie nacisk na rozw\'f3j }{\i faktu}{ nauki. Nie zaj}{\f56 muje si\'ea pojedynczymi zdaniami, lecz }{\i systemami}{\f56  w ich ca\'b3o\'9cci i - co jest najbardziej znacz\'b9ce twierdzi, \'bfe istnieje wa\'bfna r\'f3\'bfnica mi
\'eadzy prawami szczeg\'f3\'b3owymi i wielkimi teoriami, kt\'f3re nazywa \ldblquote paradygmatami\rdblquote . Podczas gdy pierwsze ustanawiane s\'b9 wewn\'b9trz systemu i za pomoc\'b9 tradycyjnych procedur, to paradygmaty odrzucane s\'b9
 tylko w wyniku prawdziwych rewolucji naukowych.
\par Je\'9cli za\'9c chodzi o kryterium, w oparciu o kt\'f3re paradygmat jest akceptowany, to nie istnieje inne ni\'bf \ldblquote smak\rdblquote  [taste] (Feyerabend) lub \ldblquote zgo}{da wsp\'f3lnoty naukowc\'f3w\rdblquote  (Kuhn).
\par }{\f56 G\'b3\'f3wny pow\'f3d nieuznania warto\'9cci kryterium tradycyjnego, szczeg\'f3lnie do\'9cwiadczenia, jest logiczny: zdania empiryczne, z punktu widzenia logiki, s\'b9 tezami wyprowadzonymi w systemie, w kt\'f3rym wielkie teorie graj\'b9 rol\'ea
 aksjomat\'f3w. Logika formalna sformu\'b3owa\'b3a metatez\'ea, wed\'b3ug kt\'f3rej zmiana aksjomat\'f3w poci\'b9ga zmian\'ea sensu termin\'f3w danego systemu. St\'b9d je\'bfeli jedna teoria zast\'eapuje inn\'b9, to sens termin\'f3
w w zdaniach empirycznych zmienia si\'ea radykalnie. Znaczy to, \'bfe dwa paradygmat}{y}{\f56  - np. Ptolemeusza i Kopernika - nie maj\'b9 \'bfadnych wsp\'f3lnych zda\'f1 empirycznych. Feyerabend twierdzi np., \'bfe je\'9c
li Tycho Brahe (zwolennik Ptolemeusza) i Kepler (zwolennik Kopernika) patrz\'b9 na zach\'f3d S\'b3o\'f1ca, nie widz\'b9 tego samego. Nie mo\'bfna wi\'eac w oparciu o }{d}{\f56 o\'9cwiadczenie rozstrzygn\'b9\'e6 na korzy\'9c\'e6 kt\'f3rego\'9c z dw\'f3
ch paradygmat\'f3w - poniewa\'bf wsp\'f3lne do\'9cwiadczenie nie istnieje.
\par Mamy wi\'eac pe\'b3ny relatywizm.
\par Jednak\'bfe na reakcj\'ea wobec takiego pogl\'b9du nie trzeba by\'b3o d\'b3ugo czeka\'e6. Reprezentowana jest ona przede wszystkim przez Imre Lakatosa, filozofa ameryka\'f1skiego w\'eagierskiego pochodzenia, kt\'f3ry zdominowa\'b3
 ostatnie 10 lat rozwoju naszej dyscypliny. Jego pierwszy artyku\'b3, kt\'f3ry si\'ea cytuje, pochodzi z 1965 r. - P. Weingartner, filozof dobrze zaznajomiony z literatur\'b9 naukow\'b9, wymienia Lakatosa w swojej ksi\'b9\'bf
ce z 1971 r. tylko marginesowo. Jednak obecnie jest on niezaprzeczalnym mistrzem filozofii nauki. Wraz ze swoj\'b9 szko\'b3\'b9 wyr\'f3\'bfnia si\'ea przede wszystkim tak wielk\'b9 ilo\'9cci\'b9 szczeg\'f3\'b3owych studi\'f3w historycznych, \'bf
e przynajmniej }{j}{\f56 ego doktryna dotycz\'b9ca fakt\'f3w historycznych sta\'b3a si\'ea og\'f3lnie obowi\'b9zuj\'b9ca.
\par Badania Lakatosa, podobnie jak jego poprzednik\'f3w, odnosz\'b9 si\'ea przede wszystkim do historycznego rozwoju nauki i w tej w\'b3a\'9cnie dziedzinie odni\'f3s\'b3 on najwi\'eaksze sukcesy. Przedmiotem zainteresowania Lakatosa nie s\'b9
 pojedyncze zdania, lecz struktury. Pojmuje on je jednak inaczej ni\'bf Popper czy Kuhn: nie chodzi mu w tej mierze o tezy, co o }{\i programy badawcze}{\f56 . Jest przekonany, \'bfe dla tych program\'f3w znalaz\'b3 dwa absolutne kryteria heurystyczne: sp
\'f3jno\'9c\'e6 logiczn\'b9 i zdolno\'9c\'e6 do wspierania przysz\'b3ych bada\'f1.
\par W tym ostatnim okresie mamy tak\'bfe do czynienia z odrzuceniem jedynego powa\'bfnego argumentu relatywist\'f3w przeciwko obiektywno\'9cci nauk przyrodniczych, tzn. przeciwko mo\'bfliwo\'9cci rozstrzygni\'eacia mi\'ea
dzy dwiema teoriami w oparciu o zdania empiryczne. W szczeg\'f3lno\'9cci zosta\'b3o wykazane, \'bfe je\'bfeli zmiana aksjomatyki poci\'b9ga pewn\'b9 zmian\'ea sensu pewnych termin\'f3w w systemie, to nie wynika st\'b9d, \'bfe wszystkie terminy zmieniaj
\'b9 ca\'b3o\'9c\'e6 swojego znaczenia.
\par }{Rezulta}{\f56 ty tej ewolucji mo\'bfna stre\'9cci\'e6 nast\'eapuj\'b9co:
\par 1. Przede wszystkim radykalnie odrzucono - i to jest trwa\'b3y rezultat bada\'f1 Kuhna - scjentyzm, kt\'f3ry wierzy\'b3 w prawd\'ea absolutn\'b9 w naukach przyrodniczych i tylko w nich. Jest to pogl\'b9d, kt\'f3rego dzisiaj nikt nie reprezentuje, opr\'f3
cz oczywi\'9ccie marksist\'f3w.
\par 2. Mamy tak\'bfe do dyspozycji wielk\'b9 ilo\'9c\'e6 informacji o istocie rozwoju nauk przyrodniczych, kt\'f3rych jeszcze p\'f3\'b3 wieku temu w og\'f3le nie znano. Tak np. dzisiaj wiemy, \'bfe w XVI wieku teoria Kopernika by\'b3a z punktu widze
nia logicznego o wiele s\'b3absza ni\'bf teoria Ptolemeusza.
\par 3. Ale je\'9cli chodzi o kwesti\'ea, jak uczony mo\'bfe doj\'9c\'e6 do pewno\'9cci lub nawet tylko prawdopodobie\'f1stwa, pozostajemy w takiej samej niewiedzy, jak w roku 1954. Jest pewne, \'bfe wszystkie nauki przyrodnicze stosuj\'b9 indukcj\'ea. Jest r
\'f3wnie\'bf pewne - zosta\'b3o to dowiedzione przez Arystotelesa i ponownie przez Poppera - \'bfe \'bfadna konfirmacja nie powi\'eakszy prawdopodobie\'f1stwa wniosku indukcyjnego. Pewne jest w ko\'f1cu, \'bfe co\'9c wiemy - ale jak, tego logicy nie wiedz
\'b9.
\par }{Jeden}{\f56  z najwi\'eakszych logik\'f3w naszego wieku J. \'a3ukasiewicz mia\'b3 by\'e6 mo\'bfe racj\'ea, gdy m\'f3wi\'b3: \ldblquote badanie przyrody przypomina lektur\'ea zaszyfrowanego pisma, do kt\'f3rego zgubili\'9cmy klucz. Najbardziej zadziwiaj
\'b9c\'b9 rzecz\'b9 jest jednak, \'bfe w tych warunkach udaje si\'ea mimo ws}{z}{\f56 ystko zrozumie\'e6 kilka fragment\'f3w.\rdblquote 
\par }{
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\page }{\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079961}{\*\bkmkstart _Toc4080701}Wskaz\'f3wki dotycz\'b9ce literatury}{{\*\bkmkend _Toc4079961}
{\*\bkmkend _Toc4080701}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par I. WPROWADZENIE. Pf\'e4nder, Maritain, Carnap (6).
\par 
\par II. METODA FENOMENOLOGICZNA. }{\i\f56 Podstawowe dzie\'b3o}{: Husserl (1); najlepsze }{\i przedstawienie}{\f56 : Heidegger s. 27n; zob. tak\'bfe Farber; przyk\'b3ady }{\i zastosowania}{\f56 
: Husserl (1) (2), Scheler (1) (2), Ingarden (1) (2). Natomiast wi\'eakszo\'9c\'e6 }{\i rozpraw}{\f56  pt. \ldblquote Fenomenologia\rdblquote  itd. nie zawiera \'bfadnej metodologii w sensie tej ksi\'b9\'bfki; mog\'b9 one by\'e6 po\'bfyteczne dla zrozumi}
{enia innych (filozoficznych) aspekt\'f3w fenomenologii: Van Breda, Merleau-Ponty, Reinach.
\par 
\par III. METODY SEMIOTYCZNE. }{\i Bibliografia}{\f56 : Church, Beth (1), bie\'bf\'b9ca bibliografia w: \ldblquote Journal of Symbolic Logic\rdblquote  1936 nn. }{\i\f56 Podstawowe dzie\'b3a}{: Carnap (1), Tarski (1), Morris (1) (2). Rozbudowany }{\i system}{
: Carnap (3) (4). }{\i Problem weryfikacji}{: Carnap (2), Reichenbach (1). Hempel (bibliografia!). }{\i Czasopisma}{: \ldblquote Journal of Symbolic Logic\rdblquote , \ldblquote Journal of Philosophy of Science\rdblquote , \ldblquote 
British Journal of Philosophy of Science\rdblquote , \ldblquote Mind\rdblquote .
\par 
\par IV. METODA AKSJOMATYCZNA. }{\i Bibliografia i czasopisma}{: jak w III. }{\i Logika matematyczna}{, }{\i\f56 podstawowe dzie\'b3a}{\f56 : Whitehead-Russell, Hilbert (2). Wi\'eaksze }{\i\f56 podr\'eaczniki}{: Beth (2), Dopp, Quine. }{\i Zarysy}{\f56 
 (niemieckie): Boche\'f1ski-Menne, Becker, Carnap (6), Hilbert (1), Tarsk}{i (3). }{\i Technika systemu aksjomatycznego}{: Weyl, Woodger (tam Tarski). }{\i O definicji}{: Dubislav, Robinson.
\par 
\par V. METODY REDUKCYJNE. }{\i Nowsze prace syntetyczne}{\f56 : Braithwaith, Kneale, Popper, Reichenbach (1), Weyl, von Wright; po\'9cr\'f3d starszych: Broad, Nicod. }{\i Zbiory wa}{\i\f56 \'bfniejszych artyku\'b3\'f3w}{\f56 
: Feigl-Brodbeck, Wiener. Znaczenie maj\'b9 tak\'bfe }{\i historyczne prace}{ Duhema (starsze) i Thorndika (podstawowe). }{\i\f56 Tworzenie poj\'ea\'e6}{: Hempel (2). }{\i\f56 Prawdopodobie\'f1stwo}{\f56 : Carnap (5), Keynes, Mises, Nagel (przegl\'b9
d problematyki). }{\i Nauki historyczne}{: Wa}{\f56 gner (z du\'bf\'b9 bibliografi\'b9; przedstawia m.in. irracjonalistyczne interpretacje metody, kt\'f3re zasadniczo nawi\'b9zuj\'b9 do Diltheya i mo\'bfe by\'e6 po\'bf
yteczny dla zrozumienia filozoficznych i szczeg\'f3\'b3owych problem\'f3w tej dziedziny). - Obszerna bibliografia i przedstaw}{i}{\f56 enie metodologicznych pogl\'b9d\'f3w }{\i przyrodnik\'f3w}{\f56  znajduje si\'ea u Bavinka.
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\page }{\f56 {\*\bkmkstart _Toc4079962}{\*\bkmkstart _Toc4080702}Pos\'b3owie do przek\'b3adu polskiego}{{\*\bkmkend _Toc4079962}
{\*\bkmkend _Toc4080702}
\par }\pard\plain \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par }{\i\f56 Wsp\'f3\'b3czesne metody my\'9clenia}{\f56  zosta\'b3y napisane przed 36 latami. Cho\'e6 wi\'eac zasadnicze informacje zawarte w tej ksi\'b9\'bfce s\'b9 nadal aktualne, powsta\'b3y w mi\'eadzyczasie i rozpowszechni\'b3y si\'ea nowe pogl\'b9
dy, przede wszystkim w dziedzinie metodologii nauk do\'9cwiadczalnych. Do najwa\'bfniejszych nale\'bf\'b9 nast\'eapuj\'b9ce:
\par 1. Indukcjonizm, reprezentowany przez R. Carnapa, straci\'b3 na znaczeniu - wi\'eakszo\'9c\'e6 metodolog\'f3w nauki posz\'b3a z biegiem czasu za K. Popperem, przejmuj\'b9c jego falsyfikacjonizm.
\par 2. Grupa badaczy historii nauk (zwana niekiedy \ldblquote grup\'b9 czterech\rdblquote : K. Feyerabend, N. R. Hansom T. S. Kuhn i S. Toulmin) wyst\'b9pi\'b3a z twierdzeniem, \'bfe najog\'f3lniejsze teorie w rodzaju Kopernikowej, kt\'f3re Kuhn nazwa\'b3 
\ldblquote paradygmatami\rdblquote , nie mog\'b9 by\'e6 uzasadnione przez powo\'b3anie si\'ea na zdania do\'9cwiadczalne - tak dalece, \'bfe wyb\'f3r mi\'eadzy nimi jest \ldblquote spraw\'b9 smaku\rdblquote  (Feyerabend).
\par 3. Imre Lakatos wyst\'b9pi\'b3 z tez\'b9, \'bfe paradygmaty nale\'bfy uwa\'bfa\'e6 nie za teorie, ale za programy bada\'f1.
\par Aczkolwiek ka\'bfdy z tych pogl\'b9d\'f3w zawiera interesuj\'b9ce my\'9cli, \'bfaden z nich nie jest og\'f3lnie przyj\'eaty, jako \'bfe praca badawcza toczy si\'ea w naukach do\'9cwiadczalnych, inaczej ni\'bf one przewiduj\'b9. Bo u\'bfywa si\'ea
 w niej indukcji, rozstrzyga mi\'eadzy teoriami za pomoc\'b9 zda\'f1 do\'9cwiadczalnych, a same teorie s\'b9 zapewne nieraz programami bada\'f1, ale r\'f3wnocze\'9cnie tak\'bfe i przede wszystkim zdaniami opisuj\'b9cymi rzeczywisto\'9c\'e6.
\par W ostatnich latach m\'f3wi si\'ea wiele o tzw. modelach matematycznych rzeczywisto\'9cci. Chodzi jednak przy tym nie o nowy pogl\'b9d, ale o nowe s\'b3owo - bo owe modele to po prostu zdania wyja\'9cniaj\'b9ce, napisane w j\'ea
zyku matematycznym. Warto przy tym zauwa\'bfy\'e6, \'bfe s\'b3owa \ldblquote model\rdblquote  u\'bfywa si\'ea w logice matematycznej we }{w}{\f56 r\'eacz odwrotnym znaczeniu. Tam rzeczywisto\'9c\'e6 (reprezentowana przez klas\'ea sta\'b3
ych) jest modelem teorii matematyczno-logicznej, a nie odwrotnie.
\par }{
\par }\pard \qr\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {J. M. B.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {Fryburg 20 IX 1989
\par }\pard\plain \s2\qc\fi284\sb60\sa60\keepn\nowidctlpar\widctlpar\outlinelevel1\adjustright \fs28\lang1045\cgrid {\page {\*\bkmkstart _Toc4079963}{\*\bkmkstart _Toc4080703}Bibliografia}{\cs15\super *{\footnote \pard\plain 
\s16\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \f16\fs20\lang1024\cgrid {\cs15\super *}{ Podane sa tu tylko tytuly dziel wymienionych w tekscie i we wskaz\'f3wkach dotyczacych literatury.
\par }}}{{\*\bkmkend _Toc4079963}{\*\bkmkend _Toc4080703}
\par }\pard\plain \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright \lang1045\cgrid {
\par BAVIK B., }{\i Ergebnisse und Probleme d. Naturwissenschaften}{, 1914. 
\par BECKER O., }{\i Einf\'fchrung in die Logistik}{, 1950.
\par BERGSON H., (1) }{\i Essai sur les donn\'e9es imm\'e9diates de la conscience}{, 1889 
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(}{\i\f56 O bezpo\'9crednich danych \'9cwiadomo\'9cci}{, Warszawa 1913).
\par (2) }{\i L'Evolution cr\'e9atrice}{, 1907 (}{\i Ewolucja tw\'f3rcza}{, Warszawa 1957).
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {BETH E. W., (1) }{\i Symbolische Logik und Grundlegung der exakten Wissenschaften}{, 1948.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Les fondements logiques des math\'e9matiques}{, 1950.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 BOCHE\'d1SKI I., MENNE A., }{\i Abri\'df der mathematischen Logik}{, 1954. 
\par BOLZANO B., }{\i Wissenschaftslehre}{, 4 tomy, 1837.
\par BRAITHWAITH R. B., }{\i Scientific Explanation}{, 1953. 
\par BROAD C. D., }{\i Scientific Thought}{, 1923.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {CARNAP R., (1) }{\i Logische Syntax der Sprache}{, 1934.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Testability and Meaning}{, Philos. of Science 2, 1936 - 4, 1937. 
\par (3) }{\i Introduction to Semantics}{, 1942.
\par (4) }{\i Formalization of Logic}{, 1943.
\par (5) }{\i Logical Foundations of Probability}{, 1950. 
\par (6) }{\i Einf\'fchrung in die symbolische Logik}{, 1954.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {CHURCH A., }{\i A Bibliography of Symbolic Logic}{\f56 , \ldblquote Journal of Symbolic Logic\rdblquote  1, 1936 (dalej prowadzona w tym samym czasopi\'9cmie).
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {DOPP J., }{\i Le\'e7ons de logique formelle}{, 3 tomy, 1949-50. 
\par DUBISLAV V. W., }{\i Die Definition}{, 1931.
\par DuUHEM P., }{\i Le systeme du monde}{, 5 tom\'f3w, 1913 nn.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {FARBEK M., }{\i Foundations of Phenomenology}{, 1943.
\par FEIGL H., Brodbeck M., }{\i Readings in the Philosophy of Science}{, 1953. 
\par FREGE G., }{\i \'dcber Sinn und Bedeutung}{, Ztschr. f. Philos. u. philos. Kritik 100, 1892 (}{\i Sens i nominat}{, w: J. Pelc (red.), }{\i\f56 Logika i j\'ea}{\i zyk: studia z semiotyki logicznej}{, Warszawa 1967).
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {HARTMANN N., }{\i Zur Grundlegung der Ontologie}{, 1935. 
\par HEIDEGGER M., }{\i Sein und Zeit}{, 1927.
\par HEMPEL C. G., (1) }{\i Problems and Changes in the Empiricist Criterion of Meaning}{, Rev. Intern. de Philos. 2, 1950 (nr 11)
\par }\pard \qj\li284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science}{ (Int. Enc. of Un. Science, II, 7) 1952.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {HEYTING A., (1) }{\i Die formalen Regeln der intuitionistisehen Logik}{, Sitzungsb. d. Preu\'df. Akad. d. Wiss., Phys.-math. Kl., 1930.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Mathematische Grundlagenforschung. Intuitionismus. Beweistheorie}{, 1934.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {HILBERT D., (1) ACKERMANN W., }{\i Grundz\'fcge der theoretischen Logik}{, 1928.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) BERNAYS P., }{\i Grundlagen der Mathematik}{, 2 tomy, 1934-39. 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {HUSSERL E., (1) }{\i Logische Untersuchungen}{, 2 tomy, 1901 n.
\par }\pard \qj\li284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Ideen zu einer reinen Ph\'e4nomenologie und ph\'e4nomenologischen Philosophie}{, 1913 (}{\i Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii}{. }{\i\f56 Ksi\'eaga pierwsza}{
, Warszawa 1975).
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {INGARDEN R., (1) }{\i Essentiale Fragen}{, 1924 (}{\i O pytaniach esencjalnych}{, w: }{\i\f56 Z teorii j\'ea}{\i zyka i filozoficznych podstaw logiki}{, Warszawa 1972). 
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Das literarische Kunstwerk}{, 1931 (}{\i O dziele literackim}{, Warszawa 1988).
\par 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {JASPERS K., (1) }{\i Philosophie}{, 3 tomy, 1932. 
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Von der Wahrheit}{, 1947.
\par 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {KEYNES J. M., }{\i Treatise on Probability}{, 1921. 
\par KNEALE W., }{\i Probability and Induction}{, 1949.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {\f56 \'a3UKASIEWICZ J., (1) }{\i\f56 O logice tr\'f3jwarto\'9cciowej}{, Ruch Filozoficzny 5. 1920.
\par }\pard \qj\li284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Philosophische Bemerkungen zu mehrwertigen Systemen des Aussagenkalk\'fcls}{, Comptes rend. d. s\'e9ances d. l. Soc. d. Sciences et d. Lettres d. Vars. Cl. III, 1930.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(3) }{\i\f56 W sprawie odwracalno\'9cci stosunku racji i nast\'eapstwa}{, Przegl. Fil. 16, 1913.
\par 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {MARCEL G., }{\i Positions et approches concret\'e8s du myst\'e8re ontologique}{, w: Le monde cass\'e9, 1933.
\par MARITAIN J., }{\i Petite Logique}{, 1946 (15 wyd.). 
\par MERLEAU-PONTY M., }{\i Ph\'e9nom\'e9nologie de la perception}{, 1945.
\par MILL J. St., }{\i A System of Logic}{, 2 tomy, 1843 (}{\i System logiki}{, Warszawa 1962).
\par MISES R., }{\i Wahrscheinlichkeit, Statistik und Wahrheit}{. 1928.
\par MORRIS Ch., (1) }{\i Foundations of the Theory of Signs}{, Intern. Encycl. of Unified Science, II, 2, 1938.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Signs, Language and Behavior}{, 1946.
\par 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {NAGEL E., }{\i Principles of the Theory of Probability}{, Intern. Encycl. of Unified Science. I, 6, 1939.
\par NICOD J. , }{\i Le probl\'e8me logique de l\rquote induction}{, 1923.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {OGDEN C. K., RICHARDS I. A., }{\i The Meaning of Meaning}{, 1949.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {PF\'c4NDER A., }{\i Logik}{, 1929.
\par POPPER K., }{\i Die Logik der Forschung}{, 1935 (}{\i Logika odkrycia naukowego}{, Warszawa 1977).
\par POST E., }{\i Introduction to a General Theory of Elementary Propositions}{, American Journal of Mathematics 43, 1921.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {QUINE V. W., }{\i Mathematical Logic}{, 1940.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {REICHENBACH H., (1) }{\i Experience and Prediction}{, 1938.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Philosophic Foundations of Quantum Mechanics}{, 1944. 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {REWACH A., }{\i Was ist Ph\'e4nomenologie}{?, 1951.
\par ROBINSON R., }{\i Definition}{, 1950.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {SCHELER M., }{\i Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik}{, 1913-16.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Wesen und Formen der Sympathie}{, 1913 (}{\i Istota i formy sympatii}{, Warszawa 1980).
\par 
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {TARSKI A., (1) }{\i Der Wahrheitsbegriff in den formalisierten Sprachen}{, Studia Philosophica I, 1936 (}{\i\f56 Poj\'eacie prawdy w j\'ea}{\i zykach nauk dedukcyjnych}{, Warszawa 1933).
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i Grundz\'fcge des Systemenkalk\'fcls}{, Erster Teil. Fundamenta Mathematicae 25, 1935.
\par (3) }{\i Einf\'fchrung in die mathematische Logik und die Methodologie der Mathematik}{, 1937.
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {THORNDIKE L., }{\i A history of Magic and Experimental Science}{, 6 tom\'f3w, 1923 nn.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {VAN BREDA H. L. (wyd.), }{\i Probl\'e8mes actuels de la ph\'e9nom\'e9nologie}{, 1952.
\par VON WRIGHT G. H., }{\i A Treatise on Induction and Probability}{, 1951.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {
\par }\pard \qj\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {WAGNER Fr., }{\i Geschichtswissenschaft}{, 1951.
\par WIENER Ph., }{\i Readings in Philosophy of Science}{, 1953.
\par WEYL H., }{\i Philosophie der Mathematik und Naturwissenschaft}{, 1928. 
\par WHITEHEAD A. N., RUSSEL B., }{\i Principia Mathematica}{, 3 tomy, 1910-1913.
\par WITTGENSTEIN L., }{\i Tractatus Logico-Philosophicus}{\f56 , Annalen der Naturphilosophie 1921 (t\'b3um. pol., Warszawa 1970).
\par }{WOODGER J., (1) }{\i The Axiomatic Method in Biology}{, 1937.
\par }\pard \qj\fi284\sb60\nowidctlpar\widctlpar\adjustright {(2) }{\i The Technique of Theory Construction}{, Encycl. of Unified Science II, 5, 1939.
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par 
\par }{\fs20 skan&OCR&Pdf \endash  Peart \endash  2002}{\fs16 
\par }}