Hemodializa - zabieg stosowany w leczeniu zaawansowanej przewlekłej i ostrej niewydolności nerek, a także niektórych zatruć. Jego celem jest usunięcie toksycznych substancji znajdujących się we krwi.

Hemodializa polega na usuwaniu produktów przemiany materii i wody lub leków oraz toksyn z krwi pacjenta poprzez sztuczną błonę półprzepuszczalną, zabieg umożliwia także korektę kwasicy metabolicznej oraz zaburzeń elektrolitowych. Podczas zabiegu krew jest wielokrotnie przepompowywana na zewnątrz ciała do dializatora, który działa jak sztuczna nerka. Hemodializa może być przeprowadzana w domu lub w ośrodku dializ. W Polsce zabieg wykonywany jest wyłącznie w warunkach szpitalnych.

W trakcie zabiegu krew krąży pomiędzy aparatem („sztuczną nerką”) a pacjentem. Krew jest oczyszczana przepływając przez dializator.

Okres dializacyjny

Po rozpoczęciu dializoterapii kontrola mocznicy u chorych polega na stosowaniu skutecznej dializy, właściwej diety oraz uzupełniającym leczeniu farmakologicznym. Obraz kliniczny okresu dializacyjnego zależy od wyjściowej przyczyny przewlekłej niewydolności nerek oraz powikłań ze strony innych narządów: serca i naczyń (nadciśnienie), kości (osteoporoza), układu nerwowego (polineuropatie) i in. Bardzo ważną rolę w tym okresie odgrywa klirens resztkowy nerek pacjenta, uzupełniający prace sztucznej nerki. Umożliwia on spożycie większej ilości białka i płynów w diecie lub dopuszcza skrócenie czasu dializy.

Zasady diety w okresie dializacyjnym.

Ważną rolę odgrywa sposób odżywiania. Przestrzeganie odpowiedniej diety ma duży wpływ m.in. na prawidłowy przebieg dializ, dobre samopoczucie i wyniki niektórych badań laboratoryjnych. Dieta pacjentów hemodializowanych powinna zawierać odpowiednią ilość energii tj. minimum 35kcal/kg masy ciała, co stanowi przeciętnie około 2000-2500 kcal/dobę. Głównym źródłem energii są węglowodany (kasze, makarony, pieczywo, mąka) oraz tłuszcze. Jeżeli podaż energii będzie zbyt mała, wtedy organizm będzie czerpała energię za swych zapasów – tłuszczów i białek – doprowadzając do ubytku masy ciała i niedoborów białka. Nadmierna podaż energii (głównie węglowodanów) prowadzi do niepotrzebnej nadwagi.

Białko – jest ważnym materiałem budulcowym. Ilość spożywanego białka powinna wynosić około 1-1,2g/kg masy ciała na dobę. W większości powinno być to białko pełnowartościowe, pochodzenia zwierzęcego zawarte w mleku i przetworach mlecznych, mięsie, wędlinach, drobiu, rybach, jajkach. Przestrzeganie spożywania odpowiedniej ilości białka zapobiega niskim poziomom białek we krwi, osłabieniu odporności organizmu, zahamowaniu wzrostu dzieci. Dłużej utrzymujący się niedobór białka w diecie u pacjentów dializowanych prowadzi do niedożywienia i pogarsza szansę przeżycia.

Tłuszcze – bardzo często u pacjentów dializowanych mogą występować zaburzenia gospodarki tłuszczowej. Z tego względu do spożycia dozwolone są przede wszystkim tłuszcze roślinne, takie jak olej słonecznikowy, sojowy, oliwa z oliwek, margaryna, ograniczona ilość masła. Nie zaleca się smalcu, słoniny, boczku, łoju.

Potas – w większości przypadków ograniczenia spożycia potasu są najważniejszą częścią diety u osób dializowanych. Nadmiar potasu we krwi może powodować poważne kłopoty kardiologiczne. Dieta o niskiej zawartości potasu nie musi być przyczyną żywieniowej monotonii. Większość produktów – nawet tych wysoko białkowych – może być włączona do jadłospisu po odpowiednim przygotowaniu. Najprostszym sposobem na obniżenie zawartości potasu, a także sodu i niestety wapnia w produktach spożywczych jest podwójne gotowanie bez dodatku soli. Gotowanie jarzyn w bardzo istotny sposób może obniżyć w nich zawartość potasu! Każdy chory ma swoje ulubione jarzyny i pomimo tego, ze są one bogate w potas – wcale nie musi rezygnować z ich jedzenia. Poniżej podano prosty sposób na obniżenie zawartości potasu w jarzynach:

• jarzyny należy drobno posiekać

• zalać rozdrobnione jarzyny gorącą wodą w proporcji 10 części wody na 1 część jarzyn

• wymoczyć jarzyny przez 30 min

• odlać wodę w której moczyły się jarzyny a następnie wypłukać je pod bieżącą wodą

• czynność płukania powtórzyć kilkakrotnie

• zalać jarzyny wodą i gotować przez 3-6 min

• Odlać wodę i ponownie zagotować

Po tej trochę kłopotliwej obróbce jarzyn w kuchni straty potasu są następujące: z buraków i fasoli szparagowej blisko 30%, z ziemniaków ok.40%, z bobu, groszku, kalarepy, kapusty blisko 50%, z kalafiora, marchwi, szpinaku prawie 60%(!). niestety wadą tej metody jest pozbawianie jarzyn witamin. Musimy je uzupełnić stosując np. multiwitaminę. W trakcie gotowania dochodzi również do strat innych składników zawartych w podstawowych produktach spożywczych, takich jak mięso, kasze, makaron. Najlepiej ilustruje to przykład w tabeli.

Gotowanie pozbawia ryż blisko 35%, kaszę 30-35%, a makaron ok. 35% składników mineralnych. Gotowanie mięsa w jednym kawałku pozbawia go ok. 50% potasy, sodu, fosforu oraz około 25% wapnia.

Fosfor – przeciętna dieta powinna zawierać ok. 1000 mg fosforu / dobę. W rzeczywistości trudno jest jeszcze bardziej jego ilość bez wpływu na jakość diety. Podroby, sery żółte jak i inne produkty o dużej zawartości fosforu powinny być ograniczone. W przypadku podwyższonego stężenia fosforu we krwi nie możemy zastosować diety bezfosforanowej, gdyż taka nie istnieje. Każdy produkt spożywczy zawiera, w większych lub w mniejszych ilościach zawiera fosfor. Usunięcie nadmiaru fosforu za pomocą dializy jest trudne i nie zawsze skuteczne. Jedynie właściwa dieta oraz odpowiednie leki mogą ustrzec przed powikłaniami.

100g	sodu	potasu	wapnia	jednostka
ryżu: surowego po ugotowaniu	6,3 2,2	113 3,8	37 1,3	mg mg
kaszy jęczmiennej: surowego po ugotowaniu	2,6 0,8	123 40	9,7 3,4	mg mg
makaronu surowego	25,6	217	26,3	mg

Płyny – do ważnych zagadnień należy zaliczyć odpowiedni reżim płynów. U dorosłych pacjentów dozwoloną ilość płynów do wypicia można obliczyć następująco: ilość wydalanego moczu na dobę + 500 na pokrycie płynów wydalanych z potem, przez oddychanie i wydalanych z kałem. W przypadku gdy pacjent nie oddaje moczu wcale lub oddaje go w niewielkich ilościach, należy pamiętać, aby przyrosty ciężaru ciała pomiędzy dializami nie przekraczały 1,5 -2 kg. Ilość wypijanych płynów może być zwiększona w przypadku upalnej pogody, wysokiej gorączki, obfitego pocenia się, wymiotów, biegunek. Przy ustalaniu dozwolonej ilości wypijanych płynów należy pamiętać, że tzw. „sucha dieta” zawiera ok. 400-500 ml. płynu. Jeżeli dodatkowo spożywamy owoce, zupy, kisiele, galaretki, pod uwagę powinno się wziąć także ilość wody dostarczanej przez te produkty.
Jednym z częstszych i nieprzyjemnych objawów u pacjentów dializowanych jest uczucie suchości, dokuczliwego pragnienia. Możemy temu zapobiec, przy jednoczesnym ograniczeniu płynów poprzez:

• zmniejszenie ilości spożywanej soli

• unikanie potraw z wysoką zawartością soli np. konserw

• przyjmowanie lekarstw razem z posiłkami (jeśli nie ma przeciwwskazań), pozwoli nam to zaoszczędzić płyny do popijania leków

• płukanie jamy ustnej wodą – bez połykania

• stymulowanie produkcji śliny poprzez ssanie cukierka, żucie gumy, ssanie plasterka cytryny

• codzienną kontrolę wagi ciała po posiłku – dobra informacja o ilości wypitych płynów

• ssanie kostki lodu – bardziej gasi pragnienie niż picie wody (zawartość wody w kostce należy doliczyć do ogólnej ilości wypijanych płynów)

Różnice w zaleceniach dietetycznych dla pacjentów leczonych hemodializą i dializą otrzewnową są niewielkie. U pacjentów dializowanych otrzewnowo można:

• zwiększyć ilość spożywanego białka do ok. 1,5 g/kg masy ciała/dobę

• mniej rygorystycznie przestrzegać ograniczeń spożycia fosforu

• ograniczać podaż energii z powodu stałego wchłaniania glukozy z płynu dializacyjnego

Sposoby przyrządzania potraw

Potrawy sporządza się metodą gotowania, duszenia, pieczenia, w pergaminie lub w folii aluminiowej, lub też smaży bez tłuszczu. Potrawy nie podprawia się zasmażką lecz zawiesinami z mąki i śmietany lub mleka. Mąkę można również zrumienić na patelni. Tłuszcze (masło, oleje) dodaje się do gotowych potraw. Potrawy przygotowuje się bez użycia soli, a dozwoloną jaj ilość podaje się osobno. Mało solne lub bezsolne potrawy będą znacznie smaczniejsze po zakwaszeniu. Wskazany jest dodatek kwasku cytrynowego, soku z cytryny, żuru kiszonego, serwatki, kwaśnego mleka, a także galaretek i kisieli owocowych. Dużym urozmaiceniem są desery: musy owocowe, galaretki, kisiele, jabłka pieczone. Przy zaleceniu zmniejszenia picia płynów ograniczmy także picie zup oraz spożycie owoców. Posiłki powinny być podawane 4 do 5 razy dziennie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach (w zaawansowanej niewydolności nerki) zalecana jest dieta zawierająca około 20-25 g białka na dobę (tzw. dieta ziemniaczana)

Dieta ziemniaczana
Główne składniki tej specjalnie opracowanej diety to:

• 1 kg obranych ziemniaków

• 12 dkg (pół kostki masła)

• 5 dkg cukru

• 30 dkg warzyw i owoców

• uzupełnieniem są preparaty witaminowe przepisane przez lekarza

Podane składniki służą do przygotowania 5-6 posiłków. Posiłki powinny być podawane często i w małych porcjach. Ziemniaki można podawać gotowane lub pieczone w łupinkach, gotowane lub pieczone po obraniu, mogą być podawane z dodatkiem surowego masła i warzyw. Przyrządzić można np. kluski śląskie, kotlety zapiekanki, placki frytki itp. Wszystkie potrawy przygotowane są bez dodatku soli kuchennej. Można sporządzać potrawy z ziemniaków smażonych w tłuszczu, pieczonych lub zapiekanych z dodatkiem tłuszczu. Stosować można wyłącznie tłuszcze lekko strawne: świeże masło, olej sojowy lub słonecznikowy. Wadą ziemniaków jest duża zawartość potasu – można ją znacznie ograniczyć stosując podwójne gotowanie: obrane i pokrojone ziemniaki wkłada się do zimnej wody i obgotowuje. Gotując je przez kilka minut. Następnie ziemniaki należy odcedzić, ponownie zalać świeżą wodą i dotować do miękkości. Do przyrządzania potraw stosuje się także mąkę ziemniaczaną (do kotletów, placków, klusek). Używać należy przypraw ziołowych z ziół świeżych lub suszonych, czosnku, cebuli, pieprzu ziołowego. Ilość płynów w diecie ustala lekarz. Kontrolę przyjmowania płynów ułatwia codziennie ważenie – różnica wagi z dnia na dzień nie może przekraczać 1 kg. Uzupełnieniem diety ziemniaczanej jest pieczywo skrobiowe, które może być spożywane bez żadnych ograniczeń (chleb skrobiowy czy słodkie pieczywo z mąki skrobiowej)

Dzienne zapotrzebowanie na podstawowe składniki u chorych w okresie hemodializoterapii

Dobowa podaż

Energia 35 kcal/kg m. c. Potas 1,5–2 g

Białko 1–1,2 g/kg m. c. (10–15% energii) Wapń 1–1,5 g

Węglowodany 40–50% energii Fosfor 0,8–1,1 g

Tłuszcz 35–40% energii Witamina B1 1,4–1,6 mg

Błonnik 20–30 g Witamina B2 5–10 mg

Woda ok. 500 cm3 Witamina C 60–100 mg

Sód 3–6 g NaCl

DIETA O NISKIM IG

Indeks glikemiczny pozwala na określenie, czy określone produkty szybko, średnio czy wolno podwyższają poziom glukozy (cukru) we krwi i tym samym wpływają na ilość wytwarzanej insuliny. Im szybciej produkt ulega rozkładowi, tym wyższa wartość indeksu.

Największy wzrost poziomu cukru we krwi obserwuje się po spożyciu czystej glukozy. Wszystkie inne produkty, które zawierają równoważną wagowo ilość węglowodanów, powodują znacznie mniejsze zmiany poziomu cukru we krwi. Indeks glikemiczny glukozy przyjęto jako 100, a dla wszystkich innych produktów mieści się on w przedziale 0 -100, w zależności od ich wpływu na glikemię.

Klasyfikacja:

• Produkty o niskim IG - poniżej 55,

• Produkty o średnim IG 55 – 70,

• Produkty o wysokim IG – powyżej 70.

Najkorzystniej jest opierać swój codzienny jadłospis na produktach posiadających niski indeks glikemiczny.

W jaki sposób określa się IG produktów?

Aby stwierdzić, w jaki sposób konkretny produkt wpływa na poziom cukru we krwi trzeba go podać konkretnej osobie.

Osobom, które wyrażą zgodę na udział w badaniach, podawana jest do zjedzenia ilość produktu, w której znajduje się 50g węglowodanów. Dla przykładu, aby zbadać gotowane ziemniaki, należy podać 250g produktu, co odpowiada 50g węglowodanów (określane na podstawie tabel składu produktów spożywczych). W odniesieniu do czystej glukozy (produkt referencyjny), 50g węglowodanów to 3 jej łyżki.

Przez 2 godziny pobiera się próbki krwi – przez pierwszą godzinę, co 15 minut, następnie, co 30 min. Potem oznacza się w nich poziom cukru.

Z uzyskanych danych sporządza się wykres, który przedstawia jak kształtuje się poziom cukru we krwi w ciągu określonego czasu od zjedzenia określonego produktu. Z pomocą komputera oblicza się powierzchnię pod krzywą.

Reakcję organizmu badanych osób na zjedzenie określonego produktu porównuje się z reakcją po zjedzeniu 50g czystej glukozy.

Określony produkt jest badany 2 – 3 razy i oblicza się wartość średnią reakcji organizmu na jego podanie. Takie postępowanie niweluje wpływ ewentualnych wahań w poziomie cukru po podaniu badanego produktu

INDEKS GLIKEMICZNY NIEKTÓRYCH POPULARNYCH PRODUKTÓW

PŁATKI ŚNIADANIOWE		HERBATNIKI
Płatki kukurydziane	84	Babeczki z jabłkami	44
Płatki ryżowe	82	Ciasto bananowe	47
Płatki z otrębami	42	Ciasto biszkoptowe	46
Płatki z rodzynkami	53	Herbatniki kruche	64
Muesli (prażone)	43	Herbatniki pełnoziarniste	62
Muesli (zwykłe)	56	WARZYWA
Owsianka	42	Bataty	54
KASZE		Brukiew	72
Kasza pszenna	48	Buraki	64
Kasza gryczana	54	Dynia	75
MAKARONY		Groszek zielony	48
fettucinne (wstążki)	32	Kukurydza słodka	55
ravioli (z mięsem)	39	Marchew	49
spaghetti	41	Pasternak	97
wermiszel	35	Ziemniaki
RYŻ		Frytki	75
basmati	58	Młode ziemniaki	62
biały	87	Pieczone	85
brązowy	76	ROŚLINY STRĄCZKOWE
PIECZYWO		Bób	79
Bagietka	72	Ciecierzyca	33
Chleb biały	70	Fasola haricot	38
Chleb ciemny, sztucznie barwiony	76	Fasola masłowa	31
Chleb pełnoziarnisty	46	Fasola nerkowata	27
Chlebek Pitta	57	Soczewica	28
Pumpernikel	41	Soja	18
Rogaliki francuskie (croissanty)	67	PRZEKĄSKI I PRODUKTY GOTOWE
OWOCE		Chrupki kukurydziane	72
Ananasy	66	Chrupki ziemniaczane	54
Arbuz	72	Kiełbaski, np. franfuterki	28
Banany	55	Orzeszki ziemne	14
Brzoskwinie		Paluszki rybne	38
Świeże	42	Popcom	55
W puszce	30	Zupy
Czereśnie	22	grochowa	66
Grejpfruty	25	pomidorowa	38
Gruszki	38	z soczewicy	44
Jabłka	38	SŁODYCZE
Kiwi	52	Baton Mars	68
Mango	55	Baton z muesli	61
Morele (suszone)	31	Cukierki - żelki	80
Papaja	58	Czekolada	49
Pomarańcze	44	CUKRY
Rodzynki (sułtanki)	64	Fruktoza	23
Śliwki	39	Glukoza	100
Winogrona	46	Laktoza	46
NABIAŁ		Maltoza	105
Jogurt niskotłuszczowy	33	Miód	58
Lody	61	Sacharoza (cukier spożywczy)	65
Niskotłuszczowe	50	NAPOJE
Mleko		Fanta	68
Czekoladowe	43	Sok jabłkowy	40
Odtłuszczone	32	Sok pomarańczowy	46
Pełne	27

Na czerwono zaznaczono produkty, które mają dużo tłuszczu.

DRUGI KROK – OGRANICZENIE SPOŻYCIA TŁUSZCZU.

Tłuszcz jest składnikiem pożywienia dostarczającym największej ilości kalorii. 1g zawiera ich aż 9, w porównaniu do białka czy węglowodanów, których podobna ilość dostarcza o połowę mniej, bo 4 kcal.

OGÓLNE ZASADY DIETY O NISKIM INDEKSIE GLIKEMICZNYM

Zalecane jest spożywanie 5 posiłków dziennie: 3 główne posiłki i 2 mniejsze przekąski. Jedząc często nie odczuwa się głodu i je mniej.

Ostatni posiłek należy zjeść co najmniej 3 godziny przed snem

Podstawę diety powinny stanowić warzywa i owoce, w dalszej kolejności nasiona roślin strączkowych, chude mięso i ryby, niskotłuszczowe produkty mleczne oraz orzechy, uzupełnieniem są węglowodany w postaci nisko-przetworzonych produktów zbożowych – kasz, makaronów, ryżu, otrąb, płatków i pieczywa razowego. Przetworzone produkty zbożowe, ziemniaki i słodycze itp., powinny być wyeliminowane z jadłospisu.

Jadłospis powinien być oparty na produktach o niskim IG (0 – 55), powinny one stanowić bazę dla każdego z 5 posiłków. Można je jeść bez ograniczeń w ramach każdego posiłku, do zaspokojenia głodu.

W 1 lub maksymalnie 2 posiłkach dziennie dozwolone jest użycie produktów o średnim IG (55 – 70), ale tylko jako dodatek ( w ograniczonej ilości) do produktów o niskim IG zwłaszcza warzyw lub nasion roślin strączkowych (soczewica, fasola, ciecierzyca, groch).

Produkty o wysokim IG (powyżej 70) powinny być wyeliminowane z diety.

Ważne jest by nie przedłużać nadmiernie procesów termicznych, zbyt długie gotowanie makaronu, kaszy, ziemniaków, marchewki i innych produktów, zwłaszcza zawierających skrobie zwiększa IG żywności.

MIĘSO, DRÓB, RYBY – 1 porcja (120g) chudego mięsa dziennie (kurczak, indyk bez skóry, cielęcina, wołowina, ryby)

TŁUSZCZE – zalecane są tłuszcze roślinne – oliwa, olej rzepakowy i inne oleje roślinne w ilościach umiarkowanych, 1 -2 łyżki dziennie, stosowanych głownie jako dodatek do potraw. TŁUSZCZE ZWIERZĘCE takie jak smalec, masło, śmietana, tłuste mleko, żółte sery, tłusty twaróg zawierające dużą ilość nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu powinny być wykluczone z jadłospisu.

PRODUKTY MLECZNE – zalecane jest niskotłuszczowe mleko i przetwory mleczne (twaróg, jogurt, maślanka, kefir – bez cukru)

Dużo płynów (1,5 – 2l dziennie), najlepsze są: niegazowana woda mineralna, niesłodzone herbatki ziołowe i owocowe, ewentualnie niesłodzone soki owocowe. Nie zaleca się picia „kolorowych” napoi gazowanych słodzonych cukrem (cola, oranżady, napoje owocowe), słodzonych soków.

Alkohol – nie jest absolutnie zakazany, jeśli nie ma innych przeciwwskazań dopuszcza się wypijanie do posiłku 1 kieliszka wina – najlepiej czerwonego.

Zalecane techniki kulinarne – gotowanie w wodzie, gotowanie na parze, duszenie oraz smażenie i pieczenie bez tłuszczu gdyż oleje roślinne tracą swe prozdrowotne właściwości w wysokich temperaturach.

NAJWAŻNIEJSZE ZASADY

Produkty o niskim IG są trawione znacznie wolniej, dzięki czemu dłużej nie odczuwamy głodu, dlatego powinny stanowić podstawę diety.

Utrzymywanie niskiego poziomu insuliny zapobiega gromadzeniu się tłuszczu i ułatwia przetwarzanie jego zapasów na energię.

Spożywanie produktów o niskiej zawartości tłuszczu (a tym samym kalorii) oraz niskim IG pozwala skutecznie obniżyć masę ciała.

Dieta 1000 kcal

Założenia:
Dieta jest najbardziej znana i najbardziej polecana jako skuteczny sposób odchudzania. W diecie tej zaleca się zmniejszenie ilości produktów zawierających tzw. "puste kalorie" i "bomb kalorycznych", czyli duże ilości tłuszczu, słodycze, tłuste mięsa, wędliny i sery (szczególnie żółte), piwo, alkohol. Wszystko krój na cienkie plasterki - stwarza to pozory obfitości. Wyłącz ostre przyprawy, pobudzają apetyt. Jedz na małych talerzykach, oszukasz wzrok. Po każdym kęsie odkładaj kanapkę na talerzyk. Sięgnij po nią gdy będziesz mieć puste usta. Wypij szklankę wody przed posiłkiem. Jedz powoli i dokładnie przeżuwaj. Nie zjadaj czegoś tylko dlatego, że mogłoby się zmarnować. Usuwaj skórkę z drobiu. Śmietanę zastępuj kefirem lub jogurtem.

W przybliżeniu tak powinien wyglądać "rozpis" kaloryczny posiłków:

I śniadanie - 250 kcal,
II śniadanie - 100 kcal,
Obiad - 350 kcal,
Podwieczorek - 100 kcal,
Kolacja - 200 kcal

Przykład:
I śniadanie - 250 kcal:
Do wyboru
1. Bułeczkę pełnoziarnistą posmarować łyżeczką masła lub margaryny, obłożyć 2 cienkimi plasterkami gotowanej szynki oraz kilkoma plasterkami ogórka.
2. 3 dag płatków czekoladowych zalać połową opakowania jogurtu waniliowego, wkroić mandarynkę.
3. 10 dag twarożku wymieszać z łyżeczką śmietany, skropić sokiem z cytryny i posłodzić słodzikiem. Dodać pokrojone pół pomarańczy i pół jabłka oraz 10 dag malin.
4. Kromkę ciemnego tostu posmarować łyżeczką margaryny, obłożyć liściem sałaty, plasterkiem sera żółtego lub łyżeczką serka topionego. Zjeść z kiwi i marchewką lub pomidorem, papryką.
5. Kromkę chleba z pełnego przemiału posmarować łyżeczką masła i 5 dag twarożku, położyć pomidora na kanapkę.
6. Jajko roztrzepać z łyżką wody, dodać pół pęczka posiekanego koperku lub szczypiorku, doprawić solą i pieprzem. Usmażyć na łyżeczce masła. Zjeść z kromką chleba z pełnego przemiału.
7. Małą bułeczkę przekroić i posmarować łyżeczką masła oraz 2 łyżeczkami dżemu.

II śniadanie i Podwieczorek - 100 kcal:
Do wyboru
1. Kromka chleba z masłem i pomidorem.
2. Kromka chrupkiego chleba z 2 łyżeczkami twarożku i pomidorem.
3. Kromka pumpernikla z masłem i pół ogórka.
4. Filiżanka zupy pomidorowej z ryżem.
5. 100ml wywaru warzywnego z roztrzepanym jajkiem.
6. Marchewka z jabłkiem i sokiem cytrynowym.
7. 2 pomidory, 2 cebulki ze szczypiorkiem.
8. 6 cieniutkich plasterków polędwicy wieprzowej.
9. 4 cienkie plasterki mortadeli.
10. Plasterek szynki gotowanej.
11. 6 plasterków polędwicy drobiowej.
12. 10 dag serka homogenizowanego z 10 dag truskawek.
13. 10 dag sera chudego ze szczypiorkiem.
14. Szklanka maślanki z kromką chrupkiego pieczywa.
15. Mały banan.
16. Grejpfrut.
17. 2 brzoskwinie.
18. 2 jabłka.
19. 2 delicje.
20. 5 kostek czekolady.
21. 3 kulki lodów owocowych.

Obiad - 350 kcal:
Do wyboru
1. Pokroić w zapałkę 10 dag piersi z kurczaka, małą zieloną lub żółtą cukinię, marchewkę i por. Mięso obsmażyć na łyżce oleju, dodać warzywa i jeszcze 5 min. dusić. Doprawić solą, pieprzem i przyprawą chińską. Posypać tymiankiem, zjeść z kromką chleba pełnoziarnistego lub dwoma małymi ziemniakami.
2. 10-15 dag piersi z kurczaka obsypać przyprawami (Prymat Kucharek, papryka, pieprz, itp.), usmażyć na łyżeczce oliwy. Ugotować 15-20 dag warzyw (kalafiora, brokuła, fasolki szparagowej, marchewki). Zjeść z 1 ziemniakiem.
3. 15 dag piersi indyka oraz 20 dag pieczarek opłukać i pokroić. Obsmażyć na łyżce oleju. Dodać 5 dag groszku oraz łyżkę chudej śmietany. Doprawić ziołami, solą i pieprzem.
4. 10 dag mielonego mięsa wyrobić z łyżką twarożku, solą i pieprzem. Uformować małe frykadelki. Oczyścić 2 strąki papryki, obrać cebulę. Warzywa drobno pokroić. Na patelni rozgrzać łyżkę oleju. Frykadelki smażyć z warzywami.
5. Szklankę ugotowanego makaronu zmieszać z sałatką z pomidora, papryki, ogórka i 2 łyżkami twarożku.
6. Szklankę kaszy gryczanej zjeść z jajkiem sadzonym na łyżeczce oleju. Wypić do tego szklankę maślanki lub kefiru.
7. Jednego sporego ziemniaka ugotować w mundurku i pokroić. Mały kawałek czerwonej papryki pokroić w kostkę. Wymieszać 1 łyżkę octu winnego, 1 łyżeczkę oliwy, sól i pieprz. Marynatą polać warzywa. 100g fileta z morszczuka, dorsza, flądry, pstrąga lub soli usmażyć na maśle lub margarynie.

Kolacja - 200 kcal:
Do wyboru
1. Sałatka z 100g chudej wędliny, 1 cykorii, 1 ogórka kiszonego, 1 kwaśnego jabłka, 100ml jogurtu naturalnego.
2. Pierogi leniwe z chudego twarogu (150g).
3. 2 kromki pieczywa chrupkiego żytniego z masłem lub margaryną i białym serem oraz surówka z cykorii, rzodkiewek i pomidora.
4. Kromka ciemnego pieczywa z 50g chudej wędliny i sałatką z papryki, cebuli i pomidora.
5. Kromka pieczywa i sałatka z pora, ogórka kiszonego, 3 łyżek groszku konserwowego.
6. Sałatka owocowa z kiwi, grejpfruta, plastra ananasa
7. Sałatka z tuńczykiem (120g tuńczyka w sosie własnym, 2 łyżki kukurydzy, 2 łyżki ugotowanego ryżu, 2 liście kapusty pekińskiej)