A. Kłoskowska – Kultura
Powstanie i rozwój pojęcia
Pierwotne, łacińskie rozumienie kultury – uprawa lub hodowla (cultura od colere – uprawiać). Kultura jest rozumiana w tym pierwotnym pojęciu jako rezultat działań odniesionych do zjawisk naturalnych, ale w pewien sposób przeciwstawiających się naturze, jako ład narzucony przez człowieka podporządkowany ustalonym przez niego wzorcom.
Kultura (według Lelewela) obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki.
Samuel Pufendorf określa kulturę jako ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka, obejmujący zwłaszcza instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu.
Do kultury należą tylko zjawiska pozytywnie oceniane, a zwłaszcza właściwe i moralne zachowanie, „dobre maniery”, wychowanie, wykształcenie, wiedza i sztuka. Zjawiska odbiegające od przyjętych i aprobowanych reguł, choćby były szeroko rozpowszechnione i typowe dla całych społeczeństw lub kręgów społecznych, określane są jako „niekulturalne”, a więc wyłączone z kultury.
Johann Gottfried Herder dokonał przełomu w pojmowaniu kultury - stwierdził, że każdy lud żyjący na Ziemi posiada jakąś kulturę stanowiącą ogniwo łańcucha obejmującego cały ludzki świat.
Kultura nie może być jednak indywidualnym tworem człowieka Jest produktem współżycia ludzi, powstaje w toku ich wzajemnego oddziaływania i współdziałania, a trwając przez pokolenia rozwija się i wzbogaca w procesie historycznej tradycji. Jest społeczna, czyli międzyindywidualna, jest zbiorowo wytwarzana i wspólna ludziom.
Istota kultury
Kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposobie określonym bezpośrednio nie na drodze genetycznej, ale ukształtowanym w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup.
Intersubiektywność jest warunkiem podstawowej cechy kultury, którą stanowi wspólność w obrębie grup i zbiorowości społecznych. Zewnętrza, zobiektywizowana postać kultury nie byłaby możliwa bez wewnętrznej, zinternalizowanej postaci kultury, tkwiącej w świadomości ludzi. Ład każdej kultury, wynika z podporządkowania postaw kierujących działaniami określonym wzorcom i normom Wzory, normy, oceny i przekonania im towarzyszące są tkwiącym w świadomości ludzi i sterującym ich działaniem wyznacznikiem postaw składających się na zinternalizowaną warstwę kultury. Nie ma kultury bez wzorów i norm działania.
Dziedziny i kategorie kultury
Do kultury zalicza się wszelkie rozpowszechnione w jakiejś ludzkiej społeczności obyczaje, nawet dyby budziły sprzeciw moralny. Ocena przejawów kultury nie stanowi kryterium definicyjnego, decydującego o zaliczeniu jakiegoś zjawiska do kultury lub wykluczeniu z jej obrębu.
Filozofia, religia, nauka i sztuka są dziedzinami, które obejmowano wspólną nazwą kultury duchowej.
Wszelkie przedmioty ludzkich zainteresowań i interesów, można podzielić na trzy zasadnicze kategorie. Są to po pierwsze konkretne przedmioty pozaludzkiego świata stworzone przez ludzi, ale także zjawiska naturalne stanowiące obiekt ludzkich działań. Po drugie, są to inni ludzie, partnerzy wzajemnych oddziaływań. Po trzecie, są to wartości symboliczne, powstające w świadomości ludzi, ale mające zewnętrzny wyraz w postaci zjawisk i przedmiotów stanowiących ich zobiektywizowaną postać, będących nośnikami symbolicznych znaczeń, Ta trzecia kategoria wartości, bywa najczęściej pojmowana po prostu jako kultura.
Znak najogólniej rozumiany, jest to zjawisko odnoszące się w świadomości i działaniu danej społeczności ludzi do czegoś innego niż on sam. Każde postrzegalne zjawisko może być nośnikiem znaczenia. Proces posługiwania się znakami nazywany jest semiozą (kultura semiotyczna).
Pansemiotyzm – przekonanie o powszechności znaczeń, cechujący społeczeństwa tradycyjne i pierwotne.
Kultura bytu bywa również nazywana kulturą materialną lub cywilizacją. Przy takim ujęciu można mówić o wysoko rozwiniętej cywilizacji przy jednoczesnym względnie niskim stanie kultury jakiegoś kraju. Cywilizacjami nazywa się całe kompleksy kultur odznaczających się pewnymi wspólnymi rysami i podobieństwem warunków bytu. Alfred Weber wyróżniał dwa rodzaje cywilizacji: cywilizacja zewnętrza = kultura bytu, cywilizacja wewnętrzna = ład stosunków społecznych i ich instytucjonalną regulację (społeczeństwo).
Ład społeczny stanowi porządek stosunków pomiędzy czynnikami ludzkimi, które mają za przedmiot innych ludzi, czyli stosunków pomiędzy „pierwotnymi wartościami kultury”. Cała kultura ma społeczny charakter wyrażający się we wspólności norm i wzorów, ich uczeniu się i przekazywaniu w obrębie określonych zespołów ludzi. Społeczeństwo stanowi szczególnie ważną kategorię kultury, gdyż właśnie ono inspiruje całość kultury i dokonuje transmisji wzorów realizowanych we wszystkich dziedzinach kultury.
Kultura socjetalna (od łac. societas- społeczeństwo) jest procesem realizowanym przez ludzi połączonych wspólnością wzorów i wartości, a nie po prostu zbiorem ludzkich osobników.
Bez użycia znaków nie byłoby możliwe funkcjonowanie ludzi w tak zróżnicowanych rolach, jakie wymaga złożone społeczeństwo, ani osiąganie właściwych im pozycji społecznych. Działanie człowieka ma charakter celowy i w znacznej mierze, chociaż z pewnością nie całkowicie, refleksyjny. Towarzyszą mu więc semiotyczne plany, programy i oceny formułowane w świadomości za pomocą języka naturalnego lub innej postaci znaków. Niewłaściwe jest sprowadzenie całej kultury socjetalnej do jej semiotycznej formy.
Semiotyczne czynności służące praktyce społecznej w ramach kultury socjetalnej mają doniosły charakter instrumentalny. Są narzędziem pomagającym w tworzeniu i podtrzymaniu lub burzeniu porządku społeczeństwa. Kultura socjetalna, operując znakami, wzbogaciła i skomplikowała zewnętrzny wyraz podstawowych społecznych relacji. Komunikowanie, czyli interakcja semiotyczna, służąc organizacji ludzkich stosunków, nadaje im wiele odmian i odcieni, ale jednocześnie przesłania ich postawy, a czasem je ukrywa.
Kultura symboliczna
Jeśli stwierdza się, że nie cała kultura ma charakter semiotyczny, to przyjąć jednak trzeba, że znaki, z zwłaszcza symbole, stanowią jej kategorię szczególnie znamienną dla gatunku ludzkiego, wyróżniającą go spośród innych.
Symbol jest postacią znaku, który nie ma desygnatu o realnej, konkretnej postaci. To co jest oznaczane przez symbol, nie jest postrzegane, nie da się w pełni wypowiedzieć, jest nieadekwatne do swego oznacznika. Oznacznik szuka więc tu wyrazu dla tego, co nieuchwytne. Cechą symbolu różniącą go od innych postaci znaku jest także to, że sam nośnik znaczenia, przedmiot oznaczający s staje się wyczuwalny i ważny. Znak lepiej spełnia swoje zadanie, im bardziej jest przezroczysty, nie narzucający się uwadze nadawcy i odbiorcy. Symbol natomiast sam staje się wartością. Symbole uczestniczą w świecie wartości. Ważność i doniosłość tych symbolicznie wyrażanych treści nie wiąże się z tym, czemu służą. Są one doniosłe, ważne i pożądane same dla siebie, czyli są autoteliczne, stanowią samoistny cel, przedmiot bezinteresownego pragnienia i afirmacji. Kultura symboliczna odpowiada jakimś istotnym ludzkim potrzebom. Występuje we wszystkich typach społeczeństw ludzkich.
Religia, wiedza i nauka w jej czysto poznawczych aspektach, nie zaś stosowanych, oraz sztuka i zabawa stanowią podsystemy kultury symbolicznej.
Kultura symboliczna nie jest wyłącznie samoistnym celem ludzkich działań.
a) RELIGIA
Religia stanowi dziedzinę kultury symbolicznej, której określenie z punktu widzenia autotelicznych wartości jest szczególnie skomplikowane. Trudność ta wiąże się z różnorodnością definicji religii. Swoista cecha religii polega na odniesieniu podstawowych spraw ludzkiej egzystencji do sacrum. Sacrum jest pojmowane, jako byt przekraczający wszelkie doświadczenia zmysłowe, transcendentny, usytuowany poza doczesnością. Można wyróżnić dwie postacie instrumentalizmu religijnego. Pierwsza - instrumentalizm eschatologiczny tzn. odnoszący się do ostatecznych spraw i losów człowieka, do zbawienia. Powszechniejsza jednak jest manifestacja instrumentalizmu doczesnego, byty sakralne pojęte są jako siły potężne lub nawet wszechpotężne i zdolne do bezpośredniej ingerencji w sprawy doczesnego świata. Wynika stąd zrozumiałe pragnienie jednania ich sobie i korzystania z ich pomocy we wszelkich sprawach bytowej i społecznej praktyki.
b) NAUKA
Kulturę symboliczną cechuje powiązanie autotelicznego charakteru, z pewnymi instrumentalnymi funkcjami, uznanymi za wtórne. Nauka jako system kultury symbolicznej nacechowana jest inną postacią ambiwalencji aniżeli religia. Różnorodność dyscyplin naukowych i ich funkcji ogranicza możliwość ich jednoznacznej charakterystyki. Realna, praktyczna doniosłość wielu dyscyplin naukowych sprawia, że nauka nie może pozostać tylko autoteliczna. Instrumentalność religii opiera się na wierze. Instrumentalność praktyczna nauki jest natomiast sprawdzona empirycznymi faktami (odnosi się to głównie do nauk przyrodniczych i ścisłych). Teorie naukowe wyrażone są za pomocą znaków zapożyczonych z języka naturalnego lub należących do szczególnych języków dyscyplin naukowych. Znaki te często nazywa się właśnie symbolami.
c) SZTUKA
Najbardziej charakterystyczną dziedzinę kultury symbolicznej stanowi sztuka. Jej stosunek wobec praktyki społecznej jest szczególnie złożony; jej funkcje ekspresyjne szczególnie rozwinięte. Znaki stosowane w sztuce najlepiej odpowiadają przedstawionej poprzednio definicji symbolu. Są abstrakcyjne, wieloznaczne, samozwrotne (zatrzymują na sobie uwagę twórcy i odbiorcy). Koncepcja bezinteresowności i autoteliczności kultury powstała w związku ze sztuką.
Alfred Weber uznał całą kulturę, rozumianą wyłącznie jako kultura symboliczna, za dziedzinę, w której ustaje wszelka konieczność życiowa, a człowiek wolny od naturalnych potrzeb oddaje się bezpośrednim doznaniom najcenniejszych wartości.
Teoria estetyczna – przeżycia estetyczne należą do kategorii doświadczeń, które umożliwiają pełne, bezpośrednie doznanie zaspokojenia istotnych potrzeb człowieka. Warunkiem przeżycia estetycznego jest pełne zatopienie się w doznawaniu, „życie chwilą” wykluczające chęć i potrzebę jednoczesnej aktualnej myśli o czymkolwiek innym. „Życie chwilą” najlepiej charakteryzuje swoistość funkcji i symbolicznych wartości w życiu człowieka.
Siła przyciągania sztuki wiąże się z pięknem.
Jedność, pluralizm i hierarchia wartości kultury symbolicznej
Kultura symboliczna traktowana była (w poprzednim ustępie) jako jednolity system zharmonizowanych wartości. System taki nie ma jednak ostrych granic. Kultura symboliczna powiązana z systemem socjetalnej kultury charakteryzuje się zwykle pewnym zespołem wartości naczelnych (określane jako kultura dominująca, reprezentatywna, uprawniona). Rdzeń tej kultury stanowi kanon wartości występujący w obrębie tradycji, myśli naukowej i sztuki. Kanon oznacza zespół konkretnych elementów kultury symbolicznej, przekazów w postaci sformułowanych legend, ideologii, opisów postaci historycznych, dzieł literackich i artystycznych. Funkcje kanonu polegają na wyznaczeniu kryteriów wartościowania w sposób konkretny. Kanon dostarcza wzorców do naśladowania. Znajomość i uznanie kanonu stanowią warunek przynależności do określonej zbiorowości kulturowej.
Kultura symboliczna złożonego społęczeńśtwa nie jest nigdy całkowicie jednolita. Nie może być w pełni autonomiczna, odzwierciedla warunki bytu, klasowe podziały społeczeństwa, tradycje regionalne,, zróżnicowania narodowościowe, wpływy zewnętrzne docierające w procesie dyfuzji. W takich społeczeństwach współistnieją zwłaszcza trzy charakterystyczne typu kultur: kultura ludowa, popularna i elitarna. Pierwotny układ stosunków, polegający na bezpośredniej nieformalnej interakcji, czyli wzajemnym oddziaływaniu jest charakterystyczny dla kultury ludowej.
Instytucjonalny układ kultury obejmuje treści tworzone i przekazywane w bezpośrednich kontaktach twórców i odbiorców, ale w ramach określonych ścisłymi regułami, formalnie zorganizowanych instytucji. Ten układ polega zwykle kontroli szerszych organizacji wchodzących w zakres socjetalnej kultury. Jest przedmiotem wpływów polityki kulturalnej lub pluralistycznych polityk kulturalnych. W trzecim układzie kultury wykorzystuje się trwałe środki przekazu. W tym układzie kontakt twórcy i odbiorcy jest tylko pośredni. Treści kultury symbolicznej docierają poprzez czas liczący często tysiące lat i poprzez przestrzeń, sięgającą tysiące kilometrów, do mas odbiorców, które mogą obejmować setki milionów. Wpływ tego układu kultury symbolicznej jest bardzo złożony, niejednolity, nacechowany ambiwalencją. W jego obrębie przekazuje się wiele zestandaryzowanych uproszczonych treści popularnej kultury, które są masowo odbierane i przyczyniają się do kształtowania typu człowieka jednowymiarowego.
Kultura ludowa, popularna i elitarna
Kulturze ludowej właściwe są cechy określane jako znamienne dla pierwszego układu tj. niezawodowa twórczość i bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji. W żywej kulturze ludowej wszelkie dziedziny symbolizmu stanowią jeszcze niemal niezróżnicowaną całość. Sztuka, wierzenia i wiedza ludowa splatają się ze sobą. Kulturę ludową określa się jako spontaniczną i wolną od alienacji tj. nie przeciwstawiającą się jednostce jako coś zewnętrznego, narzuconego i tłumiącego jej podmiotowe dążenia i aspiracje.
Kulturę popularną charakteryzuje przede wszystkim szeroki zasięg – odbiorcami są liczne kategorie osób z wszelkich klas społecznych. Jest to, zgodnie z przyjętym uprzednio określeniem, przede wszystkim kultura trzeciego układu. Zyskanie przez pewną kategorię kulturalnych treści tak szerokiej publiczności wynika z dwóch względów. Po pierwsze, stanowi rezultat zastosowania środków technicznych masowego komunikowania umożliwiających zwielokrotnienie przekazywanych treści. Ze względu na środki używa się także terminu „kultura masowa”. Po drugie, masowy odbiór. Kultura popularna najściślej jednak wiąże się z rozrywką, z tworzeniem form sztuki służącej zabawie.
Na kulturę elitarną składa się oryginalna twórczość uznana przez wysoko wykwalifikowanych sędziów- - krytyków artystycznych oraz specjalistów w dziedzinie sztuki – i uzyskująca aprobatę w środowisku samych twórców. Odbiór treści tej kultury wymaga szczególnych kwalifikacji Można więc ją określić jako trudno dostępna praktycznie ze względu na nieliczne egzemplarze dzieł i ze względu na koszty. Część dzieł kultury elitarnej, w przeciwieństwie do popularnej, zachowuje trwałą pozycję poprzez stuleci i składa się na dorobek kulturalny ludzkości.
Funkcje symboli i wartości
Elementy symboliczne odrywają się nie tylko od systemów, z których się wywodzą. Na równi z religią i sztuką, funkcjonują na obrzeżu praktyki zbiorowej i codziennego prywatnego życia, stanowiąc wyrażanie sensów i wartości. Symbole są zawsze interpretowane indywidualnie, ale często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną. Siła oddziaływania symboli, wynikająca z ich wieloznaczności, polega na jednoczeniu milionów ludzi przy równoczesnym dostarczeniu środków osobistego wyrazu każdej jednostce. Kultura symboliczna jako sfera symboli i wartości pełnić może niewątpliwie integrujące funkcje wobec społeczeństwa.