Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu

Prace Naukowe nr 40

Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa

Agnieszka Wojewódzka

Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu
Wydział Ekonomiczno-Rolniczy

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym

The role of social capital in local development

Wstęp

Idea kapitału społecznego zapożyczona z teorii socjologii nabiera znaczenia
w tworzącej się „nowej ekonomii”, której kształtowanie się związane jest przede
wszystkim z ekspansją informatyki, rewolucją w świecie finansów, odkryciami
biotechnologii i tymi sferami aktywności ludzi, które wzmocniły potrzebę rozwijania
najwyższej technologii, budowania światowych kontaktów, zdobywania i rozszerzania
wiedzy. Podstawową prawidłowością w „nowej ekonomii” jest zwrócenie szczególnej
uwagi na niematerialne wartości w organizacji, w tym na kapitał społeczny¹.
Dotychczasowe skoncentrowanie uwagi analityków na finansowej i materialnej stronie
przedsiębiorstw już nie wystarcza. Wraz ze wzrostem znaczenia kapitału społecznego
jako czynnika wpływającego w znacznej mierze na rozwój organizacji, coraz wyraźniej
pojawia się problem nowego spojrzenia na rolę i wartość powiązań międzyludzkich,
zarówno w przedsiębiorstwach, jak i w społecznościach - także lokalnych.

Pojęcie kapitał społeczny jest ostatnio bardzo popularne i coraz częściej posługują się nim badacze społeczni i praktycy, reprezentujący różne dziedziny: ekonomię, psychologię, socjologię, regionalistykę, chociaż badania dotyczące kapitału społecznego w Polsce są stosunkowo skromne.

Celem artykułu jest przedstawienie roli kapitału społecznego (rozpatrując

jedynie jego pozytywną stronę) jako endogenicznego zasobu danej społeczności lokalnej (ujęcie mezo-) w ujęciu teoretycznym. Aby wskazać na znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym przedstawiono jego aspekty teoretyczne oraz przeprowadzono refleksję nad możliwością pomiaru.

¹ Bratnicki M., Strużyna J., Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Wyd. Uczelniane AE w Katowicach, Katowice 2001, s. 7

167

Agnieszka Wojewódzka

Istota i pojęcie kapitału społecznego

Swoją popularność kapitał społeczny zawdzięcza socjologii, ale z ekonomicznego punktu widzenia termin ten odwołuje się etymologicznie do pojęć takich jak kapitał fizyczny i ludzki.

Kapitał ludzki to umiejętności pojedynczych ludzi, ich skumulowana wiedza,
zdolność do podejmowania pracy i rozwiązywania problemów. Z tak pojmowanym
kapitałem wiąże się kapitał społeczny, oparty na zdolności i gotowości do kooperacji
między ludźmi. Termin „kapitał społeczny” został po raz pierwszy użyty niezależnie
w latach osiemdziesiątych XX wieku przez J. Colemana i P. Bordieu. J. Coleman (1990)
zdefiniował kapitał społeczny jako aspekt struktury społecznej, tworzącej wartości
i ułatwiającej czynności jednostek w ramach tej struktury. Według P. Bourdieu kapitał
społeczny jest sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub
grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji,
znajomości, uznania wzajemnego². Definicja kapitału społecznego w ujęciu Putnama
(1995) brzmi następująco: kapitał społeczny odnosi się [...] do takich cech organizacji
społeczeństwa jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność
społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania³. Opierając się na porównawczej
analizie włoskich regionów Putnam stwierdził, że społeczności o niskim poziomie
kapitału społecznego nie potrafią sobie dobrze poradzić z rozmaitymi - zbiorowymi
i jednostkowymi problemami, a ich instytucje władzy są skorumpowane i nieefektywne
w osiąganiu celu. Zgodnie z definicją P. Sztompki (2002) kapitał społeczny to więzi
zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się
i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń⁴. A. Giza - Poleszczuk
(2000) posługuje się pojęciem zasoby społeczne, pod którym rozumie więzi społeczne,
sieć powiązań między jednostkami, ich wzajemne zaufanie i gotowość do
współdziałania oraz obecność autorytetów zdolnych do mobilizacji ludzkiej
aktywności⁵.

Jakkolwiek istnieje wiele, nie zawsze jednoznacznych definicji kapitału
społecznego⁶, tym co łączy większość z nich jest podkreślenie znaczenia powiązań
międzyludzkich, zaufania i zasady wzajemności. Kapitał społeczny zwiększa sprawność
funkcjonowania społeczności i zdolność realizowania zbiorowych przedsięwzięć,
ponieważ ułatwia spontaniczną współpracę i skoordynowanie działania poszczególnych
jednostek.

Tak jak tworzenie kapitału fizycznego obejmuje zmiany w materiałach, w celu
ułatwienia produkcji, tak tworzenie kapitału ludzkiego obejmuje zmiany

² Frieske K. W., Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, IPiSS, Warszawa 2004,

s. 28

³ Tamże s. 61

⁴Fedyszak-Radziejowska B., Rola elit wiejskich w kapitalizowaniu społecznych zasobów wsi, Wieś i Rolnictwo, nr 2/2004, s. 31

⁵ Polska wieś - raport o stanie wsi, FAPA, Warszawa 2002, s. 75

⁶ Szerzej patrz: Januszek H. (red), Kapitał społeczny - aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe nr 42, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej Poznań, Poznań 2004, s. 29

168

Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym

w umiejętnościach i zdolnościach jednostki, natomiast kapitał społeczny powstaje gdy
stosunki międzyludzkie ulegają zmianie w sposób ułatwiający czynności instrumentalne.
Kapitał społeczny można wiązać z sukcesami gospodarczymi regionów
i społeczności. Mimo że reformy samorządowe stworzyły w Polsce niezbędne ramy do
podejmowania działań na rzecz rozwoju lokalnego, to jednak zaawansowanie tego
procesu w poszczególnych gminach jest bardzo zróżnicowane. Według

M. Kłodzińskiego⁷ odpowiedź na pytanie, dlaczego pewne gminy są aktywne i radzą
sobie z problemami, a w innych panuje zastój nie jest skomplikowana. Otóż to nie
nagromadzone zasoby materialne są warunkiem sukcesu, ale ludzie, ich
przedsiębiorczość, skłonność do samoorganizowania się i współdziałania, umiejętność
wyłonienia grupy liderów, cieszących się uznaniem i szacunkiem. Motorem rozwoju
lokalnego są ludzie, głównie w osobach lokalnych liderów: wójta, radnych, nauczycieli,
przedsiębiorców, działaczy organizacji pozarządowych itp. Kapitał społeczny jest
fundamentem rozwoju, i bez niego nie jest możliwe efektywne wykorzystanie środków
finansowych z Unii Europejskiej, przeznaczonych na rozwój lokalny.

W badaniach kapitału społecznego w związku z różnym podejściem i rozumieniem tego terminu (podejście wąskie i szerokie) badacze wyróżniają trzy aspekty⁸:

• strukturalny (rodzaj związków danej osoby z innymi osobami - znaczenie węższe
lub rodzaj powiązań międzyludzkich w danej społeczności - znaczenie szersze),

• regulatywny (czy w relacjach osób działają normy wzajemności - znaczenie węższe
lub jakie normy współdziałania występują w danym środowisku - znaczenie

szersze),

• behawioralny (w jakich działaniach osób lub społeczności uzewnętrznia się

kooperacja).

Interpretacja terminu rozwój lokalny

Literatura przedmiotu nie przedstawia jednej, najlepszej definicji pojęcia
rozwój lokalny. Zestawienie definicji szeroko prezentuje J. Warda i W. Kłosowski oraz

D. Stawasz i T. Markowski⁹. Na potrzeby opracowania wybrano dwie z nich - pierwsza
autorstwa J. Paryska, gdzie rozwój lokalny to: „prowadzenie działań na rzecz rozwoju
gospodarczego i społecznego danej jednostki terytorialnej (miasta, gminy)

z wykorzystaniem jej zasobów, uwzględnieniem potrzeb mieszkańców oraz przy ich
udziale w podejmowanych działaniach”. Z kolei A. Myna definiuje rozwój lokalny jako
„procesy świadomie inicjowane i kreowane przez władze lokalne, przedsiębiorców,

⁷ Kłodziński, M., Dzun W., Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, IRWiR PAN, KROWiOGŻ AR Szczecin, Warszawa 2003, s. 17-18

⁸ Frąckiewicz L., Rączaszka A. (red), Kapitał społeczny, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice, 2004,

s. 13

⁹ Warda J., Kłosowski W., Strategia rozwoju lokalnego a działalność samorządu terytorialnego, [w:] Michałowski S., red, Samorząd terytorialny II Rzeczpospolitej - 10 lat doświadczeń, Wydawnictwo M. C. Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 380-381

Markowski T., Stawasz D., (red.) Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania rozwojem miast

i regionów, UŁ, Łódź 2001, s. 137-139

169

Agnieszka Wojewódzka

lobby ekologiczne i stowarzyszenia społeczne i kulturalne oraz mieszkańców, zmierzające do kreatywnego, efektywnego i racjonalnego wykorzystania miejscowych zasobów niematerialnych i materialnych”.

Mimo istniejących różnic w sformułowaniach można zauważyć zgodny pogląd autorów w definiowaniu rozwoju lokalnego w zasadniczych pięciu kwestiach:

1. rozwój lokalny to proces a nie stan,

2. podmiotem rozwoju lokalnego są mieszkańcy danego terenu a nie władze lokalne
(które i tak działają w imieniu lokalnej wspólnoty),

3. motorem rozwoju są głównie siły i czynniki endogenne,

4. gospodarka stanowi klucz rozwoju ale rozwój lokalny oznacza więcej niż tylko
rozwój gospodarczy,

5. kryterium rozwoju jest zadowolenie mieszkańców, zaspokojenie ich aspiracji, ich
poczucie „poprawy warunków”.

Podział rozwoju na lokalny i regionalny wywołuje kontrowersje zarówno

w teorii jak i w praktyce, szczególnie na płaszczyźnie zależności między tymi dwoma kategoriami rozwoju. W związku z trójstopniowym podziałem administracyjnym kraju za rozwój lokalny uznaje się ten realizowany na terytorium gmin, miast i powiatów, a rozwój na terenie województw rozpatruje się jako rozwój regionalny.

Koncepcja kapitału społecznego pojawia się coraz częściej aby wyjaśnić różnice rozwojowe. Autorzy zwracają uwagę, że to nie nagromadzone środki finansowe decydują o sukcesie ale ludzie i kapitał społeczny.

W oddolnym rozumieniu rozwoju lokalnego kluczowe znaczenie ma kompleksowe jego pojmowanie, uwzględniające poza aspektami ekonomicznymi także aspekty społeczne, kulturowe, polityczne i inne. Jako najważniejsze czynniki powodzenia rozwoju lokalnego uznaje się:

• istnienie skutecznego przywództwa, które inspiruje decydentów i może
zmobilizować członków lokalnej społeczności,

• współuczestnictwo wszystkich kategorii ludności w podejmowanych działaniach, • „zdefiniowanie jasnych zasad kierunkowych oraz precyzyjną ocenę celów (tzw.
audyt strategiczny) przed ich ostatecznym przyjęciem,

• zaufanie i konsens oraz współpracę i partnerstwo publiczno-prywatne,

• wyczulenie na tożsamość kulturową i strukturę społeczno-polityczną regionu,

• uwzględnienie potrzeby ciągłego „dostrajania” działań do ewoluującego otoczenia
i nowych zmian strukturalnych”¹⁰.

Pojęcie rozwoju lokalnego jest kategorią złożoną, co wynika bezpośrednio
z mnogości czynników go kształtujących. W związku z tym nie jest ono jednoznaczne
definiowane. Obecnie za główny czynnik motoryczny uważa się potencjał
endogeniczny, którego mobilizowanie zapewnia trwałą dynamikę rozwoju lokalnego.
Rozwój lokalny obejmuje wtedy „działania podejmowane z woli lokalnych aktorów

¹⁰ Pietrzyk I., Polityka regionalna UE i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 33

170

Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym

(samorządów, podmiotów gospodarczych, stowarzyszeń i innych) czyli oddolne generowanie dynamiki rozwoju”¹¹.

Pomiar kapitału społecznego

Wieloaspektowość definicji kapitału społecznego, które zwracają uwagę na
różne elementy i cechy struktur społecznych przekłada się na występowanie różnych
sposobów podejścia metodologicznego w pomiarze kapitału społecznego. Pojawiają się
badania jakościowe, porównawcze i ilościowe, zależnie od tego jakie elementy
definicyjne obejmują oraz jakiej sfery dotyczą¹². Można opracowywać studia
porównawcze różnych sieci tzn. wspólnot czy społeczności aby określić:

• istniejące w nich struktury (otwarte, zamknięte, homogeniczne, heterogeniczne),

• stopień zintegrowania (sieci zwarte i rozproszone) oraz intensywność więzi (słabe
i mocne),

• charakter występujących relacji (horyzontalne i wertykalne),

• normy jakimi się posługują oraz częstość kontaktów między członkami
społeczności,

• poziom zaufania do różnych osób (od członków rodziny do współpracowników),
instytucji społecznych i państwowych.

Mimo oczywistych trudności podejmowano i nadal podejmuje się próby pomiaru kapitału niematerialnego jakim jest kapitał społeczny. Źródłem danych są najczęściej ankiety, na podstawie których kształtuje się miary kapitału społecznego. Na przykład P. Bullen i J. Onyx z Australii zaproponowali narzędzie w postaci kwestionariusza, służące do pomiaru kapitału społecznego sześciu społeczności. Składa się on z 50 pytań dotyczących wymiarów kapitału społecznego. Odpowiedziom dotyczącym każdego z wymiarów nadano wagi i określono jak procentowo silny jest kapitał społeczny w badanych społecznościach.

W Polsce badano kapitał społeczny, a jako przykład należy przytoczyć
socjologiczne badania z 2002 roku K. Szafraniec w ramach grantu KBN

„Psychologiczny, społeczny i edukacyjny potencjał wsi”, obejmujące sześć gmin
wiejskich z różnych województw Polski. Inne badania to zrealizowane w Tychach przez
zespół pod kierownictwem M.S. Szczepańskiego na przełomie 2000-2001 studia nad
kapitałem społeczno - kulturowym w skali lokalnej. Związek kapitału społecznego
i efektywności działania organizacji badał W. Dyduch w 236 przedsiębiorstwach. O ile
prowadzono liczne badania związane z rozwojem przedsiębiorczości to brak jest
w polskich źródłach ujęcia kapitału społecznego z punktu widzenia rozwoju lokalnego.
Dotychczas nie opracowano jednak precyzyjnego sposobu pomiaru kapitału społecznego

¹¹ Tamże, s. 32

¹² W literaturze można spotkać analizę kapitału społecznego na trzech poziomach:

mikro - (badanie relacji, zachowań, norm i wartości powstających między jednostkami, rodzinami),

mezo - (analiza uwzględnia istnienie instytucji społecznych, które pozwalają na formowanie większych wspólnot),

makro - (badanie nawiązuje do środowiska społecznego i politycznego a analiza poszerzona jest o formalne struktury polityczne np. system polityczny, prawny). (Kostro K. Kapitał społeczny....op.cit s. 7)

171

Agnieszka Wojewódzka

ani nie zaproponowano idealnego i uniwersalnego miernika, kwantyfikującego tę formę kapitału.

Rola kapitału społecznego z punktu widzenia polityki regionalnej

W teorii ekonomii, mimo że kapitał społeczny nie ma jeszcze ugruntowanej
pozycji to do analizy zjawisk społeczno-gospodarczych i formułowania wniosków
badacze coraz częściej sięgają do koncepcji kapitału społecznego. Próby określenia
znaczenia relacji między ludźmi, wpływu cech grup na działanie jednostki stają się
niejako uzupełnieniem tradycyjnego podejścia badawczego. Podobnie polityka
regionalna ewaluując zwraca coraz większą uwagę na otocznie niematerialne. Pojęcie
terytorium to nie tylko fizyczna przestrzeń stanowiąca miejsce lokalizacji działalności,
ale obszar zamieszkiwany przez specyficzną społeczność, oraz funkcjonujące instytucje
i podmioty, powiązane wzajemnymi, także specyficznymi relacjami.

To właśnie kapitał społeczny rozumiany jako powiązania sieciowe między aktorami sceny lokalnej oraz tradycje kulturowe, normy zachowań społecznych i wspólne postawy sprzyjające współpracy i współdziałaniu w perspektywie długookresowej, pogłębianiu relacji ekonomicznych i tworzeniu zaufania, co stanowi kluczowy czynnik konkurencyjności jednostek samorządu terytorialnego. Kapitał społeczny to efekt istnienia relacji między różnymi autonomicznymi partnerami (mieszkańcami, podmiotami gospodarczymi, urzędnikami i innymi) oraz zachodzących między nimi interakcjami. Ponadto kapitał społeczny:

1. umożliwia cyrkulację tzw. wiedzy milczącej (nieskodyfikowana i niepodlegająca
mechanizmom rynkowym) a uwieczniona w „pamięci terytorium”)¹³;

2. ma znaczenie w procesie zbiorowego uczenia się a wiedza skumulowana w danym
środowisku ułatwia pozarynkową dyfuzję wiedzy, umiejętności i innowacji;

3. wobec ciągle zmieniającego się otoczenia i nasilającej się konkurencji zwiększa

zdolności konkurencyjne środowiska lokalnego;

4. obejmując charakterystyczne relacje sieciowe pomiędzy przedsiębiorstwami
pozwala na korzyści skali oraz na kreowanie nowej wiedzy, innowacji, stając się
podstawowym czynnikiem konkurencyjności regionu;

5. poprzez „produkowanie” norm społecznych związanych z poczuciem
przynależności i tożsamości umożliwia redukowanie kosztów transakcji,

6. umożliwia łatwiejsze podejmowanie decyzji na różnych szczeblach, łatwość
przewidzenia reakcji innych;7. dostarczając wzorzec zachowań pozwala zidentyfikować i wykluczyć ze
społeczności osoby, które nie stosują się do wzorca lub próbują wykorzystać
społeczność do swoich prywatnych celów (niejako substytut form prawnych).
Ekonomiczna rola kapitału społecznego sprowadza się do tego, że kapitał
ucieleśniony w powtarzalnych interakcjach wpływa na rozwiązywanie wielu problemów

¹⁴

¹³ Pietrzyk I., Polityka regionalna... .op.cit. s. 28

¹⁴ Kostro K., Kapitał społeczny ... ..op.cit., s. 19

172

Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym

życia gospodarczego i rozwoju lokalnego bo zwiększa szanse jednostki na powodzenie jej działań.

Zakończenie

Zwracanie uwagi na kapitał społeczny, jako na ważny rodzaj kapitału
w rozwoju lokalnym jest nie bez znaczenia i wiąże się ze wzrostem zainteresowania
wartościami niematerialnymi w ekonomii. Kapitał społeczny to „niewidzialna ręka”
w organizacjach czy w grupach społecznych, który przez osiąganie wspólnych korzyści
i może prowadzić do osiągnięcia „dobrobytu” lub przewagi konkurencyjnej.

Literatura:

1. Bratnicki M., Strużyna J., Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Wyd. Uczelniane AE

w Katowicach, Katowice 2001

2. Fedyszak-Radziejowska B., Rola elit wiejskich w kapitalizowaniu społecznych zasobów

wsi, Wieś i Rolnictwo, nr 2/2004

3. Frąckiewicz L., Rączaszka A. (red), Kapitał społeczny, Wydawnictwo AE w Katowicach,

Katowice, 2004

4. Frieske K. W., Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej IPiSS,

Warszawa 2004

5. Januszek H. (red), Kapitał społeczny - aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe

nr 42, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej Poznań, Poznań 2004

6. Kłodziński M. Dzun W., Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, IRWiR PAN,

KROWiOGŻ AR Szczecin, Warszawa 2003

7. Kostro K., Kapitał społeczny w teorii ekonomicznej, Wyd. Szkoła Główna Handlowa,

Gospodarka Narodowa 7-8 (167-168) 2005

8. Markowski T. Stawasz D., (red.) Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania

rozwojem miast i regionów, UŁ, Łódź 2001

9. Michałowski S. (red), Samorząd terytorialny II Rzeczpospolitej - 10 lat doświadczeń,

Wydawnictwo M. C. Skłodowskiej, Lublin 2002

10. Pietrzyk I., Polityka regionalna UE i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2000

11. Polska wieś - raport o stanie wsi, FAPA, Warszawa 2002

Streszczenie

W ostatnich latach pojęcie kapitału społecznego stało się bardzo popularne i używane
przez specjalistów z różnych dziedzin nauki, zwłaszcza przez socjologów i ekonomistów.
W rozważaniach pojawia się pytanie o znaczenie tego kapitału dla rozwoju organizacji, grup
społecznych czy całych społeczeństw. Celem artykułu jest określenie znaczenia kapitału
społecznego z punktu widzenia rozwoju lokalnego. Przedstawiono definicję i istotę kapitału
społecznego oraz rozwoju lokalnego. Zwrócono również uwagę na możliwości pomiaru tej formy
kapitału.

173

Agnieszka Wojewódzka

Summary

The concept of social capital has become more and more popular in recent years and it is
used by researches from different sciences, particularly by sociologists and economists. The
question arises: What is the role of this factor for organization and societies development? The aim
of this paper is presenting the importance of social capital in local development. The author
presents various definitions and essence of social capital and local development. Moreover, the
article refers to methods to measure social capital and problems connected with it. The paper ends
with presenting conclusions on the influence of social capital on local development.

174