Temat:
Znaczenie i struktura handlu zagranicznego w Polsce i na świecie
DEFINICJA
HANDLU ZAGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE
Pojęcie
handlu zagranicznego, można zdefiniować jako wymianę części
produkcji własnej danej kraju, na produkty lub usługi oferowane
przez inny kraj. Handel zagraniczny to także wynik udziału danego
kraju w międzynarodowym procesie podziału pracy, a także pewnego
rodzaju sposób na wykorzystywanie ograniczonych zasobów i mocy
produkcyjnych danego kraju. Efektem handlu zagranicznego jest
pobudzenie rozwoju gospodarczego, postępu technicznego oraz napływ
i rozprzestrzenianie się nowych technologii.
Handel
zagraniczny jest także swego rodzaju środkiem na uelastycznienie
gospodarki danego państwa, który pozwala na rozszerzanie rynków
zbytu przedsiębiorstw a w skali makro całych państw.
Równocześnie,
możliwość wymiany handlowej pozwala na zdobywanie nowych rynków
zbytu i tym samym, na utrzymywanie w dłuższym czasie mocy
produkcyjnych opartych o posiadany park maszynowy, upraszczając –
handel zagraniczny pozwala na sprzedaż towarów większej liczbie
uczestników globalnego rynku, niż w warunkach rynku zamkniętego w
granicach jednego państwa.
Handel
zagraniczny, oprócz typowej formy wymiany towarów, może mieć
również formę obrotów kredytowo – majątkowych, zakupu lub
sprzedaży licencji, know – how, a także formę różnego rodzaju
wzajemnych zobowiązań jakie mogą powstawać w wyniku przekraczania
granic przez mieszkańców danego państwa.
Handel
zagraniczny obejmuje procesy: importowe, eksportowe i reeksportowe. O
imporcie mówimy wtedy, gdy następuje przywóz do danego kraju
towarów, które:
a)
nie są wytwarzane i nie mogą być ze względu na naturalne
uwarunkowania produkcji lub też istnieje potrzeba zaopatrywania się
w nie na zewnątrz danego państwa ze względu na niewystarczające
zdolności produkcyjne względem danego towaru,
b)
nie są wytwarzane, z powodów czysto ekonomicznych – producent
zewnętrzny produkuje je po kosztach niższych niż dany kraj,
c)
nie mogą być wyprodukowane w danym kraju ze względów czysto
czasowych – produkcja krajowa jest zbyt czasochłonna wobec
krótkiego czasu przeznaczonego na pozyskanie danego towaru,
d)
nie mogą być produkowane ze względów nakładowych – gdy
produkcja zewnętrzna jest tańsza niż krajowa.
O
eksporcie mówimy wtedy, gdy następuje wywóz towarów do innych
krajów, pod postacią:
a)
wyrobów przemysłowych,
b)
surowców i płodów rolnych,
c)
wyrobów przemysłu samochodowego itp.
Proces
ten dotyczy więc przede wszystkim tych towarów, które wytwarzane
są zarówno na potrzeby własne (krajowe), jak również mogące z
powodzeniem pokrywać popyt innych krajów.
Eksport
pozwala na obniżanie kosztów własnych produkcji, ze względu na
możliwość wytwarzania produkcji masowej, która zapewnia
rozkładanie się kosztów własnych przedsiębiorstw na większą
ilość produkowanych towarów.
Generalnie
mówiąc, proces ten pozwala na zdobywanie szerszego rynku zbytu dla
produktów wytwarzanych przez dane przedsiębiorstwo, lub inną
jednostkę obrotu gospodarczego w warunkach niedoboru popytu
wewnętrznego.
O
reeksporcie możemy mówić wtedy, kiedy następuje przywóz danego
towaru do kraju celem poddania go np. procesom uszlachetniającym, a
następnie następuje jego eksport poza granice danego kraju.
REGULACJE
WPŁYWAJĄCE NA HANDEL ZAGRANICZNY
Każde
państwo rozwijające się w warunkach gospodarki rynkowej i
postępującej globalizacji, powinno być zainteresowane rozwijaniem
handlu zagranicznego. Potrzeba taka wynika przede wszystkim z
konieczności uniknięcia izolacji w otoczeniu innych państw, także
trwale rozbudowujących swoje polityki handlowe i
gospodarcze.
Państwo
dysponuje szeregiem narzędzi, które pozwalają mu regulować
składnikami handlu zagranicznego. Mowa tu przede wszystkim o takich
narzędziach, które pozwalają na optymalne zestawianie się
proporcji importu i eksportu, stanowiących składniki bilansu
handlowego danego państwa. Przyzwolenie bowiem na zbyt duży
przyrost importu względem eksportu, może prowadzić do zachwiania
się równowagi bilansowej, stanowiącej o prawidłowym kierunku
rozwoju państwa. Oczywiście nie należy zapominać, że struktura
bilansu handlowego danego państwa powinna być rozpatrywana w
odniesieniu do jego możliwości gospodarczych.
Szczególne
znaczenie z punktu widzenia polityki gospodarczej prowadzonej przez
państwo, mają narzędzia pozwalające wpływać na import towarów.
Należy wymienić tutaj przede wszystkim:
-
cła, kontyngenty, bezpośrednie opodatkowanie importu itp.
Z
kolei eksport może być pobudzany poprzez:
-
środki pozwalające manipulować kursami walutowymi,
-
gwarancje eksportowe państwa,
-
bezpośrednie dopłaty do eksportu,
-
ulgi dla eksporterów,
Bliższe
przyjrzenie się wymienionym wyżej narzędziom manipulacji, pozwala
wysunąć wniosek, że jednym z podstawowych celów prowadzenia
polityki gospodarczej powinno być wspieranie eksportu i ograniczanie
importu, a więc stwarzanie możliwości rozwoju jednostek
gospodarczych własnego państwa. Jednak nie należy zapominać tutaj
o wpływie prorozwojowym konkurencji, jaki może ona mieć na lokalne
przedsiębiorstwa.
POGLĄDY
NA TEMATYKĘ HANDLU ZAGRANICZNEGO
Na
przełomie wieków, pojawiały się różne teorie i tendencje we
wzajemnych stosunkach handlowych państw. Istniały teorie, w których
państwo było regulatorem handlu, ale także i takie, które
pozostawiały mechanizm regulacyjny wolnemu rynkowi. Tak też było
na przełomie XIX i XX w., kiedy to panował wolny handel
międzynarodowy. W okresie międzywojennym, pojawiły się oznaki
protekcjonizmu państwowego, co w dłuższym czasie mogło prowadzić
jedynie do rozregulowania mechanizmów rynkowych i wytworzenia
różnego rodzaju barier ograniczających swobodny przepływ towarów
między państwami.
Ustanowiony
w 1948 roku Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu, pozwolił jednak
w jakimś stopniu powrócić do idei wolnego handlu i znieść pewne
regulacje celne, jakie powstały we wzajemnych stosunkach
międzypaństwowych w okresie międzywojennym. Z biegiem lat, na mocy
szeregu postanowień i regulacji międzynarodowych handel zagraniczny
coraz bardziej liberalizował się. Jednak pełna liberalizacja nie
została osiągnięta i istnieją dalej pewne obszary, w których
wymiana handlowa jest utrudniona. Swego rodzaju zamknięte rynki
powstały także w wyniku tworzenia różnego rodzaju związków
międzypaństwowych, takich jak np. Unia Europejska, która
wytworzyła szereg regulacji i narzędzi prawnych chroniących jej
rynek np. przed nadmiernym importem.
Zmiany
poglądów na tematykę handlu zagranicznego mają też charakter
czysto ewolucyjny. Wynika to przede wszystkim z ciągłego rozwoju
gospodarczego świata. Kraje, które do tej pory były eksporterem
surowców, wyniku doskonalenia bądź zdobywania nowych technologii
stają się eksporterami półproduktów bądź też gotowych
półwyrobów. Niektóre z nich stają się potentatami w zakresie
tzw. Nowych technologii. Wszystko to prowadzi do ciągłych ewolucji
w spojrzeniu na problematykę i możliwości płynące z wolnej
wymiany międzynarodowej.
HANDEL
ZAGRANICZNY POLSKI I JEGO ZNACZENIE
Handel
zagraniczny Polski w latach 1921-1990
Pierwsze
lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (do 1921 r.) to
okres charakteryzujący się handlem zagranicznym (wymianą towarowa)
opartym o system reglamentacyjny. Nie można dokładnie określić
jak wysokie obroty w handlu zagranicznym Polski notowano w tym
czasie, gdyż było to utrudnione przez rozpowszechniony przemyt oraz
nieustabilizowaną politykę kursową.
W
okresie tym pojawiły się w Polsce pierwsze instytucje handlu
zagranicznego, podpisano również szereg umów międzynarodowych o
wymianie handlowej.
System
wzajemnej, międzynarodowej wymiany handlowej był w pierwszych
latach niepodległosci Polski dodatkowo utrudniony poprzez fakt
funkcjonowania w kraju 3 różnych walut. Dopiero wraz z
wprowadzeniem do obiegu jednolitej waluty – złotego, przyczynił
się do wyklarowania sytuacji w kwestiach handlowych.
Światowy
kryzys w latach 1929-35 przyczynił się w istotny sposób do spadku
obrotów w wymianie handlowej Polski z zagranicą. Zaczęto więc
szukać rozwiązań, które mogłyby pozwolić na przełamywanie
pewnych negatywnych zjawisk rynkowych i doprowadzić do wzrostu
atrakcyjności międzynarodowej wymiany handlowej.
W
tym czasie zaczęto w kraju stosować system dumpingowy (dopłaty do
eksportu) celem obniżenia cen polskich towarów na rynkach
zewnętrznych. Upowszechniono także różnego rodzaju instrumenty
mające na celu podniesienie atrakcyjności eksportu, m.in.:
-
zwroty ceł,
-
premie wywozowe,
-
zniżki przewozowe,
-
gwarancje państwowe,
-
ułatwienia w kredytowaniu.
Możemy
więc w tym przypadku mówić o swego rodzaju wzroście ingerencji
państwa w sferze gospodarczej.
Najważniejszym
partnerem Polski w wymianie handlowej w tym czasie (do roku 1938)
były Niemcy. Jednak późniejszy wybuch II wojny światowej, a także
wcześniejsze wzajemne obostrzenia celne, wpłynęły na konieczność
poszukiwania przez Polskę nowych partnerów gospodarczych. Stały
się nimi dodatkowo Wielka Brytania oraz USA.
W
okresie tym Polska eksportowała przede wszystkim surowce (np.
węgiel), półfabrykaty oraz artykuły o charakterze
rolno-spożywczym. Rozwój przemysłu, przyniósł także stopniowy
wzrost eksportu maszyn i urządzeń.
Import
dotyczył przede wszystkim artykułów powszechnego użytku i
żywności, także surowców oraz uzbrojenia. Do Polski napływały
też maszyny i urządzenia oraz środki transportu, maszyny
włókiennicze.
Po
II wojnie światowej, nastąpił odwrót od wolnego handlu w kierunku
monopolu państwa w tej dziedzinie. Rozpoczął się okres
centralnego regulowania gospodarki polskiej.
Dopiero
rok 1990 przyniósł liberalizację zasad rynkowych i rozpoczął się
proces przechodzenia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki
wolnorynkowej.
Doprowadzono
do likwidacji szeregu obostrzeń i zakazów w zakresie tworzenia
przedsiębiorstw i powstawania nowych jednostek gospodarczych.
Zniesiono szereg ograniczeń ilościowych i jakościowych w zakresie
importu i eksportu, wprowadzono wymienialność wewnętrzną waluty
oraz wprowadzono taryfy celne dla importu do Polski, w tym także dla
krajów RWPG, dla których do 1989 roku nie było obostrzeń w
postaci ceł. Wprowadzono również zasadę kontyngentu bezcłowego
na pewną ilość określonych towarów (np. samochody). Wobec
eksportu wprowadzono pewne regulacje w formie kontyngentów i
pozwoleń, nakładanych na Polskę przede wszystkim przez wyżej
rozwinięte gospodarki, m.in. te zrzeszone w dużych organizacjach,
jak np. Unia Europejska.
Proces
szeroko zakrojonej prywatyzacji przedsiębiorstw, także w pewien
sposób wpływa na rozwój handlu zagranicznego (pozyskiwanie nowych
technologii, maszyn i urządzeń).
Obroty
i struktura wymiany handlowej Polski w wybranych okresach czasu oraz
ich znaczenie dla gospodarki polskiej
Dane
na temat obrotów w handlu zagranicznym, to jedna z podstawowych
informacji, która pozwala stwierdzić jak kształtuje się bilans
handlowy Polski, w kolejnych latach wybranego okresu.
Kształtowanie
się obrotów w polskim handlu zagranicznym, dla przykładowego
okresu 1997-2000, prezentuje tabela 1.
Tabela
1. Obroty w polskim handlu zagranicznym (w mln US $)
Lata
Import Eksport Saldo
1997
42,31 25,75 - 16,56
1998
47,05 28,23 - 18,82
1999
45,91 27,41 - 18,50
2000
48,94 31,65 - 17,29
Podstawowym
wnioskiem, jaki można wysunąć na podstawie danych przedstawionych
w tabeli powyżej, to fakt wzrostu z każdym rokiem ujemnego salda
wymiany handlowej między Polską a zagranicą. Chociaż w omawianym
okresie należy odnotować ciągły wzrost polskiego eksportu, z
pewnym ujemnym wahnięciem w roku 1999, to jednak należy również
zauważyć, że mamy tutaj do czynienia z ciągłym wzrostem importu
(spadek również w roku 1999).
Znaczenie
takiego stanu rzeczy dla polskiej gospodarki jest niebagatelne. Można
bowiem wyciągnąć wniosek, że w omawianym okresie czasu, ze
względu na wartościowo większy import niż eksport, następuje
proces wypompowywania pewnej części kapitału w postaci zobowiązań
wobec państw zewnętrznych. Jednak aby móc z pewną dokładnością
przedstawić analizę oraz znaczenie przedstawionych w tabeli nr 1,
należy poznać strukturę rodzajową polskiego eksportu i
importu.
Przykładowe
dane dotyczące struktury polskiego importu i eksportu w roku 1997
prezentuje tabela 2.
Tabela
2. Import i eksport według grup gałęzi w 1997 roku (w mln US $)
Branża
Import Eksport Saldo
•
Paliwa i energia 3730,8 1689,5 -2041,3
•
Przemysł metalurgiczny 2126 2817,6 691,6
•
Elektro-maszynowy 17566,3 7126,5 -10439,8
•
Chemiczny 7622,9 2979,6 -4643,3
•
Mineralny 1093,1 796,6 -296,5
•
Drzewno papierniczy 1891,0 3132,2 1241,2
•
Lekki 3337,3 3318,6 -18,7
•
Spożywczy 2566,0 2874,7 308,7
•
Pozostałe gałęzie 1060,6 305,3 -755,3
•
Produkty rolnictwa 1164,7 449,2 -715,5
•
Produkty leśnictwa 24,9 51,1 26,2
•
Pozostałe 123,9 210,4 86,5
•
TOTAL -42307,5 25751,3 -16556,2
Dane
przedstawione w tabeli powyżej, pozwalają stwierdzić, praktycznie
w każdej z wymienionych wyżej branż, przewaga importu nad
eksportem jest znacząca i w ostatecznym rozliczeniu wpływa na
ujemny bilans wymiany handlowej Polski. Przewagę wartościową
eksportu nad importem możemy odnotować w badanym roku dla przemysłu
metalurgicznego, spożywczego, dla produktów leśnictwa oraz
pozostałego eksportu.
Z
punktu widzenia branż, dla których import do Polski jest dużo
wyższy eksport poza granice naszego kraju, wynika wniosek, że w
pewnych przypadkach Polska może mieć zbyt mały potencjał
techniczny bądź też finansowy, ale także surowcowy, aby móc
skutecznie przeciwstawić się zalewowi rynku polskiego przez obce
towary.
Tabela
3. Polski eksport i import w roku 2000 i 2001 do wyodrębnionych grup
krajów
Dynamika
eksportu i importu w roku 2001 względem roku 2000
Lp.
Nazwa ugrupowania rok 2001 rok 2000 Dynamika Udział w
Eksport
Import Saldo Eksport Import Saldo Eksportu Importu eksporcie imporcie
W
mln USD w mln USD w % w %
POLSKA
36092,2 50275,1 -14183,0 31651,3 48940,2 -17288,9 114,0 102,7 100,0
100,0
1
OGÓŁEM KRAJE ROZWINIĘTE, w tym: 27093,1 35178,6 -8085,5 24172,0
34706,8 -10534,9 112,1 101,4 75,1 70,0
UE
24986,8 30865,1 -5878,3 22143,6 29950,8 -7807,2 112,8 103,1 69,2
61,4
EFTA
894,3 1182,7 -288,4 600,5 1074,7 -474,3 148,9 110,0 2,5 2,4
pozostałe
kraje rozwinięte 1212,0 3130,9 -1918,8 1427,9 3681,3 -2 253,4 84,9
85,0 3,4 6,2
2
KRAJE EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ, w tym: 6620,6 9116,3 -2495,8
5475,3 9061,5 -3586,3 120,9 100,6 18,3 18,1
CEFTA
3148,7 3743,6 -594,9 2662,2 3461,7 -799,5 118,3 108,1 8,7 7,4
Kraje
europejskie b. ZSRR 3471,3 5372,5 -1901,2 2812,3 5599,7 -2787,4 123,4
95,9 9,6 10,7
3
KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ 2378,5 5980,2 -3601,7 2004,1 5171,8 -3167,7
118,7 115,6 6,6 11,9
Tabela
powyżej, prezentuje jak kształtował się polski eksport i import
do poszczególnych, wyodrębnionych grup krajów w roku 2000 oraz
2001, a także ja w związku z tym kształtowała się dynamika
eksportu i importu oraz jaki był udział procentowy poszczególnych
grup krajów w polskim eksporcie i imporcie.
W
roku 2001 należy odnotować wzrost polskiego eksportu ogółem (do
wartości 31651,3 mln US $) a także wzrost importu. Co ważne
jednak, dynamika wzrosty eksportu wynosząca 114 % w stosunku do
bazowego roku 2000, jest większa niż dynamika wzrostu importu w
odniesieniu do tego samego roku (102,7 %).
Na
podstawie powyższych danych, należy stwierdzić, że największą
dynamikę wzrostową miał eksport do krajów należących do EFTA
(148,9 %), a najmniejszą do krajów wymienionych jako pozostałe
kraje rozwinięte (84,9 %).
Największy
wzrost importu odnotowano z krajów rozwijających się (115,6 %), a
najmniejszy w przypadku pozostałych krajów rozwiniętych.
5.
ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY I JEGO ZNACZENIE
Światowy
handel zagraniczny to miliardy dolarów transferowane corocznie w
postaci różnego rodzaju towarów, tak w procesie eksportu jak i
importu. Przykładowe dane pozwalające uzmysłowić sobie jak duże
kwoty towarzyszą handlowi zagranicznemu innych regionów świata
pokazuje tabela
4.:
Tabela
4.Handel
zagraniczny w regionach świata w 1999 roku ( w mld US $)
L.p.
Region Import Eksport
•
1 Świat 5729 5473
•
2 Ameryka Północna 1280 934
•
3 Ameryka Południowa 335 297
•
4 Europa Zachodnia 2418 2353
•
5 Unia Europejska 2232 2180
•
6 Europa Wschodnia i Centralna 131 102
•
7 Afryka 133 112
•
8 Bliski Wschód 150 170
•
9 Azja 1200 1394
Dodatni
bilans handlowy spośród regionów wymienionych w tabeli powyżej,
mają kraje bliskiego wschodu oraz Azji. Niewielką nadwyżkę
importu nad eksportem zanotować należy w przypadku Unii
Europejskiej, do której Polska ma przystąpić jako jedno z nowych
państwa członkowskich. Wartość handlu zagranicznego dla tego
regionu świata, powinna uzmysłowić nam, jak ważne dla Polski jest
wykorzystanie potencjału tkwiącego w gospodarczych możliwościach
tego regionu i jak istotne dla nas powinno być przystąpienie do
Unii.
Dla
każdego z państw biorących udział w globalnym handlu i wymianie
towarowej istotne znaczenie ma eksport poza obszar własnego
terytorium. Najwięksi światowi eksporterzy, to przede wszystkim
USA, Niemcy, Wielka Brytania i Japonia. Wartość eksportu jaki
odnotowały te oraz inne państwa dla przykładowego roku 1999
obrazuje tabela
5.:
Tabela
5.Najwięksi
światowi eksporterzy w 1999 roku ( w mld US $)
Kraj
Wielkość importu Wielkość eksportu
•
Poz. 1 USA 1059,1 695,2
•
Poz. 2 Niemcy 472,5 541,5
•
Poz. 3 Wielka Brytania 320,3 269,0
•
Poz. 4 Japonia 311,3 419,4
•
Poz. 5 Francja 290,1 300,4
•
Poz. 6 Kanada 220,2 238,4
•
Poz. 7 Włochy 216,9 230,6
•
Poz. 8 Holandia 187,6 200,4
•
Poz. 9 Hong Kong brak danych 195,2
•
Poz. 10 Chiny 165,8 195,2
Ujemny
bilans handlowy możemy odnotować w przypadku USA oraz Wielkiej
Brytanii. Znaczenie tego faktu, można analizować w różny sposób,
przede wszystkim wziąwszy uprzednio pod uwagę strukturę importu i
eksportu każdego z tych państw.
W
przypadku Wielkiej Brytanii, ze względu na ograniczone warunki
dostępu do surowców mineralnych, znaczny procent brytyjskiego
importu stanowią właśnie surowce mineralne. Przykładowo wymiana
handlowa Wielkiej Brytanii z Polską dotyczy takich pozycji jak:
a)
eksport polski do Wielkiej Brytanii:
-
metale nieszlachetne,
-
maszyny i urządzenia,
-
środki transportu,
-
wyroby włókiennicze oraz produkty chemiczne.
b)
import z Wielkiej Brytanii do Polski:
-
maszyny i urządzenia,
-
produkty chemiczne,
-
środki transportu i produkty mineralne.
Struktura
naszej wymiany handlowej z Wielką Brytanią dotyczy więc podobnych
grup towarowych, jednak zazwyczaj o różnym ich przeznaczeniu i
rodzaju.
Znaczenie
handlu zagranicznego w skali świata jest więc ogromne. Wymiana
handlowa i wolny obrót towarami w ramach obowiązujących praw,
pozwala bowiem elastycznie funkcjonować całym gospodarkom, torując
w ten sposób drogę do rozwoju technologicznego, a przede wszystkim
społecznego świata.
Ogromne
zasoby wiedzy są transferowane wraz z pewnymi grupami towarów a
także wiedzą techniczną i nowościami technologicznymi,
Handel
zagraniczny wpływa więc prorozwojowo na światową gospodarkę i na
poprawę jakości poziomu życia całych grup społecznych, które w
taki czy inny sposób korzystają z pozytywów światowej wymiany
handlowej.
BIBLIOGRAFIA:
1.
J. Baksiak, Ekonomia, PWN, Grudzień 2002
2.
D. Begg, S. Fischer, R.Dornbusch, Ekonomia, PWE, Warszawa 1995
3.
B. Bernaś, Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Wyd. Difin,
Warszawa 2002
4.
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa
2001
5.
R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, Dom
Wydawniczy ABC, 1998
6.
M. Nasiłowski, System rynkowy, Wyd. Key Text, Warszawa 1995
7.
J. Rymarczyk, Handel zagraniczny, PWE, Warszawa 2002
8.
Kompendium wiedzy o gospodarce, PWN, 2000
9.
Mały rocznik statystyczny, PWE
10.Handel
zagraniczny- http//www.ściąga.pl/