Zbiorowa Maly slownik zoologiczny �zkregowce

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

BEZKRĘGOWCE

WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1984

Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)

MIECZYSŁAW GÓRNY (M.G.) ANDRZEJ I JANINA KACZANOWSCY (A.J.K.) JERZY PROSZYŃSKI (J.P.) JAN MACIEJ REMBISZEWSKI (J.M.R.) MIROSŁAW STANKIEWICZ

(M.S.) WOJCIECH STARĘGA <W.S.) TERESA SULGOSTOWSKA (T.S.) ZUZANNA STROMENGER (Z.S.) TOMASZ UMIŃSKI (T.U.) LUDWIK 2MUDZIŃSKI (L.Z.)

PRZEDMOWA

Podczas gdy kręgowce są już jako tako poznane, a przynajmniej sklasyfikowane, świat zwierząt bezkręgowych z ich niesłychanym

bogactwem form i przejawów życiowych zdradził nam dopiero trochę swoich tajemnic. Dosłownie dzień w dzień odkrywa się należące do

niego nowe gatunki, a od opisu budowy do poznania biologii droga bardzo daleka. Daleka nie zawsze dlatego, że wiele form przebywa w

trudno dostępnym dla naszej obserwacji środowisku — w szczelinach mrocznych jaskiń, głęboko w glebie, na dnie oceanów, pod zwałami

lodu na biegunach czy w zakamarkach tropikalnej puszczy. Niektóre żyją tuż obok nas, a mimo to mijają niekiedy dziesiątki lat, zanim

udaje się ustalić, że np. jakaś dawno odkryta postać larwalna stanowi formę młodocianą określonego gatunku, którego okazy dojrzałe

były już znane naszym dziadkom; larwy bowiem bywają w znacznym stopniu nieipodobne do rodziców.

Spośród przeszło miliona opisanych gatunków zwierzęcych 9Wo to 'bezkręgowce, a wśród nich ponad 700 000 to owady! Tak kolosalna

liczba zmusza, by te ostatnie omówić oddzielnie, toteż poświęcamy im osobny tom, niniejszy 'zaś obejmuje pozostałe bezkręgowce.

Oczywiście nie wszystkie. W doborze omawianych jednostek systematycznych (kierowano się zasadą, aby pokazać przede wszystkim

bardziej) znane, pospolitsze, reprezentujące faunę krajową bądź te gatunki, z którymi czytelnik zetknąć się może w literaturze, w

gospodarstwie albo też... paść ich ofiarą.

W wyborze systematyki redakcja .pozostawiła swobodę autorom, ponieważ nie ma jeszcze jednego, powszechnie .uznanego podziału

bezkręgowców. Brak też wielu polskich nazw zwierząt tej grupy i nie należy się spodziewać, aby w przyszłości starano się je uzupełnić.

Uczeni uważają na ogół, że dublowanie

nazw naukowych to zbyteczny, jeśli nie uciążliwy balast. W naszym Słowniku poza nazwami naukowymi wprowadziliśmy

również nazwy polskie i spolszczone. Tylko część tych ostatnich (nazwy pewnych pasożytów) ma imprimatur organów

uprawnionych do ustalania nazewnictwa, może się więc zdarzyć, ze nie wszystkie spotkają się z powszechną aprobatą.

Niektóre grupy systematyczne wymagały nieco odmiennego opracowania niż pozostałe. Na przykład w grupie "robaków"

położono większy nacisk na budowę wewnętrzną, gdyż często poszczególne ich gatunki pokrojem zupełnie nie różnią się od

siebie. Przeciwnie u skorupiaków. U 'nich gatunki wykazują z reguły uchwytne różnice (pokrojowe, dlatego stosunkowo więcej

miejsca poświęcono ich efesterierowi.

Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasła powtarzające się w notach encyklopedycznych oznaczono ich pierwszą literą, a

w wypadku haseł wielowyrazowych — ich pierwszymi literami, niezależnie od przypadku i liczby. Wyjaśnienie terminów

zawartych w opisach niższych jednostek systematycznych znaleźć można w opisach jednostek •wyższych, wskazanych zawsze

przez strzałkę (->), w samodzielnych drobnych notkach, których istnienie sygnalizują również strzałki, a także w większych

notach, noszących tytuły: fagocytoza, komórka pierwotniacza, cysta pierwotniacza, procesy płciowe u pierwotniaków, podział

wegetatywny pierwotniaków, tkanki, układ krwionośny (i inne), zmysły, rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych

oraz rozwój zarodka. Niekiedy zapewne przyjdzie sięgnąć po inne źródła pomocnicze, choćby po Wielką encyklopedia

powszechną, gdyż nasz słownik nie przez skromność nazwany został'małym i nie jest słownikiem ogólnobiologicżnym. Znaki cf i

$, z iktórych pierwszy symbolizuje samca, a drugi samicę, •zapożyczone .przez zoologię z symboliki astrologicznej (c? oznacza

planetę Marsa, a $ — planetę Wenus) zamieszczono pod rysunkami tych gatunków, których przedstawiciele znacznie różnią się

od siebie pokrojem obu płci. Słownik wyposażono w alfabetyczny skorowidz nazw naukowych oraz w 6 barwnych slajdów.

Teresa Sulgostowska

Acantharia — rząd pierwotniaków z podgromady ->promie-luonóżek. Średnica ich waha się w granicach 100—300 [im. Mają

zwykle 20 długich, mineralnych igieł, które rozchodzą się symetrycznie z centrum komórki i wystają z niej daleko na zewnątnz.

Igły, przynajmniej u niektórych gatunków, zbudowane są z siarczanu strontu. Ten skład mineralny wskazuje na intensywne

pobie-

Schemat budowy Acantharla l — igla szkieletowa; 2 — cyto-plazma zewnętrzna; 3 — Jądro;

4 — wlókienka kurczliwe

ranie jonów strontu, które znajdują się w wodzie morskiej w ilościach śladowych. Imię gatunki mają igły utworzone z krzemianu

wapnia i glinu. Na terenie cytoplazmy wewnętrznej znajdują się l albo liczne jądra. Szczegóły cyklu życiowego nie są znane.

Wiadomo jedynie, że A. wytwarzają jedno jądrowe wiciowe gamety, podobne do tych, jakie występują u -potwornic. A. mogą

aktywnie zmniejszać lub zwiększać powierzchnię ikomórki i dzięki temu (podnoszą się lub opadają w toni wodnej. Stawisko to

związane jest z działaniem kurczliwych włókienek cytoplazmatycznych. Włókien-ka te przytwierdzone są z jednej strony do

igieł szkieletowych, a z drugiej — do tołony komórkowej. Ich 'skurcz powoduje "rozpinanie" cytolplazmy na igłach

szkieletowych, a co za tym idzie — zwiększenie pawierzchni komórki. Przy zwolnieniu skurczu jej powierzchnia zmniejsza się.

A. zawdzięczają żółty lub zielony kolor ciała symbiotycznym glonom, występującym niejednokrotnie w ich cytoplazmie. A.

wchodzą w skład morskiego planktonu. [A.J.K.]

acbatina

achatina (Achatina^ — rodzaj mięczaków z rodziny Achatt-nidae, z rzędu -»-trzonkoocz-nych. Obejmuje gatunki mające muszlę

kształtu jajowatego, wydłużonego, wysokości (zależnie od gatunku) 10—20 om. A. są największymi ślimakami lądowymi świata.

Ciężar ich ciała może dochodzić do l/t kg. Jaja tych olbrzymów, wyglądem i wielkością izbliżone do jaj ptasich, mają 2,5 cm

długości. A. zamieszkują Afrykę równikową, gdzie trzymają się miejsc wilgotnych o bujnej rośliminości. Są roślinożerne i mogą

miejiscami wyrządzać szkody w uprawach. Ludność tubylcza zbiera a. do celów kulinarnych. Najbardziej znany gatunek Achatina

fulica, rodem z Afryki wschodniej, został przez człowieka rozpowszechniony w strefie tropikalnej i subtropikalnej całego świata,

częściowo nieumyślnie, a częściowo rozmyślnie jako przysmak lub ozdoba. Wszędzie, gdzie go wprowadzono, zadomowił się

doskonale, rozmnożył ogromnie i stał się uciążliwym szkodnikiem wszelkich upraw. Próby wytępienia niepożądanego przybysza

'nie powiodły się jak dotąd nigdzie. Natomiast w swej ojczyźnie a. nigdzie nie rozmnażają się masowo, gdyż wkomponowane od

tysiącleci w miejscowe biocenozy podlegają ich mechanizmom regulacyjnym. [T.U.]

adoleskaria -».metacerkaria. afrodyta tęczowa —ozłotorunka.

Agamermis decaudata — gatunek obleńca z rodziny ->.struńców. Formy dorosłe żyją w glebie, gdzie zapłodnione samice

składają jaja. Larwy przedostają się przez kutikulę szarańczaków do ich jamy ciała i tam szybko rosną. Po pewnym czasie

opuszczają owady, wędrują do ziemi, gdzie dojrzewają i kopulują. [M.S.]

akantella (Acanthella) —' ro-bakowatego kształtu larwa

-Aolcogłowów, powstająca z

-i-akantora w jamie ciała stawonoga będącego jej żywicielem pośrednim. Ma wykształcony, pokryty kolcami ryjek oraz zawiązki

wszystkich narządów, które występują u form dojrzałych. Dalszy rozwój a. jest uwarunkowany zjedzeniem jej, zwykle razem z

żywicielem pośrednim, przez żywiciela ostatecznego. W jego jelicie larwa uwalnia się, przyczepia ryjkiem do śluzówki i

dojrzewa. Przełknięta przez nieodpowiedniego żywiciela może przebijać jego przewód pokarmowy i otorbiać się w jamie ciała.

[M.S.]

akantor (Acantbor) — kurczliwa larwa, rozwijająca się w jaju ->-kolcogłowów. Po zjedzeniu jaja kolcoglowa przez żywiciela

pośredniego, którym przeważnie bywa jakiś stawonóg, a. uwalnia się z osłonek jajowych, przebija ściankę jelita i 'dostaje się do

jamy ciała gospodarza, gdzie przekształca się w -»-akantellę. [M.S.]

akropora -»-madrepora.

aksamUnikowate (Ciubionidae)

- rodzina stawonogów z pod-rzędu -^pająków wyższych. 0-bejmują formy mające smukłe, wydłużone ciało, o długości 2—12

mm. Odwłok zwykle pokryty krótkimi włoskami sprawia wrażenie aksamitu. Barwa ciała typowych przedstawicieli jest

czerwonawa, brunatna lub zielonkawa, przy czym na odwłoku widnieje czasem ciemniejsza podłużna pręga. A. żyją wśród

trawy, na

alderia

krzewach, a nawet w koronach drzew. Polują aktywnie, zwykle w dzień. Sieci nie budują. Kryją się chętnie w zwiniętych liściach,

w szczelinach kory, skał lub kamieni, a kryjówkę wyściełają rurką z pajęczyny otwartą z obu końców. W podobnej rurce samica

buduje kokon i przez pewien czas o-piekuje się młodymi. A. znane są z całego świata. Opisano ich około 1500 gatunków, z czego

w Polsce żyje 31. Najważniejsze krajowe rodzaje to aksa-mitnik (Ciubiona) i kolczak (Cheiracanthium). Jeden z gatunków tego

ostatniego rodzaju dysponuje mocnym jadem, wywołującym u człowieka silne bóle w okolicy ukąszonego miejsca. [W.S.]

akteon (Actaeon) — rodzaj mięczaków z rodziny Actaeo-nidae, z rzędu -»okrytoskrzel-nych. Obejmuje gatunki mające muszle

jajowate, wydłużone, z zaostrzonym wierzchołkiem, wysokości 2—3 cm, na tyle duże, że cały ślimak może się w nich schować.

Otwór muszli zamyka cienkie wieczko kon-chiolinowe. Posiadanie przez a. dobrze wykształconej muszli i wieczka stanowi cechę

pierwotną, gdyż u pozostałych o-krytoskrzelnych muszla jest uwsteczniona, a wieczko zanikło. A. pochodzą od ślimaków

przodoskrzelnych, same natomiast, czy też gatunki do nich podobne 'dały początek ślimakom -9-płucodysznym i wszystkim

grupom -*tyioskrzel-nych. A. zamieszkują pełno-słone morza europejskie. Żyją na płytkim dnie piaszczystym lub też mulistym,

w którym ryją korytarze u-macniane śluzem wydzielanym przez nogę. [T.U.]

akinotrocha ->foromdy.

aktinula (actinula) — larwa niektórych -».stułbiopławów. Ma polipowaty kształt i jest zaopatrzona w wieniec czuł-ków. [T.S.]

alderia (Alderia modesta) — gatunek mięczaka z rzędu -»-workojęzykowców. Jej ciało długości 10—15 mm jes-t barwy

żółtawozielonkawej. Na głowie leży para oczu o bardzo prostej budowie i para skórnych płatów przygębowych. Po bokach

grzbietu widnieją 3 rzędy Ustkowatych skrzeli skórnych. A. zamieszkuje mo-

Alderia

rżą europejskie, włącznie z Bałtykiem. Żyje tuż przy brzegu, w bardzo płytkiej wodzie, i często wypełza na ląd w dnie

pochmurne. Zasiedla też przybrzeżne zbiorniki słonowodne o wodzie .znacznie wyśledzonej, jak rowy, doły, a niekiedy także

wypełnione wodą odciski racic bydła 'domowego. Żywi się pokarmem roślinnym, przede wszysitkim wysysając glony z rodzaju

Yaucheria. Na wybrzeżach Polski napotkano ją dotąd tylko w nielicznych miejscach, bo ze względu na wygląd, wielkość i tryb

życia łatwo uchodzi uwagi. [T.U.]

alfeusz __ __________

alfeusz (Alpheus) •— rodzaj stawonogów z sekcji ->-garnelow-ców. Obejmuje gatunki o 'dłu-glości ciała dochodzącej do około 6

cm. Mają one krótki, nieząbkowany dziób czołowy, nogi .tułowiowe I pary bardzo nierównomiernie rozwinięte, uzbrojone w

różnej wielkości kleszcze, a oczy całkowicie zafcryte przezroczystym, schi-tyin'izowanym ipancerzykiem. Za pamocą dużych i

niezwykle potężnych kleszczy potrafią a.

Alfeusz Alpheus dłstinguendus

w obronie sikać strumieniem' wody, wydając jednocześnie donośny .trzask. Wywoływały one w czasie II wojny światowej

niejeden fałszywy alarm w marynarce wojennej USA, gdy trzaski ich posłyszano w hydrotonach. Należy tu około 20tt

gaitunków rozprzestrzenionych w płytkich tropikalnych i subtropikalnych morzach, szczególnie w obrębie raf ko-

__________________10

raiowych. Pewne gatunki występują także w głębinach oceanicznych do głębokości około 5000 m. [L.Ż.]

alona (Alona) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-wioślarek. Długość ciała reprezentujących ją gatunków nie przekracza zwykle l

mm. Skorupka owalna lub jajowata okrywa cały tułów wraz z 5—6 parami odnóży i częścią masywnego odwłoka, zakończonego

'dwuwierzchołkowym pazurkiem. Głowa jest charakterystycznie zaostrzona. Słabo rozwinięte czułki pływne wskazują na

stosunkowo mało ruchliwy tryb życia. A. bytują najczęściej wśród przydennej roślinności wodnej, zwłaszcza wśród drobnych

glonów. Stanowią najliczniejszy rodzaj wioślarek, o-bejmujący około 100 gatunków rozsiedlonych głównie w strefie tropikalnej.

Kilka gatunków żyje także na dnie naszych wód nizinnych i górskich do wysokości 2000 m n.p.m. [L.Ż.]

Amblypygi — rząd pająko-kształtnych stawonogów z gromady ->-pajęczaków. Dochodzą do 4,5 cm długości, przy rozpiętości

nóg do 25 cm. Ciało ich jest spłaszczone, głowotułów pokryty jednolitym pancerzem, a na odwłoku występują ślady segmentacji.

Potężne nogo-głaszczki są uzbrojone w groźne kolce, a I para nóg .przekształcona w długie, nitkowate czułki, złożone z dużej

licztoy drobnych segmentów. A. prowadzą nocny 'tryb życia, chowając się w dzień pod kamieniami, korą .drzew lub warstwą .

ściółki. Są drapieżne. Zdobycz chwytają i zabijają kolczastymi nogogłaszcakami. Żywią się owadami i pajęoza-kami. W okresie

rozrodu sali

amfilina

mice i samce wykonują skomplikowany taniec godowy. Zapłodnienie następuje za pomocą spermatoforu przyczepianego iprzez

samca do ziemi, a następnie wprowadzanego przez samicę do swych narządów rozrodczych. Samica przylepia jaja <3o

wklęsłej brzusznej powierzchni odwłoka za pomocą śluzowatej wydzieliny, która schnąc tworzy błoniastą ściankę .^komory

lęgowej". Młode po wykluciu przebywają jeszcze około 30 dni w tej komorze. A. żyją w strefach tropikalnych Afryki, Azji i

Ameryki Południowej. Wyróżniono 60 gatunków A. Do bardziej znanych ich przedstawicieli należą rodzaje Tarantula, Da.rn.an

oraz Phrynus. (Tabl. XII). [J.P.]

amcbula -^-sporowce pełzako-wate.

ameby -»-pełzaki nagie.

amfiblastula — swobodnie pływająca w toni wodnej larwa -••gąbek wapiennych. Ma kształt pęcherzyka, którego ścianka

składa się z l warstwy komórek. Jego górna połowa zbudowana jest z drobnych, cylindrycznego kształtu komórek,

zaopatrzonych w wici;

część dolna składa się z ko

mórek dużych, okrągłych. Koz-wój a. przebiega nieco inaczej niż ->parenchymuli. Przed przytwierdzeniem się do podłoża jej

górna połowa wnico-wuje się ido wewnątrz i larwa staje się wówczas dwuwarstwowa. Duże komórki dolnej części tworzą teraz

warstwę zewnętrzną, natomiast komórki wiciowe części górnej przekształcają się w -^choanocyty wyściełające komorę ciała. Po

tych przemianach a. osiada na dnie i przekształca się w młodego osobnika gąbki. [J.M.R.]

amfilina (Amphilina foliacea)

— gatunek płazińca z podgro-mady -»-tasiemców niższych Ciało jej jest nieczłonowane, owalnego kształtu; dochodzi do około 5

cm długości. Na przedzie znajduje się niewielki, wysuwalny ryjek, w którego okolicy leży ujście gruczołów frontalnych. W

przedzie ciała znajduje się również ujście macicy, a na przeciwległym końcu położony jest otwór płciowy 'męski oraz 'ujście po-

chwy. Żywicielami pośrednimi a. są niektóre gatunki -»-obu-nogów oraz -*-lasonogów. Po połknięciu przez żywiciela po-

średniego jaja a. wydostaje się z niego urzęsiona larwa (liko-fora), opatrzona 10 hakami, która dostaje się do jelita. Tam za pomocą

wydzieliny gruczołów frontalnych rozpuszcza ściankę jelita gospodarza i przedostaje się do jamy ciała, gdzie w ciągu 30—40 dni

następuje przekształcenie likofo-ry w następną postać larwalną, zwaną —>procerkoidem. Jest on nie większy od Hkofory, do-

'^dzi do 'około 2 mm 'długo-N|y tej części ciała larwy, Sfevnajdowały się haczyki ongialne, wyodrębnia się

•erkoBiłr, który następnie od-połknięciu przez rybę

amfitryta

jesioteowatą zarażonego żywiciela pośredniego procerkoid dostaae się •do jelita, a następnie podobnie jak likofora przebija jego .

ściankę, wpada do jamy ciała ryby i tam osiąga dojrzałość płciową. Jeden osobnik a. produkuje zaledwie kilkaset jaj, które z jamy

ciała ryby wydostają się na zewnątrz przez otwory — porź abdomMiales. Dojrzała postać a. pod wieloma względami przy-

pomina stadium larwalne, zwane ->-plerocerkoidem. Ponadto bytuje w dość niezwykłych jak dla tasiemca warunkach (jama ciała

kręgowców). W związku z tym powstała koncepcja, w myśl której a. byłaby neotenicznie rozmnażającą się larwą tasiemca,

którego ostateczna, dojrzała postać znikła z cyklu rozwojowego na skutek wymarcia żywicieli ostatecznych. Według tej teorii w

erze me-zozoicznej cykl rozwojowy odbywał się w jeszcze jednym żywicielu — rybożernym gadzie — w którego jelicie paso-

żytowała ongiś dorosła postać a. (Tabl. VIII). [M.S.]

amfitryta (Amphitrite) — rodzaj pierścienicy z podgroma-dy -».wieloszczetów osiadłych. Obejmuje gatunki o ciele wydłużonym,

z przodu znacznie grubszym, w iprzefcroju poprzecznym kolistym, o długości od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów. Płat

głowowy wyposażony jest w liczne nitkowate czuBd, ustawiane szeregiem w poprzek ciała, po jego stronie grzbietowej. Pa-

rapodia są zredukowane. Na ich górnej . gałęzi znajdują się szczecinki włosowate, na dolnej — hakowate. Pierścienie, z wyjątkiem

3—4 przednich, mają po 5 segmentów wtórnych, przeciętych rowkami

wzdłużnymi. W przedniej części ciała występują tylko szczecinki, w środkowej — skrzela, parapodia i szczecinki, a w części

odbytowej brak jakichkolwiek przydatków. Skrzela są nitkowato rozgałęzione, o zredukowanym pniu. Tylne nefrydia poza

wydalaniem płynnych produfetów przemiany materii służą także do wyprowadzania produktów płciowych. Do rodzaju a. należą

gatunki morskie, osiadłe, żyjące w rurkach utworzonych z ziaren piasku lub szczątków organicznych. [M.G.]

Atnoeba proteus,. Chaos chaos — rodzaj pierwotniaków z rzędu -».pełzakowców nagich. Jest pospolitym i najbardziej znanym

przedstawicielem tego rzędu. Jej wielkość .dochodzi do 600 \vm, co ułatwia badania nad ruchem amebowym i odżywianiem się

pełzaków. Dlatego A.p. są często hodowane w laboratoriach. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.]

amonity {Ammonoidea) — rząd wymarłych mięczaków z pod-gromady ->.czteroskrzelnych. Ich muszle znajduje się w skałach

pochodzących z minionych epok geologicznych, od okresu dewońskiego poczynając, a na kredowym kończąc. Są one zwykle

dwubocznie symetryczne, skręcone spiralnie, wewnątrz podzielone poprzecznymi przegrodami na komory. Cechą szczególną a.,

odróżniającą ich muszle od muszli współczesnych łodzików, był sposób połączenia przegród ze ścianą muszli. Brzegi przegród

były w tym miejscu powyginane i pofałdowane tak, że złącze tworzyło linię o rysunku nieraz nadzwyczaj skomplikowanym,

charakterystycznym dla poszczególnych

aplyzja

gatunków. Średnica muszli poszczególnych gatunków a. waha się od niewielu milimetrów do 3 m. A. zamieszkiwały morza i

prawdopodobnie wiodły tryb życia zbliżony 'do ło-dzika. Poznano dotychczas ponad 7000 gatunków tych zwierząt. Są one

nieraz ważnymi skamieniałościami przewodnimi, tzn., że na podstawie ich obecności można określić wiek i pochodzenie danych

skał. [T.U.]

ampularia -^przepółka.

Antipatharia — rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców sześciopromiennych. Obejmuje formy 'kolonijne o giętkim,

kolczastym, ciemnym bądź czarnym szkielecie, który używany bywa do 'celów zdobniczych. Kolonie są drzewteowa-te,

pierzaste lub wachlarzo-wate. Osiągają wysokość do 6 m. Polipy mają średnicę do 1,5 mm. A. zamieszkują morza tropikalne do

głębokości 1000 m. [Z.S.]

aplekss, zawijka (Aplexa hyp-noTum) — gatunek mięczaka z rodziny rozdętkowatych (Phy-sidae), z rzędu -»-nasadoocz-

Muszla apleksy

nych. Ma muszlę jajowato-

—wrzecionowatą, wysokości 9—

—15 mm, żółtawobrunatną, przejrzystą, bardzo gładką i lśniącą. Tylko ona i blisko spokrewnione z nią rozdętki są krajowymi

ślimakami wodnymi o lewoskrętnej muszli. A. zamieszkują całą Europę oraz północne rejony Azji i Ameryki Północnej. W Polsce

są dość pospolite w niewielkich zbiornikach wodnych, izwła-szcza na terenach torfowych i bagnistych. Żywią się głównie

rozkładającymi się częściami roślin, a ponadto jednokomórkowymi glonami. [T.U.]

aplyzja, zając morski (Aplysia)

— rodzaj mięczaków z rodziny Aplysiidae, z. rzędu -»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę zredukowaną de

półprzejrzystej, kolistej płytki, o średnicy do 5 'cm, całkowicie okrytą płaszczem. Same ślimaki mogą osiągać długość 14— 40 cm.

Na wyraźnie wyodrębniającej się głowie znajdują się 2 pary czułków. II para czułków płatowatych i wydłużonych przypominała

komuś uszy zająca i stąd powstała druga nazwa a. Obok pełzania a. może również pływać, wiosłując dużymi, płatowatym.

wyrostkami nogi. Zaniepokojona wypuszcza z jamy płaszczowej strumień płynu barw^ czerwonej lub fioletowej, cc ma zapewne

służyć 'do odstraszenia napastnika. Większość gatunków a. zamieszkuje peł-nosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. U

brzegów Europy spotyka się kilkę gatunków w Morzu Śródziemnym, a l stosunkowo nieduży zwany Aplysia punctata, osią-

gający 14 cm długości — w Morzu Północnym. A. żyją n. dnie piaszczystym i mulistym zwłaszcza wśród łąk podwod.

Arcella__________

nych. Są wyłącznie roślinożerne. Żywią się większymi glonami i trawami morskimi. W starożytności, zapewne z powodu

potworkowatego wyglądu i wyrzucania barwnej wydzieliny, były uważane za wyborny materiał do .przyrządzania śmiertelnej

trucizny. Do dzisiaj zresztą można wśród śródziemnomorskich rybaków spotkać przesądy co 'do śmiercionośnych, a

przynajmniej szkodliwych właściwości tego skądinąd zupełnie niewinnego ślimaka. [T.U.]

Arcella — rodzaj pierwotniaków z rzędu —-pełzaków skorupkowych. Jej gatunki mają kształt spłaszczonego dysku, a średnicę

50—150 y.m. W ich skorupkach można wyróżnić wypukłą stronę górną i płaską stronę dolną. Na środku tej

Arcella vulgata

ostatniej znajduje się szeroki, owalny otwór, służący do wysuwania płatowatych niby-nóżek. Skorupka zbudowana jest z

substancji organicznych o charakterze białkowym. Składa się z wieloikątnych, często sześciokątnych elementów i ma postać

zamkniętego ze wszystkich stron pudełeczka. Tworzenie się skorupki poprzedza wydzielenie na zewnątrz komórki kulistych

ziaren, które układają się na jej powierzchni, pęcznieją, stają się op-

__________________14

tycznie pustymi w środku pęcherzykami, a następnie ulegają stwardnieniu, tworząc skorupkę. Jest ona początkowo bezbarwna,

ale w miarę starzenia się ciemnieje, a w końcu staje się brązowa na skutek osadzenia się w niej związków żelaza. [A.J.K.]

archeocyty — komórki znajdujące się w mezoglei ->gąbek. Powstają na skutek przekształcania się -^-pinakocytów. Mnożąc się i

różnicując, powiększają masę ciała gąbki. Od nich pochodzą komórki najróżno-rodniejszych typów, spełniające rozmaite funkcje.

W postaci pełzakowatej odgrywają dużą rolę w roznoszeniu po ciele substancji pokarmowych, pobranych od -i-choanocytów.

Część .a. przekształca się w komórki rozrodcze, w -^sklero-blasty, inne tworzą -»gemule,

-Msoryty itd. [J.M.R.]

Archigetes cryptobothrius — gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady

-4-tasiemców właściwych, który uzyskuje dojrzałość płciową w jamie ciała skąposzczeta Lżmnodrżlus. Dojrzały A.c. opuszcza

żywiciela w ten sposób, że pod wpływem nacisku rozrastającego się pasożyta zostaje rozerwane ciało gospodarza. Po dostaniu

się do wody ścianki ciała pasożyta ulegają rozkładowi, w następstwie czego jaja dostają się do mułu. Jaja wraz z mułem zjadane są

przez następne skąposzczety z rodzaju Limnodrilus. W ich jelicie z jaja zaopatrzonego w wieczko wydostaje się -Mmko-sfera,

która przebija jelito i przedostaje się do jamy ciała żywiciela, gdzie pasożyt dojrzewa. W tyle ciała A.c. wykształcony jest

przydatek, zwany cerkomerem, taki, jaki wy-

li5

astacilla

stępuje u -^-procerkoida. A.c. uważany jest za tasiemca rozmnażającego się obecnie na etapie larwy (neotenicznie), który kiedyś

dojrzewał w kręgowcu, rybie, będącej kolejnym żywicielem. Pozostałe gatunki z rodzaju Archigetes nie wykazują neotenii. Ich

procer-koidy bytują w organizmach różnych bezkręgowców, a formy dojrzałe — w organizmach ryb karpiowatych i piskorzo-

watych. [M.S.]

aretuza -»bąbelnica.

argyroteka (Argyrotheca) — rodzaj czuikowców z podgromady ->zawiasowców obejmujący 3 gatunki. Są to nieliczne wśród

przedstawicieli -*ramienionogów 'obojna-ki. Gatunki te występują w basenie Morza Śródziemnego. [J.M.R.]

arka (Arca) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-taksodonto-wych. Muszla a. długości 2— —ilO cm odznacza się zupełnie prostą

górną krawędzią, a często 'też ogólnym zarysem zbliżonym do prostokąta lub rów-noległolbolbu. Druga cecha, cha-

raikterystyczna dla wielu gatunków a., to okrywające muszlę gęste "włosy", powstające z warstwy konichioMnowea. Skrzela

a., dobrze rozwinięte jak na przedstawicieli takso-dontowych, składają się z wielkiej liczby cienkich nici. Za to żagielki są słabo

rozwinięte i w związku z tym a. pobierają pokarm w sposób typowy dla większości małżów, odmiennie zaś od pierwotnych

tatesodon-towych, np. z rodzaju ->nukuli. Liczne gatunki a. aamieszikują wszystkie morza pełnosłone. Większość żyje na

podwodnych skałach przytwierdzona bisio-rem, a niektóre tylko zasiedla-

Muszle ark

A — Arca secticostata; B — Arca noae

ją dna piaszczyste. Kilka gatunków poławia się dla celów konsumpcyjnych. [T.U.]

Asplanchna — rodzaj obleń-ców z gromady -^wrotków. Jej gatunki dochodzą do 1,5 cm długości, mają ciało prze-zroczystawe,

są pozbawione nogi, jelita tylnego i odbytu. Występują w stawach okresowo, licznie, stanowiąc pokarm dla narybku. [M.S.]

astacylla (Astacilla) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki o wysmukłym i niemal cylindrycznym

ciele, mało widocznym na tle wodorostów, do których upodabniają się kształtem i barwą. Czułki II pary rozwinięte są 'u nich w

postaci krępych narządów chwytoych, a odnóża tułowiowe podzielone na 2 grupy: przednią, przystosowaną do

przytnzyimywania pokarmu, i tylną, złożoną z 3 par wysmukłych odnóży, służących do wspinania się po roślinach. A. ukryte

wśród zarośli podmorskich czatują na przepływające drobne zwierzątka i chwytają je błyskawicznie swymi masywnymi

czułkami. Należą tu nieliczne gatunki roz-

astropekten

przestrzenione w płytkich, ciepłych, pelnosłonych morzach. Jeden z nich, Astocilla longi-"ornźs, zamieszkuje płytkie wody

wzdłuż zachodnioeuropejskich wybrzeży. [L.Ż.]

istropekten (Astropecten) — rodzaj szkarłupni z rzędu -».tarczogwiazd. Obejmuje formy o kształcie regularnej, płaskiej,

pięcioramiennej gwiazdy, przeważnie barwy pomarańczowej. Niektóre gatunki rosną czasami do około l m średnicy. Płytki

brzeżne ramion uzbrojone są w długie kolce. A. przebywała za dnia zagrzebane w piasku, wyłażąc dopiero o zmierzchu na żer.

Pewne drobne gatunki wspinają się nocą na rośliny. Do a. należy kilkadziesiąt drapieżnych gatunków, rozsiedlonych w pełno-

slonych morzach strefy tropi-

Astropekten Astropecten aurantia-cus

kalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. [L.Ż.]

Atentaculata -»-Nuda. alianta -*różnonogi.

Babesia, Pźroplasma — rodzaj pierwotniaków z gromady -»-krwinkowców. Obejmuje gatunki, których wymiary wahają się w

granicach 5—15 (im. Sporozoity B. wprowadzane są do krwi ssaka w trakcie ukłucia go przez -».kleszcza i atakują krwinki. W

krwinkach ulegają podziałowi na 2 lub niekiedy 4 komórki (mię jest to więc typowa ->-schizogonia). Pciidczas rozpadu krwinki

potomne komórki B. dostają się do osocza i atakują następne ciałka krwi. Kleszcz zaraża się B. przez wyssanie krwi zarażonego

nią ssaka. W jelicie kleszcza B. tworzą izogamety (->.procesy płciowe u pierwotniaków). Po kopulacji gamet powstaje ruchliwa

zygota, która przenika przez ściankę jelita i atakuje tworzące się jaja żywiciela. Zygota rośnie wewnątrz jaja, a jej jądro dzieli się

kilkakrotnie. W ten sposób wytwarzają się wielo jądrowe sporokinety. Te ostatnie w trakcie rozwoju zarodka kleszcza wędrują

do tych jego tkanek embrionalnych, z których rozwinie się ślinianka. W okresie ostatecznego formowania się dorosłej postaci kle-

szcza w jego śliniance ze spo-rokinet B. wytwarzają się inwazyjne, potomne sporozoity. W ten sposób cykl rozwojowy B.

zostaje zamknięty. B. bige-mina wywołuje w Ameryce Północnej groźną chorobę bydła, zwaną gorączką teksaską, która objawia

się degeneracją

bagnica moczarowa

wątroby, żółtaczką i krwiomoczem. Przenoszą ją kleszcze z rodzaju Boophilus. W Europie występuje mniej groźna B. bo-vis,

przenoszona przez kleszcze z rodzaju J-rodes. Powoduje ona u bydła biegunkę i krwiomocz. Inne gatunki B. pasożytują w owcach,

kozach, świniach, koniach i pokrewnych gatunkach zwierząt ssących. [A.J.K.]

bagnica (Galba) — rodzaj mięczaków z (rodziny ->!błotniar-kowiatych. Obejmuje gatunki mające muszlę wieżyczkowatą, wysokości

(zależnie od gatunku) 5—45 mai, nieco podobną do muszli błotniarki stawowej, ale bez typowego dla tej ostatniej rozszerzenia

ostatniego skrętu. Ciało b. ma kształt typowy dla rodziny i barwę jednorodną, ciemną, nieraz zupełnie czarną. B. w liczbie kilku

gatunków zamieszkują Europę, północną Azję i Amerykę Północną. Podział tego rodzaju na gatunki był przedmiotem długotrwałych

sporów, nadal nie rozstrzygniętych ostatecznie. W Polsce żyją prawdopodobnie 4 gatunki b., które trudno od-

Muszla bagnicy 2 Bezkręgowce

różnić od siebie, natomiast łatwo ofereślić ich przynależność rodzajową. B. są u nas pospolite w całym kraju, zwłaszcza w

niewielkich zbiornikach na terenach bagnistych, aczkolwiek nie omijają przybrzeżnych płycizn w mmeJBzych jeziorach. Można

je spotkać także pełzające po brzegu wśród nadwodnej roślinności albo w wyrzuconych przez fale szczątkach ubiegłorocznych,

trzcin. Eksperymentalnie udawało się hodować i rozmnażać b. w wilgotnym terrarium, bez wody. Liczne występowanie b. w

drobnych, wysychających latem zibiornilkach wodnych wskazuje, że mogą one przetrzymać długi czas w środowisku suchym.

Na skutek takiego trybu życia b. częściej od innych błotniarikowatych stają się zdobyczą zwierząt lądowych. Są one często

żywicielami pośrednimi różnych przywr, m.in. poważnego szkodnika

-»-motylicy wąitrobowej. [T.U.]

bagnica moczarowa, błotniarka moczarowa (Galba truncatula)

- gatunek mięczaka z rodzaju

-^bagnicy. Jest najmniejszym z krajowych przedstawicieli ro-dzajiu bagnicy. Jej muszla ma wysokość 5—10 mm. Bsa. żyje w

niewielkich zbiornikach wodnych i najczęściej spośród pokrewnych jej gatunków bywa znajdowana, na lądzie. Dobrze znosi

wysychanie środowiska. Ma złą opinię, gdyż przez długie lata uważano ją za jedynego i wyłącznego żywiciela. pośredniego -

>motyUcy wątrobowej. W sprzeczności z tym poglądem motylice spotykano pospolicie w okolicach, w których b.m, nie

występowała. Obecnie wiadomo, że wszystkie bagnice mogą być żywicielami motylicy. [T.U.]

bagnik

bagnik (Dolomedes) — rodzaj stawonogów z rodziny Trecha-lei^ae, z podrzędu -a-pająków wyższych. B. należą do naj-

większych krajowych pająków. Osiągają długość 20 mm. Mają ciało smukłe, nogi dość długie i silne. Bardzo charakterystyczne

jest' ubarwienie ciała b.:

na tle oliwkowobruinaitaej barwy zasadniczej występują 2 szerokie, żółtawe lub jasno-oliwkowe pasy, obrzeżające głowotułow i

ciągnące się wzdłuż całego odwłoka. B. żyją na powierzchni wód stojących i wolno płynących. Sieci nie budują, tytko polują

aktywnie, a w razie niebezpieczeństwa lub w czasie polowania doskonale inmnkuaą. Żywią się głównie owadami, ale mogą łowić

również kijanki i drobne rybki. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków b.; w Polsce występują 2 gatunki o podobnych

obyczajach. [W.S.]

bajornik ->mezosłoma.

batykrynus (Bathycrinus) — rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -i-liliow-ców członowanych. Obejmuje formy

o cylindrycznym trzonku, który u większości gatunków nie przekracza kilku centymetrów długości, a tylko u

północnoatlantyckiego Bathy-crinus carpenteri dochodzi do 27 cm. Nieliczne wąsy wyrastają z nasady trzonka i służą do

przytwierdzania się do podłoża. Z niewielkiego kielicha wyrasta 10 piórkowanych ramion. B. reprezentuje 9 gatunków

zamieszkujących dno wiszechoceanu na głębokości 1000—10 000 m. [L.Ż.]

batyporeja (Bathyporeia) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunog6w. Obejmuje gatunki o 'długości ciała dochodzącej

do 8 mm. Ozułki I pary są u nich charakterystycznie aała-mane, 2. człon bowiem wyrasta nie z końca pierwszego 'członu, lecz z

jego spodniej strony. B. obejmują szereg gatunków roz-przestrzenionych głównie w północnym Atlantyku i w morzach

przyległych, na piaszczystym, płytko położonym dnie, przeważnie na głębokości do kilkunastu metrów. W Bałtyku pospolity

jest gatunek Bathy-poreia pilosa, który zasiedla przede wszystkim tzw. ruchome piaski na głębokości od 20 cm do kilku metrów,

występując tam latem z reguły w zagęszczeniu od 1000 do 3000 osobników na l m2 dna. [L.2.]

bąbelnica, żeglarz portugalski, okręt portugalski, aretuza (Physalia physalis) — gatunek jamochłona z rzędu -»rurko-plaiwów.

Tworzy kolonie o skróconym pniu długości do 30 cm, mające wielki, leżący na powierzchni wody pneuma-tofor, wypełniony

gazem; pod tym "bąblem" zwisają 2 szeregi —-kormidiów złożonych z osobników żywicielskich, płciowych i licznych

iposikręcanych nici chwytnych, których długość osiąga niekiedy 50 m. Nici te są bogato usiane parzydełkami i, kurcząc się, mogą

podawać schwytaną zdobycz polipom żywicielsikim. Korabio-wato wydłużony, osiągający 30 cm długości ipneumatofor b. ma

na grzbietowej stronie ża-gielkowaty grzebień, ułatwiający popychanie kolonii przez wiatr. Pneumatofor ma srebrzysty połysk z

purpurowym nalotem, a zwieszające się pod nim nici chwytne są niebieskawe. B. to jedyny rurkopław występujący w dużych

skupieniach. Pędzone wiaita"em albo ruchami wody kolonie przeczesują toń wodną. Jad ich pa-

. beczulkowce

Bąbelnica

rzydełek jest nadzwyczaj silny, .toteż cniależy się wystrzegać dotykania kolonii (np. wyrzuconych na brzeg). Pomiędzy nićmi

chwytnymi pływają jednak ryby, zwane nomeuszami, które żywią się częściami kolonii, ale i same ulegają niekiedy porażeniu

jadem. B. rozprzestrzenione są w większości mórz świata. [Z.S.]

bąblowiec, echinokok — larwa

-^-tasiemca bąblowcowego i gatunków pokrewnych, powstająca z —onkosfery. Bezpośrednio z itej ostatniej tworzy się pęcherz

macierzysty. Ściana jego składa się ż 2 warstw:

zewnętrznej oskórkowej i wewnętrznej parenchymatycznej

— twórczej. Warstwa oskórko-wa bywa zbudowana z wielu koncentrycznie ułożonych blaszek. Przez warstwę tę przedostają się

do ciała larwy substancje odżywcze. Warstwa twórcza wytwarza nowe pęcherze, zwane potomnymi, oraz torebki lęgowe.

Pęcherze potomne mogą być tworzone do wewnątrz pęcherza macierzy-stego-lub na zewnątrz. Torebki lęgowe powstają zwykle

zarówno w pęcherzach potomnych, jafe i w pęcherzu macierzystym. W przeciwieństwie'do pęcherzy ściany torebek lęgowych są

delikatne. Wewnątrz torebek tworzą się liczne główki. Z (każdej z nich po zjedzeniu przez żywiciela ostatecznego rozwija się

dorosła postać tasiemca. W jednym pęcherzu macierzystym może znajdować się ponad milion główek. Torebki lęgowe połączone

delikatną szypulką ze ścianą pęcherza zwykle odrywają się i często pękają, co powoduje wydostawanie się uformowanych

główek do środka wypełnionego płynem pęcherza. Wolne główki, kawałki komór lęgowych, a także ciałka wapienne i haki

pochodzące z rozpadających, się główek wchodzą w skład osadu, awa-nego piaskiem bąblowcowym. Ze względu na 'budowę b.

'dzielimy na jednojamowe i wielo-jamowe. Bywa, że to. nie zawiera w Bobie skoleksów. Taką larwę nazywa się b. jałowym lub

płonnym, w odróżnieniu od zawierającego główki b. płodnego. B. jałowy nie jest postacią inwazyjną, nie może więc zarazić

żywiciela ostatecznego. [M.S.]

beczulkowce (Molpadonia) — rząd szkarłupni z gromady -^strzykw. Obejmują gatunki o krępej, toeczułkowaltej postaci, z silnie

zwężoną tylną częścią ciała, mającą postać ogona zakończonego odbytem. Na

beczulkowiec

2,0

wierzchołku części przedniej zniajciuge się gęba otoczona 15 (wyjątkowo ;10) palcowatymi czułkami. Powierzchnia ciała jest

gładka, pozbawiona inóżek ambulakralnych; B. reprezentuje teilikadziesiąt szeroko rozprzestrzenionych gatunków,

występujących zarówno na płytkim dnie, jak i w głębinach oceanicznych do 9000 m głębokości, [L.Ż.]

beczulkowiec (Molpadża) — rodzaj iszkarłupni z rzędu -»be-ozułkowców. Obejmują formy o długości ildlihu centymetrów,

barwy czerwonawobrązowej. Ciało ich iskłada się z beczuł-kowato roziszerzonej części przedniej oraz wysmukłego ogonba.

Gębę otacza 15 palco-watych czułków, o czubkach lekko rozgałęzionych. B. reprezentują gatunikł, z (których wiele jest

fcosmoipolitamL W moraach ciepłych występują na głębokościach 1000—€000 m, natomiast w morzach chłodnych ispotkać je

można także na płytkim dnie. [L.Ż.]

beczulnik, fronima (Phromma sedentaria) — gatunek stawonoga z rzędu -9-obunogów. Do--chodzi do długości 4 cm. Ma głowę

wyjątkowo wysoką, wyposażoną w parę bardzo dużych, dwuczęściowych oczu oraz 2 pary czułków, znacznie silniej

rozwiniętych u samców niż u samic. Odnóża tułowiowe są wysmukłe, z wyjątkiem silnie rozwiniętej V pary, uzbrojonej w

potężne kleszcze. B. żyją w beczułkowatych domkach, utworzonych z przezroczystego dzwonu -s-rurkopła-wów lub z

galaretowatej osłonki pelagicznych ->osłonic (zwłaszcza z rodzaju sprzągł! lub Pi/rosoma), których ciało wpierw pożerają. B.

potrafią płynąć wraz z całym domkiem •

w pożądanym przez siebie kierunku. Stanowią gatunek kosmopolityczny, rozsiedlony w toni wodnej wszystkich oceanów i

otwartych mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. W chłodniejszych morzach żyją blisko powierzchni wody,

natomiast w morzach cieplejszych zamieszkują wody głębsze. [L.2.]

belemnity (Belemnoidea) — podrząd wymarłych 'mięczaków z rzędu ->-dziesdęciornic. Ich muszle miały ikiształt wydłużonego

stożka, podzielonego przegrodami na komory. WUerzchołek łego stożka był opatrzony wydłużonym i zaostrzonym prętem

lub strzałką, czyli rostrum. W stanie ko-paflnym zachowują isię najczęściej tylko rostra (strzałki piorunowe). B. były zapewne

'nieco podobne ido współczesnych -»teałamairnic. Długość ich wahała się na ogół od kilkunastu do 'kilkudziesięciu centymetrów i

itylko niektóre gatunki osiągały prawie 6 m długości. Największy rozkwit b. przypada na erę mezozoiczną, a ostatni ich

przedstawiciele wymarli w eocenie. (Tabl. XIX). [T.U.]

beleroton (Bellerophon) — rodzaj wymarłych mięczaków z rzędu -^dwuiprzedsiionkówców. Obejmuje gatunki, które od-

znaczały się całkowicie symetryczną, spiralnie skręconą muszlą. Ostatni skręt muszli był przecięty szczeliną biegnącą w

płaszczyźnie symetrii od krawędzi otworu do około 1/12 obwodu muszli. Budowa anatomiczna nie jest znana, przypuszczalnie

jednak b. były jeszcze dwubocznie symetryczne, co stanowi u ślimaków cechę bardzo prymitywną. Żyły od ordowiku do permu.

[T.U.]

bełtwa

belkaczek, korofium (Coro-phium) — rodzaj stawonogów z rzędu -^obunogów. Obejmuje gaituniki o ciele grabietowo--

brzusiznie spłaszczonym, długości około 10 •mm. Mają one czułki II pary złożone z kilku zaledwie 'członów, silniej rozwinięte i

masywniejsze od wszystkich pozostałych odnóży.

BeHcaczek

B. żyją na dnie mórz i wód słodkich, nią ogół w rurkach mieszkalnych, które budują z różnych dostępnych materiałów, sklejanych

wydzieliną gruczołów umiejscowionych w III i IV parze odnóży tułowiowych. Niektóre gatunki wygrzebują w 'dnie norki,

których ściany wzmacniają tą samą wydzieliną. Do .b. należy kilkadziesiąt gatunków rozprzestrzenionych głównie w północnej

strefie klimatu umiarkowanego, rzadziej w obszarach cieplejszych, ze strefą tropiKalną włącznie. [L.Ż.]

betkaczek pospolity (Coro-phium volutator) — gatunek stawonoga z rodzaju -Aełkacz-ków. Rośnie do 11 mm długości. Ma

pierwszy człon czułków

I pary dłuższy od człona następnego. Żyje na dnie wód w rurkach w kształcie litery U. Jest szeroko rozpowszechniony po obu

stronach północnego Atlantyku. Występuje także w morzach południowej i środkowej Europy. Należy do pospolitszych

mieszkańców płytkiego, mulistego dna Bałtyku, na którym zagęszczenie jego w sprzyjających warunkach dochodzi do wielu

tysięcy osobników na l m2. [L.Ż.]

belkaczek wschodni (Coro-

phium curyispinum) — gatunek stawonoga z rodzaju ->.beł-kaczków. Rośnie do 7 mm długości. Ma pierwszy człon czułków I

pary (krótszy od człona następnego. Ojczyzną jego są wody słodkie i lekko słonawe wody ujść rzek wpadających do Morza

Czarnego. Wisikutek budowy systemu 'kanałów rozprzestrzenił się także w elewi- -steu Morza Kaspijskiego, Bałtyckiego i

Atlantyku. W Polsce występuje w szeregu jezior i rzefc. Żyje w rurikach przytwierdzonych do łkamiena, pali i roślin wodnych.

[L.Ż.]

beltwa {Cyanea) — rodzaj jamochłonów z rzędu —>Sema-eostomeae. Do rodzaju tego należą największe gatunki meduz, np. b.

•(meduza) festono-wa (Cyanea capillata) może osiągać 2 m średnicy. Występuje ona nieraz wielkimi chmarami w morzach

zimnych i o temperaturze umiarkowanej, z rzadka nawet w Bałtyku. Ma kolor żółtawy, a jej niezwykle liczne czułki osiągają

długość do 30 m. Są one usiane parzydełkami, •toteż kontailat z nimi może być przykry dla kąpiących się ludzi. Pokrewny

gatunek — b. niebieska (Cyanea lamarcki) — osiąga tylko 30 cm średnicy.

beroe

Występuje często gromadnie w Morzu Północnym. W Bałtyku nie pojawia się. [Z.S.]

beroe, świętognica (Beroe) — rodzaj jamochłonów z gromady —>-Nuda. B. mają kształt wąskiego cbełmu wysokości do 10 cm, -

wzdłuż którego biegnie 8 pasm blaszek pły-wnych. Za młodu są białe, później różowoczerwone; mienią się i lekko świecą. Wiodą życie

planktonowe. Mogą połykać zdobycz większą od siebie. Są kosmopolityczne. (Tabl. VII). [Z.S.]

bezczaszkowce (Acrama) — podtyp z typu —^-strunowców obejmujący około 30 gatunków smukłych, kilkucentymetrowych

zwierząt, a między innymi gatunek lancetnika (Branchiostoma lanceolatum'). Szkieletem b. jest struna grzbietowa biegnąca wzdłuż

całego ciała; nad nią znajduje się cewka nerwowa, a pod nią prosty przewód pokarmowy i naczynie sercowe. Z przodu po bokach

szczeliny łączą jamę okołoskrzelową ze światem zewnętrznym. B. tkwią w płytkim dnie ciepłych mórz. [Z.S.]

bezkręgowce — zespół wszystkich grup zwierzęcych o rozmaitych (planach budowy i różnym pochodzeniu, przeciwstawiany

potocznie kręgowcom, stanowiącym podtyp w typie strunowców. U ,b. nie występuje charaktery styczny 'dla kręgowców szkielet

osiowy zbudowany z kręgów. W systematyce zoologicznej wyróżnia się od kilkunastu do ponad 30 typów (Phylum) zwierząt, co wynika

z rozbieżności zdań systematyków, czy ten lub ów plan budowy dostatecznie odróżnia się od innych, aby upoważniał do uznania

zbudowanej według niego grupy zwierząt za odrębny typ. W naszej systematyce przyjęliśmy po-diział świata zwierzęcego na 18 typów.

Są to: pierwotniaki, gąbki, parzydelkowce, żebro-pławy, płazińce, wstężniaki, obleńce, kolcogłowy, pierścienice, caułkowce, mięczaki,

pra-tchawce, stawonogi, szkarłup-nie, pogonofory, szczecioszczę-kie, półstrunowce i strunowce. Do b. zalicza się pierwsze 17

wymienionych typów, 2 pod-typy strunowców, tj. osłonicei bezczaszkowce, oraz .zespoły zwierząt o nie ustalonym bliżej stanowisku

systematycznym — Mesozoa, wrzęchy i niespor-czaiki. [T.S.]

bezoczka (Caecilioides acicula) — gatunek mięczaka z rodziny Ferusaciidae, z rzędu ->trzon-koocznych. Muszla jej jest wysmukła,

wysokości do 5 mm i średnicy do 1,3 mm, o bardzo cienkich ścianach, za życia ślimaka zupełnie przezroczysta. B. żyje prawdopodobnie

w całej Polsce z wyjątkiem wyższych partii górskich, ale jest nadzwyczaj trudna do znalezienia na skutek podziemnego trybu życia.

Przebywa zwykle w szczelinach gleby na głębokości kilkudziesięciu centymetrów. Preferuje- tereny wapienne, gdyż odznaczają się one

stosunkowo luźną glebą. W hodowli zjada chętnie sałatę i inne jarzyny. Czym żywi się w naturze, nie wiadomo, prawdopodobnie

niższymi grzybami, zwłaszcza pleśniakami. Wytwarza stosunkowo' olbrzymie jaja o średnicy około 0,75 imim, toteż składa ich bardzo

niewiele, przypuszczalnie zaledwie kilkanaście w ciągu całego życia. W związku z podziemną egzystencją nie ma oczu. Nie-

białek

kiedy znajduje się duże ilości muszli b. wypłukanych przez wodę i wyrzuconych przez rzeki na brzeg. [T.U.]

bezrzęse, sysydlaczki (Suctoria) — podgromada pierwotniaków z gromady -»-orzęsków. Obejmują gatunki osiadłe, które

przekształcając się w postać dojrzałą, całkowicie tracą rzęski. Jedynie ich młodociane pączki są orzęsione i po oderwaniu się od osobnika

macierzystego stają się pływkami. Typowy przedstawiciel b. ma postać (kulistej komórki, o średnicy około 50 [im, osadzonej na

sztywnej nóżce. Jest on opatrzony w liczne, rurkowate ssawki. Przez nie wysysa za-

Schemat budowy bezrzęsych l — nóżka; 2 — makronukleus;

3 — .mikronukleus; 4 — ssawki

wartość ofiary '(najczęściej jakiegoś iswdbodniie pływającego orzęstea), która przykleja się do ssawek. Stwierdzono, że w czasie

wysysania ofiary począłtko-wo zastają do ssawete wprowadzone drobne ciałka, widoczne pod nukroskofpem elektronowym,

przypominające (kształtem głowicę pocisków rakietowych i dlatego nazywane "ciałkami rakietowymi". Owe ciałka zawierają

komplet fermentów trawiennych. Częściowo nad-trawiona cytoplazma ofiary zostaje następnie wyssana przez organizm b. Rozmnaża-

nie b. odbywa się przez pączkowanie. Są one pospolitym składnikiem przybrzeżnej fauny wód słodkich i słonawych. Nie występują w

dużych skupiskach. Nietetóre gatuniki na stałe przytwierdzają się do dna, a inne — do wodnych zwierząt ibądź roślin. [A.J.K.]

bezsiodełkowce (Aclitellata) — wyróżniany w niektórych klasyfikacjach podtyp -^pierścienic, obejmujący wieloszczety i szczetnice.

B. cechuje (w przeciwieństwie do -*siodełkow-cow) przechodzenie przeobrażenia, najczęściej z występowaniem larwy -?.trochofory,

oraz brak siodełka. [M.G.]

beztarczlowe -^bruzdobrzuchy.

bezzawiasowce (Inartźculafa) — podgromada czułkowców z gromady —-ramienionogów. Mają skorupki chitynowe z różną

zawartością soli mineralnych, połączone ze sobą tylko za pomocą mięśni. Trzonek, zwany także nogą, służący do pirzy-twierdzania się

do podłoża, wychodzi na zewnątrz przez szczelinę między skorupkami. Do b. zaliczanych jest oko-'*' ło 50 gatunków. Są one pry-

mitywniejsze od przedstawicieli podgromady ->-zawia-sowców. Najlepiej poananą rodzinę to. stanowią wiesianiko-wate. B. isą szeroiko

rozsiedlone we wszystkich morzach świata. [J.M.R.1

białek (Carychium) — rodzaj mięczaków z rodziny Elobiidae, z rzędu ->masadoocznych. Obej-

bisior

mu je gatunki •mające muszlę jajowatą .lułb jajowato-wrze-cionowatą, wysokości zaledwie 2 mm, u żywych okazów bezbarwną i

przejrzystą. Pusta muszla jest .biała. B. zamieszkują kontynenty północnej ipół-kuli. Ich 2 gatunki występu j ą w Polsce. W

przeciwieństwie do więlflszości pozostałych ślimaków nasadoocznych, (które są słodkowodne, to. żyją w wilgotnych

środowiskach lądowych, jak łąka, brzegi źródeł i

Muszla białka

strumyków. Ukrywają się pod opadłymi liśćmi, pod butwie-jącym drewnem i w gęstej darni mchów. Są u nas bardzo pospolite, ale

niełatwe do odnalezienia ze względu na ma-leńikie rozmiary i na tryb ży-i»)cia. Z tego samego powodu istnieją duże luki w naszej wiedzy

o rozmieszczeniu, biologii i pokarmie b. [T.U.]

i. bisior -»małże.

Blaniulus guttulatus — gatunek stawonoga z rzędu —>julu-sów. Osiąga 'długość 'do 16 mm. W skład jego ciała wchodzi kilkadziesiąt

segmentów. Ma ubarwienie brunatnawe lub

szarooliiwkowe. Żyje w glebie i butwiejącej ściółce. Bywa często . spotykany na polach uprawnych. B.g. niesłusznie uważa się za

(szkodniki truskawek, grochu, fasoli, ogórków, ziemniaków, touraków cukrowych i drzewek w szkółkach. Ponieważ zjadają tylko gnijące

części uszkodzonych roślin, są raczej pożyteczne. Wiystępują pospolicie na całym obszarze Polski. [W.S.]

blaszkoskrzelne właściwe (Eu-lamellibranchia) — rząd mięczaków z gromady -^małżów. Obejmują znaczną większość małżów, w

tym wszystkie gatunki słodkowodne. Należy tu wiele form tak bardzo izmie-nionych (jak np. świdrak i po-kropinik), że trudno w nich w

ogóle rozpoznać małża. B.w. są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości, która oscyluje od 2 mm do 135 cm długości, i

dochodzą nawet do 200 kg ciężaru ciała. ''Skrzela mają poszczególne mci skrze-Iowe tak gęsto połączone bele-czkami poprzecznymi, że

przybierają postać 2 zwartych, jednolitych płatów i dopiero pod powiększeniem mikroskopowym widać ich siatkowatą strukturę.

Obydwa płaty płaszcza często się zrastają i tworzą syfony, nieraz znacznej długości. Zamek łączący obie połówki muszli może zanikać

całkowicie, ale przeważnie jest dobrze wykształcony w postaci kilku 'dużych i silnych zębów i listew. Układ zębów i listew zamka jest

ważną cechą rozpoznawczą. Obydwa mięśnie zwieracze muszli są .na ogół równie dobrze rozwinięte. Do b.w. należy m.in. rodzina skój-

kowatych. [T.U.]

błędki ->-wieloszczety wędrujące.

blotniarkowate

błotniarka moczarowa -^bag-nica moczarowa.

błotniarka stawowa, nieruch (Lymnaea stagnalis) — gatunek mięczaka z rodziny ->ł>łot-niarkowaitych. Jej muszla wysokości

do 6 cm jest wieżycz-kowata, mia wysmukłą skrętkę i duży, .rozdęty, ostatni skręt BJS. wyglądem nie odbiega od wyglądu

typowego dla rodziny.

Muszla błotniarki stawowej

Zamieszkuje całą Europę, północne rejony Azji i Amerykę Północną. W Polsce jest pospolita w całym kraju z wyjątkiem gór,

częstsza w wodach stojących, ale nie unika spokojnych zakoli rzecznych. Jako największy i najbardziej żarłoczny z naszych

ślimaków wodnych, stanowi ważny składnik biocenozy wszędzie, gdzie występuje. Rybacy uważają b.s. za dobrą przynętę -na

"sznury" do połowu węgorza oraz łososia. [T.U.]

błotniarka wędrowna {Pseudo-succinea colzcmella) — gatunek mięczaka z rodziny .-^-błotniar-kowatych. Jen musela wysokości

10—ii 3 mm jest jajowata, z silnie rozszerzonym ostatnim skrętem i bardzo dużym otworem. W zarysie do złudzenia przypomina

muszlę -»tburszty-nek, stąd naukowa nazwa, znacząca dosłownie "nilbybmrsz-tynka". Odróżnić ją jednak można łaitwo po urzeźbieniu

powierzchni. Bursztynki mają na muszli delikatne, wypukłe prążki poprzeczne, b.w. zaś — prążki poprzeczne i spiralne, tworzące razem

charakterystyczną prawidłową kratkę. Żywe okazy 'ubarwione są ciemno, prawie czarno. Odznaczają się obyczajami na wpół ziemno-

wodnymi, podobnie do —wbag-nicy. Ojczyzną ,b.w. jest Ameryka Północna, środkowa i północna część Ameryki Południowej. Zostały

one zawleczone do Europy z wodnymi roślinami ozdobnymi i rozpowszechniły się tutaj po ogrodach botanicznych, gdzie zasiedlają,

nieraz licznie, baseny w cieplarniach. Szkód nie wyrządzają, gdyż żywią się przede wszystkim martwymi szczątkami roślinnymi oraz

zwierzęcymi. [T.U.]

błotniarkowate (Lymnaeidae)

— rodzina mięczaków z rzędu

—-nasadoocznych. Ich muszle są zwykle mniej lub 'bardzie] wieżyczkowate, wysokości od kilku milimetrów do kilku centymetrów,

stosunkowo cienkościenne. Na dosyć dużej głowie mają iparę szerokich, płatowatych, niewciagałnych czuł-ków. Maleńfcie oczy leżą na

przednim końcu podstawy czułków. Noga jest szeroka i mocna. B. zamieszkują wody słodkie całego świata. Żyją zwykle w

niegłęibofldch wodach stojących lub leniwie płynących. Tylko niektóre gatunki bytują w jeziorach na głębokości wielu dziesiątków me-

błyszczotka

trów. B. są żarłoczne. Na ich pokarm składają się najróżniejsze rośliny żywe i martwe, a także padlina. Ponieważ występują

zwykle masowo, są ważnym ogniwem w przepływie materii i energii przez biocenozy wodne. Służą za ipo-karm ptakom

wodnym, np. wielu gatunkom 'kaczek, a także ptakom mniej związanym z wodą, jak 'nip. •wrony. Stanowią poważmy składnik

pożywienia ryb. Służą też jako żywiciele pośredni dziesiątkom gatunków przywr pasożytujących w rożnych kręgowcach. Pod

tym względem zajmują pierwsze miejsce wśród wszystkich innych rodzin ślimaków. W Polsce żyje około 8 gatunków b. Należą

do inich m.in. błotniarka stawowa i otułka. [T.U.]

błyszczotka (Cochlicopa) —rodzaj mięczaków z rodziny Co-chlicopidae, z rzędu ->trzon-koocznych. Muszla b. ma około

błyszcząca. B. są pospolite w całej Polsce. Żyją w najróżniejszych środowiskach lądowych — suchych i wilgotnych, leśnych i

łąkowych, w górach wśród skał i na niżu. Żywią się pokarmem roślinnym zarówno żywym, jak i martwym. Stosunkowo często

jiadają niższe grzyby. [T.U.]

bodo (Bodo) — rodzaj wolno żyjących pierwotniaków z rzędu -»-Kźnetopiasttda. Jego przedstawiciele mają rozmiary 10—20

urn, groszkowaty kształt ciała oraz 2 wici, przy czym jedna skierowana jest do przodu, a druga —i ku tyłowi. Na

Muszla blyszczotki

5 mm wysokości, wyjątkowo do 7 mm. Jest kształtu jajowato--wrzecłonowatego, barwy żół-tobrązowej, bardzo gładka i

Bodo l —jądro; 2—klnetoplast; 3—wić

przedzie ciała obok podstawy wici znajduje się fcinetoplast. Różne gatunUd b. są bardzo rozpowszechnione w środowiskach

zawierających duże ilości amoniaku, np. w wodach ściekowych i rozkładających ®ię odchodach 'zwierzęcych. [A.J.K.]

bokochód (Xysticus) — rodzaj stawonogów z rodziny ukośni-kowatych (Thwnisidae), z pod-rzędu ->-pa jaków wyższych.

Obejmuje gatunki pająków o

bosmina

długości ciała 5—10 mm, które kształtem przypominają małe kraby i podobnie jaik one mogą chodzić w bok lub ido tyłu. B. mają

zwykle szarobrunatne ubarwienie, czasem, zwłaszcza u samców, żółto-czamobrunat-ne, bardzo kontrastowe. Żyją w różnych

środowiskach, polując aktywnie w idzień na powierzchni gleby lub na- roślinach (nawet wysoko w koronach drzew). Z około 100

gatunków b. (znanych z całego świata na terenie Polski występuje 14. [W.S.]

bonella (Bonellia) — rodzaj pierścienicy ,z gromady -»szcze-tnic. Obejmuje gatunki odznaczające się toardzo silnym dy-

morfizmem płciowym. Samice dochodzą do około 15 cm, sam-

Bonella A — samica; B — samiec, na 'rysunku nieproporcjonalnie duży w stosunku do wielkości samicy (l — zbiornik nasienia; 2 —

jądro);

strzałka wskazuje samca na ciele

samicy

ce natomiast osiągają wielkość 1—3 moim. Te ostatnie pokryte są rzęskami, brak im układu krwionośnego, a ich przewód

pokarmowy pozbawiony jest otworu gębowego i odbytowego. Samce przenikają do jelita przedniego sannacy, a 'następnie

przedostają się do jej metane-frydiów, gdzie zapładniają przechodzące ,tą drogą jaja. Larwa b. nie ma zdeterminowanej płci. Gdy

pływa swobodnie, wówczas powstaje z niej samica, a jeżeli przyczepi się do wyrostka głowowego samicy — wówczas rozwija

się w samca. B. zamieszkują A-tlantyk oraz Morze Śródziemne. [M.G.]

bosmina, słoniczka (Bosmina)

— rodzaj stawonogów z rzędu

-i-wioślarek. Długość samic nie przeferacza l mm, samce natomiast są 'nieco mniejsze. Skorupka owalna, wydłużona teu tyłowi ii

zaostrzona, okrywa cały tułów wraz z 6 parami odnóży jednakowej budowy. Nie wyodrębniona wyraźnie od tułowia głowa ma

charakterystyczny podwójny 'dziób, utworzony z długich czułkow I pary, u samiczki nieruchomych, obejmujących z 'boków

krótki dziób czołowy. Postać zewnętrzna ulega daleko idącym zmianom sezonowym. Zmienia się ona także silnie 'w zależności

od rodzaju wód, w których żyją b. 'Większość należących tu gatunków cna znaczny zasięg geograficzny. B. występują w

najrozmaitszych zbiornikach wodnych, nie wyłączając słonawych mórz (jak Bałtyk)! jezior tatrzańskich. Bytują za-rówino w

strefie przybrzeżnej, jak i w toni wodnej. Są zwierzętami ciepłolubnymi, rozwijają się najliczniej w powierzchniowej warstwie

wody, zwła-

brachionus

Bosmina Bosmina coregoni

szcza w okresie lata. W Polsce występuje pospolicie kilka gatunków b. [L.Z.1

brachionus (Brachionus) — jeden z częściej występujących w 'wodach śródlądowych rodzajów •olbleńców z gromady

-a-wrotków. W toni wodnej utrzymuje go silny aparat wrotkowy. Z tego rodzaju najczęściej w polskich wodach spotykane są gatunki:

Brachionus angularis i Brachionus calycifiorus. Pierwszy z nich żyje głównie w strefie (przybrzeżnej idrobnych zbiorników wodnych.

Długość jego ciała wynosi 0,1—0,2 mim. Drugi występuj e w strefie (przybrzeżnej oraz IŁmnetycznej jezior. Gatunek ten wykazuje

znaczną zmienność. Długość jego ciała wynosi 0,1—0,4 mm. [M.S.]

brodawnik (Holocyłithża) — rodzaj strunowców z gromady

-*żachw. Obejmuje gatunki mające kszrtałt przysadzistej lub wzniesionej beczułki i

twardą, iskórzastą, często chropowatą powłokę ciała. Wysokość b. przekracza 10 cm. Wyróżniają się one jaskrawym, pomarańczowym

lub czerwonym zabarwieniem. Otwory wlotowy i wylotowy oddalone są od siebie najwyżej o 1/3 długości ciała i umieszczone na

krótkich, cylindrycznych syfonach. B. reprezentują gatunki żyjące pojedynczo, 'rozprzestrzenione w płytkich morzach wszystkich stref

geograficznych. (Tabl. XX). [L.Z.]

bruzdnice (Difioflagellata) — rząd pierwotniaków z podgro-mady ->wiciowców roiśltonych. Osiągają rozmiary 40—150 [wa. Ciało ich

otacza gruby, celulozowy pancerzyfe, złożony z wielu maleńkich płytek. Kształt pancerzyka, choć zbliżony do kulistego, jest zawsze

asymetryczny. W pancerzyku wyróżnia się dwie półkule, pnzedzie-lone równikowo przefbiegającą bruzdą. W części tylnej prostopadle

d'o niej przebiega 'południkowa bruzda, zwana bruzdą tylną. W miejscu połą-

Pokrój bruzdnic l — bruzda tylna; 2 — bruzda równikowa wraz z wicią olorężną; 3 — ciałko podstawowe wici osiowej

bruzdobrzuchy

czenia obu bruzd znajduje się cialiko podstawowe wici biegnącej okrężnie w bruździe równikowej. Wlić ta przez zrośnie-' de się na całej

swej długości z wstęgowatą wypustką cyto-plazmatyczną tworzy tzw. błonikę falującą, zdobią ido nadawania ikioimórce ' b. iriuchu

obrotowego. Druga wić, tzw. osiowa, osadzona na ciałku podstawiowym -w .bruździe tylnej, Biega poza obręb ciała, nie ma błoniki

falującej i spełnia funkcję lokomotoryczną. Ciało b. bywa taikźe zaopatrzone w celulozowe kolce i wyrostki. B. asymilują dwutlenek

węgla dzięki obecności chloroplastów zawierających obok chlorofilu również inne barwniki z grupy ksantofilu (peridininę, diadi-

noksantynę, diksantynę). Istnieją jednak także gatunki cu-dzożywne, pozbawione chloroplastów. Substancjami zapasowymi są skrobia i

tłuszcze. Wszystkie b. mają swoistą budowę jądra. W jądrze tym występują pęczki skręconych, nagich nici tewasu dezoksyrybo-

nukleinowego, pozbawionych histonów i białek kwaśnych, charafcterystycznych dla struktury chromosomów. Te skręcone pęczki mci

DNA stale podlegają ruchom -na terenie jądra. B. rozmnażają się we-getatywnie przez podział. W trakcie podziału jądra nie wykryto

dotychczas wrzeciona mitotycznego, nie jest również znany mechanizm segregacji nici DNA. U niektórych gatunków opisano także

proces płciowy z kopulacją faogamet. W cyklu życiowym pewnych gatunków distnieją stadia cyst proetrw.aanikowych. B. występują

masowo w planitatonie w wodach morskich i słodkich. Niektóre gatunki tworzą kolonie. Pewna grupa b. morskich pasożytuje w różnych

organizmach roślinnych i zwierzęcych, np. w piesze glonów, w przewodzie pokarmowym skorupiaków, żachw i wielosaczetów,

a także ma skrzelach ryb. 0-librzy-mie piog'awy wolno żyjących 'b. z rodzaju Amphidinium. spotykane na (zachodnich wybrze-

żach Afflanitylku, noszą nazwę czerwonego przypływu lub czerwone') wody. Mogą one prowadzić do masowego ginięcia ryb i

skorupiaków na skutek wydzielania przez b. do wody substancji trujących. Jednym z bardziej znanych przedstawicieli to. jest

morski noooświetlik. [A.J.K.]

bruzdobrzuchy, beztarczowe (Solenogastres, Aplacophma) — gromada mięczaklów z (podtypu

-wobunerwców. Są idwubooznie symetryczne, o ciele cylindrycznym, robakowatym, całkowicie otulonym płaszczem. Muszli

brak. W płaszczu fkwią liczne igły wapienne — spiku-le. B. mają głowę i nogę silnie uwistecznioae. Ich jama płaszczowa jest

zredukowana do tzw. kloaki, leżącej na tylnym końcu ciała i zawierającej parę skrzel. W bardzo uproszczonym układzie

pokarmowym wątrobę stanowią 2 pola nabłonka gruczołowego na ścianie jelita. Tarka bywa różnorodna

— składa się z kilku odrębnych ząbków bądź 2 2 bocznych "szczęk" albo całkowicie zanika. B. są wyłącznie morskie, denne, na

ogół przebywają w obrębie szelfu, wyjątkowo do 20.00 m głębokości. Poruszają się ruchem robakowatym. Część z nich żyje w

mule, żywiąc się jego organicznymi składnikami. Inne wspinają się po koloniach stullbiopławów i koralowców, pożerając ich po-

lipy. Należy tu około 140 gatunków. W stanie kopalnym nie są znaine. (T.U.]

bruzdoglowiec szeroki

bruzdoglowiec szeroki (Diphyl-lobothrium latum) — gatunek płazińca z rzędu PseudophylU-dea, s. podgromady -^tasiemców

właściwych, występujący w stadium dojrzałym w jelicie cienkim wielu ssaków odżywiających się rybami (u człowieka, fohi, lisa,

kota iłd.). Długość jego steobili może 'dochodzić do 20 m. Skoleks zaopatrzony jest w 2 szerokie bruzdy 'przyssawkowe (stąd

nazwa). Za skoteksem znajduje się cienka szyjka, przechodząca w łańcuch członów, których szerokiość jest większa od długości.

Liczba członów u jednego osobnika może prze-

Bruzdogiowiec szeroki A — skoleks; B — człon płciowy

kraczać 3000. Środkową i tylną część strobili tworzą człony zawierające macicę wypełnioną -dojrzałymi gajami. Jaga wydostają

się z członu iprzez otwór maciczny (znadujący się po jego brzusznej stronie) do światła jelita żywiciela ostatecznego, a stamtąd

wraz z kałem — na zewnątrz. Aby nastąpił dalszy rozwój, jaja b.sz, muszą się dostać do wody, gdzie wylęgają się z nich -»ko-

racidia o średnicy 'około 50 (im. Koracidia, gdy zostaną połknięte przez różne gatunki skorupiaków planktonowych (z wyjątkiem

-yoczlika), bywają całkowicie strawione. Natomiast w jelicie tego ostatniego strawieniu ulega jedynie mrzę-siona otoczlka, a

oswobodzona

-^•onkosfera za pomocą haków oraz prawdopodobnie gruczołów penetracyjnych przedostaje się przez tkankę jelita do jamy ciała,

gdzie przekształca eię w

->priocerkoid długości 500—

-6W [im. Na tym etapie rozwój pasożyta w oczliku kończy się. Ażeby mógł odbywać się jego dalszy rozwój, oczlik musi być

zjedzony (przez określone gatunki ryb. W przewodzie pokarmowym ryby procerkoid traci cerkomer (niekiedy odpada on już w

jamie ciała oczli-ka). Taki procerfeoid pozostaje jakaś czas w jelicie ryby, a następnie przebija jego ścianki i umiejscawia się

ostatecznie w mięśniach, śledzionie, wątrobie luib w gruczołach płciowych gospodarza. Tam przekształca się w następną postać

larwalną, zwykle otorbiającą się, zwaną -»plerocerkoidem. Larwa ta u b.sz. dochodzi do około 3 om długości i do 3 mm

szerokoścL Na jej przednim końcu wytwarzają się dwie bruzdy przyssawkowe, podobne do tych, jakie występują u dorosłych

osobników. Ryba jest drugim żywicielem b.sz-, a ponieważ pasożyt nie dojrzewa w niej płciowo, nazywamy ją, podobnie jak

oczlika, żywicielem (pośrednim. Z ryb żywi- » cielami pośrednimi b.sz. mogą być m.in. szczupak, jazgarz, okoń, miętus, pstrąg

jeziorowy,

brzegulica

Stadia rozwojowe bruzdoglowoa szerokiego

• koracidium; B — onkosfera wyjęta z oczlika 5 dni po zarażeniu;

• miody procerkoid; D — oczlik z 2 onkosf erami l l procerkoidem;

E—w pełni ukształtowany procerkaild; r — plerocerkoid

sieja, sielawa, sandacz i styn-ka. Kyby drapieżne zarażają się, zjadając inne ryby, zarażone plerocerkoidami. Po strawieniu ryby,

plerocerkoidy ponownie otorbiają się, tym razem w tkankach ryby drapieżnej. Plerocerkoidy mogą w ciele ryby przebywać

prawdopodobnie przez kilka lat. Żywiciel ostateczny earaża się zjadając ryby zawierające plerocerkoidy (w przypadku czło-

wieka — ryby niedogotowane lub niedosmażone). W żywicielu ostatecznym larwy przyczepiają się do ścianek jelita, rosną,

wytwarzając około 30 członów dziennie, i po 'upływie 3—5 tygodni przekształcają się w dojrzałą płciowo postać pasożyta. BJSZ.

na skutek pochłaniania części pokarmu spożywanego przez gospodarza, 'wydalania i wydzielania substancji trujących oraz

'czysto mechanicznego oddziaływania może doprowadzić do 'znacznych zaburzeń w organizmie, {kończących się nawet zejściem

śmiertelnym z .powodu imedokr.wistości. Według niektórych badaczy anemia tego typu wywołana jest niedoborem witaminy

Bia, która pochłaniana jest w dużych ilościach przez bJsz. Rozpoznanie zarażenia tym tasiemcem polega na stwierdzeniu w kale

żywiciela ostatecznego jaj albo dojrzałych członów pasożyta. [M.S.]

brzegówka ->pobrzeżka.

brzegulica, ośmiornica piżmowa (Eledone) — rodzaj mięczaków z podrzędu ->-ośmior-nic właściwych. Obejmuje gatunki

podobne z wyglądu do

brzeżnice

Caligoida

-ośmiornic. Są one jednak •od tych ostatnich mniejsze i różnią się też lukładem przyssawek lezących fu b. na każdym ramieniu w l

szeregu. W pełni wyrośnięte osobmiki imają nieco ponad 50 cm (z iramiionami) długości. W morzach europejskich żyją 2 gatunki

b. Przebywają ina idinie. W chłodnych' wodach wybrzeży Atlantytou odbywają wędrówki sezonowe. Latem spotyka się je ca

głębokości około 15 m, jesienią — 50—60 m, a zumą jeszcze głębiej. Swymi obyczajami przypominają ośmiornice. Poławia się je

w celach konsumpcyjnych. [T..U.]

brzeżnice (Marginellidae) — redauta mięczaków, z rzędu

->.jednoprzedsionkowców. Są to małe ślimaki, mające muszle wysokości l—3 cm, w kształcie pośrednie między muszlami

-»porcelanek i ->oliwek. Otwór muszli jest podobny jśk u oliwek, ale na jego przyśrodko-wym, wrzecionowym . brzegu widnieje

szereg wyraźnych, spiralnych listewek, wybiegających z wnętrza muszli. Liczne gatunki b. zamieszkują morza strefy tropikalnej i

subtropikalnej. Żyją ina płytkim dmie, głównie skalistym, .rzadziej piaszczystym. Ze względu na żywe 'kolory i pięknie bły-

szczącą powierzchnię muszli są one używane na rozmaite ozdoby. [T.U.]

brzuchatek -^.ergasilus.

brzuchorzęski (Gastrotricha) — gromada z typu -»obleńców. Długość ich ciała waha się w granicach 0,05—'1,5 mm. Są

wydłużone, kształtem przypominające butelkę, wrzecionowate lub cylindryczne. Zwykle wyróżnia się u nich część głowową,

szyjną, tułowiową i ogon. Wszystkie b. pokryte są na stronie brzusznej rzęskami, które służą do pływania lub pełzania.

Pozostałą część ciała pokrywa oskórek, mający charakterystyczne 'dla ikażdego gatunku urzeźbienie, oraz wytwory oskórka, jak

np. tarczki, szczecimiki, listewki. Otwór gębowy znajduje się zwykle na szczycie głowy i prowadzi do krótkiej, cewkowatej jamy

gębowej, biorącej czynny udział wprzyjmiowamiiu pokarmu. Następne części przewodu pokar-

Schemat budowy brzuchorzęska

1 — rurka z gruczołem kleistym;

2 — jajnik; 3 — jajo; 4 — proto-nefrydrum; 5 — nerw boczny; 6 — zwój nerwowy; 7 — otwór gębowy; 8 — gardziel; 9 — jelito; 10—

.odbyt

mowego to gardziel, jelito środkowe i jelito tylne. Do gardzieli przylegaiją gruczoły ślinowe. Otwór •odbytowy jest umieszczony

(między rozwidleniem ogonowym, po stronie brzusznej lub grzbietowej.

Układ nerwowy stanowi parzysty zwój głowowy, połączony spoidłem poprzecznym, oraz 2 pnie biegnące wydłuż ciała.

Narządami zmysłów są różnego rodzaju włoski, wici i jamki rzęskowe. B. odżywiają się glonami, wiciowcami, okrzemkami,

pływkami zielenic itp. B. słodkowodne mają 2 protone-frydia. Przypuszcza się jednak, że spełniają one główną rolę w procesie

regulacji ciśnienia osmotycznego, a nie w .procesie wydalania. U form morskich (mniej licznych) protonefrydia nie występują. W

przeciwieństwie do obleńców większość stanowią obcinaki. Niektóre gatunki są partenogenełyczne, u innych zaś spotyka się za-

równo samce, jak i samice. Ciekawostką jest tafet, że samice składają jaja, których długość może dochodzić do połowy długości

ciała samicy. B. trzymają się dna wód, które zamieszkują. Należy do nich około 200 gatunków. Zdaniem

wielu autorów są grupą obleńców najbardziej zbliżoną do płazińców. [M.S.]

bursztynka {Succinea) — rodzą} mięczaków z rodziny bursztyn-kowatych (Succineidae), z rzędu -»-trzonkoocznych. Muszla

b. wysokości ok. 1,5 cm, wyjątkowo do 2 cm, jest bardzo cienka, prześwitująca, najczęściej barwy bursztynu. Polskę

zamieszkują 4 gatunki b. Żyją one w środowiskach wilgotnych. Można je spotkać w nadwodnych zaroślach, pełzające po liściach

i gałęziach krzewów, po ziołach i po ziemi. Niektóre znajduje się masowo na brzegach jezior, na wyrzuconych przea fale

szczątkach trzcin i innych roślin wodnych. B. są wszystkożerne. Zjadają świeże liście roślin, a także martwe szczątki roślinne i

zwierzęce. Trafiają się jednak wśród nich również przypadki kanibalizmu. (Tabl. XVII). [T/U.]

Caligoida — rząd stawonogów z podgromady ->widłonogów. Rozmiary samic wahają się zazwyczaj w granicach 5—50 mm;

samce są zwykle mniejsze, występują W postaci karzełkowa-tych pasożytów samic. Ciało C. jest silnie spłaszczone, złożone z

tarczy głowowej, z kilku wolnych segmentów tułowiowych z 4 parami odnóży oraz z nie-segmentowanego, częste szczątkowego

odwłoka. Należą tu. pasożyty zewnętrzne, żywiące się krwią zwłaszcza ryb, a także wielorybów i niektórych bezkręgowców.

Żyją zwykle na

3 Bezkręgowce

powierzchni ciała tych zwierząt, a niekiedy wnikają do ich jamy skrzelowej i gębowej. Wiele gatunków może się dość swobodnie

poruszać po.. ciele gospodarza, łażąc na podobieństwo wszy. Niektóre gatunki. wwiercają się w ciało gospodarzą, wystawiając na

zewnątrz tylko tylną część ciała, zawierającą m.in, narządy rozrodcze. Samice noszą jaja w 2 bardzo riługifh, kiełbasfcowa-tych

woreczkach. Larwy są grzbietowo-brzusznie spłaszczone, mają duży segment ge-nitalny, ssącą rurkę gębową,

Carchesium

kłującą żuwaczkę oraz czołową nitkę, służącą do przyczepiania się do gospodarza. Rząd C. jest bardzo bogaty w gatunki szeroko

irozprzestrzenilone w wodach morskich i słodkowod-nyoh. Reprezentują go min. kaliguisy. [L.2.]

Carchesium — rodzaj pierwotniaków z podgromady ->wień-corzęsych. Obejmuje gatunki żyjące koloniijnie. Wielkość kolonii

dochodzi do 4 mm, a wielkość poszczególnych osobników osiąga 100—150 y.m. Kolonie składają się z licznych osobników osadzonych

na gałązkach nóżki kolonii. Nóżka jest tworem plazmowym, produkowanym przez tylny biegun ciała poszczególnych okazów kolonii.

Założyciel kolonii wytwarza najprzód nóżkę przytwierdzającą się do podłoża, a następnie 'dzieli się wegeta-tywnie na 2 komórki

potomne. 2 kolei dochodzi do ich dalszych podziałów, przy czym każdy osobnik potomny wytwarza pewien odcinek nóżki

dobudowywanej do pierwotnego wspólnego (pnia, wytworzonego przez komórkę założyciela. Wewnątrz każdej nóżki przebiega osobne

włókienko kurczliwe i dlatego poszczególne okazy mogą się kurczyć niezależnie od siebie. Po osiąg-nięcilu pełnego wzrostu kolonu

tworzą się na niej zmodyfikowane komórki, nie wytwarzające nóżek, 'które odrywają się od zespołu, przez jakiś czas swobodnie pływają,

a następnie osiadają jako komórki założycielskie nowych kolonii. C. są pospolitym .składnikiem fauny pierwotniaków w bogatych w

związki organiczne -środowiskach słonych i słodkich wód. Przytwierdzają się do powierzchni zwierząt lub też roślin. [A.J.K.]

cetal<»karydy(Cepha!ocartda) — niedawno odkryta podgromada bardzo prymitywnych, obojna-czych form stawonogów z gromady -

skorupiaków. Ciało ich jest robakowato wydłużone, długości 2—3 .mm. Składa się z podkowiastej igłowy oraz 19 segmentów, niezbyt

wyraźnie .zróżnicowanych na krótki tułów i wydłużony odwłok, zakończony długimi widełkami ogonowymi. Na głowie widnieją 2 pary

stosunkowo krótkich, członowanych czułków. Oczy całkowicie zanikły. Z boków krótkich nóg wyrastają po 2 listkowate gałązki.

Odnóża poruszając się rytmicznie uderzają silnie do tyłu, a następnie wracają ośmiokrotnie wolniej ku przodowi. W ten sposób

skorupiaki te pełzaiją powoli naprzód, podrywając jednocześnie z podłoża cząstki mułu, które wraz z prądem wody zostaj ą Skierowane

rynienką brzuszną do gęby. C. są mieszkańcami płytkiego, piaszczystego i mulistego dna morskiego, na głębokości 1—300 m. W ich

rozwoju występuje ->pływik. Dotychczas poznano zaledwie kilka gatunków c., znalezionych "jak dotąd tylko w niewielu miejscach

północnego Atlantyku (w pobliżu Wysp Antylskich, Nowego Jorku i Bostonu) oraz północnego Pacyfiku (u wybrzeży Japonii, a także

Ameryki Północnej). [L.Ż.]

cenenchyma (coenenchyma) — tkanka mezenchymatyczna, która otacza wewnątrz —»ceno-sarku układ kanalików łączących jamy

gastralne poszczególnych polipów kolonii parzy-dełkowców. Niekiedy, zwłaszcza w odniesieniu do koralowców, nazwa c. używana bywa

w tym samym znaczeniu co cenosark. [Z.S.]

cerkaria

cenosark, kora (coenosarc) — warstwa żywej tkanki, pokrywająca osiowy szkielet kolonii niektórych koralowców i łącząca

między sobą poszczególne polipy. Przyczyniać się może do pogrubiania szkieletu przez odkładanie na .nim ze swej strony

złogów wapiennych. Niektórzy autorzy w tym samym znaczeniu używają nazwy

-»-cenenchyma. W odniesieniu do grupy stułbiowców c. oznacza wierzchnią warstwę łodygi kolonii polipów. Wewnątrz tego c.

biegną kanały łączące jamy chłonąco-trawiące polipów, natomiast z zewnątrz o-bejmuje go -^.periderma. [Z.S.]

cenurus, cenur (coenurus) — larwa niektórych -^.tasiemców właściwych z rzędu Cyclo-phyllidea, rozwijająca się z

->-onkosfery w żywicielu pośrednim. Jest to larwa w kształcie pęcherzyka sięgającego rozmiarami wielkości kurzego jaja. Ściany

jego stanowią 2 warstwy. Z wewnętrznej warstwy mezenchymatycznej do światła pęcherzyka odpącz-kowują setki główek. Z

każdej takiej główki ;w żywicielu ostatecznym możć powstać dorosła postać tasiemca. C. występuje m.in. w cyklu rozwojowym

->.tasiemca kręćkowego. [M.S.]

ceramaster (Ceramaster) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->łar-czogwiazd. Obejmuje gatunki barwy czerwonej, mające kształt

pięciokąta, z nieznacznie zaznaczonymi, zbliżonymi do tosatałtu trógkąta ramionami, zadaa-tyimi często ku górze. Grzibietowa

strona ciała pokryta jest" regularnymi, płaskimi płytkami wapiennymi. C. reprezentują liczne gatiuniki, rozsiedlone we

wszystkich petoo-słonych morzach. [L.2.]

cerkaria (cercarźa) — wolno żyjąca larwa -*przywr digene-tycznych, rozwijająca się w -»-sporocyście lub redii i mająca zdolność

do poruszania się za pomocą ogonka, stanowiące-" go narząd larwalny. W zależności od kształtu i budowy ogonka oraz ciała

właściwego larwy wyróżnia się rozmaite grupy c.: furcocercariae (o ogonku rozwidlonym), xiphi-diocercariae (uzbrojone w szty-

lecik znajdujący się w przedzie ciała), cystocercariae (o ciele otoczonym rozszerzoną częścią ogonka) itd. Układ pokarmowy c. w

wielu przypadkach przybiera taki kształt, jaki istnieje' u dorosłej przywry, w innych zaś jest znacznie prostszy. Układ

wydalniczy występuje w postaci komórek płomykowych, których może być u niektórych gatunków nawet ponad 100. Liczba

komórek pro-tonefrydialnych, ich rozmieszczenie, przebieg kanalików wydalniczych oraz typ budowy pęcherzyka

wydalniczego ma znaczenie systematyczne. C. są wyposażone w gruczoły cysto-genne tworzące cystę, śluzowe i penetracyjne

ułatwiające przenikanie 'do drugiego żywiciela pośredniego. Układ nerwowy występuje w postaci parzystego zwoju mózgowego,

położonego w przedzie ciała, na wysokości gardzieli. Od zwoju odchodzi 6 pni nerwowych ikiu tyłowi ciała. W tylnej części c.

rozwija się układ rozrodiczy, który u nietotórych gatunków bywa ukształtowany prawie tak jak u dorosłego osobnika. C. mimo

posiadania przewodu pokarmowego nie pobierają pokarmu, a energię -czerpią z substancji zapasowych (z gli-kogenu lub

tłuszczu) zgromadzonych w swoim ciele podczas pobytu w żywicielu pośrednim. Po wydostaniu się z

cerkopaglą____________

żywiciela pośredniego mogą incystować się (przekształcać w metacerkarię) w środowisku zewnętrznym (w oczekiwaniu na

zjedzenie przez żywiciela ostatecznego) lub w drugim żywicielu ipośrednim. Przed in-cystowaniem się odrzucany jest ogonek. U

niektórych gatunków przywr c. nie tworzą cyst nawet w drugim żywicielu pośrednim. Znane są też gatunki przywr incystujące

się w pierwszym żywicielu pośrednim. tM.S.]

cerkopagis (Cercopagis) — rodzaj stawonogów z rzędu

->wioślarek. Długość jego przedstawicieli (bez igiełki ogonowej) dochodzi •do 2 mm. Wysmukłe ciało zbudowane jest z dużej

głowy, stosunkowo drobnego tułowia oraz odwłoka zakończonego niezwykle długą igiełką ogonową, 'przy końcu

charakterystycznie wygiętą. Skorupka jest silnie zredukowana i tworzy u samic owalną komorę lęgową, mieszczącą nieliczne jaja.

C. rozmnażają się wyłącznie dziewo-rodnie. Ogromne oko, zajmujące całą przednią część głowy, świadczy o ich drapieżnym try-

bie życia. Do rodzaju C. należy 8 planktonowych gatunków, zamieszkujących Morze Kaspijskie. [L.Z.]

Charybdoidea -f-Cubomedusae.

chelura, rozgłówika (Chelura)

- rodzaj stawonogów z rzędu

-».obunogów. Obejmuje gatunki o ciele dochodzącym do długości 8 mm, barwy jasnobru-natnej, które po wyjęciu z wody

różowieje. Czułki I pary są o połowę krótsze od czułków II pary. Obie 'pary czułków, podobnie jak większość pozostałych

odnóży, pokrywają liczne szczecinki. III segment

___________________36

odwłoka jest wyciągnięty w duży grzbietowy ząb. 3 następne (ostatnie) segmenty od^ włoka zlewają się w jedną całość.

Przedostatnia para odnóży odwłokowych jest skrzy-dełkowato rozszerzona. Gałązka zewnętrzna ostatniej pary odnóży

odwłokowych osiąga ogromne rozmiary, przewyższając zmącanie pod względem wielkości wszystkie pozostałe odnóża. Ch.

drążą chodniki w drewnie, wyrządzając przy tym szkody gospodarcze. Należą tu 2 gatunki iszeroko.rozprzestrze-nione w strefie

tropikalnej i

•umiarkowanej. Spotykane są w pływających 'w morzu palach, które mogą opuszczać i wyszukiwać następne. W morzach

europejskich (poza Bałtykiem) występuje Chelura te-rebrans. Gatunek ten wraz z drewnem został zawleczony m.in. nawet .do

wód Nowej Zelandii. [L.2.]

chelbia modra (Aurelia owita)

— gatunek jamochłona z rzędu ->Semaeostomeae. Występuje w postaci szkliście różo-wawej meduzy o średnicy zwykle do 15

cm, wyjątkowo do 40 cm. 4 podkowiaste gonady u .samców bywają mleczne, u samic żółtopomarańczowe. Po-liip jest

kiliklumiHmetrowej wysokości. Ch.m. przechodzą typową 'przemianę pokoleń, w której meduza jest formą płciową, a polip

mnoży się bezpłciowo,. odipączkowując małe meduzy (-»-efira) przez strobi-lacje. Żyją w planktonie przybrzeżnym wielu mórz.

Występują licznie w Bałtyku, tworząc czasem gęste chmary. Żywią się drobnymi organizmami planktonowymi. Jad ich parzy-

dełek dla człowieka nie jest niebezpieczny. W niektórych rejonach świata bywają jadane. [Z.S.]

chitony

lach ryb słodkowodnych) lub pędzą swobodny tryb życia w wodach słodkich, zasobnych w związki organiczne. Często są

składnikiem zespołów organizmów występujących w biologicznych oczyszczalniach ścieków. [A.J.K.]

Chełbia

A — swobodnie pływająca planula;

B — planula po osadzeniu się na podłożu; C — scytopollp; D — stroblla; E — efira; F — dorosła meduza

chilodonella (Chilodonella) — rodzaj pierwotniaków z pod-gromady -»równorzęsych. Obejmuje gatunki długości 30—150 (im,

orzęsione jedynie na stronie brzusznej, całkowicie .płaskiej. Strona grzbietowa jest nieco wypukła. Komórkowy "otwór gębowy"

leży po stronie brzusznej i jest wzmocniony wieńcem cytosakieletal-nych pałeczek białkowych, zagłębionych w cytoplazmie.

Cy-tostom nie występuje w zagłębieniu, lecz bezpośrednio na powierzchni ciała. Na brzusznej stronie ciała znajdują się otworki

wodniczek tętniących. Ch. pasożytują (np. na skrze-

Chżlodonella cucullulus l — makronukleus; 2 — mikronu-kleus; 3 — komórkowy otwór gębowy wraz z wtókienkanii wzmacniającymi; 4

— orzęsienie dogę-bowe; s — btworek wodniczki tętniącej; 6 — rzędy rzęsek

chitony, wielotarczowce (Lon-cata, Placophora) — gromada mięczaków z podtypu ->obu-nerwców. Ciało ich, długości 1—20

cm, jest dwubocznie symetryczne, złożone z głowy, silnej, mięsistej • nogi i słabo wyróżniającego się worka trzewiowego,

okrytego płaszczem (perinotum) oraz muszlą złożoną z 8 płytek. Głowa nie ma czułków ani oczu. Muszla o strukturze

odmiennej niż u -^-muszlowców zbudowana jest z 2 warstw — zewnętrznej (teg-mentum) o przewadze substancji organicznej i

wewnętrznej (artźculdTOerituTO) z przewagą substancji wapiennej. Muszlę przebija na wylot wielka liczba cienkich kanalików,

aawie-

chlamydomonas

rających narządy zmysłowe. Perinotum jest okryte grubym oskórkiem^ zawierającym liczne igły i łuski wapienne. Niekiedy może

ono okrywać muszlę od góry, częściowo lub całkowicie. Jama płaszczowa w postaci''bruzdy okalającej •ciało między perinotum a

nogą zawierać rząd skrzel. Odbyt znajduge się •na brodawce nad tylnym końcem nogi. W skład układu pokarmowego wchodzi

gardziel opatrzona tarką, para gruczołów ślinowych, para gruczołów amylolityoznych (trawiących skrobię, niewłaściwie zwanych

niekiedy •cukrowymi), przełyk, żołądek, dwupłatowa wątroba i jelito. Serce leży w tyle ciała i składa się z 2 przedsionków i l

komory. Krew płynie długą 'aortą z komory .ku przodowi ciała. Układ nerwowy jest zbudowany z pasm tkanki nerwowej,

tworzących obrączkę otoołoprzełykową i 2 pary pasm wzdłużnych, oraz z 3 'par niewielkich zwojów nerwowych. Funkcje

wydalnicze spełnia para nerek. Ch. są roz-dzietoopłciowe. Zamieszkują morza. Przeważająca większość żyje na skalistych

wybrzeżach w strefie pływów. Przywierają bardzo silnie do skal umięśnioną mogą. Poruszają się niezmiernie wolno, zwykle

tylko nocą. Żywią się najdrobniejszymi glonami i osiadłymi zwierzętami, które zeskrobują z powierzchni skał za pomocą tarki.

Oderwane od podłoża zginają się w kabłąk, a niektóre .nawet zwijają się w bulkę osłoniętą wokoło .płytkami muszli. Do ch.

zalicza się około 1000 gatunków współczesnych. (Tabl. XV). [T.U.]

chlamydomonas (Chlamydomonas) — rodzaj pierwotniaków. z rzędu -f-Phytornonadida. Obejmuje gatunki długości

około 15—25 p,m, zaopatrzone w 2 równej długości wici, osadzone na przednim końcu ciała. Ch. imają po l chloroplaście. Na

terenie chloroplastu, wokół ziaren skrobioitwórczych, magazynowana jest skrobia. Na chloroplaście występuje czerwona plamka

(taka sama jak u --^.Euglenida). Wobec tego ch.

Chlamydomonas l — ziarna skrobi; 2 — chloroplast;

3 — jądro; 4 — otoczka celulozowa; S — czerwona plamka; 8 — cialko podstawowe wici; 7 — wić

są zdolne do reakcji ruchowych na bodźce świetlne. Ich podziały wegetatywne odbywają się w fazie haploidatoej, a wegetatywne

komórki należą do jednej z dwóch płci fizjologicznych (+ lub —). Kopulacja ma charakter izogamii i bywa indukowana odpowied-

nimi Zimianaitni w środowisku. Pierwszy podział postzygotycz-ny jest podziałem redukcyjnym. Ch. są obiektem licznych badań

genetycznych i biochemicznych. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.]

chydorus

choanocyty, komórki kołnie-rzykowate — komórki występujące u -»gąbek, o wydłużonym, cylindrycznym kształcie,

zaopatrzone w wić otoczoną u nasady wysokim kołnierzykiem plazmowym w postaci lejka. Zadaniem ich jest pobieranie

pokarmu. Ch. wyściełają komorę ciała gąbek o typie budowy askona, a w typie sy-kona i leukona — jedynie kanaliki i komory

wewnątrz ścianki ciała. Swą budową i funkcjami wyraźnie przypominają wiciowce kołnierzykowate (Choanoflagellata). [J.M.R.]

cbodaczki (Reptantia) — pod-rząd stawonogów z rzędu ->-dziesięcionogów. Mają ciało zwykle długości kilku do kilkunastu

centymetrów, u niektórych gatunków do 80 cm, okryte schitynizowanym, mniej lub bardziej zwapniałym pancerzem. Jest ono

lekko grzbie-towo-brausznie spłaszczone ii zróżnicowane na zwarty gło-wotułów oraz rozmaicie wy-ikształcony odwłok. U -

części przedstawicieli odwłok bywa wyraźnie wydłużony i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, u innych lulega dość

znacznej redukcji, przekształcając się w listek .podwinięty pod głowotułów, bądź też ma (postać miękkiego i zazwyczaj spiralnie

skręconego worka. I parę odnóży tułowiowych wieńczą masywne kleszcze. Niektóre gatunki 'mają także drobne szczypce na

dalszych odnóżach. Odnóża odwłokowe u ch. uległy redukcji i nie są przystosowane do pływania. U samic przytrzymują one jaja

do czasu wylęgu larw (-»-zywi-ków), a u niektórych gatunków — także larwy aż do momentu ich przekształcenia się w osobniki

młodociane. Olbrzymia większość przedstawicieli

ch. chodzi po dnie lub wspina się na rośliny albo inne przedmioty 'podwodne. Nieliczne tylteo gatunki izidolne są do pływania,

jednak i te nie 'oddalają isię 'zbytnio od stałych przedmiotów. Należy tu około 6500 gatunków szeroko rozprzestrzenionych, z

których większość bytuje w środowisku morskim, szczególnie na płytkim idnie mórz tropikalnych. Ch. dzieli się na 4 sekcje: lan-

gustowce, rakowce, pustelni-kowce i kraby. [L.Ż.]

Chrysomonadida — rząd pierwotniaków z ipodgromady ->wiciowców roślinnych. Charakteryzuje je posiadanie l lub 2

chloroplastów w kolorze żółtym, pomarańczowym lub zielonożółtym^ w których chlorofil jest maiskowany przez żółty,

specyficzny dla Ch. barwnik chryzochrom. Ch. mają l—3 wici nierównej długości. Niektóre gatunki są zdolne do wytwarzania

inibynóżek. Ch. gromadzą 'substancje zapasowe w postaci tłuszczy i węglowodanu leukozyny. Żyją w wodach słodkich i

słonych. Niektóre są kolonijne. Pospolitym przedstawicielem Ch. w Polsce jest krzewek. [A.J.K.]

chybotka -M-óznonogi.

chydorus (Chydorus) — rodzaj stawonogów z rzędu —^-wiosla-rek. Długość samic nie przekracza l mm, samce są tylko

nieznacznie mniejsze. Dobrze rozwinięta, w zarysie kulistawa skorupa 'okrywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży i częścią

'krępego odwłoka. Charakterystycznie zaostrzona 'głowa nie jest oddzielona od tułowia. Czulki służą do pływania, lecz są słabo

'rozwinięte, co wiąże się ze stosunkowo mało ruchliwym trybem życia, ch. (bowiem

ciałko brzeżne

cypris

chętnie przytwierdzają się do glonów, zwłaszcza nitkowatych, lub też osiadają 'na dnie. W komorze lęgowej rozwijają się

równocześnie tylho 2 stosunkowo ogromne jaja. Należy tu około 20 nierzadko kosmopolitycznych gatunków, zasiedlających

głównie wody silnie zarośnięte, nie wyłączając torfia-nek i pól ryżowych. Ch. są bardzo pospolitymi mieszkańcami naszych wód

stojących. Występują w Tatrach do 2200 m n.ip.m,, tj. najwyżej ze wszystkich wioślarek. [L.2.]

ciałko brzeżne -»-ropalium.

CUiophora — podtyp -^pierwo-tniaików. Są reprezentowane przez jedyną gromadę orzęs-ków. [A.J.K.]

Coriarachne depressa — gatunek stawonoga z rodziny ukoś-n-ikowatych (.Thomisidae), z podrzędu -^pająków wyższych.

Osiąga długość do 6 mm. Ma ciało charakterystycznie spłaszczone, jakby sprasowane, co w połączeniu z ochronnym,

brunatnożółtawym ubarwieniem czyni ją praktycznie niewidoczną w szczelinach kory sosen, gdzie kryje się i poluje. Wydaje się

być ważnym niszczycielem podkorowych szkodników sosny, ale nie jest to jeszcze udowodnione. Jest pospolita w całej Polsce.

[W.S.]

Coronata, Peromedusida — rząd jamochłonów z gromady

->.krażkopławów. Wysoko wy-.klepiony klosz tych meduz

•biega bruzda, poniżej której zwieszają się płaty Brzeżne. 4, '• lub 8 -».ropaliów leży na »rzegu klosza w międzypro-dieniach

(miejscach wyznaczo-i.ych przegrodami jamy ga-. tralnej). C. są szeroko rozprze-trzenione. Często cytowanym

przedstawicielem rzędu C. jest głębinowy gatunek Periphylla hyacinthina z Oceanu Indyjskiego. [Z.S.]

Ctenoplana kowalewskii — gatunek jamochłona z gromady

-^Tentaculifera. Jej tarczowa-te ciało ma średnicę około 6 mm, jest przejrzyste i zabarwione zielono bądź różowo. Na jej górnej

powierzchni widnieją czułki i kilka szeregów blaszek pływoych, których uderzenia powodują pełzanie zwierzęcia, a niekiedy

umożliwiają także oderwanie się od podłoża. W tym ostatnim wypadku listkowate ciało zgina się wzdłuż Unii środkowej, a jego

połowy, zwrócone ku dołowi, uderzają o siebie jak klapki. C.fc. może również pełzać po błonce powierzchniowej wody,

zwrócona stroną grzbietową ku dołowi. Pośrodku grzbietowej strony ciała leży narząd zmysłowy, a naprzeciw niego, po stronie

brzusznej — otwór gębowy, prowadzący do żołądka rozgałęziającego się w nieregularny układ kanałów. C.k. występuje w

pobliżu Sumatry, została odkryta w 1885, a jej zidentyfikowanie jako żebropława stało się wydarzeniem w zoologii ze względu

na nietypową strukturę. Blisko z nią spokrewnione są nieco większe gatunki z rodzaju Coeloplana. [Z.S.]

Cubomedusae, Charybdqidea — rząd jamochłonów z gromady

-><krążikopław6w. Ich meduzy mają wysoki czworoboczny klosz (stąd łacińska nazwa wskazująca na podobieństwo do

sześcianu). Płaty brzeżne zrośnięte są w fałd brzeżny welarium). 4 -t-ropalia lezą w promieniach, wyznaczonych Kieszeniami

jamy gastralnej, a czułki wyrastają w między -

promieniach, wyznaczonych przez przegrody między tymi Kieszeniami. C. to formy pełnomorskie, szeroko rozprzestrzenione.

Do najbardziej znanych ich gatunków należą Charybdea marsupialis z Morza Śródziemnego i Chirodro-pus palmatw z

południowego Atlantyku. [Z.S.]

Cyclosa — rodzaj stawonogów z .rodziny -^-krzyźakowatych. Pająki te charakteryzuje obecność garbków na cylindrycznym

odwłoku. Sieci C. można rozpoznać po pionowym szlaczku biegnącym przez środek sieci, składającym się głównie ze spowitych

w pajęczynę resztek owadów. Szlaczek ten ma odwrócić uwagę ewentualnych wrogów od samego pająka, który zwykle tkwi

nieruchomo w środku sieci. W lasach sosnowych Polski występują 2 gatunki C. Żyją one poza tym w całym regionie palearktycz-

nym, a C. conica również w Ameryce Północnej i Środkowej. [J.P.]

cyfonautes (cyphonautes) — swobodnie pływająca w toni wodnej larwa niektórych gatunków -».mszywiołów. Kształt ciała c.

jest bardzo zróżnicowany w zależności od gatunku, natomiast ich budowa wewnętrzna przypomina ->-tro-choforę. Ciało

obejmuje o-słonka (skorupka) złożona z 2 często trójkątnych klapek z rogopodobnej substancji organicznej. Narządami ruchu są

rzęski. Planktonowy tryb życia (zawieszenie w toni wodnej) umożliwia parasolowaty kształt ciała. Przewód pokarmowy

funkcjonuje. Pokarm składa się z jednokomórkowców i drobnych szczątków organicznych. Faza życia swobodnego trwa zwykle

kilka

godzin, po czym c. osiada na podłożu, przytwierdzając się narządem czepnym, i rozpoczyna przeobrażenie, czyli metamorfozę,

opartą na fagocytozie i histolizie wszystkiego, co jest

Cyfonautes

wewnątrz; pozostaje jedynie ektoderma oraz nieco elementów mezenchymy. Ta właśnie ektoderma i szczątki mezen-chymy dają

początek młodemu osobnikowi — zooidowi. Stadium c. jako swobodnie pływającej larwy zwierząt o-siadłych przynosi

gatunkowi trojaką korzyść: gromadzi po- • karm w późniejszym życiu niedostępny, zapewnia równomierne rozsiedlenie na

dostępnym terytorium i daje szansę rozszerzenia zasięgu występowania gatunku. [J.M.R.]

cyklop -*oczlik.

cypris, małżoraczek (Cypris) — rodzaj stawonogów z podgro-mady -*łnałżoraćzków. Długość ciała dochodzi do 3 mm. Skorupka

brązowawa, owalna luib nieznacznie trójkątna, usiana jest drobnymi brodaweczkami. Widełki ogonowe są dobrze rozwinięte.

Należy tu szereg gatunków szeroko rozprzestrzenionych w wodach słodkich. W Polsce c. należą do najliczniejszych

inałżoraczków w drobnych, nawet okresowo wysy-

cypris

•chających zbiornikach wodnych. Zasiedlają też strefę brzegową jezior. Najpospolitszy krajowy gatunek Cypris pu-bera

rozradza się wyłącznie dzieworodme. [L.Z.]

cypris, larwa cyprysoidalna (cypns) — starsze stadium larwalne -^.wąsonogów. Rozwija się z pływika. Ma budowę dtość

.podobną do budowy

-xmałżoraczków, ico wskazuje na bliskie pokrewieństwo tych ostatnich e waśonogami. Ciało c. .otacza dwusteoruipkowa mu-

szelka. Czułki zakończone są tzw. gruczołem oemenitowym wytwarzającym wydzielinę, którą larwa przytwierdza się do

podłoża przed rozpoczęciem przeobrażenia w postać dorosłą. [L.Z.1

cysta pierwotnl&cza — pierwotniak otoczony osłoniła, zwaną ścianką, otoczką lub kapsułką c.p. Osłontea taka (powstaje w

wyniku wydzielenia na zewnątrz ciała komórki pewnych substancji białkowych, które początkowo mają zwykle galaretowatą

konsystencję, a później w środowisku zewnętrznym ulegają stwardnieniu, a niekiedy nawet częściowej mineralizacji, tworząc

sztywną powłokę. Pierwotniaki znajdujące się w stanie c.p. (encysto-wane) są więc oddzielone od środowiska zewnętrznego do-

datkową, mało przepuszczalną barierą. Otoczka chroni zwierzę, ale jednocześnie uniemożliwia pobieranie pokarmu. U wielu

encystowanych pierwotniaków obserwuje się obniżenie tempa przemiany materii. Mogą one w stanie c.p. łatwiej przetrwać

wysychanie, przemarzanie i głodzenie. C.p., które są tworzone w odpowiedzi na złe warunki środowiska, noszą nazwę cyst

przetrwalni-

kowych. Inny typ c.p. stanowią cysty rozwojowe, które są koniecznym etapem w rozwoju wielu pierwotniaków. Ich naj-

częstszym rodzajem są cysty podziałowe, tworzone po okresie wzmożonego wzrostu i odżywiania się komórki, W cystach tych

zachodzą podziały komórkowe ł dopiero komórki potomne opuszczają kapsułkę c-p. Periodyczne tworzenie cyst po stadium

intensywnego odżywiania się komórki spotyka się szczególnie często u pierwotniaków pasożytniczych, które tworzą tzw.

cysty propa-gacyjne (inwazyjne). Służą one do zarażania kolejnego organizmu żywicielskiego (-*lam-blie, -^-ziarniaki, ->-

hurmaczki,

-popalmy). Cysty te, przystosowane również do przetrwania niekorzystnych warunków środowiska zewnętrznego, są jed-

nocześnie cystami rozwojowymi i przetrwalnikowymi. Wewnątrz cyst propagacyjnych zachodzą często podziały komórkowe

(ziarniaki, hurmacz-ki). Cysty propagacyjne ziarniaków i hurmaczków noszą nazwę spór, a proces ich wytwarzania — ->-

sporogonii. U tych ostatnich występuje również inny rodzaj cyst, zwanych gamełocystami. Gametocystę tworzą 2 osobniki,

gamonty, które wytwarzają liczne gamety. Gamety te następnie kopu-lują wewnątrz kapsułki c.p., co zwiększa szansę ich

kontaktu. Proces uwalniania się pierwotniaka z c.p. nosi nazwę ekscystacji. [A.J.K.1

cysticerkoid Ccysticercoidus) — larwa niektórych -^tasiemców właściwych, m.in. z rzędu Cy-clophyllidea, rozwijająca się z

-4-onkosfery. Składa się z szerszej, pęcherzykowatej części, do której wpuklony jest sko-leks z wierzchołkiem skiero-

czarna wdowa

wanym ku przodowi, oraz z węższego wyrostka ogonowego, na którym zachowują się przez pewien czas 3 pary haików

emibrioinalnych. Wielkość c. .nie przekracza l mm długości. Larwa -ta najczęściej spotykana jest u stawonogów będących

żywicielami pośrednimi w cyklu rozwojowym wielu gatunków tasiemców. C. występuje m.in. w cyklu -».tasiemca karłowatego

oraz ->.tasiemca psiego. (Tabl. VIII). [M.S.]

cy»ticerkus -(.wągier.

cytera (Cythere) — rodzaj stawonogów z podgromady -*mał-źoraczków. Ma brązową skorupkę do l mm długości, owalną, lekko

nerkowatą, usianą drobnymi brodawecakami. Posiada 2 oczka. Należą tu liczne gatunki rozsiedlone gromadnie na niegłębokim dnie

wszystkich mórz świata, nie wyłączając Bałtyku. [L.Ż.]

cyterura (Cytherwa) — rodzaj stawonogów z ;oodgromady ->małż'oraczków. Długość ciała nie przekracza l mm. Skorupka jest

ciemno zabarwiona i ma diość wyraźny tylny występ. Istnieją 2 wyraźne oczka. Widełki ogonowe są drobne i pozbawione

szczecinek. Rodzaj c. obejmuje liczne gatunki, spotykane nierzadko w ogromnych ilościach na dnie morskim w płytkich

miejscach, w rejonie zarośniętych zatok, nie wyłączając Zatoki Puckiej. Znane są one ze wszystkich niegłębokich obszarów mors-

kich. [L.Ż.]

cytopyge -^komórka pierwo-tniacza.

cytostom ->fagocytoza.

czapeczka (Patella) — rodzaj mięczaków z podrzędu ->dwu-przedsionkowców. Muszla cz. nie jest skręcona i ma kształt

odwróconej, dość głębokiej miseczki lub" stożkowatej czapeczki długości kilku centymetrów. Wraz z 'pokrewnym i bardzo

podobnym rodzajem Acmea różne gatunki cz. zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz pełnosłonych. Żyją w strefie

pływów na skałach, do których przyczepiają się mocno swoją szeroką nogą. Aby dużą cz. oderwać od podłoża, 'trzeba 'nieraz

użyć siły do 15 kG. Podczas odpływu cz. siedzą na iskalach, nie zmieniając mieijsca. Muszla jest dopasowana do lokalnych

nierówności skały tak dokładnie i przywiera taik szczelnie, że zwierzęta zatrzymują przy sobie odrobinę wody i nie zagraża im

wyschnięcie. Gdy przypływ zalewa skały, cz. wędrują 'powoli dokoła stałego miejsca swego pobytu i żerują, zdrapując tarką ze

skały glony i gąbki. W wielu krajach cz. jada się powszechnie, a także karmi się nimi kury i świnie. Podobno najsmaczniejsze są w

postaci surowej. fT.U.]

czarna wdowa (Lcrtrodecfus moctans mactares) — podgatu-nek stawonoga e ro<lzaju -wdowa. Jest pająkiem o długości ciała

około 13 mm, czarnym, z charakterystyczną czerwoną plamą w kształcie klepsydry na brzusznej powierzchni odwłoka i czasem

z czerwonymi plamkami na jego grzbietowej powierzchni. Występuje w południowej Kanadzie, w Stanach Zjednoczonych oraz

w Ameryce Środkowej i Południowej. Cz.w. należy do najbardziej jadowitych zwierząt. Znane są dość liczne wypadki

czarne korale

Czarna wdowa

śmierci ukąszonych przez nią ludzi. Bardzo bliskim krewnym cz.w. jest -».karakurt, w niektórych krajach również nazywany

cz.w. [W.S.]

czarne korale—nazwa potoczna, obejmująca koralowce z rzędu -f-Antipatharia, zwane też cz. k. rzekomymi, oraz koralowca -

>Euplexawra anttpa-thes należącego do rzędu gor-gonii, zwanego także cz. k. właściwym. [Z.S.]

czepnia (Cephea) — rodzaj jamochłonów z rzędu -*imedu2 kanalikowych. Meduzy reprezentujących ją gatunków mają płaskie

klosze, na których wierzchu wznoszą się rozgałęzione wyrostki. Przemiana pokoleń występuje. Cz. zamieszkują Pacyfik oraz

Ocean Indyjski. [Z.S.]

czerpiotka (Calyptraea) — rodzaj mięczaków z rodziny Ca-lyptraeidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Muszla cz. ma

kształt regularnego, szerokiego stożka o średnicy do 5 cm, bez skrętów, i stąd na pierwszy rzut oka przypomina nieco czareczkę.

Wewnątrz muszli można jednak dostrzec szczątkowe skręty, niekiedy

zredukowane do wyrostka w kształcie łyżeczki. Cz. żyją w przybrzeżnych wodach wszystkich mórz pełnosłonych, siedząc bez

ruchu na kamieniach lub muszlach innych mięczaków. IT.U.]

członowce, raki niższe, skorupiaki niższe (Entomostraca) — według nieaktualnej już dziś systematyki podgromada stawonogów

z gromady -»skoru-piaków, przeciwstawiana pan-cerzowcom. Należały do nich liścionogi (w szerokim tego słowa znaczeniu),

malżoraczki, widłonogi, śpiewki oraz wąso-nogi. Obecnie wszystkim tym grupom nadaje się rangę pod-gromad równorzędnych

pance-rzowcom. Nazwa cz. bywa jeszcze używana jako robocze określenie zbiorcze, nie zaś jako nazwa jednostki systematy-

cznej. [L.Ż.]

czteroskrzelne, zewnętrznomu-szlowe (Tetrabranchtd, Ectoco-chlia) — podgromada mięczaków z gromady -».głowonogów, Są

grupą niezmiernie starą, znaną już od kambru, która przeżyła okres wielkiego rozkwitu w erach paleozoicznej i mezozoicznej, do

dzisiaj zaś zachowała się tylko w liczbie około 6 gatunków z l rodzaju łodzika. Muszla cz. jest dwu-bocznie symetryczna,

spiralnie skręcona, wewnątrz podzielona poprzecznymi przegrodami na komory. U współczesnych cz. zwierzę przebywa w

ostatniej, największej komorze, a poprzednie są wypełnione gazem i służą jako pływak. Środek każdej przegrody jest przebity

małym otworkiem. Przez wszystkie kolejne otworki aż do pierwszej komory ciągnie się przedłużenie ciała w postaci cienkiej

rurki, zwanej syfonem, z licznymi zatokami krwionoś-

czworak

nymi. W jamie płaszczowej leżą 4 pierzaste skrzela. [T.U.]

czułkowce (Tentaculata) — typ -^bezkręgowców. Należą do nich wodne zwierzęta osiadłe lub żyjące w wytwarzanych przez

siebie rurkach. U większości cz. wyróżnią się 3 odcinki ciała: lofofor, epistom ł tułów. Lofofor, zazwyczaj kolistego lub

podkówkowatego kształtu, jest przednim, początkowym odcinkiem ciała z osadzanym na nim wieńcem czuł-ków służących jako

narząd do napędzania pokarmu i jako narząd oddechowy. Epistom stanowi przedgębowy odcinek ciała, występuje nie zawsze,

brak go np. u krężelnic. Tułów obejmuje pozostałą część ciała, w której mieszczą się wszystkie narządy wewnętrzne. Cz. mają

układ krwionośny. W rozwoju przechodzą przez stadium larwy typu -»-trochofory. Położenie ca. w systemie zwierząt nie jest

do tej pory dostatecznie wyjaśnione, co odzwierciedla się w nadawanych im nazwach — robakopodob-n e (Vermidea), mięczak o-

p o d o b n e (Molluscoidea) itd. Biorąc pod uwagę zasadniczy typ organizacji cz., należą one do wielkiego szeregu rozwojowego -

».robaków (Vermes), jednak wielkie różnice, które dzielą wchodzące w ich obręb gromady, świadczą, że drogi rozwoju tych

gromad rozeszły się bardzo dawno. Większość przedstawicieli cz. żyje w morzach, a stosunkowo nieliczne przystosowały się

do życia w wodach słodkich. Cz. są szeroko rozprzestrzenione w wodach całej kuli ziemskiej. Obejmują 3 gromady: foronidy,

ramie-nionogi i mszywioły. [J.M.B.]

czuprynka (Comatula) — rodzaj szkarłupni z .podrzędu

-^•liliowców pierzastych. Obejmuje formy o jaskrawym zabarwieniu, przeważnie czerwone. Pośrodku górnej, oralnej strony

niewielkiej tarczy mieści się gęba, na jej zaś skraju

— odbyt. Cz. pełzają po dnie za pomocą 10 ramion zróżnicowanych na dłuższe (do 25 cm), którymi posuwają się;

zwykle do przodu i łowią pokarm, oraz- krótsze, pozostające w tyle i przytrzymujące często produkty płciowe. Do podłoża

przyczepiają się 10 krótkimi wąsami. Należy tu szereg gatunków rozsiedlonych w płytkich morzach strefy tropikalnej. [L.2.1

czworak (Homola barbata) — gatunek stawonoga z sekcji

-^-krabów. Ma głowotułów długości do 3 cm, niemal prostokątny, z zaokrągloną krawędzią czołową, uzbrojoną w parzyste ząbki.

Podobne ząbki rozrzucone są na wierzchu przedniej części pancerza. Oczy znajdują się na smukłych u nasady, długich

słupkach. Wszystkie kończyny są obficie owłosione. Odnóża kroczne mają spłaszczony człon końcowy i szereg cierni

brzeżnych. Ostatnia, znacznie mniejsza od pozostałych para odnóży uniesiona jest do góry i zakończona pazurkiem chwytnym,

służącym do przytrzymywania na grzbiecie ciał obcych, służących do maskowania. Cz. występują na głębokości 50—

—700 m w całym tropikalnym oraz subtropikalnym Atlantyku do Morza Śródziemnego włącznie. [L.Ż.]

dafnia

dafnia, rozwielitka (Daphnia)

— rodzaj stawonogów z rzędu

->wioślarek. Długość ciała samic wynosi l—6 mm, a pojawiające się tylko okresowo samce są z reguły o połowę mniejsze.

Skorupka otecywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży, z których 2 przednie pary są wyraźnie większe oraz odmiennie

zbudowane. W zarysie owalna skorupka kończy się z tyłu długim, zaostrzonym wyrostkiem, zwanym igiełką ogonową. Głowa

duża, zaokrąglona, rzadziej zaostrzona, jest słabo 'oddzielona od tułowia. Samice rozradzają się przeważnie dzieworodnie,

składając jednorazowo 10—100 jaj. U d. występuje bardzo wyraźne zjawisko sezonowej zmienności kształtów, polegające

głównie na tym, że okazy wiosenne mają głowę zaokrągloną, a letnie — silnie wydłużoną i zaostrzoną. Do rodzaju d. należy

ponad 25 gatunków szeroko rozsiedlonych na wszystkich kontynentach. D. należą do najpospolitszych mieszkańców naszych

drobnych, wysychających okresowo zbiorników

Dafnia

wodnych. Spotkać je można także w stawach i dużych jeziorach, w wodach zakwaszonych i słonawych, a w Tatrach do

wysokość 2000 m n.p.m. [L.2.]

daktylogyrus (Dactylogyrus) — rodzaj płazińców z gromady

->'przywr monogenetycznych, charakteryzujący się tarczą czepną z 14 hakami brzeżnymi i 2 środkowymi, przednim końcem

ciała zakończonym 4 płatowatymi wyrostkami, 'obecnością 4 gruczołów głowowych oraz 2 par plamek ocznych. Jednym z

gatunków tego rodzaju jest Dactylogyrus vasta-tor, który pasożytuje na sfcrze-lach i skórze karpia i karasia, głównie (narybku.

Długość jego ciała wynosi 0,7—l mm. Przyczepiając się na przemian tarczą ezepną oraz wyrostkami w przodizie ciała, może

poruszać się, krocząc podobnie jak pijawka. Ma żółtniiki dobrze rozwinięte, a jajnik i jądro pojedyncze. Z jaja rozwija się

-yonkomiracidium, które pływa przez pewien czas w wodzie. Następnie razem z wodą dostaje się przez otwór gębowy do jamy

skrzelowej ryby, gdzie przyczepia się do skrzeli. Tarcza czapna, początkowo mała i bez 2 środkowych haków, rozrasta się

wtedy i pasożyt przybiera formę ostateczną. D. powodują wzmożone wydzielanie śluzu przez skrze-la, przerastanie ich tkanką

łą-oziną, martwicę i nierzadko śmierć narybku.'[M.S.]

dendronotus (Dendronotiłs) — rodzaj mięczaków z rzędu

-*nagoskrzelnych. Obejmuje

Dermanyssidae

gatunki mające ciało długości kilku centymetrów, o dość typowym kształcie wysmukłego, nagiego ślimaka, ale z grzbietu wyrasta

im 5—6 par skrzeli skórnych, które isą tak rozgałęzione, że d. wyglądają jakby niosły na sobie gęste zarośla krzaków (stąd nazwa

znacząca dosłownie "drzewogrzibiety").

Dendronotus

Podobnie rozgałęzione są też czułki i płaty przygębowe. D. na swej powierzchni są różowe lub czerwone, usiane brązowymi i

żółtawymi kropkami. Zamieszkują pełnosłone morza całej Ziemi. Żyją płytko przy brzegu na skałach i wśród łąk podwodnych,

wszędzie tam, gdzie rosną kolonie stułbiopła-wów (zwłaszcza z rodzaju -»-rurkowca), którymi się żywią, obgryzając ich polipy.

[T.U.]

Dendryphantes — rodzaj stawonogów z rodziny -*skahuno-watych, reprezentowany w Po'lsce przez 2 gatunki należące do

największych przedstawicieli tej rodziny w naszej faunie. Pająki te żyją przede wszystkim na gałęziach sosen, przy czym D.

hastatus występuje raczej na młodych sosen-kach, a D. rudis — w koronach

starszych sosen. Oba gatunki budują w czerwcu i lipcu duże (do 4 cm średnicy), białe oprzę-dy, w których samice składają jaja, a

następnie troskliwie pilnują ich aż do czasu, gdy młode pajączki staną się samodzielne. Przedstawiciele D. odgrywaj ą ważną rolę

w zwalczaniu szkodników sosny, zwla-

-szcza zwójki sosnóweczki. [J.P.l

denk&wce (Tabulata, Favositi-da) — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromiennych. Należą d& nich

formy wyłącznie kopalne, których większość żyła od górnego kambru do końca paleo-zoiku, a niektóre tylko występowały

jeszcze w mezozoiku. Tworzyły kolonie. Miały równolegle wobec siebie ustawione rurki szildeletowę, na przekroju koliste bądź

pryzmatyczne,'

•których nie oddzielała -».ce-nenchyma. W miarę wza-ostu ich wysokości (wskutek nieprzerwanego odkładania przez polipy

złogów wapiennych) polipy oddzielały się od ich dolnych, opuszczonych przez nie odcinków poprzecznymi denkami, czym

przypominają niektóre dziś- żyjące koralowce ośmiopromienne (np. organ-kowca). Septy d. przypominają wyglądem ikolce.

Jednym z pospolitszych przedstawicieli d. był palisadnik. [Z.S.]

Dermanyssidae — rodzina stawonogów z podrzędu ->-Para-sitiformes, obejmująca m.in. szereg ważnych gatunków pa-

sożytujących na gryzoniach i ptakach oraz (przypadkowo) na ludziach. Jednym z jej przedstawicieli jest Dermanys-sus gallinae,

pasożyt ptaków, występujący licznie zwłaszcza w kurnikach. Nocami ssie krew, powodując anemię i przy masowym

występowaniu

Oitflugia

padanie ptaków, a w dzień kryje się w szczelinach kurników i gniazd. Głodny atakuje także ssaki i ludzi i może zakażać ich

wirusem jednej z odmian zapalenia mózgu. Pokrewne gatunki przenoszą na gospodarzy również riketsje i mikroskopijne nicienie -

»-fi-larie. Gatunki z rodzaju Omi-thonyssus pasożytujące na pta- « kach i gryzoniach przenoszą -rickełtsje i różne wirusy.

Przedstawiciele kilku rodzajów żyją na błonach śluzowych jamy nosowej i płuc różnych kręgowców. [J.P.]

Diffiugia — rodzaj pierwotniaków z rzędu -»pełzaków skorupkowych. Obejmuje gatunki mające skorupki kształtu ba-nieczki,

gruszki lub wazonika, o długości 80—300 (HM, z jednym otworkiem, przez który wysuwa się pęk płatowatych • mbynóżek.

Otwór skorupki położony jest symetrycznie i czasami otoczony •zgrubieniem bądź osłonięty z jednej' strony wystającym

dziobem. D. tworzą swoją skorupkę przez doklej ainie do organicznej otoczki ziaren piasku, okrzemek itp. Młoda skorupka,

'która po-

Dlffiugta oblonga

wstaje podczas podziału komórki macierzystej, jest bardziej przejrzysta od starej, ponieważ proces doklejania cząstek ze

środowiska nie dobiegł do końca. Do rodzaju D. należy wiele gatunków. Stanowią one charakterystyczny składnik fauny dennej

rozmaitych drobnych, śródlądowych zbiorników wodnych. [A.J.K.]

Diplomonadida — rząd pierwotniaków z podgromady

->wiciowców zwierzęcych. Mają ciało o symetrii dwubocznej. 2 symetrycznie położonym jądrom towarzyszą również sy-

rneitryczne komplety organelli, a mianowicie 2 pałeczki osiowe przebiegające wzdłuż komórki oraz 6—8 wici: przednie, boczne,

środkowe i tylne. U D. nie wykryto procesów płciowych. Sposobem rozmnażania jest wegetatywny podział podłużny na 2

osobniki potomne. Większość D. stanowią gatunki pasożytnicze, występujące w jelitach i gruczołach trawiennych bezkręgowców

i kręgowców. W cyklu życiowym tworzą cysty inwazyjne wydalane wraz z kałem gospodarza. Jeden z gatunków D. —• Lamblia

intesti-nalis — jest groźnym pasożytem człowieka. [A.J.K.]

diplozoon (Diplozoon •parado-xum) — gatunek płazińca z gromady -^przywr monogene-tycznych. Długość jego ciała wynosi

4—11 mm. Pasożytuje na skrzelach ryb, głównie kar-piowatych. Ma prostokątną tarczę czepną z 4 parami klamer czepnych, bez

haków bocznych. Na przedzie znajdują się 2 małe przyssawki. Rozwijające się z zapłodnionego jaja

-»onkomiracidium jest równomiernie pokryte rzęskami i posiada wyodrębnioną tarczę czepną na końcu ciała. Po

dolarek piaskowy

pewnym czasie przyczepia się do skrzeli ryby, przekształcając się w larwę, zwaną dipor-pa. Diporpę charakteryzuje posiadanie

przyssawki znajdującej się pośrodku brzusznej strony ciała i niewielkich rozmiarów brodawki po grzbietowej stronie ciała. Tak

wykształcone larwy łączą się parami w ten sposób, że przyssawka jednego osobnika obejmuje brodawkę drugiegol Po jakimś

czasie połączenie staje się tak trwałe, że otwór płciowy otoczony przyssawką zrasta się z grzbietową brodawką, w której znaj

duje się otwór płciowy drugiego osobnika. Zrośnięcie się przewodów rozrodczych zapewnia krzyżowe zapłodnienie przez całe

życie d. Młody osobnik tylko wtedy rozwija się dalej, jeżeli połączy się z innym. D. jest pasożytem o niewielkiej

chorobotwórczości. [M.S.1

dłoń topielca -^korkowiec. długokleszcz -»-munida.

diugoodwlokowce (Macrura) — dawna jednostka systematyczna w obrębie skorupiaków, do której zaliczano ->.rakowce łącznie

z -^-krewetkami. [L.Ż.]

dłużlik (Cyathura) — rodzaj stawonogów z rzędu -»równo-nogów. Obejmuje gatunki o ciele dochodzącym do 3 cm długości,

barwy bladoźółtej z brunatnym rysunkiem. Mają one odwłok zakończony szerokim wachlarzykiem ogonowym, a głowę w

zarysie niemal prostokątną, z falistą krawędzią przednią i ze szczątkowymi oczami. Obie pary czuł-ków są krótkie. Rodzaj obej-

muje nieliczne gatunki, zasiedlające płytkie dno wszystkich niemal mórz. W zatokach

< Bezkręgowce

bałtyckich występuje Cyathwa carinata. [L.Ż.]

dodebardie (Daudebardwdae) — rodzina mięczaków z rzędu ->trzonkooc2)nych. Mają muszlę cienką, prześwitującą (u ga-

tunków krajowych), o średnicy 3—4 mm, bardzo małą w stosunku do całego ślimaka, który może 'mieć do 15 mm długości. Poza

Polską spotyka się d. dwukrotnie większe. D. wyglądają jak ślimaki nagie, którym na, końcu ciała przyczepiono muszlę jakiegoś

innego ślimaka, czterokrotnie mniejszego. Centrum rozmieszczenia tej rodziny leży w Karpatach. W Polsce żyją 3 gatunki d.,

wszystkie bardzo rzadkie, występujące wyłącznie w górach i na podgórzu. W dzień przebywają one w miejscach wilgotnych i

zacienionych, zagrzebane głęboko pod butwiejący-mi szczątkami roślinnymi, w rumowiskach skalnych lub w szczelinach skał. W

porze nocnej wychodzą na żer, na który składają się rozmaite niewielkie zwierzęta, jak dżdżownice, larwy owadów, a zwłaszcza

inne ślimaki włącznie z drapieżnymi szklarkami i mniejszymi okazami własnego gatunku. [T.U.]

dolarek piaskowy (Echinarach-

nius panna) — gatunek szkar-łupnia z rzędu -*pieniążkow-ców. Ma bardzo płaską, w zarysie kolistą skorupę, średnicy do 8 cm.

Jest pokryty delikatnymi, włoskowatymi kolcami, przypominającymi futerko, ponad które wysuwa nóżki am-bulakralne. Gęba

mieści się w centrum dolnej strony ciała, odbyt zaś na skraju skorupy. D. p. zamieszkują piaszczyste l muliste dno, gdzie

zagrzebują się za pomocą swych licznych nóżek. Zasiedlają chłodne wody północnego Oceanu Atlantyc-

doryda

kiego oraz Oceanu Spokojnego. [L.2.]

doryda (Archtdons tubercula-ta) — gatunek mięczaka z rzędu -»nagostorzetoych. Osiąga 11 cm długości, a kształtem przypomina

nieforemny kotlet. Jest 'konsystencji skórzastoga-laretowatej, barwy żółtawej w czerwonawe plamki. Na przednim końcu ciała,

na głowie, występują 2 czułki, w tyle zaś, na .grzbiecie, znajduje się od-

Doryda

byt otoczony rozetą z 9 pierzastych sfcrzeli skórnych. D. zamieszfcują .pełnosłone morza europejskie, od Morza Śródziemnego

do brzegów Norwegii. Żyją do głębokości kiltal metrów na dnie ska^stym. Żywią się nieoskorupionymi zwierzętami osiadłymi,

takimi jak gąbki, mszywioły oraz żachwy. [T.U.]

drakunkulus, robak medyński (Dracunculus medinensts) — gatunek obleńca z rodziny Dracunculidae, z gromady ->-ni-cieni,

umiejscawiający się w tkance podskórnej człowieka, małp, bydła, konia, psa l innych sisalków. Samiec długości 22—W mm,

samica — 320—

—1200 mm. Żywicielami pośrednimi są —>-oczliki. W jamie ciała tych organizmów larwy osiągają stadium inwazyjne. Człowiek

i zwierzęta zarażają się iprzez picie wody z pływającymi w niej zarażonymi ocz-likami. W żywicielu ostatecznym larwa dostaje

się do układu krwionośnego lub chłonnego, a następnie przedostaje się do tkanki podskórnej. Przez powstały w miejscu obecności

pasożyta wrzód samica wysuwa na zewnątrz .przedni koniec , ciała. Po pewnym czasie oskó-rete pasożyta rozrywa się, a przez

powstający otwór wydostaje się macica, która przy zetknięciu się z wodą pęka, co powoduje wydostawanie się larw. Trafiające

do wody larwy (połykane są przez oczlikŁ D. występugą w krajach tropikalnych Afryki oraz Ameryki. [M.S.]

drewniaki (Lithobiomorpha) — rząd stawonogów z gromady

-»iparec'zni!ków. Mają ciało złożone z 18 segmentów, dość krótkie i zwarte, długości do 45 mam, a nogi średniej długości w

liczbie 15 par. Dzięki charakterystycznemu przemiennemu ułożeniu szerokich i wąskich segmentów ciało tych

Drewniak z rodzaju Utliobim

dwuskrzelne

wijów jest •dość sztywne, co zapewnia im znaczną szybkość biegu. Mimo jadowitości d. ich ukąszenie jest niegroźne dla

człowieka, gdyż wydzielają niewielką ilość jadu, a przy tym większość gatunków nie może przebić skóry ludzkiej swymi

szczęfconóżami. Spośród około 1100 znanych gatunków d. mniej więcej 25 występuje w Polsce. Spotkać je można w ściółce

suchszych lasów, pod korą drzew, w próchniejących pniakach oraz pod kamieniami. [W.S.1

drucieniec -^gordius.

dwoibka {Diphyes) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->rurko-pławów. Kolonia odznacza się parą wielkich dzwonów pływ-nych,

ustawionych naprzeciw siebie ipo obu stronach szczytu pnia. U gatunku Diphyes acu-minata gonofory żeńskie i męs-sfkie

występują w oddzielnych koloniach, u innych gatunków — w tych samych. [Z.S.]

dwuklapowce (Tamanovalva-cea) — rząd mięczaków z pod-gromady -^tyłosfcrzelnych. Dorosłe mają muszle z 2 połówek,

połączonych " zawiasowo jak muszla małżów. Muszla ta jest zamykana za pomocą mięśnia zwieracza łączącego obie połówki. D.

zamieszkują przybrzeżne wody ciepłych mórz. Żyją na dużych glonach lub na trawie morskiej, których sokami lub tkankami się

żywią. Zostały odkryte 'dopiero w 1959. Należy do nich m.in. Tn-manoualua limax z Morza Japońskiego. [T.U.]

dwuparce -»fcpocionogi.

dwuprzedsionkowce (Diotocar-dta) — rząd mięczaków z pod-gromady -^iprzodoskrzelnych.

W jamie płaszczowej mają 2 lub l skrzele, w sercu zaś 2 przedsionki. Jeżeli występuje tylko l sikrzele, to przedsionek serca ipo

przeciwnej stronie jest szczątkowy. D. są prawie wyłącznie morskie, rzadko słodikowodne. Te ostatnie reprezentuje m.in.

rozdepka rzeczna. IT.U.]

dwurzęsica (bipinnaria) — forma larwalna -^-rozgwiazd. Powstaje z gastruli. Jest dwubo-oznie symetryczna z .zaznaczonymi

zawiązkami ramion. U jednych gatunków przekształca się w stadium larwalne zwane -^ramienicą, u innych — beapośrednio w

ostatecznie ukształtowaną, małą rozgwiazdę. [T.S.]

dwuskrzelne, wewnętrzno-muszlowe (Dtbranchtd, Endo-cochlia) — podgromada mięczaków z gromady -»-głowono-gów.

Należą tu zwierzęta wysoko uorganizowane, pod wieloma względami górujące nad wszystkimi bezkręgowcami. Mają one

muszlę całkowicie obrośniętą płaszczem, silnie uwstecznioną, niekiedy szczątkową. Na głowie występuje 8—10 ramion

opatrzonyci przyssawkami. Lejek tworzy silnie umięśnioną rurkę, dzięki czemu d. mogą wystrzykiwać wodę z dużą siłą i,

wykorzystując odrzut, wykonywać nawet bardzo gwałtowne skoki. Oczy d. są duże i wysoce sprawne, podobne w szczegółach

budowy do oczu kręgowców. W gardzieli znajdują sit 2 konchiolinowe szczęki c kształcie papuziego dzioba oraz język pokryty

tarką z nielicznych, stosunkowo dużych zębów. Gruczoły ślinowe wydzielają jad służący do zabijania zdobyczy. W pobliżu

odbytu znajduje się ujście worka czer-

dziesięcionogi

nidłowego, w którym gromadzi się wydzielina gruczołu czerni-dłowego — ciemny barwnik, wystrzykiwany przez zwierzę w

razie zagrożenia. Obłok wy-strzykniętego czernidła może przypuszczalnie odstraszyć lub zmylić napastnika. D. są bardzo

szybkie i zręczne, co wiąże się z ich drapieżnym trybem życia. Niektóre wykazują wysoki stopień inteligencji. Wiele gatunków d.

jest poławianych, a niemal wszystkie uważa się za bardzo smakowite. W skład d. wchodzi rząd dziesięciornic oraz ośmiornic.

[T.U.]

dziesięcionogi (Decapoda) — rząd stawonogów z podgroma-dy -»pancerzowców. Obejmują skorupiaki o różnorodnych

kształtach. Poza licznymi drobnymi przedstawicielami, których rozmiary nie przekraczają kilku centymetrów, należą tu

największe współcześnie żyjące stawonogi, o długości ciała dochodzącej prawie do l m oraz o ciężarze do 20 kg. Dz. są zwykle

koloru szarawego lub brunatnego bądź też mniej lub bardziej przeźroczyste. Szereg gatunków jest jednak niezwykle pięknie

ubarwionych. Ciało dz. składa się ze zwartego głowofrulowia, pokrytego jednolitym pancerzem, oraz rozmaicie wykształconego

odwłoka, który bywa wydłużony i zakończony wachlarzem ogonowym, miewa postać zwężającego się worka, ukrytego za-

zwyczaj w muszli ślimaczej, bądź też ulega redukcji do niewielkiej płytki, podwiniętej pod głowotułów. 3 przednie pary odnóży

tułowiowych zmienione są w dwugałęziste szczękonóżą( a 5 pozostałych par stanowią jednogałęziste odnóża kroczne, z których

część zakończona jest szczypcami. I para szczypiec (kleszczy)

osiąga często znaczne rozmiary. Odnóża odwłokowe u prymitywnych form służą do pływania, jednak u większości

przedstawicieli są one mniej lub bardziej uwstecznione, u samic przystosowane do noszenia jaj do czasu wylęgu larw. U samców

I para odnóży odwłokowych .wyróżnia się budową, stanowiąc narząd kopulacyjny. Rząd dz. obejmuje około 10 000 gatunków

żyjących w większości na dnie mórz, zasiedlających zarówno strefę brzegową, jak też wielkie głębiny Oceaniczne. Tylko

niewielka liczba gatunków przystosowała się do środowiska słodkowodnego, a jeszcze mniejsza — do lądowego. Dz. występują

głównie w strefie tropikalnej, liczba zaś mieszkańców krain polarnych jest znikoma i brak w nich całkowicie gatunków lądowych.

W obrębie rzędu dz. wyodrębnia się 2 podrzędy: krewetki i cho-daczfai. Dz. mają doniosłe znaczenie użytkowe. Spożywane były

od zamierzchłych czasów. Obecne ich polowy światowe wynoszą około 3 min ton rocznie. Najwięks2e znaczenie mają krewety,

stanowiące ponad 50°/o światowych połowów skorupiaków. [L.2.1

dziesięciornice (Decabrachia) — rząd mięczaków z podgromady -»-dwuskrzelnych. Muszla, aczkolwiek całkowicie obrośnięta

płaszczem, zachowuje jeszcze u niektórych d. pewne cechy muszli czteroskrzelnych. D. mają 10 ramion (stąd ich nazwa), w tym

8 ramion krótkich, pokrytych przyssawkami na całej swej długości i nie-wciągalnych, oraz 2 bardzo długie ramiona chwytne,

które mogą być- całkowicie wciągane do pochewek i mają przyssawki tylko na swych łyżkowate

dżdżownice

rozszerzonych zakończeniach. Przyssawki są osadzone na krótkich trzonkach, a ich krawędzie wzmocnione konchio-linowymi

pierścieniami, nieraz ostrymi, zębatymi lub wręcz przekształconymi w haki czy pazury. Worek trzewiowy jest obrzeżony mniej

lub bardziej rozwiniętymi płetwami. D. doskonale pływają. Przy ruchu powolnym używają płetw, do gwałtownych

przyspieszeń służy im odrzut strumienia wody wystrzykniętego przez lejek. Ponieważ wylot lejka mogą skierować w dowolną

stronę, pływają odrzutowo równie sprawnie do przodu i do tyłu. Zamieszkują wszystkie pełno-słone morza i wszystkie oceany

świata. Niektóre żyją przy dnie, inne zaś pelagicznie, w toni wodnej, nieraz na głębokości kilku tysięcy metrów. Niektóre gatunki

głębinowe odznaczają się niezwykłymi kształtami. Wiele z nich ma narządy świetlne (fotofory), niekiedy rozmaitych rodzajów,

które świecą różnymi barwami. [T.U.]

dziobosznik (Lynceus brachy-urus) — gatunek stawonoga z rzędu -ł-muszelkowców. Ma niemal kolistą muszelkę długości do 4

mm, pozbawioną pierścieni przyrostowych. Bar-dao charakterystyczna głowa tworzy u samicy rodzaj potężnego dzioba,

wychylającego się spod muszelki (stąd nazwa). Samica ma 12 par odnóży tułowiowych, samiec — tylko 10 par. Odwłok jest

silnie skrócony i pozbawiony odnóży. W przeciwieństwie do większości muszelkowców dz. żyje przeważnie w toni wodnej,

pływając stroną brzuszną ku górze. Rozchyla przy tym szeroko muszelkę, w związku z czym odnóża tułowiowe mogą być

pomocne przy pływaniu. Dz. zasiedla drobne zbiorniki wodne, zwłaszcza kałuże śródłąko-we, rozlewiska rzeczne itp. Rozwija

się wiosną, przeważnie w okresie od kwietnia do czerwca, żywiąc się mikro-planktonem oraz martwą materią organiczną. Jest

gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji. W Polsce należy do pospolitszych liścio-

nogów. IL.Ż.]

dziwoglówka (Siphonophanes grubii) — gatunek stawonoga z podgromady -»-skrzełonogów. Skorupiak ten dorasta zwykle do 4

cm (niekiedy do 10 cm) długości. Jest barwy subtelnie pomarańczowoczerwonej. Ciało dz. jest bocznie ścieśnione i ma 11 par

trójgałązkowych odnóży pływnych. Na czole samca sterczy charakterystyczny guz. Dz. jest szeroko rozsiedlona w chłodnych,

okresowo wysychających zbiornikach słod-kowodnych Eurazji. W Polsce środkowej i północnej należy do dość pospolitych

mieszkańców rowów i kałuż śródleśnych, rzadziej śródłąkowych lub śródpolnych. Długość życia osobniczego zależy w znacz-

nym stopniu od temperatury środowiska. W wodzie o temperaturze 5°C dz. żyją ponad 3 miesiące, natomiast w temperaturze

kilkunastu stopni — niespełna 2 miesiące. W naszym klimacie dz. wykluwają się wczesną wiosną, a giną już w maju, składając

uprzednio grubo otorbione jaja na dnie zbiornika. [L.Ż.]

dżdżownice (Lumbricidae) — rodzina pierścienic z gromady -ł-skąposzczetów. Są wydłużonego kształtu i mają wyraźnie

zaznaczającą się segmentację. Zabarwienie ciała bywa różne,

dżdżownice

od żółtawego iprzez czerwono-bruinatne do zielonkawego, a nawet (niemal czarnego. Barwa zmienna jest także w obrębie

poszczególnych gatunków. Niektóre gatunki wydzielają fosforyzujący śluz, dzięki czemu świecą w ciemności. Długość ciała dź.

waha się od 2 do 30 om (największa w Polsce i najpowszechniej znana dż. Lumbrictis terrestris osiąga 20—30 cm długości). Na

każdym pierścieniu ciała dż. znajduje się 8 krótkich szczecinek, umiejscowionych parami blisko siebie. Siodełko 'ma czasem po

stronie brzusznej żeberka lub gruczołowate zgrubienia. Płat czołowy (pokrywa [pierwszy pierścień całkowicie lub tylko

częściowo. Uwidaczniające się na poszczególnych pierścieniach po stronie brzusznej parzyste otworki są ujściami narządów

wydalniczych. Po stronie brzusznej znajdują

się także, na określonych dla danego gatunku pierścieniach, 2 pary otworków prowadzących do zbiorników nasiennych, para

otworów jajowodów i para otworów nasieniowo-dów. W systemie krwionośnym dż. naczynia okrężne występujące w przednim

odcinku ciała maiją umięśnione, pulsujące ścianki i stąd nazywane są "sercami". Krew jest najczęściej czerwona i nadaje zabar-

wienie ciału dż. Metamerycz-nie, parami rozmieszczone ne-frydlia składają się z orzęsio-nego lejka, przewodu i ujścia na 'boku

ciała. Narządy rozrodcze skupione są w określonych dla danego gatunku pierścieniach .przedniej połowy ciała. Narządy płciowe

męskie składają się z 2 par jąder, pęcherzyków nasiennych oraz z kanalików wyprowadzających, rozpoczynających się lejkiem i

przechodzących w parzysty na-

Kopulaeja l powstawanie kokonu u dżdżownic

A — kopulujace dżdżownice; B — tworząca się na siodełku "mufka", z której powstanie kpkon; C — przesuwanie się "mufki" ku

przodowi ciała; D — powstały z "mufki" kokon

sieniowód. Narządy płciowe żeńskie' składają się z pary jajników oraz z 2 par zbiorników nasiennych. Jak wszystkie

skąposzczety, dż. są obojnaka-mi i rozmnażają się przez zapłodnienie krzyżowe (większość gatunków z rodzaju Allolobo-phora

i Lumbricus) lub także albo wyłącznie partenogene-tycznie (Allolobophora rosey, l gatunki z rodzaju Dendrobae-na, Octolasium i

Eiseniella). Kokony zawierają po kilka jaj, ale zwykle tylko z jednego z nich wylęga się młoda dż. Na ogół dż. penetrujące głębsze

warstwy gleby składają mniej kokonów niż żyjące w warstwach powierzchniowych. Jaja dż. mogą przebywać w glebie nawet

dłuższy okres, nie podlegając rozkładowi, gdyż kokony zaopatrzone są w substancje balkteriostatyczne lub bakteriobójcze.

Rozwój dż. do stadium dojrzałego do rozrodu trwa zależnie od gatunku I warunków środowiska od kilkunastu do ponad 40

tygodni. W warunkach środkowej Europy dż. wydają zwykle potomstwo raz do roku, ale np. kompostowy gatunek dż. Etse-nia

foetida ze względu na krótki rozwój (12-tygodniowy) rozmnaża się 3—4 razy w roku. Dojrzałe dż. żyją na ogół do kilkunastu

miesięcy. Dż. są niemal wyłącznie formami lądowymi. Przebywają w glebie lub środowiskach glebopodo-hnych — w stosach

kompostu, w próchnicy, nawozie. Gatunkiem annfibiotycznym jest Eiseniella tetraedra. Niektóre gatunki, np. Lumbricus terre-

stris, Octolasium lacteum, Ei-senia rosea i Dendrobaena ru-btda, jeśli dostaną się do wody słodkiej, mogą w niej przebywać nawet

przez dłuższy czas, nie znoszą jednak wód słonych. Optymalnym środowiskiem dż.

są gleby o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowego, o dużej ilości szczątków organicznych, odpowiednim

składzie mechanicznym (niewiele twardych części szkieletowych, niezbyt duża zwięzłość i niezbyt duża syp-kość) oraz

stosunkowo wilgotne. Stąd najwięcej dż. spotyka się w glebach ogrodów, żyznych łąte, lasów z .próchnicą muli, natomiast

znacznie mniej — w kwaśnych .glebach borów iglastych i w glebach torfowych. W warunkach optymalnych liczba okazów może

dochodzić do 400 na l .m2. Wśród dż. istnieją zarówno gatunki stenotopowe, jak i eury topowe. Niektóre z tych ostatnich szeroko

się rozprzestrzeniły dzięki , stosunkowo niewielkim rozmiarom, obojnactwu i stosunkowo wysokiej zdolności regeneracji. Jedne

gatunki dż. budują pionowe, inne — poziome chodniiki w glebie i w zależności od stadium rozwojowego oraz od pory roku

zakładają je płycej lub głębiej. Poziome chodniki w .powierzchniowych warstwach gleby tworzą zwykle mniejsze dż., z czerwoną

pig-mentacją, dzięki której są mniej wrażliwe na działanie światła. Dż. żyjące głębiej w glebie, a pobierające jedynie z jej

powierzchni pokarm, są jaśniej zabarwione, zwykle z przewagą koloru jasnoszarego. W dzień dż. przebywają w glebie, a w nocy

oraz w dni wilgotne i pochmurne wychodzą na powierzchnię i wciągają do norek cząstki roślinne. Pobierają pokarm wraz z całym

substratem glebowym. W procesie trawienia, przy udziale bogatej mikroflory przewodu pokarmowego, następuje mechaniczne

wymieszanie i chemiczne związanie niezresorbo-wanego, koloidalnego, argani-

dżdżowniczka

canego i mineralnego materiału glebowego, a z kolei wydalenie gruzełek prochniczno-mineral-nych. Składane na powierzchni gleby

wydaliny zapobiegają sklejaniu się ściółki, a zawarte w nich czynne substancje biologiczne sprzyjają rozkładowi resztek

organicznych. Tylko nieliczne gatunki europejskie odkładają wydaliny wyłącznie na powierzchni, większość pozostawia je także

w glebie. Dż. przepuszczają przez przewód pokarmowy średnio około 1000 kg gleby na l ha w ciągu 6 miesięcy. Dzięki temu

partycypują w przemieszaniu i spulchnieniu gleby, w jej na-wilgacaniu, wietrzeniu i alka-lizacji. Przez swoją działalność dż.

przyczyniają się do tworzenia struktury gruzełkowej gleby, do jej wzbogacenia w saprofityczne mikroorganizmy, do

przyśpieszenia mineralizacji próchnicy i do akumulacji w glebie witaminy Big, sprzyjającej rozwojowi roślin. Znaczenie dż. dla

żyzności gleby pierwszy opisał Darwin (1881). Dotąd poznano około 220 gatunków, a w Polsce stwierdzono występowanie 28

gatunków dż. [M.G.]

dżdżowniczka (Lumbriculus variegatus) — gatunek pierścienicy z rodziny -».dżdżowni-czek. Ma ciało wydłużone, podobne

do dżdżownic, o zabarwieniu czerwonym do czarno-brunataego, często z zielonym połyskiem metalicznym. Do-

ecbinokok -»ibąblowiec.

echinopluteus — larwa ->-je-żowców. Ma on 4—6 par dłu-

chodzi do 80 mm długości. Rozmnaża się najczęściej bezpłciowo, przez podział osobników. Porusza się wykonując szybkie

wijące ruchy. Żyje w mule i wśród roślinności u wybrzeży wód śródlądowych oraz mórz, rzadziej w wilgotnej ściółce leśnej.

Żywi się resztkami organicznymi. Jest gatunkiem pospolitym, eurytopowym, znanym z całej niemal Europy i Ameryki

Północnej. W Polsce .bywa spotykana od wybrzeży Bałtyku po Tatry. [M.G.]

dżdżowniczki (Lumbriculidae) — rodzina pierścienic z gromady ->skąposzczetów. Mają ciało wydłużone, o budowie bardzo

podobnej do dżdżownic,. lecz są zwykle mniejszych od nich rozmiarów (stąd nazwa). Zabarwienie bywa zwykle czerwonawe

lub brunatnawe. Szczecinki występują co najmniej po 2 w pęczkach. Obok rozmnażania płciowego często spotykane jest

rozmnażanie bezpłciowe przez podział osobników na części, z których regenerują nowe okazy. Dż. są szeroko

rozprzestrzenione. 2 Europy znane są stosunkowo nieliczne gatunki, z terenu Polski zaledwie około 10, w tym większość z gór.

Dż. żyją najczęściej w przybrzeżnej strefie śródlądowych zbiorników wodnych oraz mórz, w-wilgotnej ściółce i glebie.

Większość gatunków jest de-trytusożerna. [M.G.)

gich -wyrostków (ramion) oraz szkielecik wapienny, składający się z wydłużonych pałeczek. Ciało jego jest początkowo

ega

dwubocznie symetryczne. W czasie rozwoju przecnodzi sfeomipliikowane przeobrażenia, przekształcając się stopniowo W

postać dorosłą o symetrii promienistej. [T.S.]

echlurus (Echiurus echiurus} — gatunek pierścienicy z gromady -4-szczetaic. Jest kształtu walcowatego, zwężającego się nieco

ku tyłowi. Stosunkowo krótki i rynienkowaty płat przedgębowy rozszerza się w przedniej części. Ciało ma zabarwienie

szarożółte, z pomarańczowym, zdobnym w po-

schemat budowy echlurusa l — grzbietowe naczynie krwionośne; 2 — kieszonki ze szczecinkami brzusznymi; 3 — metanetrydia;

4 — brzuszne naczynie krwionośne; 5 — brzuszny pień nerwowy;

6 — jelito tylne; 7 — gonada;

8 — odbyt

dłużne brunatne pasy płatem przedgębowym. Długość ciała wynosi 7—15 cm. W jego przedniej części, po stronie brzusznej,

znajdują się 2 duże, złocistożółte, hakowate szczecinki, a na tylnym końcu — 2 wieńce szczecinek. Brodawki ułożone są

pierścieniowato. Między 21 a 23 pierścieniem większych brodawek występuje 4—5 pierścieni drobnych bro-daweczefe. E.

żywią się detry-tusem. Żyją na plażach w strefie pływów, pojedynczo, w kanalikach (.w kształcie litery U) o głębokości do 30

cm, na wybrzeżach północnego Atlantyku, Oceanu Spokojnego i Morza Północnego ipo Kattegat. Są używane jako przynęta dla

ryb. [M.G.]

efira, efyra ^ephyra) — młodociana postać meduzy ->krążko-pławów, powstająca wskutek strobilacji scyfopolipa albo

bezpośrednio z larwy -»,pla-nuli. Ma średnicę niewielu milimetrów (np. e. chełbi około 3 mm) i kształt ośmioramien-nej gwiazdy..

Na każdym z jel ramion w małym brzeżnym wcięciu znajduje się ->ropa-Uum. Z biegiem czasu kąty między ramionami

wypełniają się i zaokrąglają, co nadaje e. postać formy dorosłej. [Z.S.]

ega (Aega) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-równonogów. Obejmuje gatunki długości do 7 cm, o ciele spłaszczonym, w zarysie

owalnym. Duża płytka ogonowa jest na końcu płasko ścięta lub zakończona l, rzadziej 2 albo 3 wyrostkami. Znaczną część

głowy zajmują ogromne oczy (niekiedy zlewające się pośrodku), świadczące o drapieżnym trybie życia. E. przytwierdzają się

mniej luł> bardziej trwale do rozmaitych ryb i żywią się ich krwią, któ-

eleuterozoa

epitokla

rą wysysają przez utworzone w skórze ranki. Obejmują kilkadziesiąt gatun&ów występujących we wszystkich pełno-słonych

morzach. Wiele z nich pasożytuje na rybach użytkowych, zwłaszcza na dorszu. ilL.Z.]

eleuterozoa (Eleutherozoa) — podtyp z typu ->szkarłupni. Obejmuje wolno żyjące zwierzęta, należące do 4 gromad:

strzykw, rozgwiazd, jeżowców i wężowideł. [L.Ż.]

elpidia (Elpidia) — rodzaj szkarłupni z rzędu -»straszy-kowców. Obejmuje formy mające ciało długości 2—5 cm, lekko

spłaszczone, w zarysie owalne. E. zaopatrzone są w bardzo nieliczne (zwykle tylko 4 w jednym rzędzie), lecz ogromne nóżki

ambulakralne:

brzuszne (kroczne) i grzbietowe (brodawkowate). Skierowaną ku •dołowi gębę otacza 10 pal-cowatych czułków o kilku ma-

leńkich wierzchołkach. E. reprezentują gatunki będące typowymi imieszikańcami wielkich głębin 'oceanicznych, bytującymi ma

głębokościach 4000'— 9500 m. [L.Z.]

embletonia blada (Embletonia pallida) — gatunek mięczaków z rzędu -»nagosterzetoych. Ma ciało wysmukłe, 'długości 7 mm. Na

głowie znajdują się 2 długie, nitkowate czułki. Wzdłuż boków grzbietu są osadzone skrzela, tworzące. 5 par pęczków, po 2—3

listków w każdym pęczku. Barwa ciała jest białawożółtawa. E.b. zamieszkują morza europejskie, od Morza Śródziemnego do

brzegów Anglii. Jako niewrażliwe na niskie zasolenie, zasiedlają też Bałtyk. Najczęściej przebywają wśród roślin wodnych,

zwłaszcza morszczynów, a w wodach silnie wyśledzonych —

wśród (rdestelic. Żywią się po-liipanu stułbiopławów kolonialnych, głównie z rodzaju ->-ga-lęzatki i -»obeliL Występują, zdaje

się, wzdłuż całego naszego wybrzeża. [T<U.]

Entodiniomorpba — rząd pierwotniaków z podgromady ->Spirotricha. Wymiary ich w zależności od gatunku wahają się w

granicach 30—100 (im. Orzęsienie ciała jest zredukowane do przygębowego wieńca błonek, a u większości gatunków — do 2

wieńców błonek zbudowanych ze zlepionych rzęsek. Drugi wieniec znajduje się na stronie grzbietowej za wieńcem gębowym.

Przygębo-

Schemat budowy Entodłnitwnorpha l — mafcronuMeus; 2 — miteonu-kleus; 3 — wodmczka tętniąca; 4 — rzęskowe btonki

przygębowe; f — cytostom; 6 — wloklenka kurczliwe; 7 —• wodiniczki pokarmowe;

8 — kolce

wy wieniec błonek prowadzi do komórkowego ,/rtworu gębowego" i opasuje tzw. dysk, stano. wiący przednie uwypuklenie ciała.

Zarówno dysk, jak i wieniec błonek mogą być wciągane w głąb feomórki E. przez skomplikowany system włókienek

kurczliwych. Pokarm dostaje się do wnętrza cytoplazmy trawiennej, oddzielonej systemem błon cytoplazmatycznych od

pozostałej cytopilazmy. Błona komórkowa jest uszitywniona przez podłużne płytki szkieletowe. W tyle ciała występują

charakterystyczne dla 'poszczególnych rodzajów czy gatunków usztywnione wyrostki ciała w postaci kolców. Znaczna

większość gatunków to symbionty występujące w żwa-czu zwierząt przeżuwających, a tylko niektóre gatunki żyją w odbytnicy

małp. E. stanowią jedną z najbardziej wyspecjalizowanych grup orzęsków. W ł cm» żwacza bydła znajduje się l—2 000 000

okazów E. Rola E. w żwaczu jest dyskusyjna. Z jednej strony stwierdzono, że mają one zdolność rozkładania błonnika zawartego

w paszy roślinnej spożywanej przez przeżuwacze, które nie wytwarzają enzymów do jego trawienia. Wydawałoby się więc, że

obecność E. w żwaczu jest koniecznym warunkiem odżywiania się pokarmem celulozowym. Zwacz stanowiłby ogromną

hodowlę E.,' które z kolei trawione w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego byłyby głównym źródłem pokarmu dla

organizmu żywi-cielskiego. Inne doświadczenia wykazały jednak, że wbrew oczekiwaniom zwierzęta po-zibawione E. rozwijają

się normalnie, a więc że faktyczna rola E. jest znikoma. Fakt ten tłumaczy się zdolnościami ce-lulolitycznymi bakterii również

występujących w żwaczu. Co więcej, nie wyklucza się, że owe bakterie znajdują się na terenie cytoplazmy E., a więc, być może,

pierwotniaki te nie wytwarzają same enzymów ce-lulolitycznych i zdolność tę

mają jedynie bakterie znajdujące się w ich organizmie. (Tabl. I). [A.J.K.1

eoUdia -».wełpa.

EpistyUs — rodzaj pierwotniaków z podgromady -»-wieńco-rzęsych. Obejmuje gatunki kolonijne. Budowa poszczególnych

osobników, jak i kolonii, oraz ich wymiary są zbliżone do budowy i wymiarów gatunków ->Carchesiwn. E. różnią się jednak od

tych ostatnich tym, że w ich nóżkach nie występują włókienka kurczliwe. Liczne gatunki E., przytwierdzone na ogół do

drobnych zwierząt, występują w wodach słonych i słodkich. Spotyka się je także masowo w biologicznych oczyszczalniach

ścieków. Często służą jako organizmy wskaźnikowe do oznaczania stopnia zanieczyszczenia wody. Są znane z Eurazji, Australii

i z obu Ameryk. [A.J.K.]

epitokia — zjawisko rozrodu występujące u licznych ->-wie-1'oszczetów. Polega ono na odrywaniu się od 'dojrzałego płciowo

osobnika przednich lub (częściej) tylnych segmentów, zawierających jaja i plemniki. Ta część ciała, zwana epitokal-ną, odtwarza

czasem pierścień gębowy i ipo podpłynięciu pod powierzchnię morza rozpada się, uwalniając gamety, tak że do ich połączenia

dochodzi w środowtefcu zewnętrznym. Część epitokalna przed oderwaniem się od reszty ciała ulega zmianie zabarwienia oraz

zmianom strukturalnym, jak zwiększenie parapodiów, poszerzenie i spłaszczenie eegmen-tów, uwstecznienie jelita i mięśni. U

niektórych gatunków (np. z rodzaju Autolytus) już wówczas 'odtwarza l lub kilka

epHokia______________

pierścieni gębowych i następnie zwierzę rocpada się na 2 lub większą liczbę osobników.

____________60

Pozostała część ciała, zwana atokalną, regeneruje utracone segmenty. [T.S.]

erpobdeUa

ergasilus, brzuchatek, wesz rybia {Ergasilus sieboldi) — gatunek stawonoga z podrzędu

->-oczlikowców. Długość samicy dochodzi do 1,3 mm, samca — do 1,1 mm. Ciało o gruszkowa-tym kształcie, z tyłu klinowato

zwężone, zakończone jest szczątkowym odwłokiem. Larwy i stadia młodociane prowadzą swobodny tryb życia w toni wodnej.

Po upływie 2—3 miesięcy od momentu porzucenia osłonek jajowych następuje zapłodnienie, po czym samce giną, a samice

osiadają na skrzelach ryb słodkowod-nych, przytrzymując się czuł-kami II pary, wykształconymi w postaci potężnych haków.

Ranią one rybę, po czym w rankach rozwija się często pleśniawka, dla gospodarzy o wiele groźniejsza od samego skorupiaka. E.

jest pospolitym mieszkańcem naszych stojących i wolno płynących wód słodkich, a także słonawowod-nyeh zalewów i jezior

przymorskich. Pasożytuje przede wszystkim na mało ruchliwych rybach słodkowodnych, np. na szczupaku, linie itp., powodu-

jąc chorobę zwaną ergazy-lozą. [L.2.].

ero (Ero) — rodzaj stawonogów z rodziny Mimetidae, z podrzędu -^pająków wyższych. Obejmuje gatunki niewielkie, długości

ciała 2,5—

—ł mm, o odwłoku pokrytym kilkoma parami garbków, wyspecjalizowane w łowach na inne pająki. Na przykład powolny ł

niezdarny z pozoru Ero furcata w trakcie łowów naśladuje zaloty samców pająka Meta segmentata, polegające na wprawianiu w

rytmiczne drgania sieci samicy i trwające przez kilka godzin. Wkroczenie Ero furcata. na sieć samicy Meta segmentata płoszy na-

tychmiast zalecające się samce. Drapieżca wprawia sieć ofiary w identyczne drgania jak za-lotnicy i całkowicie wprowadza tym w

błąd ofiarę. Po trwających przez 3 godziny zalotach drapieżca zbliża się na dostateczną odległość do mię przeczuwającej

zagrożenia samicy Meta segmentata. Jeden cios szczękoczułków, połączony z wstrzyknięciem jadu, kończy łowy. E.

reprezentowany jest na terenie Polski przez 4 gatunki. [J.P.]

erpobdeUa (Erpobdella) — rodzaj pierścienic z rzędu -wpija-wek gardzielowych. Reprezentujące ją gatuniki mają ciało

wydłużone, na ogół smukłe, mniej lub więcej grzbietowo--brzusznie spłaszczone, muskularne, twarde i stosunkowo szorstkie,

pokryte licznymi drobnymi gruczołami. Zabarwienie bywa zmienne także w obrębie gatunku, zwykle brunatne lub szare, rzadziej

jaskrawe, z charakterystycznym deseniem na grzbiecie. Spód ciała jaśniejszy, zwykle jednostajnie zabarwiony, pozbawiony jest

plam. Długość ciała leży najczęściej -w granicach 4—6 cm. Występują 3—4 par oczu. Na ogół dość drobne, wyodrębniające się

siodełko obejmuje XV i XVI pierścień. Kokony składane są na roślinach, kamieniach i innych obiektach znajdujących się w

wodzie. Młode pijawki opuszczają kokon przez otwór powstały po odpadnięciu jednego z dwu "koreczków". Gatunki z rodzaju

e. żyją w wodach śródlądowych całej Palearkty-ki, prawdopodobnie także w Ameryce Środkowej i Północnej. Większość

gatunków jest eurytopowych, kosmopolitycznych. W Polsce występują 4-gatunki: JSrpobdeHa monostria-

esteria

ta, jedyny u nas gatunek pijawki występującej w potokach górskich, Erpobdella nigricol' lis, pospolita, rzadka jedynie na pogórzu

i w górach, Erpob-della octoculata, jeden z najpospolitszych w Polsce gatunków pijawek, oraz Erpobdella testacea, występująca

głównie w jeziorach nizinnych. E. są w zasadzie pasożytami lub drapieżnikami. Żywią się wodnymi bezkręgowcami, rybami, ża-

bami, a sporadycznie atakują także człowieka. Okresowo odżywiają się także resztkami organicznymi. Gatunki krajowe, ze

względu na niewielkie rozmiary, zjadają przede wszystkim drobne pierścienice, owady, a także skorupiaki wodne. [M.G.]

esteria (Estheria) — rodzaj prymitywnych stawonogów z rzędu -»-muszelkowców. Należą tu licane gatunki zasiedlające głównie

słonowodne stawy oraz jeziorka strefy tropikalnej, a także częściowo umiarkowanej. [L.Ż.]

eufauzje, szczętki (Euphausia-cea) — rząd stawonogów z podgromady —»ipancerzowc&w. Mają ciało długości l—5 cm,

wydłużone, przypominające do złudzenia -»-garnele, od których różnią się rorzede wszystkim budową odnóży tułowiowych.

Odnóża te są dwugałę-ziste w przeciwieństwie do je-dnogalęzistych odnóży tułowiowych garnęli i innych dziesię-cionogów.

Ciało e. zróżnicowane jest na zwarty głowotułów, okryty jednolitym, schitynłzo-wanymn (pancerzem, oraz znacznie dłuższy

odwłok, zakończony szeroką płytką ogonową. E. świetnie pływają, wiosłując głównie za pomocą zewnętrznych gałązek odnóży

odwłokowych. U samic gałązki wewnę-

Eufauzja Thysanoessa inermis

trzne tych odnóży przytrzymują jaja na spodzie odwłoka. E. występują nierzadko w ogromnych stadach, ciągnących się

kilometrami, widocznych z pokładu sitatku 'dzięki czerwonawemu zabarwieniu ich ciała. Tafcie skupiska e. zwane są w gwarze

marynarskiej zupą (pomidorową. Największe masy tych skorupiaków spotykane są 'w zimnych wodach antarte-tycznych.

Stanowią one pokarm wielorybów fiszbinowych

1 innych zwierząt morskich. Nocą e. zdradzają swą obecność świeceniem, dobrze widocznym szczególnie za płynącym statkiem.

E. reprezentuje niespełna 100 gatunków za-mieszkuijących toń wodną oceanów i otwartych mórz. Do najpospolitszych

gatunków omawianego rzędu należy kryl antarktyczny oraz kryl północny. [L.2.]

euglena, klejnotka (Euglena) — rodzaj pierwotniaków z rzędu —^Euglenida. Obejmuje gatunki wrzecionowatego kształtu,

długości 20—200 (im. Na przednim końcu ich ciała wyrastają

2 wici: długa, poruszająca się śrubowo do przodu, i krótka, nie wychodząca poza obręb wgłębienia na przedzie ciała, tzw.

ampułki. Obok znajduje się plamka barwna (plamka oczna, stigma). Komórki zawierają liczne chloroplasty. Podział komórek,

poprzedza podwojenie cialekpodstawowych, wici, ampułek i plamek barwnych. Podziałowi jądra-towarzyszy podwojenie

włókienek

Euglenida

białkowych, występujących pod błoną komórkową. E. występują w wodach bogatych w substancje organiczne, tworząc na

powierzchni zielony, połyskli-

Euglena l — ]adro; 2 — ziarna pairamylo-nu; 3 — chloroplast; 4 — stigma;

S — wić; 8 — wodniczka tętniąca

wy nalot. Podczas wysychania wody tracą wici, kurczą się i tworzą cysty. W warunkach laboratoryjnych dają się hodować na

pożywkach syntetycznych. Stanowią obiekt licznych badań biochemicznych i ekologicznych. [A.J.K.]

Euglenida — rząd pierwotniaków z podgromady -»wiciow-ców rośMnnych. Są zaopatrzone w l lub 2 wici osadzone w

zagłębieniu na przedniŁm końcu ciała, zwanym ampułką albo rezerwuarem. Jeżeli istnieją 2 wici, to l z nifch jest bardzo krótka i

nie wystaje poza obręb ampułki. U większości E. występują chloroplasty. Niektóre E. są bezziele-niowe, ale zdolne do syntezy

węglowodanów z; nieorganicznych soli octanowych, pobieranych ze środowiska zewnętrznego. Ta zdolność różni je od -a-

wiciowców zwierzęcych. Specyficzną substancją zapasową E. jest paramylon. Pod błoną komórkową wzdłuż ciała przebiegają

białkowe włókienka usztywniające {podporowe), niemnie') jednak wiele E. wykazuje zdolność do zmiany kształtu dzięki

skurczom i rozkurczam ciała. Zjawisko to nosi nazwę ruchów metabolicznych, powodowanych przez włókienika kurczliwe.

Przeciw-stawma akcja skurczu włókienek kurczliwych i elastycznych włókienek usztywniających stwarza możliwość rytmicz-

nych skurczów i rozkurczów ciała. E. wykazują dodatnią reakcję na światło. Reakcja ta jest związana z wrażliwością błony wici

oraz z obecnością czerwonej plamki, położonej w okolicy rezerwuaru i zawierającej barwnik karoten. Okazy sztucznie pozba-

wione czerwonej plamki (przez wypalanie promieniami ultrafioletowymi) uciekają 'od światła. Oznacza to, że nadal wykazują -

one wrażliwość na światło, ale reakcja ma przeciwny charakter. Czerwona plamka (stigma) działa jak ekran, który selektywnie od-

bija promienie określonej długości fali (czerwone) .padające na podstawę wici, co pobudza E. do ruchu w kierunku światła. Wić

jest więc wrażliwa na bodźce świeitlne, a stigma tylko pośrednio wpływa na kierunek ruchu. U E. nie wykryto procesów

płciowych. W ich cyklu życiowym obok wegetatywnych podziałów podłużnych znane jest również tworzenie cyst

przetrwalnikowych. E. występują .w planktonie wód słodkich i słonawych. Niektóre

Eugłypha

formy bezzieleniowe są pasożytami .drobnych bezkręgowców wodnych. Pospolitym przedstawicielem rzędu E. jest euglena,

Jak również perane-ma. [A.J.K.]

Eugłypha — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^.pełzaików skorupkowych. Obejmuje gatunki o skorupce zbudowanej z

niewielkich, całkowicie przezroczystych płytek krzemionkowych, ułożonych w podłużne szeregi. Skorupki E. owalne, nieco

wydłużone, w kształcie symetrycznych banieczek lub

Euglypha strigosa

odwróconych wazoników, mają długość 50—100 p,m. Przez okrągły otwór skorupki wysuwane są nieliczne, długie, proste nibynózkl. E.

występują w wodach torfowych, stawowych i w kwaśnych glebach. Służą jako wskaźniki do oznaczania stopnia kwasowości środowiska

wodnego. [A.J.K.]

eunice, rozwątrzyca (Eunice)

— rodzaj pierścienicy z rodziny Eunicidae, z podgromady

->-wieloszczetów wędrujących. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone, złożone z podobnych pierścieni. Charakterystyczny dla

rodzaju jest aparat

szczękowy o skomplikowanej budowie. Gatunki e. są bardzo różnej wielkości — od drobnych o długości kilku centymetrów do

olbrzymów o długości do 3 m (jak np. Eunice gigantea, najdłuższy ze znanych obecnie wieloszczetów). Na głowie e. znajduje się

5 czułków i para oczu. Na l i 2 pierścieniu brak parapodiów i szczecinek. Skrzela występują w różnych miejscach ciała. E.

rozmnażają się płciowo. Do rodzaju tego należą gatunki morskie, niektóre osiadłe, wiercące jednak co pewien czas nowe tunele

w dnie morskim. Pewne gatunki są pasożytami zwierząt morskich. Powszechnie znaną epitokal-ną formą (-»-epitokia) e. jest

-^-palolo. [M.G.]

Euplexaura antipathes — gatunek jamochłona z rzędu

-i-gorgonii. Tworzy krzaczaste kolonie wysokości do 35 cm. Ma czarny, niekolczasty, nieomal pozbawiony węglanu wapnia

szkielet, używany na Wschodzie do wyrobu amuletów, talizmanów, różańców i ozdób. E.a. zamieszkuje Ocean Indyjski oraz

Morze Czerwone. [Z.S.]

eurydyka, żwawik i(Eurydice)

- rodzaj stawonogów z rzędu

-.Jównonogów. Długość reprezentujących ją gatunków dochodzi do 7 mm. Mają one owalnie rozszerzony tułów oraz nieznacznie

zwężony odwłok zakończony szeroko zaokrągloną płytką ogonową. Czułki przylegają 'do boków. Na tle żółtcpopielatego ciała

występują ciemne plamki w kształcie rozgałęzionych gwiazdek. E. są bardzo ruchliwe, podpływają niekiedy nocą ku powierzchni

morza. Zamieszkują płytkie dno piaszczyste, szcze-

fagocytoza

Eurydlce Ewydtce pulchra

gólnie w obrębie strefy kipieli morskiej. Potrafią w mgnieniu oka zagrzebywać się w sypkim piasku, zwinnie przebierając pokrytymi

szczecinkami, masywnymi i spłaszczonymi odnóżami. Rodzaj ten obejmuje około 20 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, z których

większość zasiedla ciepłe wody wschodniego Atlantyku z Morzem Śródziemnym i Czarnym włącznie. W. morzu Północnym występuje

tylko l gatunek — Eurydice pulchra — spotykany także w Bałtyku. [L.Z.]

ewadna (Evadne) — rodzaj stawonogów a rzędu -»-wioślarek.

Długrść samic dochodzi do 1,5 mm, samce są nieco mniejsze. Skorupka tworzy u tych pierwszych obszerną komorę lęgową,

przeważnie silnie wzniesioną i zaostrzoną na końcu. Ogromne oko, wypełniające przednią część ruchliwej głowy, świadczy o

drapieżnym trybie życia. Zwarty tułów z 4 parami krótkich odnóży zakończony jest szczątkowym odwłokiem. Samce pojawiają

się tylko jesienią, a u niektórych gatunków brak ich zupełnie. Rodzaj e. obejmuje 8 gatunków zamieszkujących powierzchniowe

warstwy wszystkich niemal mórz tropikalnych i iklimatu .umiankowa-nego. W Bałtyku żyje Evadne nordmanii. [L.Z.]

Ewadna

fagocytoza — proces pożerania stałych cząstek pokarmu przez ikomónkę. Cząstki te dostają się do wgłębienia zewnętrznej błony

komórkowej wraz z pewną ilością wody pocho-

5 Bezkręgowce

dzącej ze środowiska zewnętrznego. Wipuklenie to następnie odcina się, tworząc na terenie cytoplazmy zamknięty pęcherzyk z

zawartą w nim treścią, zwany wodniczką po-

fawites______________

karmową lub fagocytalną. Do wnętrza wodniczki dostają się następnie z terenu cytoplazmy enzymy trawienne, które powodują

rozkład pokarmu. Uzyskane w -ten sposób proste związki, jak cukry proste i aminokwasy, są wchłaniane do cytoplazmy przez

błonę wodniczki. W&dniczka pokarmowa po zakończeniu procesu trawienia i wchłaniania pokarmu podpływa do zewnętrznej

błony komónkowej, zostaje do niej ponownie włączona, a jednocześnie otwiera się do środowiska zewnętrznego, do którego

wydala zawarte w niej, nie ^strawione cząstki. .Zjawisko f. jest bardzo rozpowszechnione wśród pierwor tniaków, a także w

'komórkach wielu zwierząt tkankowych. F. u pełzaków (-»-pełzaki nagie, -»-pełzaki skorupkowe) i w białych ciałkach krwi wiąże

się z wysuwaniem szerokich niby-nóżek, które oblewają napotkany pokarm i zamykają go w swym wnętrzu, (tworząc wo-

dniczkę pokarmową. U ->-orzęs-ków w&dnicziki takie powstają zawsze w tym samym miejscu komórki, btóre nosi nazwę c y t

o s t o m u, czyli gęby komórkowej. Cytostom znajduje się najczęściej na 'dnie zagłębienia błony komórkowej, zwanego kieszonką

gębową lub peristomem. Pokarm jest napędzany do cytostomu przez ruch rzęsek orzęsienia ciała bądź przez rzędy rzęsek dogę-

bowych, które często zlepiają się, tworząc tzw. błonki dogę-bowe. Również wypróżnianie się wodniczki pokarmowej -u

orzęsków odbywa się jedynie w jednym miejscu błony komórkowej, zwanym odbytem komórkowym (cytopyge). 0-kreślone

umiejscowienie tworzenia się oraz wypróżniania wodniczek pokarmowych u o-

rzęsków wynika z tego faktu, że cytostom i cytopyge są jedynymi rejonami powierzchni ich ciała pokrytymi pojedynczą błoną

komórkową. Pozostałą powierzchnię pokrywa system podwójnych błon, pod którymi znajduje się warstewka silnie zgęstniałej

cytoplazmy, a także układy włókien wzmacniających, co uniemożliwia proces f. [A.J.K.]

fawites (Favites) — rodzaj jamochłonów z rzędu —^korali madreporowych. Jego przedstawiciele wytwarzają mocne rurowate

szkielety, w których głąb polipy wciągają się podczas odpływu morza, chroniąc się w ten sposób przed wysychaniem. Kolonie

są masywne, bułowate, brunatno-zielonawe. F. zamieszkują ciepłe wody morskie. [Z.S.]

figa morska {Ficus) — rodzaj mięczaków z rodziny Tonnidae, z rzędu -^ednoprzedsionkow-ców. Obejmuje gatunki, których

muszla wysokości 10— —25 .cm ma kształt świeżego owocu figi albo gruszki. Wszystkie skręty muszli są zawarte :X J®J

górnej, kulistawej czę--"'sci. Cała wysmukła część dolna stanowi ścianę otaczającą silnie rozwinięty otwór. Muszla jest 'bardzo

cienka, a delikatne, pastelowe barwy pięknie harmonizują z wykwintnym kształtem. Za życia ślimaka większą część muszli

okrywają silnie rozwinięte fałdy płaszcza. F.m. zamieszteują morza pełno-słone strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na dnie

piaszczystym, na głębokościach kilkunastu do stukilkudzliesię-ciu metrów. Poruszają się szybko i sprawnie. Żywią się

pokarmem zwierzęcym. Ich muszle bywają używane do ozdabiania mieszkań. [T.U.l

foronidy

filaria Bankrofta (Wuchereria

bancrofti) — gatunek obleńca z rodziny -Milarii, którego formy dorosłe pasożytują w naczyniach chłonnych człowieka. Samiec

ma długość około 40 -mm l szerokość 0,1 mm, a samica — 80—100 mm długości i 0,2—0,3 mm szerokości. Samica jest

jajożyworodna. Rozwój przebiega z udziałem żywiciela pośredniego — różnych komarów (głównie Culex ąuinąuefasciatus i

Aedes pseu-doscutellaris). W ciele komarów wyssane z krwią larwy, tzw. -^-mikrofilarie, osiągają stadium inwazyjne; ostatecznie

gromadzą się •u podstawy kłującego ryjka owada. W trakcie ssania brwi przez owada mikrofilarie dostają się do układu

krwionośnego człowieka. Po dojrzeniu i kopulacji samice produkują ogromną liczbę larw, które w nocy przemieszczają się do krwi

obwodowej. Okresowość występowania larw we krwi obwodowej (w dzień pozostają prawdopodobnie w naczyniach płuc)

wiąże się z tym, że żywiciele pośredni dla tego gatunku żerują w nocy. Prawdopodobnie na skutek stanów zapalnych naczyń

limfatycz-nych oraz ich zaczopowania przez pasożyty tworzą się silne obrzęki i przerost tkanek różnych części ciała, objętych

procesem chorobowym, zwane słoniowaoizną. F.B. występuje w krajach tropikalnych. [M.S.]

filarie (Filariidae) — rodzina obleńców z gromady -^nicieni. Charakteryzuje je nitkowaty kształt ciała i silni® uwstecz-nione

narządy gębowe. Otwór gębowy bywa ograniczony 2—4 bardzo słabo wykształconymi wargami. Otwór płciowy samicy

znajduje się w okolicy gardzieli. Samice rodzą żywe

larwy, tzw. -^mikrofilarie. F. są pasożytami tkanek (szczególnie łącznej) wielu ssaików, a w tym człowieka. Wywołują

schorzenie zwane filariozą. Fi-lariozy są szeroko rozprzestrzenione w krajach tropikalnych i subtropikalnych. F. reprezentują

m.ta. loa-loa i filaria Ban-hrofta. [M.S.1

filomenes (Philomenes) — rodzaj stawonogów z podgroma-dy -».małżoraczków. Obejmuje gatunki o skorupce do 2,5 mm

długości, z wąską wnęką na przedzie. U samic ma ona zarys niemal kulisty, natomiast u samców jest bardziej wydłużona i raczej

prostokątna. Słabo rozwinięte oczy pozbawione są barwnika. Gatunki f. zasiedlają wszystkie .niemal pełno-słoine morza w

niezbyt głębokich miejscach. W okresie rozrodu, przypadającym na miesiące wiosenne, f. podpływają ku powierzchniowym war-

stwom wody. Po kopulacji samice tracą szczecinki pływne i opadają ponownie na dno morskie, gdzie następuje dalszy rozwój jaj.

[L.2.]

foronidy (Phoronidea) — gromada z typu -»czułkowców. Mają kształt wydłużonego wałeczka, na którego szczycie znajduje się

otwór gębowy, otoczony wieńcem czułków osadzonych na lofoforze. Czuł-ki te u wielu, zwłaszcza większych gatunteów

rozmieszczone są spinalnie. F. mają zamknięty układ krwionośny, składający się z brzusznego (bocznego) i grzbietowego

(środkowego) naczynia, totóre łączą się ze sobą w dolnej i górnej części wałeczka. Krwinki zawierają hemoglobinę. Oddychanie

odbywa się w caułkach, do których uchodzą od głównych naczyń krwionośnych liczne

frędzllkowce

ślepe kanaliki. Najmniejsze gatunki f. osiągają wielkość kilku milimetrów, największe — kilkunastu centymetrów. F. są

zwierzętami morskimi, bytującymi jako formy dorosłe na dnie. Żyją w wytwarzanych przez siebie z materii organicznej rurkach

przyklejanych do podłoża, nie zrośniętych z ciałem, w których mogą się swobodnie .przesuwać. Żywią się drobnym planktonem.

Są oboj-

Foronidy z rodzaju Phoronis A — fragment kolonii; B — larwa;

C — postać dorosła bez rurki

nakami. Komórki rozrodcze wydostają się na zewnątrz ciała do wody, gdzie następuje zapłodnienie. Z jaj wylęgają się larwy,

zwane aktinotro-chami. Pływają one .początkowo swobodnie w toni wodnej, przechodząc stopniowo skomplikowane

przeobrażenia. Larwy osiadają następnie na dnie, gdzie podlegają gwałtownej

metamorfozie i przyjmują postać dorosłego zwierzęcia. Dzięki wysoko rozwiniętym zdolnościom regeneracji f. mogą także

rozmnażać się wegeta-tywnie, przez podział poprzeczny. Występują niezbyt licznie we wszystkich morzach, brak ich tylko w

morzach polarnych. Z reguły żyją w koloniach. Ulubionym miejscem budowy ich domków (rurek) są puste muszle ślimaków, ale

budują je także na skałach, w piasku i mule. Przebywają zazwyczaj w strefie (przybrzeżnej do głębokości 50 m. Stopień zasolenia

wody nie odgrywa, jak się •zdaje, większej roli w ich rozsiedleniu, gdyż spotykano kolonie f. także na silnie wyśledzonych

obszarach. F. mają niewielkie znaczenie gospodarcze. Większe osobniki mogą stanowić 'pokarm dila ryb wiodących denny tryb

życia, a larwy, tworzące nieraz skupienia w tani wodnej, bywają zjadane przez pelagiczne gatunki ryb. F. obejmują 2 rodzaje i

około 20 gatunków. [J.M.B.]

frędzlikowce (Cirrata) — pod-rząd mięczaków z rzędu ->o-śmiornic. Mają ramiona u-zbrogone w przyssawki, ułożone jednym

szeregiem wzdłuż każdego ramienia, oraz we frę-dziiki — drobne i cienkie wyrostki, obejmujące 2 szeregami rząd przyssawek.

Funkcja frę-dziików nie jest znana. Ramiona są spięte błoną sięgającą niemal do samych ich wierzchołków, w stosunku do ciała

bardzo długie i wysmukłe. Po bokach worka trzewiowego leżą dwie płetwy. Ciało ma konsystencję galaretowatą. W

przeciwieństwie do innych gło-wonogów dwuskrzelnych brak worka czernidłowego. F. w nieznanej, ale zapewne niewielkiej

liczbie gatunków za-

fyzofora

mieszkują morza pełnosłone. Żyją na głębokości 1000— —5000 m, prawdopodobnie w w odległości kilku metrów od dna,

pływając swobodnie w toni wodnej. Ze względu na środowisko bytowania i delikatną konsystencję ciał, połów ich i konserwacja

są nader trudne, dlatego rzadko spotyka

Frędzlikowiec

się je w muzeach. Ostatnio zgromadzono nieco wiadomości na temat tej interesującej grupy za pomocą zdalnie sterowanych,

głębinowych aparatów fotograficznych. Stąd wiadomo np., że f. często unoszą się w wodzie z szeroko rozpostartymi ramionami.

Przypominają wtedy do złudzenia rozpięty parasol. Rekordowy okaz (do 1972 r.) miał 170 cm średnicy "parasola", zwykle jednak

średnica ta wynosi około 30 cm. [T.U.]

fronima —Aeczułnik.

frustulacja — szczególny typ pączkowania ipolipów niektórych —»-stułbiopławów (np. -»kraspedakusty). Od ciała polipa oddziela się

z boku wa-łeczkowaty fragment (frustu-la), który następnie rozwija się w nowego, w pełni ukształtowanego osobnika. Zob. też:

rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych. [Z.S.]

fyliroe (Phyllirhoe) — rodzaj mięczaków z rzędu -»nago-skraelnych. Obejmuje gatunki mające ciało długości 3 cm, z wyglądu zupełnie

nie przypominające ślimaka, jest ono bowiem konsystencji i przejrzystości meduzy, a kształtu ryby. W dodatku f. pływają tak jak ryba,

faliście wyginając się na boki. Z przydatków ciała właściwych ślimakom została im tylko l para czułków. Za młodu są bardziej podobne

do ślimaków i. żyją wtedy na koloniach stułbiopławów jako na wpół drapieżniki, na wpół pasożyty, stopniowo po kawałku pożerając i

wysysając swoją żywą ofiarę. Dojrzałe unoszą się swobodnie w toni morskiej, gdzie napastują i zjadają niewielkie meduzy i rurkopła-wy.

Podobnie do wielu zwierząt morskich mają zdolność świecenia. Najmocniej świecą wówczas, gdy zostaną czymś zaniepokojone. F. w

liczbie kilku gatunków zasiedlają wody powierzchniowe wszystkich pełnosłonych mórz. [T.U.]

fyzofwa {Physophora) — rodzaj jamochłonów z rzędu -4-rurkopławow. Kolonie osiągają długość 8 cm. Górna część pnia rozszerza się w

zbiornik z gazem — pneumatofor. F. miewają barwę żółtawą lub różową aż do czerwieni. Pod wpływem podrażnienia polipy

przekształcone w długie nici z parzydełkami kurczą się i u-krywają się wśród polipów karmicieli i gonoforów. F. zamieszkują ciepłe

rejony Atlantyku i Morza Śródziemnego, ale prądy morskie niekiedy przenoszą je daleko na północ. (Z.S.]

galązwa

gałązwa (Cotylmhiza tubercu-lata) — gatunek jamochłona z rzędu -»-meduz kanalikowych. Jej meduza, osiągająca niekiedy

wielkość ludzkiej głowy, ma klosz (dziwem) z wierzchu spłaszczony, z garbkowatą naroślą pośrodku. Jest on żółfobrunat-ny,

podczas gdy ramiona przy-ustoe imają odcień białawy z niebieskimi 'brzegami. Brzegi ramion isą postrzępione. Liczne, drobne,

czułkopodobne przy-dałtki kończą niebieskie zgrubienia. G.C.t. ma 8 rozwidlonych ramion przyustaych. Roz-.wój jej przebiega z

przemianą pokoleń. Zamieszkuje Morze Śródziemne. Niekiedy opisywano ten gatunek pod nazwą Cassźopea borbonźca (-?-

kasjo-pea). [Z.S.]

galeczka {Sphaerium) — rodzaj mięczaków z rodziny Sphaeri' idaę, z rzędu -^.blaszkoskrzel-nych właściwych. Muszle g. są

kształtem zbliżone do kuli, długości 8—24 mm, barwy żół-tawolbruinatnej. G. -mają długą, językowatą nogę, która służy im

równie dobrze do zagrzeby-wania się w dnie, jak i do pełzania po rozmaitym podłożu. Brzegi .płaszcza zrastają się,

pozostawiając otwór dla nogi i tworząc 2 długie, wysuwalnez muszli syfony. Całkowicie wyciągnięte syfony mogą przekraczać

długość muszli. Liczne gatunki g. zamieszikują wody słodkie Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. Żyją przeważnie w

większych rzekach, a także w strefie przybrzeżnej dużych jezior. W Polsce występują 3 gatunki rozpowszechnione na całym ob-

szarze nizinnym. [T.U.]

gałęzatka (Cordylophora)—rodzaj jamochłonów z rzędu -»-stułbiowców. Przedstawiciele tego rodzaju tworzą silnie roz-

krzewione kolanie, przypominające mech, wyrastające na zanurzonych obiektach ina wysokość do 8 om. Występują tylko w

postaci polipów. Komórki jajowe i plemniki powstają w gonoforach, w oddzielnych koloniach męskich ł żeńskich (diocja). Po

zapłodnieniu, z zygpty rozwija się larwa -»-planula. G. żyją w wodach słonawych i słodkich Eurazji i Ameryki; najbardziej znany

gatunek Cordylophora lacustris zasiedla wody europejskie. Przed nastaniem zimy kolonie obumierają, a przyszłoroczne

wyrastają z pozostałości ->-stolonów. [Z.S.]

gametogeneza -*gamogonia.

gamogonia, gametogeneza — proces wytwarzania gamet. Osobnik rodzicielski wytwarzający gamety nosi nazwę gamonia. W

przypadku wyraźnej anizogamii wyróżnia się maikrogamonta, który wytwarza l dużą makrogametę, i mi-krogamonta

produkującego przeważnie wiele drobnych mikrogamet. Mikrogamonty i makrogamonty spotykane są m.in. u -otoczka oraz u —

>-spo-rowców właściwych. Zob. też:

procesy płciowe u pierwotniaków. [A.J.K.]

garnęła {Crcmgon} — rodzaj stawonogów z sekcji -»garne-Iowców. .Obejmuje gatunki o długości samic do 9 cm, a samców —

do 5 cm. Mają one ciało półprzeźroczyste, często żół-

garnelowce

tawo naikrapiane. Niemal całkowicie-gładki pancerzyk gło-wotułowia jest wysunięty ku przodowi w bardzo krótki, zbliżony

kształtem do trójkąta imię ząbkowany dziob czołowy. Odnóża tułowiowe I pary wieńczy (podłużny, spłaszczony człon z

ruchomym pazurkiem. Znacznie smuklejsze odnóża tułowiowe II pary są na 'końcu zaostrzone łub mają mikroskopijne szczypce.

Rodzaj jest reprezentowany przez około 40 gatunków. Żyją one w morzach klimatu umiarkowanego, ciepłego i gorącego.

Większość zamieszkuje północny Pacyfik, występując gromadnie, szczególnie na płytkim dnie. Pewne gatunki bytują także w

głębinach oceanicznych do głębokości przekraczającej 3000 m. Na płytkim dnie wszystkich nieomal mórz europejskich występuje

g. pospolita (Cran-.oon crangon), która w morzach pełnoslonych rośnie

Garnęła pospolita

do 9 cm. a w Bałtyku — do 5 cm. W Morzu Bałtyckim odbywa regularne wędrówki sezonowe, przemieszczając się na okres

zimy na głębokość kilkudziesięciu metrów. Na południowych płyciznach Morza Północnego łowi się ją w ilości około 40 000 ton

rocznie. W rejonie Bałtyku służy pospolicie wędkarzom jako przynęta do połowu ryb. [L.Ż.]

garnelowce (Caridea) — sekcja stawonogów z podrzędu -*kre-wetek. Obejmują półprzeźroczyste dziesięcionogi, które noszą

jaja pod odwłokiem, przytrzymując je odnóżami odwłokowymi <co dość znacznie utrudnia pływanie). Z jaj lęgną się larwy w

stadium ->-żywika. G. osiągają zwykle kilka, rzadziej — kilkanaście centymetrów , długości. U dorosłych osobników szczypce

występują przeważnie tylko na 2 przednich parach odnóży tułowiowych. Tarcza II segmentu odwłokowego zakrywa częściowo

tarcze obu przyległych segmentów. Odwłok począwszy od III segmentu zgina się zwykle dość znacznie w dół. Niektóre gatunki

rozwijają się najpierw jako samce, a po odbyciu kopulacji i dalszym wzroście przemieniają się w samice, wydając następnie

potomstwo. Wiele gatunków g. związanych jest dość ścisłe z zaroślami podwodnymi. Za .pomocą długich, szczudłow.atych

odnóży łażą po roślinach i polują na mniejsze zwierzęta, chwytając je wysmukłymi szczypcami. Szereg .gatunków (np. ponto-

nia) to komensale niektórych większych zwierząt, osiadłych lub mało ruchliwych. Znane są też gaituntei zajmujące się "ko-

smetyką" wielkich ryb, polegającą na usuwaniu z powierzchni ich ciała pasożytów

Gasteracanthinae

zewnętrznych. Niektóre g. wyciąga najrozmaitsze .dźwięki, przypominające zgrzytanie, chrobot czy też cykanie, albo donośnie

"strzelają", kłapiąc potężnymi kleszczami. Do sekcji g. 'należy ponad il600 gatunków. Większość 2 nich zasiedla płytkie dno

morskie stref subtropikalnych i tropikalnej, znane są także liczne gatunki polarne, a także głębokomorskie, występujące <?:)

głębokości 5000 im. Szereg przedstawicieli g. zamieszkuje morza wysło" dzone, a tylko nieliczni (jaik rap. makrobrachium)

przystosowali się 'do środowiska słod-kowodinego. Niektóre gromadnie 'występujące g. (jak np. garnęła pospolita) .maga zna-

czenie .użytkowe. Ogólnoświatowe połowy tych skorupiaków są jednak ponad dwudziestokrotnie niższe od połowów krewet i

wynoszą około 60 000 ton rocznie. Głównie poławia się je w chłodnych wodach północnego Atlantyku. [L.Z.]

Gasteracanthinae — podrodzi-na stawonogów z rodziny ->krzyżakowatych. Pająki te, o długości ciała 5—15 mm, mają bardzo

rozrośnięty, spłaszczony odwłok, pokryty nadzwyczaj twardym pancerzem. Pancerz ten jest zwykle bardzo żywo ubarwiony

(przeważają kolory czerwony i żółty) i zaopatrzony w dość duże, symetrycznie rozmieszczone ciem-mniejsze dołki oraz w

umieszczone w określonych miejscach na obrzeżu długie kolce, skierowane promieniście na boki lub skośnie ku górze. G. budują

koliste sieci, podobne do sieci naszych krzyżaków. Z kilkuset należących tu gatunków olbrzymia większość zamieszkuje kraje

tropikalne, a tylko niektóre występują wzdłuż wybrzeży Pacyfiku prawie po

Cieśninę Beringa. G. stanowią w tropikach odpowiednik naszych krzyżaków i są tam równie pospolite, a dzięki swym

dziwacznym kształtom i żywemu ubarwieniu często bywają opisywane (podobnie jak prządki i ptasznik!) w reportażach oraz w

książkach podróżniczych. [W.S.]

gąbki (Porifera, Spongia) — typ -^bezkręgowców, którego przedstawiciele swym wyglą-

. Typy budowy gąbek A — askon; B — sykon; C — leu-kon; strzałki wskazują kierunek prądu wody

gąbki

dem zewnętrznym upodobniają się raczej do roślin niż do zwierząt. Tworzą formy krzaczaste, bryłowate, rozrastają się na

podobieństwo glonów w płaskie, plechowate powłoki, są stale przytwierdzone do podłoża, miewają (zwłaszcza gatunki 'osiadłe

w mieoscach nasłonecznionych) barwę zieloną, nie wykazują samodzielnych, widocznych ruchów. Mogą żyć pojedynczo, ale z

reguły tworzą bardzo zwarte 'kolonie, w których trudno wyodrębnić poszczególne osobniki. G. są najbardziej prymitywnymi

zwierzętami wielokomórkowymi. Poszczególne .komórki ich ciała pełnią w organizmie funkcje tkanek i organów wyżej

wyspecjalizowanych zwierząt, jak np. funkcje oddechowe, pokarmowe i wydalnicze, ale mają już także tendencję do tworzenia

tkanek. Powierzchnia ciała g. jest zwykle nierówna, szczeciniasta, rzadziej — równa i gładka. Wiele gatunków ma ciało miękkie i

elastyczne, niektóre — wręcz twarde. Całe ciało pokryte jest licznymi maleńkimi otworka-mi — porami — i stąd ich nazwa

naukowa Porifera. Przy całej różnorodności wyglądu zewnętrznego g. budowę dch ciała można odnieść -do jednego z 3

zasadniczych typów:

askonu, sykonu lub leukonu (nazwy te pochodzą od 3 nazw rodzajowych gąbek). Najprostszy jest typ asibon, według którego

zbudowany pojedynczy osobnik g. ma kształt worka lub szklanki z otworem wyciekowym (oskulum) na górnym biegunie ciała.

Wypełniona wodą jama paragastralna łączy się z powierzchnią ciała wieloma kanalikami, biegnącymi między -»-choanocytami, a

dalej — przez mezogleę i porocy-ty. Ścianki ciała składają się

z 2 warstw komórek — zewnętrznej i wewnętrznej —między którymi znajduje się bezpostaciowa, śluzowata masa zwana

mezogleą, w .której przebywają luźno rozrzucone komórki 'najczęściej postaci (pełzakowatej, zwane -^archeocytami. Warstwa

.zewnętrzna składa się z płaskich komórek okrywających, czyli —^pinakocytów, z komórek wydzielających śluz oraz z dużych

komórek, zwanych porocytami, zaopatrzonych w otworki (pory), przez które woda wnika d'o kanalików, przepływa z nich do

jamy paragastralnej i uchodzi przez oskulum na zewnątrz. Woda t'a niesie ze sdbą pokarm i tlen. Warstwę wewnętrzną tworzą

choanoeyty. Typ askon

Schemat budowy gąbki l — otwór wyciekowy; 2 — pory;

3 — igły; 4 — choanoeyty; S — archeocyty; 6 — pinakocyty; 1 — porocyty

gąbki

spotykany jest jedynie u bardzo inieKcznych g. Częściej występuje 'typ sykon mający nieco bardziej złożoną budowę, która

•związana jest z rozrastaniem isię mezoglei, a co za tym idzie — grubieniem ścianek g. Różnica w budowie między askonem i

sykonem polega 'na tym, że w tym ostatnim typie budowy choanocyty wyściełaj-ą jamę paragastralną jedynie w' stadiach

młodocianych, przechodząc .później do przestrzeni wewnątrz ścianki ciała, gdzie okalają jej szerokie kanały, a komora ciała,

podobnie jak powierzchnia zewnętrzna, wyścielona jest pinakocytami. Najczęściej spotykanym i najbardziej złożonym typem

budowy jest typ leufcon. Następuje tu jeszcze silniejszy rozrost mezoglei. Choanocyty grupują isię jedynie w licznych okrągła

wych jamkach, które nie łączą się bezpośrednio z jamą paragastralną, a jedynie za pomocą kanalików. "W typie leukona wnętrze

jamy paragastralnej i ścianki kanalików -wysłane są pinakocy-tami. Większość g. tworzy ze;

-*.skleroblastów szkielet zbudowany z igieł krzemionkowych lub wapiennych. Jest to szkielet mineralny. Oprócz

->sklerytów w budowie szkieletu często biorą 'udział elastyczne włókna substancji organicznej, zwanej sponginą, dzięki której

pojedyncze igły mogą sklejać się ze sobą. Niektóre ig. mają tylko szkielet sponginowy. Charakter szkieletu i budowa jego

elementów stanowią najważniejsze kryterium systematyczne g., podstawę 'do ich podziału ima gromady i rzędy. Istotną cechą

wyróżniającą g. spośród innych zwierząt jest brak u nich jakichkolwiek elementów mięśniowych i nerwowych, co z kolei

sprawia, że g. są organizmami pozbawionymi zdolności ruchu (poza ruchem iniekitórych komórek). G. to 'organizmy roz-

dzielnopłciowe lub 'obojmacze. Mogą też rozmnażać isię bezpłciowo. Komórki płciowe powstają s. archeocytów. Jaj a pozostają

zazwyczaj wcielę organizmu macierzystego, natomiast plemniki wydostają się na zewnątrz i zapładrriają jaja innego osobnika w

jego ciele. Z 'zapłodnionego jaja powstaje larwa, zwana celoblastulą, a z niej -i-amfiblastula lub ->-pa-renchymula, która pływa

przez jakiś czas swobodnie w wodzie, po czym osiada na dnie, rozwija się i daje początek nowemu osobnikowi. W przypadku

gatunków obojnaczych okres dojrzewania komórek płciowych męskich i żeńefeich .w tych samych okazach jest różny, dzięki

czemu gatunki te unikają samozapłodnienia. Proces rozrodu bezpłciowego u g.

•polega na pączkowaniu. Pączkująca wypuklina otrzymuje od organizmu macierzystego części wszysitkich warstw komórek,

iktóre stopniowo rosną, tworząc z czasem w pełni ukształtowanego osobnika. U niektórych gatunków nowy

•osobnik wytworzony zostaje wewnątrz organizmu macierzystego na skutek [przekształcenia się grupy archeocytów. W

zależności od gatunku może on pozostawać stale w kontakcie z organizmem rodzicielskim (tak tworzą się kolonie) bądź też może

oddzielić się, osiąść obok i wieść samodzielne życie. Innym specyficznym sposobem rozmnażania bezpłciowego 'u g. jest

wytwarzanie

•»fgemmul i ~*sorytów. Barwa ciała g. 'bywa często bardzo jaskrawa — żółta, ciemnobrązowa, pomarańczowa, zielona,

czerwona, fioletowa. Gatunki

grabki

pozbawione pigmentu (z reguły g. głębinowe) mają barwę białą lub szarą. G. rosną bardzo wolno. Na przykład długowieczna g.

końska (żyjąca co najmniej 50 lat i osiągająca maksymalną średnicę około l m) uzyskuje średnicę 30 cm wciągu 4—7 lat.

Najszybciej rosną gatunki drobne, których długość życia nie przekracza 2 lat. Osiągają one w ciągu 14 dni wysokość do 3,5 cm, a

więc prawie maksymalną. Najkrócej żyją g. słodkowodne, bo tylko kilka miesięcy. Wielkość poszczególnych gatunków g. waha

się w bardzo szerokich granicach i wynosi od kilku milimetrów do ponad l m. G. mają

Przedstawiciel gąbek głębinowych Hyalostylus dives

stosunkowo niewielu wrogów, głównie dzięki posiadaniu twardego szkieletu. Resztki g. znajdowano co prawda w żołądkach ryb

i fok, ale był to dla nŁch raczej pokarm przypadkowy. Częściej g. odżywiają TSię zwierzęta drobna jak np. inagosfcrzelne

ślimaki,

strzyfcwy i larwy wodnych owadów. Wiele gatunków zwierząt spotkać można na powierzchni lub wewnątrz ciała g. Są to

fcomensale lub sym-bionty. Do teomensali g., wykorzystujących ich ciało jako schronienie przed wrogami, należą rozmaite

skorupiaki — widlohogi. równonogi, krewetki. Syimbi'ontami g. jest wiele gatunków krabów, polipów, a także roślin, jak np.

jednokomórkowe Zoochlorel-la. 'G. są szeroko rozprzestrzenione w wodach całej 'kuli ziemskiej, a zwłasizcza w wodach

oceanicznych. Najliczniej, zarówno pod względem jakości, jak i ilości, występują w morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej.

Żyją .przeważnie na dnie twardym, kamienistym, 'od strefy pływów do 500 m głębokości, rzadziej głębiej, a wyjątkowo powyżej

6000 m. G. przebywające na znacznych głębokościach mają wydłużone ciało i często osadzone są na długich nóżkach. G. pełnią w

przyrodzie Istotną rolę jako biofiltry, .przepuszczając przez swoje ciało znaczne ilości wody (średnio około 5 l na dobę na gram

masy ciała), z której wychwytują rozkładające się szczątki organiczne. Gospodarcze znaczenie g. polega przede wszystkim na

użytkowaniu sponginowego szkieletu niektórych gatunków do celów higienicznych i gospodarczych {znaczenie to w dużym

stopniu zmalało od czasu wprowadzenia tworzyw sztucznych). Niegdyś stosowano je w lecznictwie i kosmetyce. Na przykład

alkoholowy wyciąg z g., zawierający znaczne ilości jodu, podawano chorym na tarczycę; popiół z g., zawierający ikrzemionkowe

igiełki, zmieszany e tłuszczem i wcierany w 'bolesne miejsca,

gąbki citeroosiowe

powodował miejscowo silne przekrwienie, nagrzanie i przynosił anaczną ulgę przy chorobach reumatycznych, a

sproszkowanych igieł g. używano 'jako kosmetyku na wywołanie rumieńców na policzkach. G. obejmują 3 gromady

— g. wapienne, g. szkliste i g. zwyczajne — 6 rzędów oraz ponad 50,00 gatunków. (Tabl. II, III). [J.M.R.]

gąbki czteroosiowe (,Tetraxoni-da) — rząd z gromady ->.g-ąbek zwyczajnych. Ciało ich jest z reguły szorstkie i ma liczne,

sterczące na zewnątrz igły o wyglądzie gęstej szczeciny. Szkielet składa się zasadniczo z igieł czteroosiowych, jednak często 3

osie u nich zanikają i powstają 'igły wtórnie jednoosiowe. Sponginy w szkielecie brak. Wiele gatunków -ma piękne, jaskrawe

ubarwienie

— czerwone, pomarańczowe, zielone, niebieskie lub też fioletowe. Rozmiary g. cz. są bardzo zróżnicowane, wynoszą od kilku

milimetrów do 1,5 m. Należy tu m.in. puchar Neptuna oraz morska pomarańcza. [J.M.R.]

gąbki krzemorogowe (Corna-cuTOSpongźa) — rząd z gromady

—»-gąbek zwyczajnych. Obejmują głównie organizmy koloni j-' ne. Kształt ich ciała jest ogromnie zróżnicowany. Wygląd

zewnętrzny, kontury i struktura ciała są bardzo zmienne mawet 'u przedstawicieli tego samego gatunku. O przynależności

gatunkowej można sądzić jedynie na podstawie szkieletu i budowy igieł. Kolonie imają najczęściej wygląd poduszkowatych

narośli, nieforemnych, nierównomiernie rozrastających się brył z odrostami rozmaitej wielkości. G.k. są z reguły miękkie, ela-

styczne. Ich szkielet składa się z drobnych, jednoosiowych igieł, sklejających się ze sobą w pęczki za pomocą sponginy i

tworzących siatkę. Przy większej ilości sponginy pojawiają się włókna isponginowe, wewnątrz iktórych tkwią pojedyncze

krzemionkowe igły. U niektórych przedstawicieli g.k. igły nie występują, a ich szkielet tworzą jedynie włókna sponginowe.

Substancja spon-ginowa zawiera znaczne ilości jodu, 'niekiedy 'do 14°/o masy szkieletu. G-k. tworzą najliczniejszą grupę gąbek.

Są szeroko rozprzestrzenione w wodach słonych i słodkich całej kuli ziemskiej. Należy do nich wiele gatunków, które znajdują

zastosowanie w zabiegach higienicznych, w medycynie, a także bywają używane w gospodarstwie domowym (-»gąbki

toaletowe). [J.M.R.]

gąbki pospolite ->,gąbki zwyczajne.

gąbki szkliste (Hyalospongia) — gromada z łypu —xgąbek. Obejmują organizmy żyjące na ogół (pojedynczo, rzadziej kolonijne.

Kształt ich ciała jest radialnosymetryczny, workowaty, pucharowaty lub trąb-kowaty, a typ budowy leuko-nidalny, z

rozszerzoną jamą paragastralną. G. sz. osiągają wysokość l m. Są przeważnie białe, 'brązowe, szare lub żółtawe. Żyją w oceanach,

głównie w Spokojnym i Indyjskim, na znacznych głębokościach, często na grząskim, mulistym dnie. Ich piękne szikielety służą j

alko dekoracje i upominki. Dzieli się je na 2 rzędy:

Hexasterophora, którego przedstawiciele mają szkielet zbudowany ze sklerytów sześcio-osiowych, oraz Amphidiscopho-ra, o

sklerytach w postaci dwu-

gąbki zwyczajne

dysków. Do najbardziej znanych przedstawicieli g.sz. należy koronkowiec, monorafis oraz włosieniowiec. (Tabl. III). [J.M.R.1

gąbki toaletowe — handlowa nazwa ikilteu form g. z rzędu

->-gąbek krzemorogowych (gąbki lewantyńskiej, greckiej, dal-matyńskiej i fcońskieB), których szkielet zbudowany jest z gęstej

sieci rogowych (spongino-• wych) włókien. G.t. mają kształt bryłowaty, osiągają wielkość 20—60 cm i są zabarwione żółto,

ciemnobrązowe, szaro, a nawet czarno. Ich bardzo elastyczne szkielety po oczyszczeniu z miękkich cząstek ciała znajdują

rozmaite zastosowanie. Na przykład szkielet gąbki lewantyńskiej, miękki i lekki, służy z dawien dawna człowiekowi do mycia

ciała. Przez. pewien czas w medycynie stosowano g.t. jako tampony łatwo nasiakalne, tamujące ikrew; jeszcze dzisiaj

sproszkowanych g.t. używa się jako leku doustnego przy niedoborach jodu w organizmie. Ich szkielety znajdują zastosowanie w

jiutoilerstwie, w 'optyce i w przemyśle porcelanowym jafco nadzwyczaj delikatny materiał szlifierski, W przemyśle chemicznym

służą jako filtry. G.t. poławia się w dużych ilościach u wybrzeży krajów leżących nad Morzem Śródziemnym, Morzem Czer-

wonym, Zatoką Meksykańską, Morzem Karaibskim, Oceanem Indyjskim oraz w (pobliżu Filipin. {J.M.R.]

gąbki wapienne (Calcispongia. Calcarea) — gromada z typu

->-gąbek. Ich przedstawiciele żyją pojedynczo lub w koloniach. Maja 'kształt ciała z reguły cylindryczny, beczułko-waty.

Niektóre (gatunki wyposażone są w nóżkę, którą przytwierdzają się 'do podłoża. Powierzchnia ciała g.w. bywa gładka lub sterczą

z niej pęczki igieł. Często wokół otworu wyciekowego znajduje się wieniec długich, jednoosiowych igieł. G.w. są 'jedyną grupą gą-

bek, gdzie spotyka się wszystkie 3 typy budowy (askon, sy-kon i leukon). Ich szkielet zbudowany jest z wapiennych igieł jedno-

, trój- i czteroosiowych. Igły te z reguły leżą luźno w ciele, są bardzo drobne i rzadko przekraczają długość 0,3 mim, a jedynie igły

jednoosiowe osiągają długość 3 'cm. GJW. rzadko (przekraczają wysokość 7 cm, są bardzo często pozbawione pigmentu l mają

barwę ibiałą lub szarą. Są organizmami wyłącznie morskimi, żyjącyimi 'na niewielkich głębokościach. Obejmują 2 rzędy:

Homocoela, mające asko-nidalny typ budowy, oraz He-terocoela, gdzie występuje typ budowy zwany sykonem i leu-konem.

[J.M.R.]

gąbki zwyczajne, gąbki pospolite (.Demospongia} — gromada z typu ->gąbek. Należy 'do nich większość obecnie żyjących gą-

bek. Są to na ogół organizmy kolonijne. Mają kolonie tak zwarte, że zanika w nich prawie zupełnie indywidualność

poszczególnych osobników. Reprezentują leukonidalny typ budowy. Jama paragastralną jest mała, zwykle okrągława,

przypominająca ikształt gruszki, czasem nieco wydłużona. Szkielet tworzą jedno- i czteroosiowe igły krzemionkowe, często

powiązane z organiczną substancją — spooginą. U niektórych gatunków szkieletu brak. Gsz. są bardzo-zróżnicowane pod

względem rozmiarów i barwy. Zasiedlają wody oce-

gąścioły

śnieżne i słodkie całej kuli ziemskiej. Obejmują 2 rzędy:

gąbki czteroosiowe i gąbki krzemorogowe. [J.M.R.]

gąścioły -»,gorgonie.

gemmula — forma przetrwał* nikowa słodkowadnych gąbek będąca formą rozmnażania bezpłciowego. Podobnie jak -»isoryt

powstaje wewnątrz dojrzałego organizmu gąbki ze skupienia pewnej liczby arche-ocytów. Ten zespół -»-archeo-cytów wytwarza

ina zewnątrz mocną, schitynizowaną 'otoczkę, zawierającą elementy szkieletowe. Powstałe w ten apos&b g. mogą przetrwać

warunki zabójcze dla organizmu macierzystego (np. zamarznięcie do dna zbiornika wodnego). G.

Gemmula l — otw&r gemuli; 2 — Igly

mierzą około 0,3 mm średnicy i występują nieraz w bardzo dużej liczbie. Przy sprzyjających warunkach wewnątrz g. zaczyna się

proces różnicowania (komórek, które w postaci nieforemnej masy wydostają się na zewnątrz przez otworek w chitynowej

osłonce, 'tworząc stopniowo młoda gąbkę. G. spotyka się także u niektórych gatunków gąbek morskich, ale są one mnich prościej

zbudowane, m.in. nie mają elementów szkieletowych. [J.M.R.]

gibula (Gżbbula) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-dwuprzed-sionikowiców. Obejmuj e gatunki blisko spokrewnione z ->tro-

chusami i do nich podobne. Muszla g. ma kształt dość prawidłowego stożka wysokości do 2 cm i jest wewnątrz wysłana piękną

masą perłową. Otwór muszli zamyka wieczko z konchiolioy. G. zamieszkują wody przybrzeżne wielu mórz pelnosłonylch. Brak

ich w morzach podbiegunowych. Są li- -czne u .brzegów Europy. Żyją na dnie skalistym i wśród łąk podwodnych, na głębokości

od kilku metrów do około 100 m. IT.U.]

gigantocypris (Gigantocypris) — rodzaj stawonogów z pod-gromady ->małżoraczk6w. Ma skorupę kulistawą, o średnicy do 23

mm, 'barwy wiśniowo-czerwonej. Ozułki wykształcone są w postaci wiosełek pływ-nych. Oprócz oczka pływiko-wego istnieją

także 2 drobne oczka złożone. U g. (w przeciwieństwie do większości mał-żoraczków) występuje serce. Mają one narządy

świetlne. RodzaJ obejmuje nieliczne gatunki rozsiedlone w głębszych warstwach toni oceanicznej, pomiędzy 200 i 4000 m. Są to

gatunki drapieżne, które żywią się strzałkami, widłonogami, a nawet niewielkim narybkiem. [L.Z.]

glista bydlęca (Weoascans. vl-tulorum) — gatunek obleńca z grupy -»glist pasożytujący w jelicie cienkim bydła. Zaraża s^ę nią

również bawół i zebu. Długość samców dochodzi do około 190 mm, samic — do około 256 mm. Jaja, prawie kuliste, pokryte są

otoczką z drobnymi'wgłębieniami. Zarażenie cieląt następuje najczęściej jeszcze w okresie pło-

glista ludzka

dowym przez wędrujące w ciele matki larwy pasożyta. Rozwój g.b. przebiega jak u -mglisty ludzkiej. Na terenie Polski g.b.

spotykana jest dość rzadko. [M.S.]

glista kocia (Toxocara cati) — gatunek obleńca z grupy -^glist pasożytujący w jelicie cienkim przedstawicieli rodziny kotów,

lisa i wyjątkowo człowieka. Samiec osiąga 'do 70 mm 'długości, samica — do 100 mm. Jaja wydostają się z kałem żywiciela.

Drapieżniki zarażają .się przez połknięcie jag zawierających inwazyjne larwy. Większość 1'a'rw migruje podobnie jak; u glisty

ludzkiej, a część (przenika do mięśni i tkanki łącznej. Niektóre z tych ostatnich docierają stąd 2 powrotem do jelita. Jajami g.k.

mogą się zarażać również myszy, u których larwy po wylęgnięciu się z jaj wędrują do wątroby i płuc, ale nie osiągają tam

'dojrzałości płciowej i w końcu otorbiają eię w mięśniach i tkance łącznej. Po zjedzeniu zarażonej myszy przez kota larwy

uwalniają się, wnikają do ścianki jego żołądka, gdzie dwukrotnie linieją, po czym wracają do światła żołądka, a dostawszy się do

jelita, dojrzewają i rozpoczynają produkcję jaj. G.k. jest dość pospolita w Polsce. [M.S.]

glista końska (Parascarte equ-orum) — gatunek obleńca z grupy -^glist pasożytujący w jelicie cienkim konia, osła, muła, zebu i

zebry. Długość samców wynosi 150—280 mm, samic — 180—<370 mm. Wędrówka larw odbywa się podobnie jaku-»g. ludzkiej.

Najbardziej wrażliwe na inwazję są zwierzęta młode, w wiefeu 5—7 miesięcy, wśród których mogą wystąpić zejścia śmiertelne.

Polsce g.k. należy do pospolitych pasożytów k'oni. Całkowity rozwój igJk. do dojrzałości płciowej trwa 44—77 dni. [M.S.]

glista ludzka (Ascaris lumbri-coides) — gatunek obleńca z grupy -4-gli.st pasożytujący w jelicie cienkim człowieka. Jest to

nicień silnie wydłużony (samiec do 14 om, samica do 25 cm długości), zwężony na obu końcach, przyżyciowe barwy bla-

doróżowej. Martwy robak przybiera kolor szarotriały. Otwór gębowy 'znajdujący się w przedzie ciała otaczają 3 wargi:

grzbietowa i 2 brzuszne. Nad wargami umieszczone są brodawki. Koniec ciała samca jest zagięty na stronę brzuszną. Zapłodniona

samica składa na dobę około 200000 jaj. Jaja są 'owalne, otoczone z zewnątrz sfałdowaną osłonką białkową. Wydostają się przez

szparę sromową samicy do wnętrza jelita żywiciela, a stąd wraz z kałem na zewnątrz. W środowisku zewnętrznym (przy

odpowiedniej temperaturze, wilgotności i dostępie tlenu) rozwija się w jaju larwa, która wewnątrz jaja linieje po raz pierwszy,

osiągając stadium inwazyjne. Dopiero jaja zawierające taką larwę, przełknięte przez odpowiedniego żywiciela, są zdolne do za-

rażenia. W jego jelicie larwy wydostają się z jaj i przenikają do naczyń krwionośnych, którymi dostają się do wątroby, skąd

również z krwią do prawej komory serca, a dalej przez tętnicę płucną do płuc. Wl płucach larwy czynnie opuszczają naczynia

(przerywając je) i przedostają się do światła pęcherzyków płucnych. Dalsza wędrówka larw prowadzi przez oekrzelilki, oskrzela,

tchawicę i gardziel, a następnie przełyk do przewodu pokarmowego. W

glista psia

trakcie migracji larwy linieją dwukrotnie w płucach, następnie zachodzi jeszcze jedno linienie i pasożyty dojrzewają. Kopulacja

odbywa się w jelicie. Pierwsze jaja pojawiają się w kale 60—70 dni ipo zarażeniu. Inwazja g.l. i choroba przez nie wywoływana

zwie się gli-stmcą. [M.S.l

glista psia (Toa:ocara canis) — gatunek obleńca z grupy -».glist pasożytujący w jelicie cienkim psa, szakala, lisa i innych mię-

sożernych. Długość samców wynosi 99—177 mm, samic 126—198 mm. U szczeniąt rozwój g.p. przebiega podobnie jak u -

mglisty ludzkiej (wędrówka przez wątrobę i płuca do przewodu pokarmowego), natomiast u starszych zwierząt część larw

zostaje zaniesiona wraz z (krwią do różnych narządów wewnętrznych, gdzie ulega otorbieniu, zachowując przez 'długi czas

żywotność. Larwy g.p. mogą występować i otorbiać 'się również u gryzoni. Po zjedzeniu przez lisy lub psy zarażonego gryzonia

następuje dalszy rozwój pasożyta już bez migracji. Znane są również liczne przypadki zarażenia płodu wędrującymi w

terwiobiegu larwami glisty (zarażenia śródmaciczne). Najbardziej wrażliwe na infekcję są szczenięta w wieku 3—10 tygodni.

[M.S.]

glista świńska (Ascaris suwn)

— gatunek obleńca z grupy

-a-glist pasożytujący w jelicie cienkim świni. Dotychczas nie wyjaśniono ostatecznie, czy g.ś. ł -mglista ludzka to odrębne gatunki

czy też nie. Główną cechą odróżniającą je jest to, że wiele prób zarażenia świń jajami glisty ludzkiej i ludzi jajami g.ś. nie

powiodło się. Różnice morfologiczne w budowie, a również badania serologiczne przemawiają za pokrewieństwem obu form.

Niektórzy uważają, że są to tzw. rasy fizjologiczne w obrębie l gatunku. (Tabl. IX). [M.S.]

glisty — nazwa zbiorcza obejmująca przedstawicieli obleń-ców z rodziny Ascarididae i Anisakidae, z gromady -^-nicieni. Należą

do nich m.in.: g. ludzka, g. końska, g. psia, g. bydlęca i Ascandża galli (występująca u kurcząt). G. wywołują schorzenie zwane

glis-tnicą. [M.S.]

globigeryna (Globłgerina) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -potwornie. Obejmuje gatunki, których .pancerzyk składa się z kilku

kulistych komór, ułożonych względem siebie spiralnie. Kolejno powstające komory mają coraz większe rozmiary. Są one

poprzebijane licznymi otworkami, prz&z które wychodzą cienkie, nitkowate mibynóżki. Opadające na dno pancerzyiki

martwych g. stanowią główny składnik tzw. iłów globigerynowych, tworzących ogromne złoża na dnie mórz i oceanów. G.

występują masowo w morzach i oceanach z

Pancerzyk globigeryny l — pory

wyjątkiem ®tref chłodniejszych, Ibrafe ich mp. w Bałtyku, natomiast spotyka się w dużych ilościach w Morzu Śródziemnym. [A.J.K.1

TABLICA I. PIERWOTNIAKI

Entodinwmorpha. V góry Entodmmm, u dołu - Epidmium

TABLICA l. PIERWOTNIAKI (c.d.)

Pantofelek. Widoczny układ ciałek podstawowych rzęsek

Wirczyki

TABLICA II. GĄBKI SŁODKOWODNĘ

Nadęczatk stawowy

TABLICA 111. GĄBKI MORSKIE

TABLICA 111. <

Szkielety gąbek morskich

TABLICA III. GĄBKI MORSKIE (c.d.)

Szkielety gąbek morskich

gordius

glowa Gorgony -^gorgona.

Stawonogi (Cepbalopoda) — gromada mięczaków z podtypu —>imusztowiców. Postacią zewnętrzną różnią się iznacznie od

'innych mięczaków. Ich noga przeobraziła się w ramiona osadzone na głowie (stąd nazwa) oraz w lejek — narząd

Schemat budowy wewnętrzne] glo-wonoga

l — muszla; 2 — nerka; 3 — wątroba; 4 — żołądek; 5 — serce;

6 — gonada; 7 — serce shrzelowe;

8 — skrzele; 9 — lejek

służący do wyprowadzania wody z jamy płaszczowej — o kształcie zgodnym z nazwą. Skurcz mięśni płaszcza może

wysitrzyknąć wodę z jamy płaszczowej z taką siłą, że zwierzę uzyiskuje napęd odrzutowy. Jama płaszczowa ma postać

obszernej kieszeni, zajmującej całą brzuszną stronę worka trzewiowego. Muszla bywa rozmaicie zbudowana u różnych grup. Do

g. należą największe

6 Bezkręgowce

mięczaki i w ogolę największe bezkręgowce. Niektóre mają długość IkUku metrów i ważą wiele ton, a rozmiary pospolicie

spotykanych wynoszą około pół metra długości ciała (bez ramion) i kilka kilogramów ciężaru. G. wyróżniają się znaczną

aktywnością ruchową i — co z tego wynika — sprawnym układem oddechowym i krwionośnym, wysokim rozwojem narządów

zmysłów (przede wszystkim 'oczu) i w ogóle układu nerwowego oraz wyższych czynności psychicznych. G. dzieli się na 2

podgromady:

czteroskrzelne oraz dwuskrzel-ne. [T.U.]

gniazdówka (Lima) — rodzaj mięczaków •2 rzędu ->nierów-nomięśniowych. Muszle g. ociągają zwykle długość 2—5 cm,

wyjątkowo 'do 10 cm, i przypominają trochę zwężonego i nie-kolorowego —>przegrzebtea. Za to płaszcz i ciało zwierzęcia są

bajecznie kolorowe, najczęściej ognistoczerwone. Babek płaszcza m'a kilkadziesiąt czułków, które długością mogą dorównywać

średnicy muszli. Noga jest stosunkowo duża i długa oraz ruchliwa. G. pływają wy-strzykując z muszli wodę oraz skaczą za

pomocą nogi. Ich nazwa pochodzi stąd, że potrafią budować gniazda z kawałków kamieni, muszli, korali i patyków, połączonych

nićmi bisioru w jedną konstrukcję. (Tabl. XVI): fT.U.]

gordius, drucieniec (GorcMus aguatźcMS) — gatunek obleńca z gromady -^nitaikowców. Osiąga długość ponad 70 cm. Jest

pospolitym pasożytem owadów. Poza żywicielem nie pobiera pokarmu. Ze złożonych w wodzie jaj wylęgają się larwy

uzbrojone w kolczasty ryjek, które po pewnym okresie

gorgona

życia swobodnego przedostają się do ciała larw owadów wodnych (czynnie przez powłoki ciała albo są zjadane). Drapieżne

owady zarażają się, 'pożerając •zarażone larwy innych owadów. Jeszcze przed osiągnięciem dojrzałości płciowej pasożyt

wydostaje się z jamy ciała owada do wody, -gdzie dojrzewa. Larwy g., fetóre me znajdują właściwego żywiciela, otorbiają się. W

takim przypadku przyczepione do roślin mogą być zjadane przez owady wraz z roślinami, co zdarza się stosunkowo często

wtedy, kiedy zlbiornilk wysycha. G. występują w zbiornikach wód słodkich. [M.S.]

gorgona., głowa Gorgony (Gor-gonocephalus) — rodzaj szkar-łupni z rzędu ->lkędzierzawcow. Obejmuje formy 'o średnicy

tarczy centralneij do 10 cm i silnie rozgałęzionych ramionach. Nazwa rodzaju wywodzi się od mitologicznej Gorgony,

Gorgona Gorgonocephalus caryi

która zamiast włosów miała na głowie wijące się żmije. Należy tu kilkanaście gatunków (rozsiedlonych w polarnej, umiarkowanej,

subtropikalnej i częściowo tropikalnej strefie północnych obszarów Atlantyku i Pacyfiku, na' głębokości od fcilku do 2000 m.

[L.Ż.]

gorgonie, roakrzewy, gąścioły {Gorgonaria) — rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców ośmiopromiennych. Są to

osiadłe formy, tworzące przeważnie rozgałęzione kolonie o twardych bąidż giętkich, biczo-watych odrostkach. Szkielet osiowy

składa się albo z wapiennych sklerytow, .mniej lub bardziej mocno ze sobą zespolonych, albo z rogopodobnej suihstaincoi

organicznej (stąd dawniejsza nazwa rzędu: korale rogowe), 'zwanej gorgoni-ną, w różnym stopniu przesyconej węglanem wapnia.

Jest on pokryty żywą korą, z .której sterczą polipy. Rozgałęzienia kolonii u nietetórych gatunków łączą się ze solbą wtórnie w

jednej płaszczyźnie, tworząc w ten sposób giętką sieć, szczególnie sposobną do odcedzainia pokarmu z ruchliwej wody. Kolonie

takie sięgają niekiedy 3 m wysokości. Do rzędu g. należy ok. 1200 gatunków, m.in. • wachlarz'Wenery i czarny koral właściwy.

[Z.S.]

goździcznik, kariofyleus (.Cary-ophyllaeus laticeps) — gatunek płazińca z rzędu Pseudophyl-lidea, z podgromady -^-tasiemców

właściwych. Jest to jedno-członowy tasiemiec, .pasożytujący w stadium dojrzałym w jelicie ryb kaTipiowatych. Jajnik u tego

gatunku ma 'kształt litery H i leży w tyle. Jądra znajdmją się wzdłuż linii środkowej ciała. Żywicielami pośrednimi g. są

skąposzczety (->rurecznihi z rodzaju Tubi-fex i Limnodrilus), gdzie rozwija się —iprocerkoid. Ryby zarażają się, zjadając zara-

żonego żywiciela pośredniego. Najsilniej zarażają się młode karpie (do l roku życia). Silna

gromadnica

Gożdziczraiik

inwazja powoduje podrażnienie jelit, co obniża wyraźnie kondycję ryb. G. jest obecnie uważany za neoteniczny -».plero-cerkoid.

[M.S.]

goździen {Caryophyllaeus} — rodzaij [ptaizińców •z rzędu Pseu-dophyllidea, z podgromady

—.-tasiemców właściwych. Obejmuje stosunkowo niewielkie, mieczłonowane pasożyty ze sfco-leksem płatowatym, pozbawio-

inym bruzd przyssawkowych. Otwory płciowe znajdują się na brzusznej stronie ciała, a ujście prącia w płytkiej zatoce. Jednym

z pospolitszych przedstawicieli rodzaju g. jest goź-dzicznik. [M.S.]

graptolity (Graptolithina) — wymarła grupa zbliżona do

->ipióroskrzelnych. Występowały ikolonijnie (od kambru do łkanbonu) w rozgałęzionych rurkach mieszkalnych. Rozmiary

poszczególnych osobników wynosiły około l mm.

G. prowadziły życie osiadłe lub pływały w morzu na podobieństwo -^ruricopławów. W tym ostatnim przypadku kolonie

unosiły się w wodzie za pomocą pęcherza pławnego wypełnionego gazem. [L.Ż.]

gregaryny -yhurmaczki.

gromadnica (Pandonna) — rodzaj pierwotniaków z rzędu ->Phytomonadida. Obejmuje gatunki kolonijne. Każda kolonia składa

się z 16 ściśle przylegających do siebie, idwu-wiciowych osobników i osiąga średnicę od 40—250 ^m. Rozmnażanie wegetatywne

kolonii polega na czterokrotnym, równoczesnym podziale wszystkich 16 'osobników kolonii macierzystej. Następnie kolonia

macierzysta rozpada się na kolonie potomne, które powiękiszają swoje rozmiary, nie 'zwiększając liczby osobników, aż do 'na-

stępnej fazy czterokrotnego podziału. Cyfel takiego rozmna-

Gromadntea

l — żelowata otoczka kolonii; 2 — poszczególne osobniki kolonii

żania wegetatywnego powtarza się wielokrotnie. Co pewien czas zachodzi proces płciowy, polegający na kopulacji dwu-

wiciowych gamet, nie różniących się od siebie morfologicznie. Gamety wytwarzane są

groszkówka

przez trzykrotny podział podłużny każdej komórki kolonii. Z jednego osobnika kolonii tworzy się -wobec tego 8 gamet.

Diploidalna zygota, powstała po kopulacji 2 gamet niesiostnzanych, tworzy cystę. Po okresie spoczynkowym ulega ona

podziałowi redulacyjne-mu. Komórki haploidalne powstałe w wyniku tego podziału dają początek nowym koloniom. G. stanowią

pospolity składnik planktonu wód słodkich w klimacie umiarkowanym. [A.J.K.1

groszkówka (Pisidium) — rodzaj mięczaków z rodziny Sphaeriidae, z rzędu -».blaszko-skrzelnych właściwych. Muszle g. są

owalne, długości 2—5 mm, wyjątkowo do l cm. Z powodu mało .uchwytnych'cech gatunkowych i dużej zmienności postaci g. ich

gatunki są trudne do odróżnienia. G. — najmniejsze spośród krajowych małżów — mają stosunkowo długą, języfcowatą nogę, za

pomocą której mogą zagrzebywać się w podłożu i pełzać po dnie, po roślinach i kamieniach, a nawet po btonce powierzchnio-weg

wody. Brzegi płaszcza zrastają się, pozostawiając 3 otwory: duży otwór dla nogi i 2 syfony, z których wypustowy wydłuża się

w rurkę, nieco wystającą z muszli. Liczne gatunki g. •zamieszlaują -wody słodkie Europy, północnej Azji i Ameryki Północneo.

Żyją. w rozmaitych środowiskach — zarówno w małych zbiornikach, gęsto zarośniętych, jak a •okresowo •wysychających, a

nawet w mule dennym w największych głębinach jezior. W Polsce występuje około 15 gatunków g., które można spotkać we

wszelkich zbiornikach wód słodkich. [T.U.]

gryziel (Atl/pus affinis) — gatunek stawonoga, jeden z 3 krajowych przedstawicieli rodziny Atypidae, z podrzędu ->•

ptaszników. Pająk ten ma ciało krępe, o długości do 15 mm. Występuje w środowiskach silnie nasłonecznionych i ciepłych,

jednakże prawie całe życie spędza, w riorze-stuidni o głębokości do 50 om, zakończonej na' powierzchni ziemi rodzajem

zamkniętego rękawa z pajęczyny,. zamaskowanego okruchami ściółki. Owad zabłąkany na powierzchnię takiego rękawa zaczepia

się o przędzę pazurkami, a próbując uwolnić się, zwraca szarpaniną uwagę pająka. Nie wychodząc z wnętrza "rękawa", poprzez

jego ściankę g. zabija ofiarę uderzeniem szczękoczułków, po czym na chwilę rozrywa "rękaw", żeby wciągnąć ofiarę do środka, i

natychmiast naprawia

•uszkodzenie. Jedynie w okresie godowym samce opuszczają swe nory i wędrują w poszukiwaniu samic. W Polsce spotykano

dotąd tylko pojedyncze okazy g., w innych krajach natomiast wysitępują one. w dużych koloniach, liczących do 200 osobników.

Niekiedy na powierzchni l m2 znajdowano do 20 nor tych zwierząt. G. żyją aż do 8 lat, co jest rzadkością wśród pająków. (Tabl.

XII). [J.P.]

grzebiolinek (Glycymeris) — rodzaj mięczaków z rzędu

-»-taksodontowych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy 2—10 cm, prawie idealnie kolistą. Powierzchnia muszli, zależnie

od gatunku, jest gładka lub zdobna promienistymi albo koncentrycznymi żeberkami. Nieraz naśladuje dość wiernie muszle innych

małżów, np. sercówki albo wenus, i dopiero widok zamka typu taksodon-

grzybinka

Muszla grzeblolinka

towego rozstrzyga wątpliwości. Liczne gatunki g. zamieszkują morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją

niegłęboko na dnie mu-listym lub piaszczystym. Są spożywane przez ludzi. Muszle służą za materiał do rznięcia kamei. [T.U.]

grzybinka, grzybowieniec (Fungia) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^.korali madrepo-rowych. Jej przedstawiciele stanowią

największe pojedynczo żyjące formy korali ma-dreporowych. Polipy mogą osiągać do 30 cm średnicy. Są jaskrawo zielono

ubarwione, a -ich długie czułki mają białe czubki. W cyklu życiowym g. występuje swoista przemiana pokoleń: ze swobodnie

pływającej larwy powstaje po jej przytwierdzeniu się do podłoża mały, kielichowaty polip, który po pewnym czasie przez

boczne pączkowanie tworzy nieliczną kolonię, złożoną z podobnych kielichowatych osobników. Potem każdy 2 nich rozszerza

się i rozpłaszcza, wytwarzając poniżej wieńca czuł-ków płytkę bazataą, i oddziela się wreszcie od nóżki. Oddzielone w ten

sposób fragmenty kolonii stanowią płciowe postacie g., przenoszone w tym stadium ruchami wody. Pozostające na kolonii

kikuty nóżek polipów wytwarzają na swym wolnym zakończeniu ponownie płytkę bazalną, ciało i czułki nowego osobnika. Tak

•zatem kielichowaty polip odbywa proces podobny do strobilacji. Polipy oddzielone od kolonii rozmnażają się płciowo, a po-

nadto przez boczne pączkowanie. Szkieletowe płytki bazalne mają bardzo liczne septy, między które zwierzę chowa się w razie

zagrożenia, tak że na powierzchni pozostaje tylko cienka warstwa żywej tkanki. Po śmierci polipa płytki z septami pozostają

jako trwały składnik raf koralowych. G. 'zamieszkują płytkie wody (do 80 m głę-

Grzybinka A — kielichowata postać [rozmnażająca się przez pączkowanie szczytowe (l — "blizna" po oddzieleniu się pączka; 2 —

bruzda, w której nastąpi oddzielenie się pączka od organizmu macierzystego);

B — postać rozmnażająca się płciowo. Przez ciało polipa prześwituje wapienna płytka podstawowa o licznych, promieniście biegnących

przegrodach

grzybowieniec

boteości) tropikalnych części Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. (Tabl. VI). [Z.S.]

grzybowieniec -»-grzybinka.

gwiazdnica, rozgwiazda słoneczna, rozgwiazda purpurowa (Solaster) — rodzaj szkarłupni z rzędu -»gwiazdnic. Obejmuje formy

o średnicy do 50 cm. Z dużej tarczy centralnej wyrasta 7—16 ramion (liczba ich zwiększa się e wiekiem zwierząt). Zabarwienie

ciała (w zależności od gatunku) bywa czerwonawofioletowe lub żół-toponBarańczowe. G. prowadzą

Gwiazdnica Solaster papposus

dość ruchliwy, drapieżny tryb życia. Żywią się rozmaitymi szkarłupniami, niekiedy większymi od nich samych. Są ja-jorodne,

przy czym z jaj wylęgają się (przeobrażone już młode osobniki. Do g. należy blisko 20 gatunków rozsiedlonych szeroko we

wszystkich morzach o zasoleniu powyżej 25%B. [L.Ż.]

gwiawtnice (Spinulosa) — rząd szkarłulpni z gromady -rozgwiazd. Obegmuaą gatunki różnorodnego kształtu, od mniej

, ięcej pięciokątnego z nieznacznie zaznaczającymi się narożnikami do wyraźnie gwiaździstego, o 5 ramionach lub wieksizej ich

liczbie. Płytki brzezinę są z reguły słabo rozwinięte i nie tworzą wyraźnej granicy pomiędzy górną i dolną stroną ciała. Nóżki

ambula-kralne, ustawione zwykle w 2 rzędach, wieńczą przyssawki. Pedicellarii ibrak lub występują nielicznie, przy czym ich

końcowe człony nie krzyżują się. Do g. należą liczne żywo-rodme gatunki, rozsiedlone we wszystkich pełnosłonych morzach.

Większość g. zamieszkuje morza arktyczne, a także morza klimatu umiarkowanego północnej półkuli. Niektóre gatunki tropikalne

(jak np. pospolita korona cierniowa) niszczą rafy koralowe, wyrządzając tym poważne szkody. [L.Ż.]

gyrodaktylus {Gyrodactylus) — rodzaj płazińców z gromady

-^przywr monogenetycznych. Obejmuje gatunki mające tarczę czepną w kształcie krążka z 16 hakami brzeznymi i 2

środkowymi, 2 pnie jelita kończące się ślepo, jajnik w kształcie litery V i kuliste jądro. Żółtniki i pochwa nie występują. Należący

do tego rodzaju Gyrodactylus elegans pasożytuje na skórze ryb karpiowa-tych. Ma on ciało długości 0,5

—0,8 mm, z 2 kurczliwymi wy'-rostkami na przedzie. Plamek ocznych brak. Z jaj tego gatunku już w macicy rozwijają się

zarodki, które po wydostaniu się z niej przyczepiają się do skory żywiciela. W wyniku działalności Gyrodactylus elegans mogą

wystąpić u ryb zmiany w skórze pod postacią martwicy skóry bądź też o-wrzodzeń. [M.S.]

henrycja

harpaktikoidy (Harpactżcoźda)

— podrząd stawonogów z rzędu —»-widło,nogokształtnych. Mają ciało kształtu robakowa-tego, o słabo wyodrębnionej głowie, tułowiu

i odwłoku, a czulki I pary bardzo krótkie, kilkuczłonowe. Odnóża tułowiowe w liczbie 5 par są jednakowe. Samica nosi jaja w l, rzadziej w

2 pakietach przytwierdzonych do spodniej strony seigmentu genitalnego. Niemal wszystkie gatunki h. wiodą denny i swobodny tryb

życia, pełzając po dnie lub roślinach bądź też wijąc się wśród ziarenek piasku. Należy tu ikilfea tysięcy gatunków szeroko roasiedlonych

w wodach słodkich i morskich. [L.2.]

Helioporida — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców ośmiopromiennych. Polipy należących ido nich gatunków tworzyły

'osiadłe kolonie. Miały twardy ektodermahiy szkielet wapienny, przypominający szkielety korali madreporo-wych. Polipy tkwiły w

rurkach połączonych -»cenenchymą złożoną z sieci ->-stolonów, a poprzedzielanych w poprzek denkami, czym przypominały or-

gankowca i denkowce. H. występowały w kredzie i trzeciorzędzie. Obecnie żyje tylko l gatunek z tej grupy, Heliopora coerulea,

mieszkaniec raf koralowych Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. [Z.S.l

hebnka (Waldheirma cranium)

— gatunek czułkowca z podgromady -*-zawiasowców. Ma skorupki .białe lub jasnożółte, rzadziej ciemnobrunatne. Dziób (występ

tylnej części

brzusznej skorupki) jest krótki i tępy oraz wyposażony w duży, okrągły otwór. H. żyją na głębokości 35—400 m. Są roz-

przestrzenione w morzach strefy borealnej, a także arktycz-nej. [J.M.R.]

hernonchus (Haemonchus con-tortus) — gatunek obleńca z rodziny Trichostrongylidae, z gromady -»inicieni. Długość samca

dochodzi do około 21 mm, samicy — do około 34 mm. Jest pasożytem przeżuwaczy. Z jaj wydalonych wraz z kałem

zarażonych zwierząt rozwijają się -»iarwy rato-ditoidahie. Po dwóch linieniach przetoształcasją się one w —••larwy filarioidalne,

które są adol-ne do zarażenia zwierząt. Takie larwy zjedzone wraz z trawą dostają 'się do trawieńca i przedniej części jelita cien-

kiego gospodarza, gdzie po dalszych z kolei 2 linieniach dojrzewają. [M.S.]

henrycja (Henrycia) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->-gwiazdnic. Obejmuje formy o średnicy do 15 cm, z 5 długimi, cylindrycz-

nymi ramionami. Zabarwienie ich w zależności od gatunku bywa żółtopomarańczowe, krwistoczerwone lub o kolorach

pośrednich między tymi dwoma. H. są żyworodne. Inkubacja ich jag przebiega w wokółgębowej kieszeni lęgowej. Należą do nich

liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione 'w morzach obu stref polarnych i umiarkowanych, o zasoleniu powyżej 25%o. H.

żywią się gąbkami i innymi bezkręgowcami. [L.2.]

Heterocorallia

Heterocorallia — 'rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromiennych. Należą do mich formy wyłącznie

kopalne, z paleozoifeu. W rozwoju osobniczym ich pierwsze septy tworzyły krzyż, a powstające później — układ dwuboczny,

ale zarazem promienny. Najbardziej znanym rodzajem H. jest Heferophyllia z dolnego karbanu. [Z.S.]

heteronereis — epitokalna -»epitokia), dojrzała płciowo część dimorficznego osobnika nieteitórych gatunków pierścienic z

podgromady ->-wieloszcze-tów wędrujących. H. pływa wolno pod powierzchnią wody i różni się wyraźnie kształtem i

zabarwieniem od żyjącej na dnie formy niedojrzałej płciowo, tzw. aiłokalnej. [M.G.]

hias (Hyas) — rodzaj stawonogów z sekcji -»krabów. Obejmuje gatunki mające głowo-tułów długości do 10 cm, z tyłu szeroki i

zaokrąglony, a z przodu ze zbliżonym do kształtu trójkąta dziobem czołowym i bocznymi narożnikami u nasady oczu. H. żyją

przeważnie wśród wodorostów, maskując swe ciało fragmentami glonów, gąbek itp. Obejmują 'kilka gatunków rozsiedlonych na

płytkim dnie mórz arktycznyeh i klimatu umiarkowanego. [L.2.]

Holopeltidia — podrząd stawonogów z rzędu ->Uropygi, zaliczany dawniej do zbiorczego rzędu ->-nogogłaszczkowców,

obejmujący tylko l rodzinę Thelyphonidae liczącą 75 gatunków. Osiągają do 8 cm długości. Odznaczają się potężnymi

nogogłaszczkami, bardzo wydłużoną i cienką I parą nóg pełniących funkcję narządu dotyku oraz bardzo długim i cienkim

"ogonem", wyrastającym z ostatniego segmentu odwłoka. Głowotułów pokrywa jednolity pancerz, VII segment ciała tworzy

cienki łącznik między głowotułowiem a odwłokiem, a ten ostatni ma zewnętrzną segmentację. H. prowadzą nocny tryb życia,

chowając się w dzień pod kamieniami, pod korą drzew, w ściółce lub w norach wykopanych w ziemi. Drapieżne, żywią się

owadami i innymi bezkręgowcami, mogą pożerać również mate płazy. Żyją w wilgotnych okolicach, strefy tropikalnej, a w

rejonach suchych pojawiają się jedynie podczas okresów deszczowych. Występują w południowej i wschodniej Azji, w Ameryce

Południowej i w południowej części Ameryki Północnej. (Tabl. XII). [J.P.]

homar amerykański (Howiarus aTnericanus) — gatunek stawonoga z sekcji ->rakowców. Rośnie do 75 cm długości i o-siąga

wagę do 20 kg. Ma ubarwienie ciemnoniebieskie. Samice są mniejsze od samców, linieją co 2 lata, a samce linieją corocznie. H. a. są

uzbrojone w potężne kleszcze. Dojrzałość płciową osiągają po upływie 8 do 14 lat. W 'lecie co 2 lata samice składają do 80 000

ziaren ikry, nosząc je przez 11 miesięcy na odnóżach. H. a. żywią się rozmaitymi zwierzętami, jak mięczaki, kraby, jeżówce,

oraz padliną. Są mieszkańcami kamienistego lub skalistego dna, rozciągającego się wzdłuż wybrzeży północnego Atlantyku, mniej

więcej od okolic Nowego Jorku po Laibrador. Szczególnie licznie zasiedlają strefę płytkowodną, jakkolwiek spotkać je można

także na dnie podmorskich kanionów, tj. na głębokości co najmniej 1000 m. Wykonują

wędrówki sezonowe, przemieszczając się na zimę w nieco głębsze miejsca, oddalone do kilkunastu kilometrów od letnich

żerowisk. H. a. poławiane są rocznie w ilości około 50 000 ton. Mięso ich jest słodkawe, a więc wymaga pikantnej przyprawy.

[L.Ż.]

homar europejski (Homarus gammarus) — gatunek stawonoga z sekcji -»-rakowców. Samce rosną do 65 cm długości, a samice

— do 40 cm, osiągając przy tym wagę,do 11 kg. Samice składają do 3(0000 jaj rocznie, nosząc je pod odwłokiem. H. e.

zamieszkują wody morskie wzdłuż zachodnich i południowych brzegów Europy, od północnej Norwegii oraz Islandii aż po

Morze Czarne włącznie. Poławia się je głównie wokół Wysp Brytyjskich w ilości niespełna 2000 ton rocznie. [L.2.]

homarzec, nerczan (Nephrops noTvegicus) — gatunek stawonoga z sekcji -»-rakowców. Samce rosną do 22 cm długości, samice

— do 18 cm. Ich ciało jest wysmukłe, barwy bladoczerwonej. Wzdłuż przedniej części ciała oraz kleszczy występują rzędy cierni

tworzących ząbkowane krawędzie. W początku lata samice składają 1500—4000 jaj, z których wiosną roku następnego wylęgają

się larwy ->lasonóżiki, wiodące przez kilka miesięcy planktonowy tryb żyda. Larwy te różnią się wyraźnie od larw homara, gdyż

na grzbiecie odwłoka sterczy u nich kilika długich, zaostrzonych cierni. H. przebywają na miękkim, przeważnie mulistym dnie, w

którym się chętnie zagrzebują. Występują na głębokościach 30—300 m, rzadziej do 800 m. Żyją w morzu wzdłuż wybrze-

Homar europejski

Homarzec

hurmaczki

ży całej zachodniej Europy (po Maroko), wkraczając także częściowo do Morza ^arentsa oraz Morza Śródziemnego. Odznaczają się

bardzo smacznym mięsem, w związku z czyim stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Rocznie wydobywa się około 50 000

ton h. [L.Ż.1

hurmaczki, gregaryny (Grega-rina) — gromada pierwotniaków z podtypu -rtsporowców właściwych. Pasożytują u bezkręgowców,

najczęściej w wi-jach i owadach lądowych, rzadziej — w owadach wodnych, wieloszczetach, szczecioszczę-kich, osłonicach i w mięcza-

kach. Występują w tkankach, jamach ciała, a 'wiele z nich, (przynajmniej w pewnych stadiach rozwojowych, w świetle jelita

gospodarza. Typowy organizm h., żyjący jako stadium troficzne w świetle jelita bezkręgowca, jest komórką 'długości do 1,5 mm. Taki

osobnik wegetatywny (frofont) składa się z 3 części: przedniej, czeipnej, zwanej epimeritem, środkowej, zwanej protomeri-tem, oraz

tylnej, zawierającej jądro komórkowe, określanej mianem deutomeritu. Epimerit ma postać ryjka zaopatrzonego w haczylki, przyssawki

i tarczę czepną bądź główki z wyrostkami zakotwiczającymi się w ściankach jelita gospodarza albo banieczki wydzielającej śluz.

Poszczególne części ciała oddzielone są od siebie przegrodą z ektoplazmy. Dorosły osobnik wegetatywny odżywia się intensywnie całą

powierzchnią ciała i rośnie, natomiast nie ulega podziałom. Komórki wegetatywne pozbawione epimeritów (które łatwo odpadają)

poruszają się w świetle jelita na zasadzie odrzutu, wyrzucając ku tyłowi przez

pory w ciele substancję śluzowatą. Przy spotkaniu się ze sobą 2 "dojrzałych komórek otaczają się one wspólnie otoczką, tworząc tzw.

gameto-cystę. Wewnątrz cysty zachodzą wielokrotne podziały mi-totyczne jąder partnerów. Liczne potomne jądra w każ-

Cykl rozwojowy hurmaczków A — sporozoit; B — trofont (l — epimerit; 2 — protomeri't; 3 — deu-tomerit; 4 — jądro); C — zespo-

lone ze sobą 2 osobniki; D — ga-metocysta; E — powstawanie gamet; F — kopulacja gamet w cyście; G — spora; H — spora ze

sporozoitami

dej z obu komórek 'przyporządkowują sobie część cyto-plazmy oraz błony komórkowej i każdy z osobników zamkniętych w cyście

rozpada się na szereg drobnych komórek potomnych. Te komórki są gametami. Wewnątrz cysty gamety 'kopulują ze sobą. W re-

zultacie tego .procesu na terenie cysty powstaje wiele zygot, a z kolei zygoty przekształcają się w spory. W .każdej sporze wytwarzają

się mniej lub bardziej liczne sporozoity. Spory ze sporozoitami, wydalane na ze-

hyperia

wnątrz z kałem, stanowią źródło zarażenia dla następnych żywicieli. Pożarte przez nowego żywiciela spory są trawione w jelicie, a

uwolnione sporo-zoity wnikają do nabłonka jelita i albo tam pozostają, albo penetrują w głąb ciała, wnikając do odpowiednich narządów.

U typowych h. jelitowych .nie występuje w cyklu schizo-gonia i sporozoity w nabłonku jelita gospodarza zaczynają intensywnie rosnąć i

odżywiać się bez żadnych podziałów. Takie osobniki powoli przekształcają się w dorosłe postacie wegetatywne. Początkowo występują

one wewnątrz komórek nabłonka, ale wkrótce rozsadzają te ikomórki, jednocześnie różnicując się na epi'merit,pro-tomerit i

ideutomerit. Epimerit pozostaje nadal zanurzony w tkance nabłonkowej, podczas gdy reszta ciała znajduje się w świetle jelita. H.

rozwijające się poza jelitem, w. rozmaitych narządach czy w jamie ciała gospodarza, różnią się budową i cyklem życiowym od typowych

h. jelitowych, ponieważ ich osobniki troficzne nie są podzielone na części. Niekiedy sporozoity po wniknięciu do ciała żywiciela

przechodzą schizogonię i dopiero po niej przekształcają się w dorosłe osobniki wegetatywne, co przypomina proces występujący u -

^•ziarniaków. U poszczególnych gatunków h. istnieją różne odmiany przebiegu cyklu życiowego i różne sposoby uwalniania się spór z

organizmu żywicielskiego. H. nie mają znaczenia' gospodarczego. (Tabl. I). [A.J.K.]

Hydatina senta — gatunek obleńców z gromady —>-wrot-ków. Składa się zawsze z 959 komórek,, z których 80 tworzy • przewód

pokarmowy, 8 żółtni-

ki, 14 narządy wydalnicze itd. Jest kształtu eliptycznego, z krótką nogą. Występuje w małych stawach i jeziorach. Samce cechuj e

uwisteczniony aparat wrotkowy oraz brak przewodu pokarmowego. [M.S.]

hydra -^stułbia.

hydrant — nazwa używana w różnych znaczeniach w odniesieniu do polipów -»-parzydeł-kowców. Mianem h. oznacza się: l. trofozoida

(syfona, czyli polipa odżywczego) w koloniach -^-rurkopławów; 2. hy-droida — typowego polipa w kolonii -^-stułbiopławów; 3.

główkowate, szczytowe rozszerzenie ciała polipa -»stułbiow-ców z otworem gębowym i z jednym bądź z większą liczbą wieńców czułków.

[Z.S.l

hydrokorale (Hydrocorallidae)

— nazwa, pod którą dawniej łączono dwie obecnie .niezależnie traktowane rodziny jamochłonów z rzędu -»istułbiow-ców. Ich wspćtliną

cechą jest produkowanie kutiteularnego szkieletu, silnie nasyconego złogami węglanu wapnia. Kolonie h. ze względu na tę cechę i na

często rozgałęzione formy bardzo przypominają kolonie

—>-korali madreporowych. Należące tu gatunki zalicza się o-becnie do rodzin Stylasteridae i Milleporidae. Do tej ostatniej rodziny

należy szeroko rozprzestrzeniony w morzach na-kłutek. [Z.S.]

hydromeduzy ->stułbiopławy.

hyperia (Hypena galba) — gatunek stawonoga z rzędu

—*obu;nogów. Samce dochodzą do długości 12 mm, a samice— do 20 mm. Ciało ich jest bardzo zwarte i stosunkowo wy-

igielnik

Hyperia

sokie. Niemal cala powierzchnię głowy zajmują ogromne, czerwonawe oczy. H. żyją przeważnie w jamie gastralnej meduz,

zwłaszcza -»chełbi modrej i ->bełtwy. Zimą spotyka się je wśród planktonu lub na

igielnik (Diadema) — rodzaj sztearłupni z rzędu ->.igielni-kowców. Obejmuje gatunki o kształcie spłaszczonej kuli, mające

średnicę do 10 cm, wyposażone w liczne, cienkie,

Igielnik

igiełkowato zaostrzone kolce •długości do 30 cm. Zabarwienie ciała jest ciemnobrunatne, a kolców — fioletowo-białe, często z

poprzecznym paskowa-

dnie morskim. Stanowią one gatunek arktyczny, szeroko rozprzestrzeniony w północnym Atlantyku i Pacyfiku. W Europie

znane są ze wszystkich mórz, z wyjątkiem Morza Czarnego oraz Azowskiego. [L.Z.]

niem. I. są jadowite. Występują ma płytkim skalistym i kamienistym dnie Oceanu Indyjskiego, Pacyfiku i izachodniego

Atlantyku. [L.Z.]

igielnikowce (Aulodonta) — rząd szkarłupni z podgromady -yjeżowców regularnych. Obejmują postacie najeżone igiełkowato

zaostrzonymi kolcami o długości przewyższającej znacznie średnicę ich ciała. Kolce te są bardzo ruchliwe i błyskawicznie reagują

na podrażnienie, skierowując się w stronę ewentualnego wroga, przy czym składają się po kilka sztuk, tworząc ostry szpikulec.

Powierzchnię kolców pokrywają drobne zadziorki, utrudniające znacznie cofanie się kolca w przypadku ukłucia. Zwykle czubki

kolców obłamują się wtedy, powodując długo ropiejącą ranę. Przy ukłuciu dostaje się do rany jad, który jeszcze bardziej nasila

ból. Ząbki

iglik

aparatu żującego są w przekroju półkoliste. Do i. należą nieliczne gatunki, rozsiedlone w tropikalnych i subtropikalnych

pełnosłonych morzach. [L.2.]

igliczek (Acźcula) — lądowy rodzaj mięczaków z rodziny Igliczkowatych (Aciculidae), z rzędu-».jednoprzedsionkowców.

Muszla i. jest wałeczkowata, wysokości dochodzącej do 3 mm, cienka i lśniąca. Otwór jej zamyka wieczko. I. zamiesz-

Muszla igliczka

kują środkową i południową Europę, sięgając ku .wschodowi do Kaukazu, a ku południowi — do północno-zachodniej

Afryki. Żyją w ściółce cienistych lasów, zwłaszcza podgórskich. Żywią się strzępkami grzybni, a także jajami różnych ślimaków.

Ze względu na nikłe rozmiary i miejsce występowania są trudne do znalezienia. W Polsce spotyka się 2 gatunki l., bardzo

podobne do siebie. (T.U.]

iglik (Bytotrephes longimanus)

— gatunek stawonoga z rzędu

-^-wioślarek. Długość ciała bez igiełki ogonowej dochodzi u samicy do 5 mm, a u pojawiających się tylko jesienią samców — do 4

mm. Duża, ruchliwa głowa łączy się z krótkim tułowiem, zaopatrzonym w 4 pary dwugałęzistych odnóży, z których I para jest

silnie wydłużona. Wysmukły odwłok, o wyraźnej segmentacji, wyciągnięty jest w niezwykle długą igiełkę ogonową. Zredu-

kowana skorupka u samicy tworzy owalną komorę lęgową, do której składane są nieliczne jaja. Ogromne oko, zajmujące przednią

część głowy, świadczy o drapieżnym trybie życia. I. zasiedlają północną Eurazję. Występują także miejscami w górskich

jeziorach południowej Europy, np. w rejonie Kaukazu.

Iglik

ignik

W Polsce zamieszkują toń wodną otwartych przestrzeni jezior, natomiast na dalekiej północy występują głównie w strefie

przybrzeżnej. Znane są też z wód słonawych. [L.Ż.]

Ignik ->ofeogłów.

maczek {Inachus) — rodzaj stawonogów z sekcji ->.krabów. Obejmuje gatunki imające gło-wotułów długości do 3 cm, kształtu

zaokrąglonego trójkąta. Są one pokryte na grzbiecie oraz u nasady oczu nielicznymi cierniami. I. przebywają wśród podmorskich

zarośli, kolonialnych hydropolipów itp., po których łażą za pomocą swych szczudłowatych odnóży. Występują od strefy

brzegowej do głębokości kilkuset metrów. Należy do nich szereg gatunków rozprzestrzenionych w strefie klimatu tropikalnego,

subtropikalnego i umiarkowanego, głównie wzdłuż wschodnich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego. [L.2.1

inwazja — 'stan zarażenia organizmu lub wielu organizmów pasożytami. Intensywność i. oznacza liczbę pasożytów danego

gatunku w jednym żywicielu. Ekstensywność i. to odsetek zarażonych żywicieli. Superinwazja, czyli i. dopełniająca, [polega na

tym, że do istniejącej i. dołącza się nowa. Reinwazja oznacza inaczej inwazję powtórną. Dział parazytologii zajmujący się drogami

i warunkami i. pasożytniczych zwie się inwazjologią. Nazwy chorób inwazyjnych, tj. chorób wywołanych .przez pasożyty ze

świata 'zwierzęcego, tworzy się od nazw rodzajowych poszczególnych pasożytów lub nazw wyższych jednostek systema-

tycznych przez dodanie zwykle końcówki -oza (łac. -osis), np. fascioloza, cestodoza. [M.S.]

Jamochłony (Coelenterata) — tradycyjna nazwa, 'którą się obejmuje typ -»parzydełkow-ców i -róebropławów. Mają prosty,

promienisty (niekiedy dwulpłaszczyznowy) podstawowy schemat budowy ciała, zbliżony do schematu budowy

dwuwarstwowego zarodka, gastruli (-^rozwój zarodkowy). Odpowiednio do tego jedyną jamę ich organizmu (homologa prajelita

gastruli), czyli jamę gastralną (chłonąco-trawiącą), wyścieła warstwa komórek, zwana entodermą, od zewnątrz natomiast ciało

pokrywa również cienka warstwa, zwana ektodermą. Między nimi zawarta jest cieńsza lub grubsza,

zasadniczo bezkomórkowa warstwa wspierająca — mezoglea — niekiedy o galaretowatej konsystencji i znacznej miąższości (u dużych

meduz), czasem w postaci cienkiej błony podstawowej (u polipów stuł-biopławów). W licznych wypadkach komórki ekto- i ento-dermy

wnikają do mezoglei, zwiększając jej miąższość i przekształcając się w komórki szkieletotwórcze, czyli sklero-blasty (u koralowców),

bądź w pewnym stopniu upodobniając się do mezodermy (u żebrepła-wów). Pojedynczy z reguły otwór gębowy jest odpowiednikiem

pragęby gastruli. Jama gastralną może być'nie podzie-

jednotarczowce

łona (u polipów 'stułbiopła-wów), podzielona promieniście na komory (u polipów krążko-pławów i koralowców) bądź

rozgałęziać się promieniście w kanały (u meduz stułbio- i krążkopławów oraz u żebropła-wów), tworząc łącznie z nimi ulkład

pokarmowo-naczyniowy

Schemat ukazujący strukturalne podobieństwo między meduzą (A) i polipem (B).. Linią czarną zaznaczono entodermę, kreskami —

ektoderme; pomiędzy nimi leży mezoglea

(gastrowaskularny). Rozród bywa u j. .bezpłciowy (pączkowanie, ->.strobilacja, podział,

-••frustulacja) i płciowy (u że-bropławów wyłącznie). Rozwój bywa pośredni (larwa zwykle typu ->planuli, niekiedy —rSk-tinuli) bądź

bezpośredni. J. żywią się w sposób drapieżniczy

— zatruwając lub omotując swe ofiary -^parzydełkami bądź lepiącymi komórkami (kolloblastami), osadzonymi na niciach — albo

odcedzają zawiesinę i pochłaniają szczątki organiczne. Są wyłącznie wodne, przeważnie morskie, rozprzestrzenione we wszystkich

strefach mórz, znan-e już ;z osadów paleozoicznych. [Z.S.]

jantina, tratewnik (Janthina) — rodzaj mięczaków z rodziny Janthinidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Ich muszle, dochodzące

do 3 'cm długości. mają (kształt zbliżony do kuli i charakterystyczną barwę błękitną lub fiołkową. J. żyją planktonicznie, unosząc się na

powierzchni wód na pełnym morzu za pomocą 'kilkucentymetrowej tarczki ze stosunkowo sztywnej piany. Celem jej uformowania j.

chwytają nogą pęcherzyki powietrza, otaczają je wydzielanym przez nogę śluzem i sklejają razem. Owa "tratwa" służy nie tylko samemu

ślimakowi. J. przyczepiają do niej również swoje jaga, które tutaj odbywają rozwój. J. są drapieżcami. Żywią się niemal wyłącznie rur-

kopławami, przede wszystkim z rodzaju ->-welelli, będąc zapewne niewrażliwe na jad ich parzydełek. J. w liczbie kilku gatunków

zamieszkują strefę tropikalną wszystkich oceanów na Ziemi. [T.U.]

jednoprzedsioiikowce (Monoto-cardia) — rząd mięczaków z podgromady ->-przodoskrzel-nych. Mają l skrzele i l przedsionek

serca. Należy do nich ogromna większość współczesnych przodoskrzelnych. J. żyją przeważnie w morzach, rzadziej w wodach słodkich,

a jeszcze rzadziej na lądzie. Są reprezentowane przez wiele rodzin, m.in. przez wodożytko-wate, porcelanki, brzeżnice i rozkolcowate.

[T.U.]

jednotarczowce (Monoplaco-phora) — prymitywna gromada mięczaków z podtypu -»mu-szlowców, znana do niedawna tylko w

stanie kopalnym z ery paleozoicznej. Muszle kopalnych j. mają kształt symetrycznych czapeczek frygijs-

jelitodyszne

jeżówce

kich. Na ich wewnętrznej powierzchni widnieje po kilka par odcisków mięśni, ułożonych symetrycznie, a .ponadto meta-

merycznie. Jedynym egzystującym współcześnie przedstawicielem gromady j. jest neopilina. [T.U.l

jelitodyszne (Enteropneusta) — gromada z typu -»półsitrunow-ców. Obejmują formy robako-kształtae długości przeważnie

kUku centymetrów, a tylko nietotóre gatunki rosną do długości 250 cm. Ciało j. zróżnicowane jest ina wydłużony, mięsisty ryjek

(zwany niekiedy żołędzia) i krótki kołnierz (na których pograniczu mieści się otwór gębowy) oraz silnie wydłużony tułów. Ten

ostaitai podzielić można na część przednią z parzystymi otworkami sterzelowymi (łączącymi przewód pokarmowy ze środowis-

kiem zewnętrznym), środkową z licznymi ślepymi 'kieszonkami wątrobowymi, widocznymi często z zewnątrz w postaci

wypukłości, oraz część tylną z jelitem prostym, zaikończonym odbytem. Od gardzieli wybiega ku przodowi, tj. w głąb ryjka,

wyrostek ślepy (notochorda) wykazujący pod względem rozwoju i budowy znaczne podobieństwo do struny grzbietowej -

^strunowców. Układ krwionośny składa się z 2 podłużnych naczyń: brzusznego i grzbietowego zakończonego z przodu zatoką

sercową. Głównymi elementami układu nerwowego są 2 podłużne pnie — brzuszny i grzebietowy — połączone pierścieniem

kołnierzowym. J. żyją przeważnie na płytkim dnie morskim, w którym ryją mięsistym ryjkiem, żywiąc się materią organiczną

zawartą w osadach dennych. Utworzone przez nie kanaliki mają zazwyczaj kształt litery

U. W rozwoju występuje larwa tornaria z 3, wieńcami rzęskowymi o zawiłym przebiegu, bardzo podobna do larw szkar-łupni, a

zwłaszcza rozgwiazd. Tornaria posiada parę oczu, ulegających z czasem zanikowi. Około 75 współcześnie żyjących gatunków j.

zamieszkuje pełnosłone morza wszystkich stref geograficznych Ziemi. [L.2.]

jera (Jaera) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równonogów. Obejmuje gatunki mające ciało długości około 5 mm, owalnie

rozszerzone i spłaszczone. Ich barwa bywa bardzo zmienna, mniej więcej jednorodna lub z poprzecznymi jasnymi pasami. Duża

płytka ogonowa ma drobne wycięcie na końcu, z którego wystają odnóża ogonowe. Dotychczas poznano 7 gatunków j.

występujących w przybrzeżnych wodach północnego Atlantyku wraz ze wszystkimi morzami europejskimi. Zamieszkują one

skaliste i •kamieniste dno o czystej wodzie. Część gatunków wytrzymuje znaczne wysiedzenie wody morskiej, a niektóre z nich

przystosowały się nawet 'do środowiska zupełnie słodko-wodnego. [L.2.]

jesiostrzeń (Dichelestium ob-longum) — gatunek stawonoga z rzędu ->CaUgoida. Długość samca dochodzi do 13 mm, samicy

— do 17 mm. Zabarwienie ciała jest bladożółte, a woreczków jajowych — brązowe. J. pasożytują u jesiotrów europejskich oraz

północnoamerykańskich, przytwierdzając się mocno do skrzel swoich żywicieli. p-i.z.]

jeżafe brzegowy (PsaTOTOecht-

nus miliaris) — gatunek szkar-łupnia z rzędu -Miajeżykow-

Jeżak brzegowy

ców. Ma kształt półkuli o średnicy do 4 om. Jest usiany gęsto krótkimi, krępymi kolcami długości do l cm. Zabarwienie jego bywa

przeważnie zielonkawe, z fioletowymi czubkami kolców. Płytki ambulakralne mają po 3 pary otworków dla nóżek

amibulakralnych. J. b. żywią eię polipami i drobnymi mięczakami. Maskują się czasami fragmentami wodorostów. Bytują na

obszarze od strefy pływów morskilchf 'do głębokości 100 m, na skalistym dnie północno-^achodniego Atlantyku, od rejonu

Zielonego Przylądka aż po wody Islandii i Norwegii, a także w cieśninach duńskich i w Zatoce Ki-lońskiej. Nadają się doskonale

do hodowli akwaryjnej. Drobne rozmiary j. b. umożliwiają zjadanie ich przez ryby denne, np. płastugi. [L.Ż.]

jeżokrab (Lithodes maia) — gatunek stawonoga z sekcji ->-pustelnikowców. Ma ciało o długości do 15 cm, barwy ce-

glastoczerwonej. Jest podobny do krabów, od których różni się przede wszystkim obecnością jedynie 4 par dobrze rozwiniętych

odnóży tułowiowych (V para jest bardzo drobna i zazwyczaj ukryta) oraz asymetrią odwłoka występującą u samic. Te ostatnie

mają z wyjątkiem I (pary tylko lewostronne odnóża odwłokowe. U samców odnóży odwłokowych brak. Silnie zwapniały

pancerz głowotułowia kształtu stylizowanego serca .pokrywają liczne kolce. Dziób czołowy jest z boków ząbkowany. Na wszy-

stkich odnóżach występują liczne kolce. I parę odnóży tułowiowych wieńczą niejednakowo rozwinięte szczypce. J. występują

na twardym podłożu na głębokości 20—200 m, rzadziej do 550 m. Zamieszkują chłodne wody północnego Atlantyku z częścią

Morza Ba-rentsa włącznie. [L.2.]

jeżówce (Echinoidea) — gromada z typu ->-szkarłupnł. Obejmują wolno'żyjące i różnorodnie 'zabarwione zwierzęta, uzbrogone

w liczne, ruchomo osadzone kolce. Ciało ich ma kształt mniej lub bardziej spłaszczonej kuli, rzadziej dysku, jaja lub serca o

średnicy l do 25 'cm. Szkielet większości gatunków stanowi twarda skorupa, utworzona 'z licznych, wzajemnie zrośniętych

płytek. wapiennych, rozmieszczonych w 20 południkowych rzędach, biegnących od gęby znajdującej się na spodzie do odbytu.

zlokalizowanego przeważnie na wierzchu ciała. 5 par rzędów płytek (tzw. ambulakralnych) ma maleńkie otworki, przez które

wysuwane są niezwykle rozciągliwe nóżki, zakończone przyssawką przywierającą bardzo silnie do podłoża. Pomiędzy nimi

występuje 5 par rzędów większych płytek (między -ambulakrailnych), pozbawionych nóżek. Szkielet wytwarza guzki

stanowiące podstawy kolców. Każdy kolec ima wklęsłą panewkę połączoną ruchomo z guzikiem i objętą silnie umięśnioną

tordbką stawową. Kolce te bywają •cienkie lub grubsze, niekiedy nawet ma-czugowate, o powierzchni gładkiej lub delikatnie

ząbkowanej,

jeżówce niercgularke

chropowatej albo żeberkowa-nej. Szkielet pokrywa skóra. Wśród kolców rozrzucone są maleńkie, kilkumilimetrowe pedicellaria,

złożone z główiki w postaci 4, rzadziej 3 wapiennych ząbków chwyt-nych oraz trzoneczka osadzonego 'na szczycie maleńkiego guzka.

Służą one do oczyszczania powierzchni ciała lub do obrony j. przed wrogami. Często zawierają gruczoły jadowe, niekiedy o bardzo silnym

działaniu paraliżującym przejściowo nawet dorosłego człowieka. Gęba j. (z wyjątkiem serdusz-kowców) uzbrojona jest w cha-

raicterystycany aparat żujący, zwany latarnią Arystotelesa. Składa się on z 25 ruchomo połączonych beleczek i płytek wapiennych,

zakończonych 5 'dłutowatymi ząbkami, widocznymi częściowo na zewnątrz otworu gębowego. Roztarty przez latarnię Arystotelesa

pokarm 'przesuwa się następnie wzdłuż 'jelita tworzącego dużą, podwójną, równoleżnikową pętlę i biegnącego ku biegunowi

przeciwgębowe-mu. J. są przeważnie wszyst-kożeme; żywią się zarówno pokarmem zwierzęcym, a nierzadko także roślinnym, jak i

martwymi szczątkami organicznymi. Większe ofiary przytrzymują kolcami, odgryzając ząbkami drobne kęsy. Pewne gatunki kryją się w

ciągu dnia pod kamieniami, wychodząc na żer tylko nocą. J. są mało ruchliwe. Łażą na ogół z szybkością 2—20 cm na minutę. Tylko

nieliczne gatunki zdolne są pokonać odległość l do 2 m w ciągu mtouty. J. chodzą na kolcach oraz wysuniętych między nimi nóżkach

amtoulakral-nych. Są 'zwierzętami rozdziel-nopłciowymi. Wyrzucają miliony mikroskopijnych jajeczefe i plemników do otaczającej

wody, w której następuje zapłodnienie oraz rozwój plank-tonowych larw. Typową larwą j. jest przezroczysty -i-echino-pluteus. J. żyją

do kilku lat, osiągając dojrzałość płciową nierzadko już w l roku życia. Obejmują około 1000 gatunków. Zasiedlają wszystkie morza o

•zasoleniu powyżej 20%o. Występują przeważnie na dnie płytkich mórz, rzadziej w głębinach oceanicznych. W morzach pełnosłonych

tworzą często ilościowo pokaźny składnik fauny dennej, a szereg 'większych gatunków poławianych jest przez człowieka dla celów

konsumpcyjnych. Ich globalne wydobycie roczne sięga około 50000 ton. J. dzielimy na 2 podgromady: j. regularne oraz j. nieregularne.

[L.2.]

jeżówce nieregularne (Irregu-laria) — podgromada szkarłup-ni z gromady -^jeżowców. 0-beamują formy o .mniej lub bardziej

spłaszczonym i zazwyczaj owalnie wydłużonym ciele. Biegun gębowy bywa u nich na ogół przesunięty w kierunku brzegu pancerza, nato-

miast odbyt znajduje się na biegunie przeciwległym, przy czym leży on nie u zbiegu wszystkich rzędów płytek, lecz w obrębie tylnego

rzędu płytek międzypromieniowych. Wynikiem tego jest zatracenie promienistej symetrii ciała, tak charakterystycznej dla większości

szkarłupni. J. n. są dwu-bocznie symetryczne, w związku z .czym można u nich wyróżnić grzbietową, brzuszną, przednią i tylną część

ciała. U większości gatunków rzędy płytek ambulakralnych rozszerzają się płatkowate na grzbietowej stronie ciała, tworząc na

powierzchni szkieletu charakterystyczny obraz pięcio-płatkowego kwiatu lub liścia

joldia

kasztanowca położonego nierzadko w zagłębieniach szkieletu. J. n. zasiedlają na ogół miękkie grunty. Szereg przedstawicieli zagrzebuje

się w podłożu lub nawet ryje jak krety poziome chodniki w dnie. J. in. odżywiają się drobnym pokarmem zwierzęcym i roślinnym, a

niektóre gatunki należą nawet do typowych mułoja-dów. Zamieszkują wszelkie peł-nosłone morza. W isikład podgromady j. n. wchodzi

kilka rzędów, m. •in. pieniążkowce oraz serduszkowce. [L.Ż.]

jeżówce regularne {Regularia}

— podgromada szkarłupni z gromady ~»-jeżowców. Mają kształt mniej lub bardziej spłaszczonej kuli lub dysku. Gęba umieszczona jest

pośrodku spodniej, czyli gębowej strony ciała, natomiast odbyt

— w centrum górnej,' czyli przeciwgębowej strony, w związku z 'czym wszystkie rzędy płytek ambulakralnych są jednakowo grube i

długie. Do usuwania odchodów gromadzących się na wierzchu ciała oraz innych zanieczyszczeń służą pedicellaria wyrastające pomiędzy

'kolcami. J. r. zamieszkują dno wszystkich pełnosło-nych mórz, przy czym większość gatunków występuje na twardych gruntach, np. na

skałkach, kamieniach, rafach koralowych oraz na zbitym żwirze muszlowym, Najmując chętnie wszelkie naturalne zagłębienia. Żywią się

głownie glonami. Należy tu 'kilka rzędów, m.in. turbańce, igielni-kowce oraz najeżykowce. IL.2.1

jeżowiee jadalny (Echinus es-culentus) — gatunek szkarłup-nia z rzędu -wnajeżykowców. Ma kształt kuli spłaszczonej nieco od

apodiu, o średnicy do 16 cm. Jest barwy białawej lub

Jeźowiec jadalny. Usunięto większość kolców i nabłonek dla pokazania płytek ambulakralnych i międzyambulakralnych

czerwonawofioletowej. Pokrywają go krótkie, masywne kolce, z których najdłuższe są mniej więcej sześciokrotnie krótsze od średnicy

ciała. Pomiędzy nimi znajduje się mnóstwo maleńkich pediicel-larii oraz nóżki ambulakralne, które w stanie rozkurczu sięgają ponad

wierzchołki kolców. Płytki ambulakralne mają po 3 pary otworków dla nóżek ambulakralnych. J. j. żywią się zarówno pokarmem

Toślinnym, jak i zwierzęcym, np. mszy-wiołami, hydropolapami, a nawet mniejszymi od siebie jeżowcami. Są pospolitymi

mieszkańcami płytkiego, zarośniętego dna Atlantyku wzdłuż zachodnich brzegów Europy, spotykanymi zazwyczaj na głębokości 5—

40 m, jakkolwiek trafiają się też sporadycznie znacznie głębiej, 'do głębokości 1200 m. Dojrzałe gonady 'j. j. uważane są za wielki

przysmak, w związku z czym zwierzęta te odławia się lokalnie, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży Portugalii. Nadają się do hodowli akwaryjnej.

[L.Z.]

Joldia (Yoidźa) — rodzaj mięczaków z rzędu —^takisodonto-wych. Obejmuje gatunki, których muszla ma długość 2— —8 'cm i dość

rozmaity kształt.

julusy______________

-Niektóre gatunki żywo przypominają ->-ledę, inne ->-arkę. Jak na małże, j. są dosyć ruchliwe, mogą pływać i podskakiwać.

Zamieszkują morza stref polarnych i chłodniejszej części stref umiarkowanych. Żyją na dnie piaszczystym lub mulisitym, od

'brzegu do głębokości kilkudziesięciu metrów. Bywają często łupem ryb. Jeden z gatunków j. upamiętnił się w historii geologicznej

Bałtyku. Kiedy mianowicie około 10 000 lat temu Bałtyk łączył się z Morzem Północnym przez zalane południowe regiony

obecnej Szwecji i na tym terenie panował .klimat arktyczny, zasiedliła go licznie Yoldia arc-tica. Ponieważ ten małż, dziś żyjący

bardziej na północy, dopiero w Morzu Arktycznym, był bardzo charakterystycznym składnikiem ówczesnej fauny Bałtyku,

nazwano ten etap historycznego 'rozwoju Morza Bałtyckiego okresem Morza Joldiowego. [T.U.]

julusy (Julida) — rząd stawonogów z gromady -*ikrociono-gów. Mają ciało cylindryczne. V samców obie pary odnóży VII

segmentu przekształcone

__________________100

są w nóżki kopulacyjne. Liczba segmentów ciała jest duża i zmienna nawet w obrębie gatunku. Większość gatunków ma barwy

ochronne, u niektórych jednak, nawet krajowych, zdobią grzbiet silnie odbijające

Pokrój krocionoga z rzędu julu-sów

od tła podłużne pasy białe, czerwone lub żółte. J. wykazują zdolność do zwijania się w spiralę, co jest odruchem o-bronnym. Przebywają

w glebie i ściółce, przy czym wiele gatunków występuje w jaskiniach. W Polsce żyje 47 gatunków i podgatunków j., a jednym z

pospolitszych przedstawicieli krajowych jest Blaniu-lus guttulatus. [W.S.]

kaczenica •(Lepas) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-toracz-kowców. Obejmuje gatunki uważane ongiś za jaja gęsi ber-nikli, a

później zaliczane <3o małży. Ciało ich, zwane "główką", długości l—5 cm otoczone jest 5 wapiennymi płytkami i •osadzone na

mięsistym trzonku. Długość .skurczonego trzonka niewiele przekracza długość "główki". Trzonek w stanie rożku rczu wydłuża

się wielokrotnie, osiągając w morzach tropikalnych niekiedy długość 75 cm (w wodach chłodnych jest 2—3 razy mniejszy). K. — to

zwierzęta wyłącznie oboj-nacze. Przyczepiają się do wszelkich stałych przedmiotów podmorskich, a zwłaszcza do rozmaitych

przedmiotów pływających po morzu, np. gałęzi, butelek itp. Należy tu wiele gatunków o nierzadko szerokim rozsiedleniu. [L.Ż.]

101

kalanus

Kaczenice Lepas anaWera

kalanoidy (Calanoida) — pod-rząd stawonogów z rzędu

—••widłonogokształtnych (uważany przez niektórych autorów z powodu obecności u jego przedstawicieli drobnego serca i

niektórych innych cech za odrębny rząd podgromady

->widłonogów). K. to niemal wyłącznie skorupiaki plankto-nowe o bardzo długich czuł-kach pływnych, składających się zwykle

z 20—25 członów. U -samców l człon prawego czułka pływnego jest zwykle zmieniony, wskutek czego czu-łek może się zginać,

służąc do obejmowania samicy w czasie kopulacji. Nogi V pary wykształcone są u samców w postaci szczypczyków, służących

do przyczepiania spenmatofo-rów do ciała samicy. Samica składa jaja do wody lub nosi je 'w pojedynczym pakiecie,

przyklejonym do brzusznej strony I segmentu odwłokowego (geinitalnego). Krótki i smukły odwłok zakończony jest długimi,

pierzastyinai szczecinkami, ułatwiającymi unoszenie się w wodzie. W ciele znajdują się często kropelki tłuszczu zmniejszające

ciężar właściwy ustroju. Do k. należy około 1200 gatunków 'morekich (kalanus, temora) oraz ponad 400 — slodkowodnych

(widlatek). Liczni przedstawiciele wykonują dobowe lub sezonowe wędrówki pionowe, nierzadko o amplitudzie 'kilkuset metrów.

Niektóre gatunki głębokomor-skie przemieszczają się nawet w granicach od 2000 do 3000 m. K. z uwagi na gromadne występowanie

tworzą ważny składnik pokarmu wielu ryb oraz wielorybów i innych zwierząt morskich. [L.2.]

kalanus (Calanus iinmarchi-cus} — gatunek stawonoga z podrzędu -rkalanoidów. Długość ciała samca dochodzi do 4 mm, samicy — do

5,5 mm. Przednia część ciała jest owalna, odwłok wysmukły i krótki, zakończony widełkami z pierzastymi szczecinkami. Bardzo długie

czułki mają przy końcu 2 duże, pierzaste szczecinki. W

Kalanus

ciele występują często czerwone 'kropelki tłuszczu, nadające zwierzęciu charakterystyczny

kaletówka

102

odcień. K. wykonują wędrówki dobowe, nierzadko w granicach 300—500 m, podpływając nocą w kierunku powierzchni morza i

opuszczając się w dzień w nieco głębsze warstwy. Wiosną i latem młode osobniki żyją blisko powierzchni morza, jesienią zaś, w

miarę dorastania, przemieszczają się do głębszych warstw. K. to skorupiak jednoroczny, składający żółta-woczerwonawe

jajeczfca do wody. Jest najważniejszym składnikiem plantetoniu zwierzęcego mórz arktycznych i częściowo strefy

umiarkowanej. Występuje często w ogromnych masach, 'zabarwiających wodę na kolor czerwonawy. W Morzu Baremtsa

stanowi nierzadko do 90YB planktonu. Ma poważne znaczenie jako główny składnik pokarmu 'wielu ryb przemysłowych,

przede wszystkim śledzi. [L.Ż.]

kaletówka (Anthura gracilis}

— gatunek .stawonoga z rzędu

-»-równonogów. Ma ciało długości do 11 'mim, .bardzo wydłużone i wysmukłe, barwy żółtawej z brunatnymi kropkami. Odwłok

jest zakończony szerokim wachlarzykiem ogonowym. Głowa 'w zarysie okrą-gława posiada parę dużych oczu i stosunkowo

'długie cz.uł-ki. K. występują w otaczającej Europę części Atlantyku, a także w Cieśninach Duń-skioh. Wymagają zasolenia wody

co najmniej kilkunastu promillle, w związku z czym do właściwego Bałtyku nie przenikają. [L.Z.]

kaligus (Caligus) — rodzaj stawonogów z rzędu —rCaligoida. Jego przedstawiciele mają ciało silnie spłaszczone. Przednie 3

segmenty tułowiowe zlewają się z głową, tworząc podków-

kowaty głowotułów, okryty jednolitym, przesyconym chityną pancerzem. Niesegmentowany odwłok u dorosłej samicy jest

zaopatrzony w 2 długie, kieł-baskowate woreczki z licznymi, spłaszczonymi jajami. K. obejmują liczne gatunki szeroka

rozprzestrzenione w środowisku morskim i słonawowodnym. Ich larwy żyją swobodnie w wodzie, natomiast osobniki 'dorosłe są

pasożytami najrozmaitszych ryb, żerującymi na skórze, w jamie gębowej oraz na skrzelach żywicieli. Szczególnie często spotkać

je można aa wewnętrznej strome pokryw skrzelowych. Czasami spotyka się okazy dorosłe pływające swobodnie w przydennej

warstwie wody. [L.Ż.]

kalinek (Callinectes) — rodzaj stawonogów z sekcji -»-krabów. Obejmuje gatunki o głowotu-łowiu dochodzącym do 10 cm

długości, wyjątkowo szerokim, z 8 ząbkami wzdłuż bocznej krawędzi oraz z 9. znacznie dłuższym od pozostałych. Odwłok

samców ma silnie zwężone 2 końcowe segmenty. K. potrafią nieźle pływać, posługując się wiosełkowato spłaszczoną, ostatnią

parą odnóży krocznych. Zamieszkują płytkie dno morskie 'do głębokości kilkunastu, rzadziej do około 100 m. Nocą podpływają

(ku powierzchni morza. Chętnie przebywają w rejonie ujść rzecznych, wstępując tateże okresowo do wód słodkich. Należy tu

kilkadziesiąt gatunków szeroko rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej, subtropikalnej i częślciowo umiarkowanej. Niektóre

.gatunki k. mają poważne znaczenie użytkowe. Najważniejszym gatunkiem przemysłowym jest k. błękitny. [L.Ż..]

103

kałamarnica olbrzymia

kalinek blękitny, krab błękitny (Caliźnectes sapźdus) — gatunek stawonoga z rodzaju -^-kalinka. Ma głowotułów długości do 9

cm. Żyje w wodach morskich, słonawych, a nawet słodkich, na płytkim dnie, do głębokości około 35 m. Jest rozprzestrzeniony

wzdłuż amerykańskich wybrzeży Atlantyku, od Nowej Szkocji po Urugwaj. Ponad 70 lat temu został sprowadzony do Europy,

gdzie rozprzestrzenił się u wybrzeży Morza Śródziemnego oraz przyległego Atlantyku, dochodząc na północy po okolice Ko-

penhagi. Jego roczne połowy wynoszą około 70 000 ton rocznie. Wydobywany jest przez rybaków Stanów Zjednoczonych, a

także Meksyku. [L.Z.]

kalmar, kałamarnica, płetwik, loligo <Lolźgo) — rodzaj mięczaków z rzędu -xiziesięcior-nic. Obejmuje gatunki mające ciało

wysmukłe, cylindryczne, na tylnym końcu zaostrzone na kształt torpedy, 'długości 20— —5.0 cm (bez ramion). Po bokach

worka trzewiowego znajduje się para trójkątnych płetw długości ^fs worka trzewiowego. Konchiolinowa muszla k. jest toardzo

cienka, ciemnobrązowa, lecz przejrzysta, kształtu wydłużonego ptasiego pióra. K. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone.

Żyją w strefie morza otwartego. Pływają niezwykle szybko i zręcznie, czego miarą może być fakt, że odżywiają się niemal

wyłącznie rybami, doganianymi ł chwytanymi w toni wodnej. Bardzo często wędrują dużymi ławicami i zachowują się wtedy tak

samo jak ryby ławicowe. Obserwatora zdumiewa taka płynąca ławica, w której wszystkie zwierzęta naraz przyspieszają, razem

zwalniają, wszystkie równocześnie

skręcają w tym samym kierunku, jakby zdalnie, precyzyjnie sterowane, tak że jedno na drugie nie wpada .ani żadnego nie potrąca.

K. są jadane na całym świecie, wszędzie wyso-

Kalmar

ko cenione i poławiane w dużych ilościach. Na przykład w pobliżu Kalifornii roczny połów k. kalifornijskiej (Loligo opalescens)

wynosi około 10 000 ton. Ostatnio nasze rybołówstwo zaczyna także dostarczać na rynek mrożone "tuszki kalmarów", czyli

płaszcze k. Można z nich przyrządzać znakomite potrawy. ,[T.U.]

kalmarzec -^kałamarnica olbrzymia.

kałamarnica -^kalmar.

kałamarnica olbrzymia, kalmarzec (Architheuthis) — rodzaj mięczaków z .rzędu -»-dziesię-

kaprella______________

ciernie obejmujący największe głowonogi i zarazem największe bezkręgowce świata. Ciało k.o. jest wydłużone, wrzecionowate i ma

szczególnie długie ramiona 'chwytne. Długość największego okazu, który w całości dostał isię w ręce badaczy, wynosiła 7 TO, nie licząc

ramion chwytnych długości 14 m. Ciężar jego ciała nie jest znany, a dane szacunkowe różnych autorów wahają się od 10 do 40 ton. K.o.

żyją w strefie morza otwartego na głębokości około 1000 m, gdzie żywią się prawdopodobnie rybami oraz własnymi współplemieńcami.

Nie wiadomo, ile gatunków k.o. żyje ,na świecie ani jakie jest ich rozmieszczenie geograficzne. Ubóstwo wiadomości wynika z tego, że

zwierzęta te nader rzadko pojawiają się na powierzchni, a na głębokościach, na których normalnie bytują, trudno je obserwować, złowić

zaś ich nie sposób, bo są dość silne, aby zniszczyć każdy sprzęt połowowy. W rezultacie cała nasza wiedza o k.o. pochodzi z przypadko-

wych, rzadkich spotkań z nimi na powierzchni morza, z okazów martwych, wyrzucanych czasami przez morze na brzeg, oraz z

zawartości żołądków ka-szalotów — potężnych 'wielorybów, żywiących się głównie k.o., a będących obiektem stałych 'polowań. [T.U.]

kaprella -»kożlatka.

karakurt (.Latrodectus mac-tans tredecimguttatus) — pod-gatunek stawonoga z rodzaju ->-wdowa. Osiąga długość ciała do 15, a nawet

czasem do 20 mm. Ma barwę czarną, przy czym na brzusznej powierzchni odwłoka występuje charakterystyczna czerwona plama w

kształcie klepsydry, a na

_________________104

grzbietowej — 8 do 13 białawych, żółtych, pomarańczowych lub czerwonych plam albo kropek, czasem z jaśniejszą obwódką. U wielu

osobników plamy te nie są wykształcone. Pająki te zamieszfcują Afrykę, południową Europę, Kaukaz oraz zachodnią i środkową Azję.

Żyją w biotopach suchych — na stepach, półpu-styniach, ugorach i polach uprawnych, ale osobniki migrujące można spotkać właściwie

wszędzie. Sieć budują tuż nad powierzchnią gleby, pod skarpami i nawisami przydrożnymi, ipod 'kawałkami drewna itp. K. 'należą do

najbardziej jadowitych zwierząt. Z całego zamieszkiwanego przez nie obszaru są dane o śmiertelnych

Karakurt

wypadkach ukąszeń ludzi, koni, krów i wielbłądów. U pająków tych stwierdzono cykliczne masowe pojawy co 10— —12 lub co 25 lat,

trwające 4—8 lat. W okresach tych spotkać można w niektórych miejscach nawet po kilka k. na l m2. Szczególnie niebezpieczne są

samice migrujące dwu-

105

keratella

krotnic w ciągu życia (po raz pierwszy w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca do budowy sieci i po raz drugi — miejsca do złożenia

kokonów) i trafiające wówczas nierzadko do 'domostw oraz samice strzegące swych kokonów. Bardzo bliskim krewnym k. jest ame-

rykańska ->-czarna wdowa. Sam k. w niektórych krajach bywa również nazywany czarną wdową. Inną jego lokalną (włoską) nazwą jest

malmi-gnatto. IW.S.]

kariofylleus -».,goździcznik.

kasjopea (Cassźopea) —rodzaj jamochłonów z rzędu -^.meduz kanalikowych. Meduzy najbardziej znanego gatunku Cossźo-pea

xamachana mają średnicę do 24 cm. Tylko w młodości pływają swobodnie, później osiadają na podłożu (nieraz masowo), przyczepiając

się do niego jak przyssawką spłaszczonym wierzchem klosza, z rzadka przepływając w inne miejsca; Pokarm w postaci planktcnu

napędzają sobie rozgałęzionymi obficie ramionami przyustnymi. Spotyka się je u wybrzeży Ameryki Północnej. Inne gatunki występują

w większości mórz. K. reprezentują formę łączącą w sobie cechy osiadłego -^polipa i typowej pływającej -^meduzy. Są blisko

spokrewnione z ga-łazwą. (Tabl. V). [Z.S.j

batipo (Latrodectus hasseiti} — gatunek stawonoga z rodzaju -»-wdowa. Długość jego ciała wynosi około 10 mm, a więc jest pająkiem

średniej wielkości. Ma odwłok czarny z czer-wono-żółtym wzorem. Zamieszkuje obszar od Indii po Australię i Nową Zelandię oraz

wyspy Oceanii. Odznacza się silnym jadem, który może

spowodować śmierć człowieka. [W.S.]

kauri -wporcelanki. kądziolki przędne -^pajęczyna.

kątnik (Tegenaria) — rodzaj stawonogów z rodziny lejkow-cowatych (Agelenidae), z pod-rzędu -^pająków wyższych. Długość ciała

reprezentujących go gatunków wynosi 7—18 mm. Ubarwienie jest przeważnie szarobrunatne, nogi, zwłaszcza u samców, długie i

kosmate. Kilka gatunków zamieszkuje zabudowania. Można je rozpoznać po charakterystycznej sieci prawie poziomo rozpiętej w

kątach, zakończonej krótkim lejkiem lub skierowaną do dołu rurką, w której gnieździ się pająk. Ponieważ sieci k. wiszą przez długi czas,

pokrywa je kurz, nadając im brudny szary lub czarny kolor. Późnym latem i wczesną jesienią widuje się samce wędrujące w poszukiwaniu

samic. Samice są mniej ruchliwe. Ze względu na swą siłę k. kąsając jest w stanie przebić skórę człowieka, a ukąszenia, jakkolwiek nie nie-

bezpieczne, są .przykre i powodują lokalny obrzęk i lekki ból. Nie niepokojony pająk nie kąsa. Ukąszenia zdarzają się najczęściej w

porze nocnej, gdy śpiący ludzie poruszając się przypadkiem przygniotą wędrującego po posłaniu k. (Tabl. XII). [J.P.]

keratella (Keratella) — rodzaj obleńców z gromady -»-wrot-ków, jeden z najczęściej występujących w Polsce. Zaliczana do tego

rodzaju K. cochlea-ris występuje głównie w dużych zbiornikach wodnych w strefie wód otwartych. Długość jej ciała dochodzi do 0,2 mm.

Znana jest jej spora zmienność morfologiczna. [M.S.]

kędzierzawce

106

kędzierzawce (Euryalae) — rząd szkariupni z gromady —»wężowideł. Mają ciało pokryte dość grubą, często bro-dawkowatą skórą.

Niekiedy na tarczy centralnej występują duże, promieniste tarczki, sięgające od środka tarczy ku jej brzegowi. Średnica tarczy dochodzi

niekiedy do 10 cm. Przeważnie mniej lub bardziej rozgałęzione ramiona poruszają się głównie w płaszczyźnie pionowej, zawijając się nie-

rzadko wokół rozmaitych przedmiotów. Wyrastające z icb boków ciernie skierowane są • zawsze ku dołowi ramienia i mają często

postać haczyków. Należą tu stosunkowo nieliczne gatunki, bytujące zwykle na głębiej położonym dnie mórz pełnosłonych, t j. w

granicach 20—2000 m. Niektóre formy spotykane są do głębokości 5000 m. Gatunki o ramionach rozgałęzionych (np. głowa Gorgony)

zasiedlają wszystkie strefy geograficzne, podczas gdy gatunki o ramionach nie rozgałęzionych (np. kędzierza-wiec) związane są z

morzami tropikalnymi, gdzie występują zwłaszcza wśród raf koralowych. [L.Ż.]

kędzierzawiec (,Asteronyx lo-veni) — gatunek szkarłupnia z rzędu -*kęd2ieTzawc6w. Jego tarcza centralna ma do 4 cm średnicy, a

ramiona 'do 40 cm długości. Na wypukłej (prze-ciwustnej) stronie tarczy widnieje 5 par [promieniście rozmieszczonych płytek, które

układają się w rysunek przypominający rozpostarty kwiat o pięciu wydłużonych i wąskich płatkach. Ramiona są nie-rozgałęzione i

bardzo wysmukłe. Mają one niejednakową wielkość i są niezwykle giętkie oraz czepne. Zabarwienie ciała jest czerwone. K. .zamieszkują

wody wszechoceanu stref subtropikalnych i umiarkowanych. Występują w zakresie głębokości, od 100—3000 m. Młode k. pełzają ;po

dnie morskim, żywiąc się detrytusem. Po osiągnięciu średnicy tarczy około 5 mm zmieniają tryb życia, wspinają się na rozmaite korale

lub pióra morskie i rozpoczynają się odżywiać plank-tonem i zawiesiną organiczną, a prawdopodobnie także polipami jamochłonów

przez nie zamieszkiwanych. [L.Ż.]

klelczak, zębik (Dentalium) — rodzaj mięczaków z gromady -»-walconogów. Jest to .najliczniejszy rodzaj, do którego należy

większość żyjących i wymarłych gatunków walcono-gów. Muszle k. znajdowano już w osadach pochodzących z ordowiku. Współcześnie

k. zasiedlają wszystkie .pełnosłone morza świata. Żyją na dnie piaszczystym ma głębokości od kilku •do kilku tysięcy metrów. (Tabl.

XVIII). [T.U.l

kielż (Gammarus) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-obuno-gów. Obejmuje gatunki o ciele długości do 3 cm, charakterystycznie

łukowato wygiętym, barwy przeważnie scarawo-brunatnej lub rdzawej. Obie pary czułków są prawie jednakowo silnie rozwinięte. 3

ostatnie segmenty odwłokowe mają 'ciecnie na grzbiecie. Płytka ogonowa jest głęboko rozszczepiona i także usiana cierniami. K.

obejmują liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w płytkich wodach słodkich i morskich. W Polsce żyje kilkanaście gatunków k., z

czego 6 zamieszkuje Bałtyk. Najbardziej pospolitym polskim siodkowodnym gatunkiem jest k. zdrojowy (Gammarus pulex). [L.2.]

107

kieszeniec europejski

Kopulujące kielże zdrojowe

kieszeniec, krab kieszeniec, krab szlachetny (Cancer) — rodzaj stawonogów z sekcji —..krabów. Maksymalna długość głowotułowia

reprezentujących go gatunków waha się w granicach 6—20 cm, przy czym samice są zwykle o jedną trzecią mniejsze. K. mają pancerz

gładki, owalny, zaopatrzony w 3—5 drobnych, zaokrąglonych ząbków czołowych oraz zwykle w 9 szerokich i niemal płasko ściętych

ząbków bocznych. Szczypce, szczególnie u samców, są silnie rozwinięte. Odwłok samców składa się z 5, a samic — z 7 segmentów. K.

żyją przeważnie na dnie skalistym i kamienistym, od strefy brzegowej do głębokości 750 m. Osobniki młodociane przebywają na

płytkim dnie, natomiast dorosłe osobniki, zwłaszcza samce, wędrują w rejony głębsze. K. są drapieżcami napadającymi na rozmaite mię-

czaki, szkarłupnie, skorupiaki, a nawet na mniej ruchliwe ryby. Wyszukują sobie kryjówki

w szczelinach skalnych. Wydają często charakterysty-ne dźwięki, przypominające skrzypienie zardzewiałych zawiasów, wywołane

pocieraniem o siebie żuwaczek. Należy tu ponad 20 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach strefy klimatu umiarkowanego,

zwłaszcza w rejonie północnego Pacyfiku. K. poławiane są często dla celów konsumpcyjnych. Szczególnie ważne znaczenie użytkowe

mają 2 gatunki: k. europejski i k. magister. [L.2.]

kieszeniec europejski (Cancer pagurus) — gatunek stawonoga z rodzaju -Aieszeńcow. Szerokość głowotułowia u dorosłych osobników

mieści się na ogół w granicach 8—15 cm, a tylko u niektórych samców dochodzi do 20 cm. Boczne ząbki pancerza są płasko ścięte lub

regularnie zaokrąglone. K.e. występują wzdłuż wybrzeży zachodniej i południowej Europy, od rejonu Szetlandów i Lofotów po Morze

Sródziem-

Kieszeniec europejski

ne. Są gatunkiem jadalnym, poławianym głównie u wybrzeży brytyjskich i norweskich. Roczne połowy k.e. wynoszą .globalnie 20—

30000 ton. Wydobywają go rybacy brytyjscy,

kieszeniec magister

108

norwescy, irlandzcy, francuscy i inni. [L.Z.]

kieszeniec magister (Cancer

magister) — gatunek stawonoga z rodzaju -?-kieszeńców. Ma boczne ząbki pancerza zaokrąglone. Zamieszkuje skaliste lub kamieniste

dno Pacyfiku u wybrzeży Ameryki Północnej. Odznacza się smacznym mięsem. W rejonie .swego występowania .stanowi ważny obiekt

połowów przemysłowych. Roczne wydobycie k.m. waha się w ostatnich latach w granicach od 10—25 000 ton rocznie. Pozyskiwany

jest przez rybaków Stanów Zjednoczonych oraz częściowo Kanady. [L.Ż.]

kikutnice (Pantopoda, Pycno-gonida} — gromada morskich -^stawonogów o nieustalonych pokrewieństwach. Najczęściej zalicza się

je do ->-szczękoczuł-kowców. Większość z nich to zwierzęta niewielkie, o długości głowotułowia 0,2—1,5 cm. Długość ciała

.największego przedstawiciela wynosi 6 cm, długość nóg — 24 cm. K. odznaczają się stosunkowo niewielkim głowotułowiem, szczą-

tkowym odwłokiem oraz potężnymi długimi nogami, do których bioder wnikają częściowo niektóre organa wewnętrzne (uchyłki

przewodu pokarmowego, uchyłki gonad i pewne gruczoły). Przednia część głowotułowia wyodrębnia się w odcinek głowowy zaopatrzony

w ryjek. Na części głowowej osadzone są trójczłonowe szczękoczułki, delikatne, wieloczłonowe nogogłaszczki oraz I para nóg —

delikatnych, wydłużonych, służących do przytrzymywania jaj, którymi samce opiekują się bardzo troskliwie, oraz do oczyszczania ciała.

Na części tułowiowej znajdują się mocne nogi kro-

czne w liczbie 4—6 par w zależności od gatunku. K. stanowią więc wyjątek pomiędzy szczękocAlłkowcami, u których z reguły występują

4 pary nóg krocznych (licząc ze szczęko-czutkami i nogogłaszczkami — 6 par odnóży). Larwy mają;

jednak tylko 3 pary odnóży, a

Kakutntea Nymphon distensum l — ryjek; 2 — szczękoczulki; 3 — nogoglaszczkt; 4 — odnóża jajo-nośne; 5 — odwłok

pozostałe rozwijają się stopniowo w czasie kolejnych procesów linienia. Otwór gębowy k. znajduje się na czubku ryjka. Narządów

wydalniczych brak. Układ 'krwionośny obejmuje rurkowate serce oraz jamę ciała, w której krąży krew. K. są rozdzielnopłciowe. Po

kopulacji samce zbierają jaja składane przez samice w liczbie do 1000 sztuk i noszą je zlepione wydzieliną gruczołów cementowych w

wielką kulę;

opiekują isię również przez jakiś czas młodymi. K. żyją w morzach zarówno płytkich, jak i głębokich (aż do głębokości 6800 m). Żywią

się polipami, meduzami, mszywiołami i mięczakami, a .niektóre z nich, tak larwy jak i dorosłe, prowadzą życie pasożytnicze ,na dużych

bezkręgowcach. [J.P.]

109

kleszcze twarde

Kinetoplastida — rząd pierwotniaków z podgromady -i-wiciowców zwierzęcych. Mają l jądro, l—4 wici oraz swoistą

strukturę wewnątrzkomórkową, zwaną kinetopla-stem. Kinetoplast jest dużym mitochondrium, o znacznej zawartości

mitochondrialnego kwasu dezoksyrybonukleinowego, wykrywalnego nawet w mikroskopie świetlnym, oraz enzymów

oddechowych. K. rozmnażają się wyłącznie wege-tatywnie przez podział podłużny komórki. Zalicza się do nich zarówno wolno

żyjące (np. bodę), jak i pasożytnicze (np. świdrowce). [A.J.K.]

klawella {Clavella) — rodzaj stawonogów z rzędu —>.CaUgo-. »da. Długość samic dochodzi do 6 mm, samców — do 0,5 mm.

K. mają ciało teulistawe i nie-segmentowane. Ich samce są pasożytami samic; żyją uczepione do specjalnego wyrostka ciała tych

ostatnich, które z kolei pasożytują na rybach dorszowatych i morszczukowa-tych, przytwierdzając się w rozmaitych miejscach,

zarówno na powierzchni ciała (zwłaszcza u nasady płetwy ogonowej), jak i w jamie gębowej, a szczególnie na skrzelach. [L.Ż.]

klejnotka -^.euglena.

kleszcze (Ixodides) — grupa stawonogów z podrzędu ->Pa-rasitiformes. Żywią się krwią zwierząt, przede wszystkim ssaków i

ptaków. Wyróżnia się wśród nich te. twarde i obrzeż-ki. K. są niebezpieczne, gdyż często przenoszą zarazki chorób ludzi i

zwierząt. [J.P.]

kleszcze twarde (Ixodidae) — rodzina pasożytniczych stawonogów z grupy -^kleszczy. U

samców 'cała strona grzbietowa pokryta jest twardym pancerzem, a u samic — tylko jej przednia część. Zarówno postacie

dorosłe k. t., jak i ich larwy żywią się płynem tkankowym i krwią zwierząt, głównie ssaków. Ciężar wessanej krwi przekraczać

'może do 200" razy wagę k. t. Większość gatunków iprzysysa się do żywiciela na 'kilka, 'kilkanaście lub kilkadziesiąt dni i po

nassaniu się spada w rejonie legowisk lub innych miejsc często odwiedzanych przez potencjalnych żywicieli (zwiększa to szansę

ponownego znalezienia żywiciela). Tamże opite krwią samice składają jaja, a larwy linieją. Zmiana żywicieli zwiększa zasięg

geograficzny k. t., a równocześnie ma duży wpływ na przenoszenie przez. nie chorób. Po spędzeniu pewnego czasu na ziemi te.

t. wspina się na wysokie trawy lub gałęzie krzewów i zawieszony na tylnych nogach, z daleko w przód wyciągniętymi iprzedni-

mi, oczekuje na nowego żywiciela. K. t. są bardzo wytrzymałe na głód, co zwiększa przeżywalność. Pomimo to tylko niewielka

ich część osiąga dojrzałość. Olbrzymia rozrodczość (jedna samica składa wiele tysięcy jaj) zapewnia jednak istnienie gatunków.

Dojrzałe samce i samice spotykają się na ciele żywiciela, gdzie dochodzi do 'kopulacji. K. t. przysysają się do ciała żywiciela w

miejscach, gdzie skóra jest cienka i wilgotna. Skórę przecinają ostrymi szczękoczułfeami i w utworzoną szczelinę wciskają

szczękoczułki wraz z kolczastym wyrostkiem, zwanym hipostomem. Wyrostek ten ma zagięte ku tyłowi kolce, utrudniające

oderwanie kleszcza od żywiciela. W związku z tym oderwa-

knida

110

nie całego przyssanego zwierzęcia (łącznie z hipostomem) jest możliwe jedynie przez okręcanie go, przy czym wyrywa się pasożyta

przeważnie wraz z kawałkiem skóry. K. t. mogą .przenosić pierwotniaki .żyjące we Ikrwi, krętki, riket-sjp i wirusy. Mikroorganizmami

tymi zarażają się młode k. t. bądź od matki, bądź od któregoś z kolejnych żywicieli. W Polsce najpospolitszym przedstawicielem k. t.

jest kleszcz pastwiskowy (I-rodes ricinus— Tabl. XII). [J.P.]

knida -^parzydełko. koibka czuciowa -»-ropalium.

kolcoglowy (Acarathocephala)

— typ wyłącznie pasożytniczych -^.bezkręgowców, Których formy dojrzałe płciowo występują w jelicie kręgowców, larwy zaś

umiejscowiają się najczęściej w jamie ciała stawonogów. Długość ciała k. waha się od kilku milimetrów do około 50 cm, przy czym sa-

mice są większe od samców. Ciało ich można podzielić na ryjek, szyję 'i tułów. Ryjek pokryty jest zagiętymi do tyłu kolcami i może być

wciągany do wnętrza w pochewkę za pomocą mięśni wciągaczy. Pełni on rolę narządu czepnego. W przedzie znajdują się lemnistei

— uchyłki hypodermy, które prawdopodobnie toiorą udział przy wysuwaniu ryjka. Ciało otacza 'wór skórno-mięśniowy, składający się z

oskórka, syn-cytialnej hypodermy oraz 2 warstw mięśni. Wnętrze wora skórno-mięśmiowego zajmuje jama ciała, mająca 'charakter

jamy pierwotnej. K. .brak przewodu pokarmowego. Układ wydalniczy w postaci nieco zmienionych protonefrydiów stwierdzono tylko

u rzędu

Archiacahthocephala. Układ nerwowy składa się z nieparzystego zwoju mózgowego, umieszczonego w pochwie ryjka, oraz z 2 pni

bocznych. Od zwoju odchodzą drobne gałązki, unerwiające ryjek. K. są rozdzielnopłciowe. W skład układu rozrodczego męskiego

wchodzą 2 owalne jądra. Od każdego jądra odchodzi nasie-niowód. Obydwa nasieniowody łączą się w przewód wytryskowy, do którego

wlewa się wydzielina gruczołów .cementowych służąca do zamykania żeńskiego otworu płciowego po kopulacji. Przewód wytryskowy

znajduje się w narządzie kopulacyjnym. Narząd ten otacza torebka kopulacyjna, która obejmuje przy kopulacji tylny koniec samicy.

Układ rozrodczy żeński u młodych okazów składa się z l lub 2 jajników, rozwijających się podobnie jak układ rozrodczy męski w świetle

więzadła, które rozciąga się aż do tylnego końca ciała. Jajniki rozpadają się u starszych osobników na szereg pakieci-ków jajowych,

które po pewnym czasie przerywają ścianki więaadła i wpadają do jamy ciała. W niej następuje zapłodnienie jaj. Zapłodnione i nie-

zapłodnione jaja wchodzą potem do tzw. dzwonu macicznego, mającego w tylnym końcu 2 jajowody. Wąskie jajowody przepuszczają

tylko jaja zapłodnione (o wrzecionowatym kształcie). Niezapłodnione pa-kieciki jaj, nie mogąc przejść przez przewody jajowodów,

uchodzą z powrotem do jamy ciała iprzez otwór na stronie grzbietowej, w tylnej części dzwonu. Jajowody łączą się na swym drugim

'biegunie, tworząc nieparzystą macicę. Macica przechodzi w wąską pochwę, otwierającą się na zewnątrz w tylnym końcu ciała.

111

komórka pierwotniacza

Rozwój k. odbywa się z udziałem żywicieli pośrednich, którymi najczęściej są skorupiaki i owady. W przewodzie pokarmowym tych

stawonogów larwa -»-akantor opuszcza skorupkę jajową i przebija się do jamy ciała, gdzie, przekształca się w postać bardziej podobną do

dorosłego k., tzw. -»-akan-tellę. Po zjedzeniu zarażonego żywiciela pośredniego przez kręgowca (rybę, płaza, ptaka, ssaka) pasożyt

dojrzewa. Znanych jest przeszło 500 gatunków k. Należy tu m.in. kolcogłów szczupaczy i kolcogłów olbrzymi. [M.S.]

kolcogłów •Ibrzymi (Macra-canthorhynchus hirudinaceus)

— gatunek z typu -»kolcogło-wów. W stadium dojrzałym pasożytuje u świni domowej, dzika, kołowatych i naczelnych w dwunastnicy,

jelicie cienkim, rzadziej w jelicie grubym i żołądku. Samce mają długość 5—

—15 cm, samice 10—50 cm. Samica składa jaja do światła jelita żywiciela, skąd wraz z kałem wydostają się one na zewnątrz. Dalszy

rozwój uzależniony jest od przełknięcia jaj przez żywicieli pośrednich, którymi najczęściej bywają pędraki chrabąszcza. Larwy

zachowują inwazyjność również po przeobrażeniu pędraka w dorosłego chrabąszcza. W żywicielu pośrednim mogą żyć 2—3 lat.

Dojrzałość płciową osiąga k.o. w żywicielu ostatecznym po upływie 70—110 dni od chwili jego zarażenia. Ryjek, którym pasożyt

przyczepia się do ścianki jelita, przenika często dość głęboko, powodując mechaniczne jej uszkodzenia, a nawet perforację. [M.S.]

kolcogłów szczupaczy (Acan-thocephaius lucii) — gatunek z

typu ->kolcogłowów spotykany w postaci dojrzalej w przewodzie pokarmowym ryb słodko-wodnych. Samica osiąga 8—

- 21 mm długości, samiec natomiast 4-*-7,5 mm. Żywicielem pośrednim, w którym rozwija się larwa ->.akantella, jest

-^ośliczka pospolita. [M.S.]

kolpoda (Colpoda) — rodzaj pierwotniaków z podgromady

-^równorzęsych. Obejmuje gatunki o nerkowatyim kształcie i wymiarach 15—HO [wn. Całe ciało pokrywają równomiernie podłużne

rzędy rzęsek. Komórkowy "otwór gębowy" znajduje się w usztywnionej błonie komórkowej, na 'dnie niewielkiego zagłębienia w formie

poprzecznego rowka. W okolicy cytostomu znajdują się krótkie rzędy rzęsek napędzających pokarm do gęby. K. mają zdolność do

wytwarzania cyst podziałowych (->-cysta pierwotniacza). Osobniki w cyście przestają się poruszać. W cyście zachodzi l—3 podziałów.

Przez mechaniczne rozerwanie jej ścianki uwalniają się potomne osobniki, które się intensywnie odżywiają, ale się nie dzielą. K. poza

cystami podziałowymi tworzą także cysty przetrwalnikowe. Należą do najpospolitszych pierwotniaków słodkowodnych. Służą jako

organizmy •wskaźnikowe do biologicznego oznaczania stopnia zanieczyszczenia wód. Znane są w Europie, Azji, Ameryce Północnej,

jak również w Australii. [A.JJK.]

komórka pierwotniacza. Należy do kategorii komórek jądrowych. Oznacza to, że (w .przeciwieństwie do sinic i bakterii) na jej

terenie znajduje się wyodrębnione jądro, oddzielone od cy.toplazmy błoną jądrową. K.p. charakteryzuje często

komórka pierwotniacza

112

bardzo silna pobudliwość, równa pobudliwości wyspecjalizowanych komórek mięśniowych i nerwowych organizmów wie-

lokomórkowych. Pierwotniaki mają zdolność •do reakcji na bodźce mechaniczne, chemiczne, elektryczne, a niektóre także i na

.bodźce świetlne. Be-atecje na bodźce przejawiają się ruchem, skurczami bądź zmianą kierunku i charakteru ruchu. K.p. zawierają

zarówno zespół składników charakterystycznych 'dla każdej komórki jądrowej, jak też i utwory specyficzne dla pierwotniaków.

Do struktur komórkowych spotykanych u -wszystkich typów komórek jądrowych należą:

cytoplazma, jądro, mitochon-dria (zespoły enzymów oddechowych oraz pewnej ilości mitochondrialnego DNA), lizo-somy

(zespoły enzymów hydro-litycznych) i błona cytopla-zmatyczna. U wiciowców roślinnych, podobnie jak w komórkach roślin

samożyw-nych, występują ponadto pla-stydy, a wśród nich chloropla-sty, służące do 'dokonywania fotosyntezy dwutlenku

węgla. Substancje zapasowe te.p. gromadzone są, podobnie jak w komórkach roślinnych, w postaci ziaren skrobi lub kropelek

tłuszczu, bądź — jak w komórkach zwierzęcych — w postaci ziaren glikogenu lub złogów substancji zapasowych,

charakterystycznych wyłącznie dla poszczególnych grup pierwotniaków (np. leukozynę magazynują ->Chrvsomonadida, a

paramylon -->Euglenida). W przeciwieństwie do komórek organizmów wielokomórkowych, a podobnie jak u pewnych

jednokomórkowych (lub złożonych zaledwie z paru komórek) glonów, niektóre pierwotniaki wydzielają na zewnątrz

usztywniające struktury, tworzące skorupki wapienne (u -potwornie), celulozowe pancerzyki (u -»bruzdnic) i skorupki o

białkowo-mineral-nym składzie (u -^-pełzaków skorupkowych). W k.p. spotyka się też szkielet wewnętrzny, zwany

cytoszkieletem. Jest nim np. pałeczka osiowa (axostyl), występująca w niektórych ->-wiciowcach zwierzęcych, bądź też

mineralny szkielet złożony z igieł u niektórych -opromienić. K.p. różni się zasadniczo od komórek organizmów wielo-

komórkowych tym, że jest zdolna do pełnienia wszystkich niezbędnych funkcji życiowych, będąc całością organizmu, podczas

gdy komórki organizmów wielokomórkowych są mniej lub bardziej wyspecjalizowanymi, częściami składowymi ustroju. W

związku z tym k.p. miewa wyspecjalizowane struktury, które spełniają funkcje analogiczne do czynności wykonywanych przez

narządy organizmu wielokomórkowego. Takie struktury nazywają się organellami. Organella ruchu k.p. stanowią wici, rzęski lub

kurczliwe nibynóżki. Zarówno wici, jak i rzęski osadzone są w cytoplazmie i biorą początek a. zespołu włókienek, zwanych

ciałkiem podstawowym, bazalnym lub kmetoso-mem. Pęczek wystających włókienek, wyrastających z ciałka bazalnego,

otoczony błoną cy-toplazmatyczną, stanowi rzęskę lub wić. Utwory te poruszają się dzięki ślizganiu się i przesuwaniu względem

siebie włókienek składowych. Ciałko podstawowe wici i rzęski ma identyczną budowę jak centriola i u niektórych wiciowców

pełni jednocześnie jej funkcję. U ->nad-wiciowców, -*-opalin i ->.orzęs-ków ciałka podstawowe rzęsek

113

koracidium

lub wici połączone są między sobą systemem włókien biegnących pod .błoną komórkową. Tworzą one sztywne struktury

podporowe, przebiegające jako podłużne lub spiralne pęczki wzdłuż rzędu rzęsek czy wici. Wbrew dawnym poglądom żadne

włókienka (podporowe nie przewodzą bodźców komórkowych, a więc nie są orga-nellum układu przewodzenia bodźców. U

wielu orzę&ków organellum pobierania pokarmu stanowi wyspecjalizowany teren błony komórkowej, służący 'do intensywnego

tworzenia wodniczek fagocytalnych (-^-fagocytoza). Organellum to jest zwane cytostomem, a dodatkowe orzęsienie napędzające

pokarm do gęby nosi nazwę orzęsienia gębowego. Okolica wokół cytostomu, na której u orzęsków leży orzęsienie gębowe, nosi

nazwę lejka gębowego (peristomu). U większości orzęsków istnieje też określone miejsce wydalania na zewnątrz nie strawionych

resztek wodniczek pokarmowych noszące nazwę cytopyge i odpowiadające swoją funkcją odbytowi organizmów wieloko-

mórkowych. Organellami wydalania płynnych produktów przemiany materii oraz nadmiaru wody u niektórych pierwotniaków są

wodniczki tętniące. Wodniczka tętniąca kurcząc się wyrzuca swą zawartość na zewnątrz organizmu przez tworzące się połą-

czenie z błoną cytoplazma-tyczną. Następnie na terenie cytoplazmy tworzy się wodni-czka ponownie. Jej tworzenie się i

zanikanie powtarza się cyklicznie. Do odbierania bodźców ze środowiska zewnętrznego służy błona komórkowa, która może być

światłoczuła. U niektórych wiciowców roślinnych (->Euglenida) orga-

» Bezkręgowce

nellum wrażliwe na światło może być bardzo złożone i jako dodatkowy selektor światła występuje na terenie cytoplazmy barwna

plamka, zwana s t i g m ą. [A.J.K.]

komórki kolnierzykowate

-9-choanocyty.

konchecja (Conchoecia) — rodzaj stawonogów z podgroma-dy -^małżoraidzków. Obejmuje gatunki o skorupce do 8 mm

długości, z •charakterystycznymi wyrostkami w przedłużeniu krawędzi grzbietowej. K. pozbawione są oczu. W przeciwieństwie

ido większości mał-żoracżków mają serce. Niektóre gatunki — to kosmopolici wszechoceanu. K. wiodą plan-ktonowy tryto

życia, wykonując nierzadko imponujące wędrówki dobowe, podpływając nocą ku powierzchni morza i przemieszczając się •o

świcie do warstw głębszych. W Bałtyku nie występują. Żywią się wi-dłonogami oraz innymi drobnymi zwierzętami planktono-

wymi. [L.Z.]

kopepodit (copepodźt) — starsze stadium larwalne ->widło-nogów. Rozwija się z -»-pływi-ka. Ma już rozwinięte pierwsze pary

odnóży tułowiowych oraz wykształcony, lecz jeszcze niesegmentowany odwłok. W miarę wzrostu i kolejnych li-nień rozwijają

się pozostałe odnóża i tworzą się segmenty odwłokowe. Zwykle już po 5 linieniach k. przekształca się w dojrzałego widłonoga.

K. większości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. P.i.Ż.]

kora -^enosark.

koracidium (coractdiiim) — wolno żyjąca postać larwalna

koral czerwony

114

-^-tasiemców właściwych z rzędu Pseudophyllidea. Ciało larwy otacza warstwa dużych, przezroczystych komórek, gęsto

pokrytych rzęskami o mniej więcej jednakowej 'długości. K. porusza się w wodzie stosunkowo szybko, wykonując zarówno

ruchy postępowe, jak i obracając się dookoła swej osi. Nie pobiera pokarmu ze środowiska •zewnętrznego, lecz odżywia się

kosztem zapasowych materiałów embrionalnych. Żyje przez kilka dni. Zdolność poruszania się słabnie wraz z wiekiem larwy.

Szybkie ruchy k. zwracają uwagę zwierząt planktonowych, w tym rożnych gatunków widłono-gów, iktóre je zjadają. W prze-

wodzie pokarmowym wielu organizmów k. ulegają strawieniu. Nie są natomiast trawione przez żywicieli pośrednich. W tych

ostatnich k. tracą warstwę orzęsioną, uwalniając znajdującą się wewnątrz -»-on-kosferę, która przebija się przez jelito 'do jamy

ciała, gdzie rozwija się w tzw. ->procer-koid. [M.S.]

koral czerwony, koral szlachetny (CorallźuTO rubruTO) — gatunek jamochłona z rzędu

-»goreonli. Tworzy drzewko-wate kolonie •do 30 cm wysokości, których twarda, różowa ' bądź czerwonawa oś szkieletowa

pokryta jest żywą, miękką, jaskrawoczerwoną korą (-»<e-nosark), na której tle wyraźnie odcinają się białe polipy. W szkielecie

'poszczególne sklery-ty są uszeregowane dość luźno, ale w określony sposób, i zatopione w złogach węglanu wapniowego;

niektóre skleryty leżą ponadto luźno w korze. Ta mikrostruktura osi pozwala odróżnić w wyrobach zdobniczych materiał

naturalny od imitacji. Prócz wyraźnie widocznych polipów o pierzastych czułkach, w kolonii występują też osobniki innego typu: bez

czułteów, •drobne, przekształcone w pierścienie obejmujące otworki kory, którymi świeża woda z otoczenia może wnikać do systemu

kanałów w jej wnętrzu. K.cz. poławia się sieciami (włokami 'dennymi) opuszczanymi z powierzchni albo zbiera się podczas nurkowania.

Firagmeot kolonii korala czerwonego. Usunięta część cenosarku uwidocznia szkielet osiowy i przekroje kanałów

Następnie dokonuje się'selekcji, odrzucając stare części kolonii, które bywają zniszczone, oczyszcza się z żywej hory i polipów, a

następnie tak otrzymany surowiec szlifuje, poleruje i poddaje innym obróbkom. K.cz. występują przede wszystkim w Morzu Śródziem-

nym, gdzie poławia się je i obrabia od czasów starożytnych. [Z.S.]

koral korkowiec -^korkowiec.

koral rogowy (EuniceUa verru-cosa) — gatunek jamochłona 2

115

korale madreporowe

rzędu ->-gorgonii. Tworzy wa-chlarzowate kolonie, rozgałęzione w jednej płaszczyźnie, rosnące do 50 .cm wysokości. Czarny, giętki

szkielet pokryty jest pomarańczową, żywą korą (->-cenosark), na której tle wyraźnie widać bardzo liczne, białe polipy. Zabarwienie

szkieletu po wypreparowaniu go 'dość szybko zanika. K.r. zamieszkuje europejskie morza szelfowe. [Z.S.]

koral szlachetny

wony.

»koral cżer-

korale madreporowe, korale rafowe (Madreporarźa) — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromien-nych. Są to

formy zawsze wytwarzające szkielet wapienny, przeważnie kolonijne. Młody, rozwijający się z larwy polip odkłada najpierw szkieletową

płytkę podstawową, czyli ba-zalną, na której powstaje promieniście pierwszych 6 sklero-septów. Z czasem powstają dalsze ich okółki,

przy czym każda następna przegroda tworzy się pomiędzy poprzednio istniejącymi. Prócz tego tworzy się też okrężna ścianka (theca)

łącząca między sobą sklerosepty i rozdzielająca .jamę gastralną na część środkową i zewnętrzną; od zewnętrznej strony ściany 'ciała poli-

pa również tworzy się (pokryte korą) wapienne obwałowanie. Polipy tworzące kolonię łączą się między sobą zewnątrzteko-wymi

częściami jam gastral-nych i żywą tkanką — korą, czyli —..cenenchymą, pokrywającą wapienne złogi i pogrubiającą je odkładaniem

nowych warstw węglanu wapniowego. Polipy podwyższają septy i teki, a ponadto pionowe słupki (columellae) w ciągu całego swego

życia, wobec czego zawarte między nimi przestrzenie stają się zbyt głębokie, aby mogły być wypełnione ciałami poszczególnych

osobników. Co pewien czas polipy oddzielają się więc od niższych, opuszczonych przez siebie złogów 'denkami (dissepimentaimi), które

służą im jako nowe płytki ba-zalne. Ponieważ tego rodzaju zjawisko dotyczy wszystkich polipów w kolonii, rafy rosną wzwyż —

zależnie od gatunków tworzących je koralowców — od 0,5 do 30 cm rocznie. Szkielety wapienne dają polipom dobre schronienie w

razie niebezpieczeństwa, w tym również w razie utraty wody podczas odpływu morza. Wciągają się one pomiędzy septy i teki tak, że na

zewnątrz całego szkieletu kolonii pozostaje tylko cienka warstwa żywej tkanki. Polipy kolonijnych k. m. mają średnicę l—30 mm, na-

tomiast pojedynczo żyjące mogą osiągać ponad 25 om średnicy. Zapłodnienie u k.m. jest z reguły wewnętrzne, zarówno u gatunków

rozdzielnopłcio-wych, jak i 'u obupłciowych. Na zewnątrz .wydostaje się larwa ->"planula, osiedlająca się i wydzielająca płytkę bazalną

już po upływie doby od chwili zapłodnienia. Polipy rozmnażają się też przez pączkowanie, które może być dwojakiego rodzaju, a

mianowicie przez pączkowanie ekstratentaikular-ne i intratentakularne. To pierwsze (odbywające się poza koroną czułków) 'doprowadza

do powstawania wokół krawędzi podstawy osobnika macierzystego 4 nowych polipów, z których każdy po wyrośnięciu też

odpączkowuje od siebie 4 osobniki potomne. Pączkowanie intratentakularne (przebiegające wewnątrz wieńca czułków) prowadzi 'do

wydłużania w owal tarczy oralnej i nastę-

korale rafowe

116

pnie przeważnie tylko do przedzielenia się otworu gębowego na 'dwa, przy nie podzielonej reszcie ciała. Po wielu takich

procesach 'dochodzi 'do powstania długich, meandrycz-nie wijących się ciągów tylko częściowo oddzielonych od siebie polipów.

W szeregach tych zarówno czułki, jak i septy każdego z polipów nie są już ustawione promieniście, ale równolegle do ciebie, po

obu stronach tych ciągów. Większość k-m. żyje 'w morzach ciepłych, gdzie głównie .dzięki ich aktywności szkłeletotwórczej

powstają rafy koralowe — mniej lub bardziej rozległe nagromadzenia martwych złogów szkieletowych i żyjących na powierzchni

raf różnokształt-nych i różnokolorowych kolonii. Na podstawie zlokalizowania i kształtu wyróżnia się raf y przybrzeżne,

barierowe i pierścieniowe. Największa znana na świecie rafa typu barierowego (Wielka Rafa Koralowa) ciągnie się na odcinku

2000 km u północno-wschodinich wybrzeży Australii, na skraju Morza Koralowego. Liczne zwłaszcza na Pacyfiku pierś-

cieniowate wyspy koralowe, czyli atole, powstają według interpretacji Karola Darwina następująco: Jakaś wyspa, wokół której

powstała pierście-niowata rafa barierowa najpierw zapada się; po tym obniżeniu się wyspy i otaczającego ją dna rafa rośnie nadal

w górę, a wskutek następującego z kolei wypiętrzenia się zapadniętego uprzednio dna wynurza się ponad powierzchnię morza.

Kruszenie się wapienia, rozkład substancji organicznych, a ponadto przybywanie z wiatrem i wodą zwierząt i nasion umożliwiają

rozwój szacie roślinnej i faunie. Rafy koralowe stwarzają niezwykle

urozmaicone środowisko dla wielkiej liczby gatunków roślin i zwierząt (ryb koralowych, szkarłupni, skorupiaków, gąbek,

pierścienic, jamochłonów itd.). Już od paleozoiku przyczyniały się do tworzenia wielkich masywów wapiennych. Opisano ok. 25

000 gatunków k.m. Należy do nich m.in.:

madrepora i wądolnica. (Tabl. VI). [Z.S.]

korale rafowe

porowe.

wkorale madre-

koralowce (Anthozoa) — gromada jamochłonów z typu -^parzydełkowców. Występują wyłącznie w postaci -^polipów,

żyjących pojedynczo (niektóre z nich osiągają średnicę 1,5 m) bądź częściej w bardzo różno-kształtnych i różnobarwnych

Schemat budowy koralowca

1 — ektoderma; 2 — otwór gębowy; 3 — gardziel; 4 — pasma mięśniowe; 5 — jama gastralna; 6 — nić mezenteriataa

koloniach, zachowując wówczas drobne rozmiary (do ok.

2 cm) i na ogół nie wykazując zróżnicowań postaci. Wewnątry

117

koralowce

wieńca czułków polipa k. widnieje tarcza ustna (oralna), pośrodku której wgłębia się ektodermalna gardziel, wiodąca do jamy

gasitralnej. Ściana ciała uwypukla się ku środkowi tej jamy entoder-malnymi, przeważnie radial-nie ustawionymi fałdami —

zwanymi czasem sarkoseptami <mezent&riami), które w górnej swej części zrastają się ze ścianą gardzieli, a w dolnej na swych

wolnych brzegach mają wałeczkowate zgrubienia, których komórki wydzielają soki trawienne. Niekiedy zgrubienia te rozrastają

się i wydłużają, tworząc gruczołowate nici me-zenterialne (filamenty). Septy bywają wzmocnione wzdłużnymi pasmami

(chorągiewkami) włókien mięśniowych. W ba-zalnej części przegród powstają ' entodermalne gonady. Utworzone przez

zrośnięcie sept z gardzielą górne uchyłki jamy gastralnej sięgają tarczy oralnej i wnikają do wnętrza czułków. Przestrzeń między

ekto- i entodermą oraz między poszczególnymi polipami wypełnia mezoiglea. U wielu gatunków wnikające w nią komórki

ektodermy stają się komórkami szkieletotwórczymi — skleroblastami — wytwarzającymi elementy szkieletowe —

różnokształtne igiełki (spikule, skleryty), zespalające się często w lite złogi wapienne. U korali madreporowych ektodermalny

szkielet wapienny przegrodami (skleroseptami) wnika do każdej kieszeni gastralnej wpu-klając ektodermę i entodermę. Polipy k.

bywają zwykle roz-dzielnopłciowe, a komórki jajowe, wydostawszy się z ento-dermy .do uchyłków jamy gastralnej, ulegają tu

zapłodnieniu przez plemniki, wpływające z zewnątrz wraz z prądem wody. Tu także przebiega rozwój

do stadium larwy, która wydostaje się przez otwór gębowy na zewnątrz. K. zamieszkują wyłącznie morza, przeważnie ciepłe,

wiodąc z reguły życie osiadłe na podłożu twardym, mulistym .bądź piaszczystym. K. mają ogromne znaczenie jako organizmy

akalo-

Schematyczne przekroje przez polipy koralowców A — koralowiec ośmiopromlenny;

B — koralowiec sześciopromienny. Widać różnice w rozmieszczeniu przegród i w umiejscowieniu pasm

mięśniowych (l)

twórcze, występujące już w paleozoiku. Niektóre gatunki (korale madreporowe) służą jako pokarm rybom, rozgwiazdom i innym

ibezkręgowcom, inne dostarczają surowca do wyrobów zdobniczych (np. koral szlachetny, czarne korale). Należy tu 6500 gatunków,

które grupują się w 2 podgroma-

koralowce czteropromienne

118

dach, a mianowicie w podgro-madzie k. sześciopromiennych i k. ośmiopromiemnych. [Z.S.]

koralowce czterołpromienne

(Tetracorallia, Rugosa) — rząd jamochłonów, z Których powstały -^koralowce sześcio-promienne. Należą tu formy wyłącznie kopalne,

które występowały w okresie od or-dowiku do permu, a największy rozwój osiągnęły w górnym sylurze i w dewonie. Ich polipy żyły

pojedynczo bądź kolonij-nie. Osłona pojedynczego polipa (polypdrium) jest ku dołowi zaostrzona. W czasie rozwoju osobniczego

pierwsze przegrody pojawiały się w liczbie 6, co wskazuje na przynależność k.cz. do koralowców sześcio-promiennych. Następne septy

ustawiały się w 4 grupach. Do najbardziej znanych rodzajów z tego rzędu należy Ptero-phyllum żyjące od dewonu do permu w morzach

zalegających wówczas Europę, Azję i Australię. [Z.S.]

koralowce ośmiopromienne

(Octocorallźa) — podgromada jamochłonów z gromady -•-koralowców. Mają z reguły 8 przegród (sept) i odpowiednio do tego 8 komór

(nisz) jamy gastralnej, a ponadto 8 pierzastych czułków. Ich gonady mają kształt gron. Chorągiewki (pasma) mięśniowe na przegrodach

są zwrócone zawsze w jednym kierunku w stosunku do spłaszczenia gardzieli. Komórki, które wwędrowały z ektodermy do mezoglei,

przekształcają się tu w komórki szkieletotwórcze, odkładające substancję rogopodobną bądź węglan wapniowy w postaci

różnokształtnych igiełek (spi-kul,sklerytów). Te ostatnie pozostają oddzielne lub ulegają spojeniu w mniej lub bardziej

twardy bądź giętki szkielet. Większość gatunków żyje ko-lonijnie. Kolonie są rozgałęzione, drzewkowate, do 3 m wysokości. U

niektórych gatunków występuje zjawisko bioluminescencji. K.o. dzieli się ma 4 rzędy: korkowce, gor-gonie, Helioporida i piórów-ki.

.[Z.S.]

koralowce sześciopromienne

(Herracorallźa) — podgromada jamochłonów z gromady ^-koralowców. Przegrody (septy) podobnie jak i komory (riisze( jamy

gastralnej występują u nich w liczbie 6 bąidż jej wielokrotności. To samo w większości wypadków odnosi się do czulków, które tylko u

nielicznych form planktonowych wykazują ustawienie pięciopro-mienne bądź u innych — ośmiopromienne. Są one, w przeciwieństwie

do czułków koralowców ośmiopromien-nych, gładkie. Chorągiewki (pasma) mięśniowe na przegrodach nie ustawiają się w tym

samym kierunku. Gonady bywają wstęgowate bądź po-duszkowate. K.SZ. stanowią ok. '/s liczby gatunków wszystkich koralowców. Dzieli

się je na 5 współczesnych i 3 wymarłe rzędy: ukwiały, korale madre-porowe, Antipatharia, szorstni-ki, Zoantharia, koralowce czte-

ropromienne, Heterocorallia i .denkowce. [Z.S.]

korecznik (Suberżtes domuncu-la) — gatunek gąbki z rzędu -•-gąbek czteroosiowych. Ma szkielet zbudowany z długich,

krzemionkowych, wtórnie jednoosiowych igieł. Często współżyje z krabami -^pustelnikami, które umieszczają go na muszli służącej im

za schronienie. Spotykany jest wzdłuż wybrzeży europejskich Morza Północ-119

koronka wlelorybia

nego, Atlantyku i w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.l

korkowce (Alcyonarźa) — rząd jamochłonów z podgromady

-^koralowców ośmiopromien-nych. Należą do nich formy kolonijne. Ich spikule, jeśli w ogóle istnieją, są luźno rozmieszczone w

(mezoglei, a tylko u niektórych gatunków bywają spojone w twardy rurkowaty szkielet. Koloniom brak szkieletu osiowego. K.

występują w wielu morzach. Należą tu m.in. korkowiec i organikowiec. [Z.S.]

korkowiec, koral korkowiec, dłoń topielca (Alcyonium) — rodzaj jamochłonów z rzędu

-••korkowców. Reprezentujące go gatunki tworzą zwykle krępe, drzewkowato bądź palcza-sto rozgałęzione kolonie, wysokości

do kilkudziesięciu centymetrów, o szkielecie złożonym .z nie spojonych ze sobą spikul, co nadaje im giętkość. Całość okrywa

gruba warstwa mięsistej, żywej kory (-».ceno-sark), z której sterczą polipy o krótkich czułkach. Najbardziej znany .gatunek

Alcyonium digi-tatum tworzy drzewkowate kolonie koloru szarego, w których skład wchodzą białe polipy. Zamieszkuje on morza

europejskie. (Tabl. VI). [Z.S.]

kornudiuni (cormidźum) — grupa polipów różnego typu, wyodrębniająca się na poli-morficznej kolonii (kormu-sie) -

*rurkopławów. K. łatwo oddziela się od macierzystej kolonii, dając początek nowym podobnym zespołom. [Z.S.l

koroflum -*.bełkaczek.

korona cierniowa (Acantfcaster

planci) — gatunek szkarłupma z rzędu -^gwiazdnic. Średnica

jej ciała .dochodzi do 60 cm. Młodociane osobniki mają 7 ramion. Liczba ta z biegiem czasu wzrasta, 'dochodząc do 18, a 'nawet

21. Barwa ciała jest ciemnofioletowa. K. c. ma tysiące bardzo ostrych i jadowitych kolców. Ukłuty nimi człowiek 'doznaje

chwilowo częściowego paraliżu, .a następnie torsji. K. c. jest pospolitym mieszkańcem raf koralowych Indopacyfiku. Pełzając po

rafie pożera miękkie polipy koralowe i pozostawia za sobą tylko białe szkielety wapienne. Od niedawna 'k. c. rozminożyły się

'katastrofalnie i ogołociły już kilkaset kilometrów kwadratowych raf koralowych. Rafa pozbawiona żywej otoczki ulega

gwałtownemu niszczeniu przez żywioł morski. W ten sposób kurczą się żerowiska i tarliska wielu gatunków ryb morskich, a

ponadto wiele wysp traci swe naturalne falochrony i zaciszne, wolne od retetaów kąpieliska. [L.Ż.]

koronka wielorybia (Coronula diadema) — gatunek stawonoga z rzędu ->-toraczkowców. Osiąga maksymalną wysokość 8 cm

przy średnicy 10 cm. Ma ciało ukryte w symetrycznej i masywnej skorupce, utworzonej z 6 regularnych płytek wapiennych,

połączonych wzajemnie za pomocą charakterystycznie urzeźbionych, poczwórnych listewek. Duży wierzchołkowy otwór

zakrywa skórzasta przepona z 2 szczątkowymi płytkami wieczka. K.w. jest komensalem wielkich wędrownych ssaków

morskich, zwłaszcza wielorybów fałdow-ców, osadzając się na ich chropowatej skórze. Podobnie jak wielu jej gospodarzy, k.w.

jest gatunkiem kosmopolitycznym, znanym ze wszystkich ocea-

koronkowiec

120

nów oraz stref geograficznych. [L.2.]

koronkowiec, '.koszyczek Weme-ry (Euplectella) — rodzaj gąbek z rzędu Hexasterophora, z gromady -wgąbek szklistych.

Reprezentujące go gatoniki mają cylindryczny kształt ciała; jego ścianki wzmocnione są licznymi, 'krzemionkowymi igłami.

Piękny kształt szkieletu spowodował, że k. nazywa się również koszyczkami We-

Koron&owiec

hery. Ich komorę ciała często zamieszkują pary -^garnelow-ców z gatunku Spongicola ve-nusta. Skorupiaki te wnikają tu

prawdopodobnie jeszcze jako larwy, dorastają do długości około 2 om i pozostają u-więzione w komorze ciała k. przez całe swe

życie. K. osiągają wysokość 30—60 cm. Żyją w Oceanie Spokojnym i Indyjskim. (Tabl. III). [J.M.R.]

korzenionóżki {Rhizopoda) — podgromada pierwotniaków z gromady -^zarodziowych. Mają nilbynóżki płatowate, nitkowate

lub siateczkowate. Niekiedy te same gatunki mogą wytwarzać różne rodzaje niby-nożeik w zależności od jonowego składu

środowiska. U k. nie występują nibynóżki osiowe, co odróżnia je od —i-promienionó-żek. K. dzieli się na 4 rzędy:

pełzaki nagie, pełzaki skorupkowe, otwornice oraz śluzo-wce. [A.J.K.]

kosarz ścienny (Opilio parie-

tinus) — gatunek stawonoga, najbardziej typowy krajowy przedstawiciel rzędu ->kosarzy. Ma ciało jajowate długości 5—8 mm,

nogi długie (do kilkunastu centymetrów rozpiętości) i cienkie; ubarwienie szare lub beżowoszare. K.ś. jest gatunkiem

synantropijnym, mieszkańcem drewnianych wiejskich (i nie tylko wiejskich) zabudowań. Prowadzi nocny tryb życia. Odżywia

się muchami, komarami itp., chociaż (podobnie jafe inne teosarze) nie ma gruczołów jadowych. Jest pospolity w całej Polsce. Za-

mieszkuje Europę, Kaukaz, środkową Azję, Amerykę Północną i Tasmanię. [W.S.]

kosarze (Opiliones) — rząd wysoko wyspecjalizowanych stawonogów z gromady -»paję-czaków. Są to zwierzęta niewielkie,

długości ciała do 22 mm, ale o znacznej 'rozpiętości nóg, dochodzącej u niektórych gatunków do 25 cm. Ciało ich sprawia

wrażenie, jakby składało się l tagmy, ale pod wspólnym pokryciem zachowuje się anatomiczny podział na głowotułów i odwłok.

Głowotułów jest zawsze okryty jednolitym pancerzem, odwłok miękki hub z wykształconymi

121

kosarze

Kosarz ścienny

twardymi lub skórzastymi tarczami, zlanymi u niektórych grup z pancerzem głowotuło-wia. Charakterystyczną cechą budowy k.

jest silna redukcja segmentów odwłoka (do najwyżej 10) i nierównomierne wykształcenie ich grzbietowych i brzusznych płytek

szkieletowych (tergitów i ster-nitów): w różnych grupach zachowuje się 8—10 tergitów i 7—9 stemitów, przy czym liczba

tergitów i sternitów nie jest nigdy równa. Szczękoczuł-ki są trzyczlonowe; 2 i 3 człon tworzą kleszcze. Gruczołów jadowych

brak. Nogogłaszczki pełnią funkcje narządu chwyt-nego lub czuciowego (u różnych grup rozmaicie). Odnóża kroczne, zwykle

bardzo 'długie i cienkie, u form bardziej prymitywnych są dość krótkie i ma-sywne. Nogi II pary spełniają zwykle (u form

długonogich) rolę narządu dotyku. Odnóża odwłokowe są całkowicie

zredukowane. O wysokim stopniu rozwoju ewolucyjnego k. świadczy również bardzo silna koncentracja centralnego układu

nerwowego. Składa się on ze zlanych węzłów nad- i podiprzełykowego oraz jednej tylko pary małych węzłów odwłokowych.

Występuje zasadniczo l para oczu (u niektórych form, mp. jaskiniowych, oczu brak) osadzona na górnej powierzchni

głowotułowia, ina wspólnym wzgórku lub w pobliżu bocznych krawędzi. Specyficzny dla k. jest również układ oddechowy,

złożony z 2 głównych .pni tchawkowych, silnie rozgałęzionych i kończących się na 2 sternicie odwłoka; u podrzędu Eupnoi — w

związku ze znaczną długością nóg — występują po 2 dodatkowe przetchlinki na każdej goleni. K. są zwierzętami

wszystkożemyimi, z przewagą pokarmu mięsnego. Aktywne nocą, w dzień kryją się — •z.a-

koszyczek Wenery

122

leżinie od triotopu, w którym żyją — pod kamieniami lub kawałkami .drewna, w ściółce, na roślinach lub w szczelinach skał, murów i

kory drzew. Wiele gatunków żyje w jaskiniach. Rząd ik. obejmuje około 4000 gatunków z całego świata i jest podzielony na 5 podrzę-

dów i około 20 rodzin. Większość form występuje w tropikach, w Polsce — zaledwie 31 gatunków. Najbardziej pospolitym

przedstawicielem k. w faunie krajowej jest kosarz ścienny. [W.S.]

koszyczek Wenery -^-koronkowi ec.

kotwicznik (Synapta) — rodzaj szkarłupnia z rzędu -Aotwicz-nikowców. Obejmuje formy o robaikowato wydłużonym i dość smukłym

'ciele. Na powierzchni cienkiej sikory sterczą bardzo drobne, wapienne kotwiczki,

Kotwicznik Synapta inhaerens

pomagające przy pełzaniu. Nóżek ambulakralnych brak, a gęba otoczona jest zwykle 12 czułkami, lekko piórkowate rozgałęzionymi.

K. żyją w mule i w piasku, żywiąc się martwą materią organiczną. Są reprezentowane przez liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w

płytkich' morzach strefy gorącej oraz umiarkowanej. [L.Ż.]

kotwicznikowce (Apoda) — rząd szkarłupni z gromady

—>strzykw. Mają robakowatą postać i długość dochodzącą w skrajnych przypadkach do 2 m. Brak im nóżek ambulakralnych, a pełzają

dzięki skurczom elastycznego ciała, zapierając się przy tym licznymi, drobnymi kotwiczkami szkieletu, sterczącymi na powierzchni

ciała (stąd.nazwa). Gębę otacza 10—20 (lub nawet 'więcej) pal-cowatych lub pierzastych czuł-ków. K. bytują na głębokości od kilku do

ponad 10 000 m. Są mieszkańcami mulistego dna. Odżywiają się martwą materią organiczną. Niektóre gatunki tropikalne żyją w sło-

nawowodnym środowisku zarośli mangrowych. K. reprezentuje kilkadziesiąt gatunków rozprzestrzenionych w pelno-słonych morzach,

zwłaszcza strefy tropikalnej. (L.2.1

koflatka, kaprella (CapreEla) — rodzaj stawonogów z rzędu

->-obunogów. Obejmuje gatunki dochodzące 'do długości 20 mm, o 'ciele 'wysmukłym i silnie wydłużonym. Mają one zdolność do

upodobniania się do koloru podłoża. Głowa ich jest ściśle połączona z I i II segmentem tułowia, .tułów złożony z 6 wolnych segmentów,

a odwłok zredukowany do maleńkiego, mieczlonowanego przydatka. Wśród kończyn wyróżniają się rozmiarami czuł-ki, zwłaszcza I

pary, oraz odnóża I wolnego segmentu tułowia, silnie rozwinięte i uzbrojone pazurem chwytnym. Segmenty II i III są wolne i

pozbawione odnóży, których miegsce zajmują blaszkowate skrzela, a u samicy także ifco-mora lęgowa. Hakowate wy-

123

krab lunatyk

gięte ostatnie 3 pary odnóży tułowiowych służą do przyczepiania się 'do podłoża. K. żyją wśród roślin i hydropolipów w płytkich

wodach morskich. Poruszają się wysuwając przednią część ciała do 'przodu, a po przyczepieniu się do podłoża podciągają część tylną ku

przodowi, podobnie jak to czyni krocząca pijawka lub gąsienica miernikowca. Znanych jest około 90 gatunków k., szeroko

rozprzestrzenionych we wszystkich strefach klimatycznych, w morzach o zasoleniu powyżej 10%o. [L.Z.]

kóiccznik (Chmdota laeyis) — gatunek szkarłupnia z rzędu

—>kotwicznikowców. Ma przezroczyste ż odcieniem różowa-wym, robakowato wydłużone i dość smukłe ciało długości do 20 cm. Na

powierzchni skóry widoczne są liczne, drobne, wapienne ciałka, w kształcie charakterystycznych sześcioszpry-

•chowych kółeczek. Nóżek ambulakralnych brak, a gębę otacza 12 krótkich, krępych czuł-ków, zakończonych koroną niewielkich,

palcowatych wyrostków w liczbie 18. K. to subar-ktyczny, północnoatlantycki gatunek, rozsiedlony głównie na płytkim dnie do

głębokości 100 m. [L.2.]

krab amerykański -*krabik amerykańsiki.

krab Mękitny -^.kalinek błękitny.

krab kamczacki

lewiski.

».krabon kró-

krab kieszeniec -^kieszeniec.

hrab kokosowy -•-krab palmowy.

krab Kolumba ->-planus.

krab kosarz (Chionoecetes opi-lio) — gatunek stawonoga z sekcji —..krabów. Długość gło-wotułowia samców dochodzi do 15 cm;

samice są znacznie mniejsze. Pancerz ma kształt zbliżony w zarysie do trójkąta z dwupłatowym dziobem czołowym, a odnóża są długie i

spłaszczone. K. ik. należy do wybitnie eurybatycznych gatunków, występuje bowiem zarówno ina płytkim dnie na głębokości kilku

metrów, jak też na głębokości do 2200 m. Wiosną k. k. zibliżają się ku brzegom, gdzie .kopulują. Z jaj zapłodnionych w roku ubiegłym i

.noszonych przez samicę pod odwłokiem wylęgają się larwy. Latem stada k. k. koczują wzdłuż .brzegów, przy czym samce trzymają się

bliżej brzegu, co .pozwala ipoławiać je bez niepokojenia samic. Połowy przekraczają .100'000 ton rocznie, wykazując tendencję

wzrostową. K,ik. zasiedlają północny Pacyfik, od wybrzeży koreańskich po Kalifornię. Występują też w Morzu Czukoc-kim oraz

wzdłuż północnych wybrzeży Azji i Ameryki. [L.Z.]

krab lunatyk (Aratus pisani) — gatunek stawonoga z sekcji -Arabów. Ma głowotułów o długości około 3 cm, żywo ubarwiony.

Szczypce pokrywają czarne włoski. K. l. zamieszkują błotniste obszary strefy pływów, porosłe przez man-growce. Łażą tu po zaroślach i

obgryzają liście. Jaja noszone są przez samicę tylko nieco ponad 2 tygodnie, po czym wylęgają .się z nich żywtki, które samice

wysypują do morza, same ledwo muskając wodę. Lęgi te u większości samic odbywają się w okresie 'maksymalnych pływów morskich,

zachodzących podczas pełni lub nowiu księżyca. K. l. rozprzestrzenio-

krab mangrowy

124

ne są wzdłuż atlantyckich i pa-cyficznych brzegów tropikalnych rejonów obydwu Ameryk. [L.Ż.]

krab mangrowy -?-kwadratnik. krab mrugacz —^skrzypek. krab nawigator -^skrzypek.

krab palmowy, złodziej palmowy, krab kokosowy, krab rozbójnik (Birgus tatro) — gatunek stawonoga z sekcji —rpu-stelnikowców.

Długość jego głowotułowia sięga niekiedy ponad 30 cm. Ma on 4 pary dobrze rozwiniętych odnóży, z których I para 'uzbrojona jest w

masywne kleszcze. Spośród wszystkich dziesięcionogów przystosował się w największym stopniu 'do życia lądowego. Dorosłe osobniki

mogą występować nawet w dość suchych miejscach i w dość znacznym oddaleniu od morza. Na lądzie też dochodzi do kopulacji oraz

inkubacji jaj, które samica przytwierdza do odnóży odwłokowych. Dopiero w okresie wylęgania się larw samica wchodzi do morza. Z jaj

wyteluwają się plankto-nowe larwy, zwane ->żywika-mi, przekształcające się następnie w —^lasonóżki. Te ostatnie osiadają z biegiem

czasu na dnie, przekształcając się w kolejne stadium larwalne, w tzw. pustelniczka, o długim workowatym i asymetrycznym odwłoku,

chowanym do muszki ślimaczej. Mniej więcej półroczna larwa opuszcza środowisko morskie, dźwigając jeszcze przez pewien czas

muszlę. Dopiero przy długości powyżej l cm porzuca muszlę, a jej odwłok w miarę kolejnych linień stopniowo maleje, podwijając się pod

głowotułów. K. p. prowadzi nocny tryb życia, kryjąc

się na 'dzień w prowizorycznie wygrzebanej jamce ziemnej. O zmierzchu opuszcza kryjówkę, wyszukując najpierw wodę słodką, a dopiero

później rozpoczyna 'poszukiwanie pokarmu, zachowując przy tym wielką ostrożność. Nocny tryb życia wytworzył się u k.p. dopiero

bardzo niedawno, bowiem jeszcze w trzydziestych latach ubiegłego wieku opisany został przez Darwina jako typowo dzienne zwierzę. Co

więcej, zdołano ustalić, że na niektórych wyspach zmienił swój dobowy rytm w ciągu najwyżej kilkunastu lat, co wskazuje na ogromne

zdolności przystosowawcze do zmieniających się warunków związanych z rozwojem współczesnej cywilizacji. K. p. żywią się zarówno \

pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym. Przepadają za orzechami kokosowymi, pan-danowymi i niektórymi innymi. Owoce te zbierają

pod drzewami, radząc sobie znako-* micie z ich twardymi skorupami za pomocą ostrych odnóży krocznych i potężnych kleszczy. K. p.

są mieszkańcami tropikalnych wysp Pacyfiku i O. Indyjskiego, pospolitymi w rejonie Archipelagu Sundajskie-go, zwłaszcza na małych

wyspach koralowych (na większych wyspach zostały mocno przetrzebione). Mają smaczne mięso, spożywane przez tubylców. [L.Ż.]

krab rozbójnik

wy.

Arab palmo-

krab sargassowy ->planus. krab szlachetny —••kieszeniec.

krab welnistoręki {Eriocheir sinensis) — gatunek stawonoga z sekcji -^.krabów. Ma głowotułów o długości do 9 cm, ku-

125

krabik amerykański

listawy, lekko kanciasty, z 4 czołowymi i 4 bocznymi ząbkami, malejącymi ku tyłowi. U dorosłych okazów szczypce są silnie

owłosione. K. w. żyją w wodach słodkich, głównie w rzekach i kanałach o urwistych brzegach, w których ryją podziemne .chodniki.

Często wyrządzają poważne szkody w budownictwie wodnym, niszczą bowiem groble i tamy. Rozra-dzają się w ujściach rzek, w wodzie o

zasoleniu 20—30%o. Tam też pozostają osobniki młodociane w ciągu pierwszego roku życia, po czym rozpoczynają wędrówkę w górę

rzek, skąd po upływie 4—5 lat powracają do morza. Młode k.w. wędrują z szybkością l—3 km na dzień, podczas gdy osobniki dorosłe

przemierzają dziennie około 10 km. Ojczyzną k. w. są wybrzeża chińskie, skąd na początku bieżącego stulecia zostały zawleczone do

Europy, najprawdopodobniej w wodzie na 'dnie statków. [L.2.]

krabi koń -^tułacz.

hrabianek (Gnathia) — rodzaj stawonogów z rzędu -»równo-nogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 8 cm długości. Samce wyróżniają

się szeroką i niemal prostokątną w zarysie głową oraz potężnymi żuwacz-kami, tworzącymi parę kleszczy o funkcjach obronnych.

Różnią się one tak dalece od samic, iż zaliczane były dawniej do odrębnej rodziny. Odwłok ik. jest smukły, odcinający się wyraźnie od

reszty ciała. Larwy wiodą pasożytniczy tryb życia, żywiąc się krwią płaszczek i rekinów. Dorosłe k. nie odżywiają się wcale, korzystając

z zapasów zgromadzonych w ciele "w okresie larwalnym. Spotyka się g e wśród raf koralowych, w jamie gastralnej

Krabian.ek~Gnathia dentata

gąbek," w szczelinach skalnych lub w pustych rurkach po wie-loszczetach. Są żyworodne. Należy tu szereg gatunków szeroko

rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych i klimatu umiarkowanego. [L.Ż.]

krabik amerykański, krab amerykański (Rhithropanopeus harrisii) — gatunek stawonoga z sekcji -^krabów. Długość giowotułowia

samca dochodzi do 1,5 cm; samice są niemal dwukrotnie mniejsze. Lekko rozszerzony z przodu pancerz ma płasko ściętą krawędź czo-

łową, nieznacznie pośrodku rozciętą, oraz 3 tępe ząbki boczne. Szczypce, zwłaszcza u samców, są potężne, niejednakowo rozwinięte. K.

a. zamieszkują silnie wyśledzone wody morskie o optymalnym zasoleniu około 5%o, wytrzymują jednak dość duże wahania w zasoleniu

wody, bytować bowiem mogą. przejściowo nawet w środowisku całkowicie słodkowodnym, a z drugiej strony — wytrzymują okresowy

wzrost zasolenia do 20 i więcej promille. Żyją na płytkim dnie piaszczysto-mulistym, do głębokości 10 m. Zagrzebują

krabon królewski

126

Krabon królewski

się całkowicie w gruncie, kryjąc się chętnie pod muszlami i innymi iprzedmiotami. Z uwagi na małą ruchliwość obrastają dość łatwo

hydropolipami i innymi osiadłymi 'organizmami. K. a., 'zasiedlające pierwotnie ujścia rzek wzdłuż atlantyckich brzegów Ameryki od

Kanady po Brazylię, zostały zawleczone przez człowieka min. do zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej oraz 'do Europy. W Europie

znane są obecnie z mórz: Azowskiego, Kaspijskiego, Północnego i Bałtyckiego. W Polsce należą do pospolitych mieszkańców Zalewu

Wiślanego i Martwej Wisły. Utrzymują się także wzdłuż brzegów Zatoki Gdańskiej,

przede wszystkim w obrębie

portów. [L.2.]

krabon królewski, krab kam-czacki (Paralithodes camtscha-tica) — gatunek stawonoga z sekcji ->-pustelnikowców. Samce rosną do

25 cm długości, osiągając ciężar do 7 kg. Samice są znacznie mniejsze. K. k. żyją ponad 20 lat. Mają 4 pary bardzo długich odnóży

tułowiowych (V para jest szczątkowa), których 'długość u starszych

okazów dochodzi .do 150 cm. Silnie zwapniały i usiany cierniami głowotułów ma kształt niemal kolisty z wysuniętą lekko .ku przodowi

przednią krawędzią. Drobny i zaostrzony dziób .czołowy otoczony jest bocznymi kolcami. Odwłok u samic jest asymetryczny. K. k.

odbywają wędrówki sezonowe na odległość 50—200 'km. Zwykle zimują na głębokości 100—

—250 m, a rozradzają się na płytkim dnie na głębokości 10—50 m. Zamieszkują chłodne wody północnego Pacyfiku, od Archipelagu

Aleucteiego po wybrzeża Korei 'oraz Stanów Zjednoczonych A.P. Mają doniosłe znaczenie użytkowe. Wydobycie ich w ostatnich latach

oscyluje w granicach 60 000—

—90 000 ton rocznie, wykazując przejściowo tendencję zniżkową. Największe ilości wyławiają USA, Związek Radziecki oraz Japonia.

[L.Ż.1

kraby (Brachyura) — sekcja stawonogów z podrzędu -*cho-daczków. Obejmują formy o charakterystycznej, bardzo zwartej budowie.

Mają pokryty litym pancerzem głowotułów oraz drobny, listkowaty

127

krasokrzewka

(u samców węższy niż u samic) odwłok, podwinięty pod głowo-tulów. Ciało szeregu gatunków usiane jest licznymi kolcami. Ozułlki są

krótkie, a oczy mieszczą się na słupkach, niekiedy znacznej długości. Pierwszą parę odnóży tułowiowych wieńczą potężne zwykle

szczypce. Pozostałe 4 pary odnóży służą do chodzenia. Niekiedy odnóża tułowiowe ostatniej pary są wiosełkowato spłaszczone i

przystosowane do pływania. U innych gatunków ostatnia para odnóży tułowiowych jest znacznie słabiej rozwinięta od pozostałych i

uniesiona ku górze, służąc do przytrzymywania na grzbiecie kolonii gąbek lub żachw, stanowiących ochronę przed napastnikami. Szereg

gatunków maskuje .swe ciało fragmentami glonów, osadzając je na grzbiecie za pomocą szczypców. Ubarwienie upodabnia się zazwyczaj

do podłoża, przy czym szczególnie wyraźną mimikrę obserwować można u mieszkańców zarośli (np. u inaczka). Larwy k. rozwijają się

'zwykle w środowisku morskim (rzadziej słodkowodnym), w związku z czym gatunki lądowe w okresie wylęgania się larw wędrują na

'brzeg morza, gdzie wyrzucają je bezpośrednio do wody. K. wiodą zwykle bardzo skryty tryb życia, przebywając za dnia w rozmaitych

norkach, szczelinach, z których wychodzą przeważnie dopiero o zmierzchu. Pewne gatunki żyją wewnątrz ciała dużych, osiadłych lub

mało ruchliwych zwierząt morskich, opuszczając je tylko w czasie rozrodu. Wśród k. 'znane są gatunki wydające rozmaite dźwięki. K.

zasiedlają głównie płytkie morza tropikalne, rzadziej morza klimatu umiarkowanego. Tylko bardzo nieliczne gatunki

występują w morzach polarnych lub w głębinach oceanicznych, nie przekraczając jednak w zasadzie głębokości 4000 m. Niektóre

gatunki opanowały środowisko słonawowodne i słodkowodne. Typowym mieszkańcem wód słodkich jest np. wałęsacz, a okresowo w

środowisku słodkowodnym pojawiają się np. kalinek oraz dwa zawleczone do Polski kraby — krabik amerykański i krab wełnistoręki.

Ten ostatni spędza zresztą w wodach słodkich znaczną część swego życia. Liczne k. zasiedlają zalewaną okresowo falami morskimi

strefę pływów morskich lub wilgotne brzegi 'morskie. Niektóre k. przystosowały się do życia lądowego, •zamieszkując wilgotne

tropikalne lasy, nierzadko do 1000 m n.p.m. Wiele k. ma poważne znaczenie użytkowe. Do najważniejszych gatunków przemysłowych

należą kalinek błękitny, kiesze-niec magister i kieszeniec europejski. Ogólne wydobycie k. wynosi 'około 300 000 ton rocznie. [L.Ż.]

krasokrzewka (Eudendrium) — rodzaj jamochłonów z rzędu -Mstułbiowców. Jej gatunki mają nitkowate, na wierzchołku zgrubiałe

polipy z wysuniętym, odcinającym się od pozostałej części ciała stożkiem gębowym (proboscźs) i pojedynczym wieńcem czułków. K.

żyją w drzewkowato rozgałęzionych koloniach. Każdy polip objęty jest szkieletową miseczką — teką (-^peridermą). Na kolonii

pączkują —umeduzoidy. Pień ma barwę 'brunatną, polipy — różową. K. przebywają na podłożu raczej kamienistym, ale również na

obiektach drewnianych i metalowych, w strefie przybrzeżnej (do 250 m głębo-

kraspedakusta

128

kości) mórz północnych, Morza Czarnego i Pacyfiku. [Z.S.]

kraspedakusta (Craspedacusta

sowerbyź) — gatunek jamochłona z rzędu -^stułbi owców. Jest to jeden z nielicznych gatunków isłodteowodnych jamochłonów,

w którego cyklu życiowym występuje w pełni ukształtowana, swobodnie pływająca meduza. Osiąga ona z czasem średnicę

ponad 2 cm

Braspedakusta

A — dojrzała meduza (l — gonada); B — 3 rodzaje polipów wytwarzające różne typy pączków (l — pączek podobny do osobnika

macierzystego; 2 — fiaustula; 3 — meduza)

i ma 614 czułków, -natomiast bezpośrednio po odpączkowa-niu od polipa ma ich tylko 8 i l mm średnicy. Polipy wielkości ok. 2

mm, o bardzo małych czułkach, zostały pierwotnie opisane jako odrębny gatunek, tzw. mikrohydra (Microhydra ryderi}.

Powstają one w trojaki sposób: przez pączkowanie meduz, przez pączkowanie polipów i przez ->-frustulację. K. zamieszkują

przeważnie zbiorniki o muli-stym 'dnie i o słabym przepływie wody. Występują w Europie, Ameryce Północnej i w Azji. [Z.S.1

•

kraśniak (Micarźa) — rodzaj stawonogów z rodziny ->wor-czakowatych. Obejmuje pająki mające ciało wydłużone, długości ok.

5 mm, z często przewężonym .odwłokiem i dość długimi nogami. Ubarwienie ich jest brunatne lub czarne, a u wielu gatunków z

pięknym metaUczlnym, połyskiem dzięki pokrywającym ciało drobniutkim łusecakOTO. K. żyją w ciepłych i suchych

biotopach. Polują aktywnie w dzień. Naśladują mrówki swym zachowaniem oraz 'kształtem i ubarwieniem dała. Uniesione do

góry nogi I pary imitują u k. czułki, a zwierzęta te poruszają się bardzo szybko i sprawnie na pozostałych 3 parach. Kil-

kadziesiąt- gatunków k. znanych jest głównie z Europy, Azai i Ameryki Północnej. W Polsce stwierdzono do tej pory

występowanie 9 gatunków. [W.S.]

krawiec ->rak stawowy.

krągllk (Pomatios elegans) — lądowy gatunek mięczaków z rodziny Pomatźasźdae, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Jego

muszla jest stożkowato-kulista-wa, stosunkowo smukła, wysokości około 1,5 cm. Otwór muszli zamyka' koliste wieczko.

Skrzele zanikło, a płaszcz z licznymi naczyniami krwionośnymi umożliwia oddychanie powietrzem atmosferycznym. K.

zamieszkuje tereny wokół Morza Śródziemnego. Jest jedynym europejskim przedstawicielem rodziny Pomatźastdae,

rozpowszechnionej w Ameryce Środkowej i w tropikalnych częściach Afryki. Żyje wśród obficie zarośniętych skał wa-

TABLICA III. GĄBKI MORSKIE <c.d.)

Koronkowiec

TABLICA IV. STUŁBIOPŁAWY

Przekrój podłużny przez górną część ciała stułbi. Widoczne komórki ekto-i entodermy, a między nimi błona podstawowa

Naklutek Millepora alcicornis (R. Buchsbaum i L. J. Milne: Living Invertebra-tes of the Worid)

TABLICA V. KRĄŻKOPŁAWł

Rozlistek (R. Buchsbaum i L. J. Milne: Living Imertebrates of the Worid)

Kasjopea (R. Buchsbaum i L. J. Milne: Living Invertebrates of the Worid)

TABLICA VI. KORALOWCE (c.d.)

Szkielet korala madrepofowego Favia denticulata

129

krązkopławy

plennych, pod kamieniami i ściółką. Żywi się opadłymi, suchymi liśćmi. Może przeżyć do 8 miesięcy żywiony wyłącznie bibułą

filtracyjną, składającą się z czystej celulozy, a więc pokarmem absolutnie bezbiał-kowym, a ponadto niestrawnym i

nieprzyswajalnym dla większości zwierząt. Zawdzięcza to symbiotycznym mikroorganizmom, żyjącym w jego przewodzie

pokarmowym. Organizmy te wykorzystując dostarczoną przez gospodarza celulozę, stają się dlań następnie źródłem białka.

[T.U.]

krązalek (Discus) — rodzaj mięczaków z rodziny Endodołi-tidae, z rzędu -»-trzorikoocz-nych. Obejmuje gatunki mające muszle

kształtu krążków lekko wzniesionych u góry, wklęsłych od dołu, o średnicy 5—7 mm i matowej powierzchni. K. żyją w

cienistych, dość wilgotnych lasach w ściółce, próchniejących pniakach i pod kamieniami. W Polsce spotyka się 3 gatunki k. K.

obły (Dźs-cus ruderatus) odznacza się muszlą o zaokrąglanych brzegach, barwy jednolitej, rogo-wobrunatnej. W górach i na

podgórzu jest znacznie liczniejszy niż na pozostałych terenach kraju. K. plamisty (Discus ro-tundatus) ma muszlę o brzegach

lekko kanciastych, barwy ro-gowobruraatnej w regularnie rozmieszczone rudawe plamki. Jest pospolity w całej Polsce. K.

krawędzftsty (Dźscus pers-pectźuiłs) barwą muszli nie różni się od poprzedniego, ale muszla jego jest bardziej spłaszczona, a jej

brzeg ma postać ostrej krawędzi. Żyje na ogół nielicznie w górach i na podgórzu; .pospolity jest tylko -w Bieszczadach.

Wiadomości o odżywianiu się 'k. odnoszą się prawie wyłącznie do k.

plamistego. Pobiera on pokarm zróżnicowany: liście ziół (często pokrzywy), niższe grzyby, zbutwiałe drewno, jednokomórkowe

glony porastające korę drzew, a także martwe szczątki roślinne oraz zwierzęce. [T.U.]

krążkopławy (Scyphozoa) — gromada jamochłonów z typu -^parzydełkowcow. Występują zarówno pod postacią ->polipa, jak i

-^meduzy. Polipy (scyfo-stomy, scyfopolipy) są drobne (wielkości od l do 7 mm), nie tworzą kolonii (z wyjątkiem jedynego

rodzaju Nausithoe), mają początkowo po 4, a później po 16 czułków i wystający stożek gębowy (proboscźs). Polipy chwytają

ramionami (czuł-kami) drobne organizmy zwierzęce, a prócz tego pobierają pokarm dzięki ruchowi rzęsek pokrywających czułki,

rzęski bowiem przesuwają ku otworowi ustnemu opadłe na nie cząstki. Boczne pączkowanie prowadzi do powstawania nowych

scyfopolipów, a szczytowe — do powstawania scyfo-meduz. Te ostatnie mogą osiągać znaczne rozmiary (np. beł-twa dochodzi

do 2 m średnicy). Ich klosz (dzwon) składa się z części wierzchniej (eks-um!breHi) i spodniej (subum-brelli), przedzielonych

układem pokarmowo-naczyniowym (gastrowaskularnym). Brzeg podzielony jest na 8 płatów wcięciami, w których zlokali-

zowane są narządy zmysłów (-^-ropalium), złożone z organów zmysłu równowagi oraz foto- i chemoreceptorów. Pomiędzy

ropaliami krawędzie klosza przeważnie obsadzone są licznymi czułkami. Czworokątny otwór gębowy, leżący pośrodku

subumibrelli, wysunięty bywa niekiedy na krótszym lub dłuższym ryjku, zwa-

kreweta

130

nym rączką (manubrium). Obejmują go cztery, niekiedy dość duże płaty (ramiona przy-ustne), ułatwiające chwytanie zdobyczy

(drobnych zwierząt m.in. ryb). Obszerna jama ga-stralna wybiega u młodych meduz ku brzegom klosza 16 uchyłkami, które później roz-

gałęziają się w zawiły system naczyń, tworząc łącznie z nią układ gastrowaskularny, o schemacie zasadniczo promienistym. Polipy i

meduzy k. stanowią naprzemienne generacje w przemianie pokoleń, przy czym polipy to pokolenie bezpłciowe, a meduzy — ipłcio-we.

K. są rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie następuje w otaczającej wodzie. Z zygoty rozwija się swobodnie pływająca larwa typu -»-planuli.

Poza przedstawicielami rzędu Stau-romedusae k. wiodą planktono-wy tryb życia, przeważnie w górnych warstwach wody morskiej,

występując nieraz w wielkich skupiskach (do 50 km długości) o znacznym zagęszczeniu. Chmary te powstają wskutek ruchów wody bądź

masowej w danym okresie strobilacji polipów w jakimś szczególnie sprzyjającym bytowaniu k. rejonie. W strefie głębinowej spotyka się

przedstawicieli rodzajów Stygióme-dusa, Atolla i Nausithoe. Do k. należy około 200 gatunków, które grupuje się w 5 rzędach:

Stauromedusae, Cubomedusae, Coronata, Semaestomeae i meduzy kanalikowe. [Z.S.]

kreweta (Penaeus) — rodzą} stawonogów z sekcji -Arewet. Obejmuje gatunki osiągające kilkanaście i więcej centymetrów długości.

Mają one pancerz głowotułowia wydłużony ku przodowi w ostry' .dziób (ząbkowany wzdłuż grzbietowej i brzusznej krawędzi)

i zaopatrzony w kilka zaostrzonych wyrostków. Wzdłuż grzbietu odwłoka sterczy wyraźna listewka, tworząca rodzaj kilu

grzbietowego. Należy tu około 30 gatunków rozprzestrzenionych przeważnie w obrębie szelfu kontynentalnego strefy tropikalnej,

rzadziej stref subtropikalnych. Spośród 6 atlantyckich gatunków k. największe znaczenie użytkowe ma k. biała. W Pacyfiku szczególnie

idużo poławia się ik. wschodnich. Globalne odłowy k. dochodzą obecnie do l 000 000 ton rocznie. [L.2.]

kreweta biała (Penaeus seti-ferus) — gatunek stawonoga z sekcji -Arewet. Rośnie 'do długości 20 cm. Jest przezroczysta z nieco

błękitnawym odcieniem. Wyróżnia się wyjątkowo 'długimi czułkami, przekraczającymi •dwukrotną długość ciała, oraz 'długim dziobem

czołowym, przedłużonym ku tyłowi w postaci grzbietowego kilu, dochodzącego do 2!s długości pancerza głowotulowio-wego. Pancerz

okrywa głowę wraz ze wszystkimi segmentami tułowiowymi. K. b. zamieszkuje płytkie, muliste dno morskie, szczególnie licznie w po-

bliżu ujść rzecznych. Występuje w Zatoce Meksykańskiej, w Morzu Karaibskim i sąsiednich rejonach Atlantyku, zwykle na głębokości

do 30 m, rzadziej — do 80 m. Jest pod względem użytkowym najważniejszym skorupiakom 'tworzącym podstawę amerykańskich

połowów krewetek. Roczne światowe wydobycie k. b. sięga kilkudziesięciu tysięcy ton. [L.Ż.]

kreweta plamista <Penaeus

duorarum) — gatunek stawonoga z sekcji ->krewet. Samice rosną do długości 21 cm, samce — do 17 cm. Ciało barwy

131

krewetniki

szarawej ma zwykle dość wyraźną, ciemną plamkę ina III lub IV segmencie odwłokowym. Niemal przezroczysty wachlarz ogonowy

zdobi błękitne obrzeżenie. Czułki, jakkolwiek długie, nie przekraczają dwukrotnej długości ciała. Krótki i masywny dziób czo-Iowy

przechodzi w grzbietowy kil, sięgający aż do tylnej krawędzi pancerza głowotułowio-wego. Pancerz jest z tyłu .na grzbiecie głęboko

wycięty i nie okrywa ostatniego segmentu tułowiowego. K. p. zamieszkuje płytkie piaszczyste dno, zwłaszcza w pobliżu ujść rzecznych,

na głębokości do 50 m, jakkolwiek spotkać ją można niekiedy do głębokości 350 m. Jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem

atlantyckim, znanym od wybrzeży Mauretanii ipo Angolę oraz od wybrzeży Stanów Zjednoczonych po Brazylię. Bywa poławiana w

dużych ilościach (około 5000 ton rocznie) szczególnie w Zatoce Meksykańskiej i Gwinej-skiej. [L.2.]

kreweta wschodnia (Penaeus

orientalis) — gatunek stawonoga z sekcji -Arewet. Samice rosną do 'długości 17 'cm, samce — do 24 cm. K. w. ma bardzo 'długie ozułki,

przekraczające dwukrotną długość jej ciała, oraz wyjątkowo długi dziób czołowy, przechodzący ku tyłowi w postaci kilu grzbietowego,

osiągającego naj-

Ka-eweta wschodnia

wyżej długość pancerza gło-wotułowiowego. Jest mieszkańcem płytkich wód morskich wzdłuż wybrzeży wschodniej Azji. Ma poważne

znaczenie użytkowe. Jest odławiana w ilości kilkudziesięciu tysięcy ton rocznie. [L.Ż.]

krewetka (Palaemon) — rodzaj stawonogów z sekcji —»-game-Iowców. Reprezentujące ją gatunki rosną do długości 12 cm. Mają one

wydłużony dziób czołowy, z 'kilkoma ząbkami wzdłuż górnej i dolnej krawędzi oraz z dwuwierzchołkowym czubkiem. Czułki I ipary za-

opatrzone są w 3 wici, częściowo u nasady zrośnięte. 2 przednie pary odnóży tułowiowych mają wysmukłe szczypce, o dość długiej

'części chwytnej. Do k. należy kilkadziesiąt gatunków. Większość z nich zamieszkuje płytkie i z reguły zaro$|tięte dno morskie w strefie

tropikalnej i w cieplejszych wodach strefy umiarkowanej, a niektóre występują w wodach .silnie wyśledzonych, a nawet w środowisku

słodko-wodnym. Jeden gatunek — Paiaemon adspersus — żyje w Bałtyku; bytując szczególnie licznie w obficie zarośniętej Zatoce

Puckiej. [L.Ż.]

krewetniki, pływające (Natan-tia) —• podrząd stawonogów" z rzędu ->-dziesięcioinogów. Mają ciało mniej lub bardziej przezroczyste,

wyraźnie wydłużone i 'bocznie ścieśnione. Głowotu-łów tworzy często na przedzie charakterystycznie ząbkowany dziób czołowy

(rostrim). Wydłużony ii 'silnie umięśniony odwłok jest zakończony szerokim wachlarzem ogonowym. U nasady czułków II pary wyrasta

podłużna listkowata łuska. Odnóża 'tułowiowe są silnie wydłużone i wysmukłe. Ich 2—3

krewety______________

przednie pary zaopatrzone są w .delikatne szczypce. Na odwłoku występuje 5 par krępych odnóży pływnych, (które wraz z

wachlarzem ogonowym stanowią organ ruchu. K. są świetnymi pływakami, odbywając wędrówki sezonowe, a niekiedy też

dobowe. Obejmują ponad 2000 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w środowisku morskim i słona-wowodnym, a niektóre

zamieszkujące krainy subtropikalne i tropikalne spotyka się także W wodach słodkich. Większość gatunków bytuje w płytkich, a

zwłaszcza zarosłych rejonach morza. Ich odłowy przekraczają już l 500 000 ton rocznie i nadal wzrastają. K. dzieli się na dwie

sekcje: bardziej prymitywne krewety oraz garne-Iowce. [L.Ż.]

krewety (Penaeidea) — sekcja stawonogów z podrzędu -(jkre-wetete. Obejmują prymitywne dziesięoionogi, składające jaja do

otaczającej wody i nie opiekujące się nimi. Z jaj wy-kluwają się larwy z reguły w stadium ->.pływika, charakterystycznego dla

wielu niższych skorupiaków. Obok gatunków kilkucentymetrowych należy tu szereg większych, osiągających 20 i więcej

centymetrów długości. U 'dorosłych osobników 3 .przednie pary odnóży tułowiowych zakończone są szczypcami prawie

jednakowej długości, a tarcza boczna II segmentu odwłokowego nie zakrywa bocznej tarczy segmentu poprzedniego. Sekcja k.

obejmuje około-400 gatunków występujących wyłącznie w morzach tropikalnych i subtropikalnych. Odbywają one sezonowe

wędrówki rozrodcze do miejsc głębszych i wędrówki pokarmowe do miejsc płyt-szych i zarośniętych. Młode

___________________132

osobniki szeregu gatunków wstępują do wysłodzonych zatok, limanów i ujść rzecznych. Niektóre k. są mieszkańcami głębszego

'dna morskiego, występując do głębokości co najmniej 1000 m. Znane są też nieliczne gatunki słodkowodne. Gatunki fc., które

występują masowo, stanowią ważny obiekt połowów. Rocznie wydobywa się blisko 1,5 min ton tych skorupiaków, przy czym

połowy te wykazują tendencję zwyżkową. Najważniejsze łowiska k. znajdują się w płytkich rejonach Zatoki Meksykańskiej, w

pobliżu ujść wielkich rzek amerykańskich, jak Missisipi i Rio Grandę. Duże ilości k. wydobywa się także w zatokach:

Gwinejskiej, Ben-galskiej i Syjamskiej. [L.Ż.]

kręcone schodki -^skalana.

krężelnice (.Stelmatopoda, Gy-

•mnolaemata) — rząd czułkow-ców z gromady —-mszywiołów. Pojedyncze osobniki ich kolonii mają kształt rurek lub skrzy-

neczek i są wyraźnie od siebie oddzielone, nigdy nie zlewając się w jedną masę, jak niektóre

->-podkówczaki. Ciało ipokrywa chityna w różnym stopniu u-wapniona. Lofofor jest kolisty, epistomu brak. U wielu gatunków

występuje swobodnie pływająca larwa. Większość gatunków k. to zwierzęta morskie, bytujące wzdłuż wybrzeży Europy,

Afryki, Ameryki Północnej i Chin; nieliczne gatunki zamieszkują wyśledzone wody przybrzeżne oraz wody słodkie Europy,

Azji, Ameryki Północnej i Nowej Zelandii. K. obejmują 10 rodzin i blisko 4000 gatunków. [J.M.R.]

krocioaogi, dwuparce (Diplo-poda) — gromada stawonogów z podtypu ->wargowców. Mają

133

kneczek

po 2 pary odnóży krocznych na każdym segmencie ciała z wyjątkiem głowy, kilku pierwszych i ostatniego segmentu. Ciało o

długości od 3 mm do kilkunastu centymetrów pokryte jest łbardzo twardym pancerzem, złożonym z połączonych elastycznie

grubych pierścieni, chroniących' [poszczególne segmenty. Na segmentach tych widnieją otwonki gruczołów obronnych,

wydzielających żrącą ciecz o odstraszającym zapachu. Olbrzymia większość gatunków ma zdolność zwijania się w spiralę lub

kulkę. Zwijanie się i wydzielanie wyżej wymienionej cieczy są jedynymi formami obrony tych nieszkodliwych zwierząt, ży-

wiących się butwiejącymi resztkami roślin, grzybami i glonami. Spośród znanych około 7000 gatunków większość żyje w

tropikach, a w Polsce

— łącznie 85 gatunków i pod-gatunków. Do k. zalicza się 10 rzędów, z 'których W faunie Polski występują przedstawiciele 6

rzędów, m.in. juluśy, rosochatki oraz skulice. (Tabl. XIV). [W.S.]

krwinkowce (Haełnosporidia)

— gromada pierwotniaków z podtypu -*sporowców właściwych. W stadium dojrzałym pasożytują w krwinkach różnych

(kręgowców. Ich sporozo-ity są wprowadzane do krwi gospodarza przez owady lub kleszcze. Wewnątrz krwinek tworzą się -»-

plazmodia podlegające podziałowi. Wraz z rozpadem zarażonych krwinek uwolnione k. dostają się do osocza i atakują następne

komórki krwi. Ostateczne różnicowanie się gamet i ich kopulacja zachodzi w jelicie owada lub kleszcza. Wytworzone w wyniku

kopulacji gamet ruchliwe zygoty [przenikają do śli-

nianek żywiciela, gdzie dzielą się, tworząc liczne sporozoity. Zarażenie k. powoduje objawy anemii i zatrucia. Do k. należą m.in.

zarodźce. [A.J.K.].

kryl ant&fktyozny (Euphausia superba) — gatunek stawonoga z rzędu -»eufauz3i. Rośnie do około 5 cm długości. Ma ciało

barwy czerwonawej. Samice k.a.. znoszą jaja w wodzie przypowierzchniowej, po czym jaja te pogrążają-się do głębokości 2—

3000 m, gdzie wykluwają się larwy. W miarę wzrostu, larwy stopniowo wypływają ku powierzchni morza. K.a. zasiedlają morza

antarktyczne, występując w największych skupiskach w miejscach prądów wynoszących wody głębinowe (bogate w sole

odżywcze) na powierzchnię morza. Stanowią podstawowy pokarm wielorybów żyjących w rejonie antar-ktycznym. W ostatnich

latach podjęto ich eksploatację, która sięga już blisko 400 000 ton rocznie. Wydobywane są przez rybaków radzieckich, japoń-

skich i polskich. [L.Ż.]

kryl północny (Meganyctipha-

nes noryegica) —'gatunek stawonoga z rzędu ->-eufauzji. Rośnie do 5 cm długości. Ma ciało barwy czerwonawej. Pancerz

głowotułowia tworzy z przodu krótki, zaokrąglony dziób czołowy oraz 2 boczne ząbki przy każdym oku. K.p. żyją w wodach

powierzchniowych o głębokości nie przekraczającej 100 m. Są mieszkańcami umiarkowanie ciepłych wód północnego Atlantyku; '

dostają się wraz z Prądem Zatokowym także do Morza Barentsa, gdzie jednak się nie rozmnażają. [L.Ż.]

krzeczek (Trochosa) — rodzaj stawonogów z rodziny ->po-gońcowatych. Obejmuje gatun-

krzewek

134

ki pająków o długości ciała do 15 mm i oliwfeowoszarym lub brunataolszarym ubarwieniu. K. 'kryją się zwykle pod kamieniami

na łąkach i polach. Prowadzą prawdopodobnie nocny tryb życia. Spośród kilkudziesięciu opisanych gatunków w Polsce

występują 4, trudne do rozróżnienia nawet dla specjalistów. [W.S.]

krzewek (Dinobrion) — rodzaj pierwotniaków z rzędu —rChry-somonadida. Obejmuje gatunki kolonijne, których komórki

osiągają długość około 30— —50 ysn. Są one w zasadzie dwuwiciowe, przy czym jedna wić jest bardzo krótka. K. mogą

okresowo poruszać się za pomocą nibynóżek, co wskazuje na ich pokrewieństwo z peł-zakami, formami typowo zwierzęcymi.

Każdy osobnik kolonii ma zdolność do wytwarzania wokół siebie celulozowej torebki, do której dna przyczepiony jest tylnym

końcem ciała. W ikażddj komórce kolonii

Kolonia krzewka l — torebka opuszczona po podziale; 2 — chloroplast; 3 — jądro;

4— wić

k. znajduje się pojedynczy chloroplast koloru żołtawo-zielonego, zawierający barwniki chlorofil i chryzochrom. Substancje

zapasowe gromadzone są w postaci kropel tłuszczu, gliteogenu i węglowodanu zwanego leukozyną. Tworzenie się i rozrósł

kolonii odbywa się w następujący'sposób: komórka macierzysta dzieli się, a 2 komórki potomne częściowo wysuwają się z celu-

lozowej torebki i d obudowuj ą własne 2 nowe, tkwiące częścią nasadową w starej torebce. Proces ten, powtarzając się

wielokrotnie, prowadzi do powstania wieloosobniczej kolonii, przy czym tylko w szczytowych torebkach tkwią pierwotniaki.

Nową kolonię k. zapoczątkowuje osobnik, który po podziale komórki nie odtworzył od razu własnej torebki, tylko odpłynął od

starej kolonii i dopiero po pewnym czasie wytworzył torebkę. Przez kolejne podziały tego osobnika tworzy się nowa kolonia.

K. występują we wszystkich typach wód: morzach, wodach słonawych i słodkich. W wodach słodkich spotyka się k. zarówno

jako formy plan-ktonowe, jak osiadłe na pływających liściach i glonach. W klimacie 'umiarkowanym masowo pojawiają się jedynie

w lecie. [A.J.K.]

krzyżak — nazwa obejmująca kilkadziesiąt krajowych gatunków pająków 2 rodziny —>krzy-żakowatych, zaliczanych . do

niedawna do wspólnego rodzaju Araneus. Rodzaj ten został podzielony ostatnio na kilka rodzajów. W znaczeniu węższym nazwa

k. oznacza 11 gatunków bardzo do siebie podobnych i zaliczanych do rodzaju Araneus sensu stricte. W znaczeniu najwęższym

na-

135

krzyżakowate

zwą ta oznacza k. ogrodowe-

-go. [J.P.]

krzyżak łąkowy <Araneus qua-dratus) — gatunek stawonoga z rodziny —>-krzyżakowatych. Osiąga długość^do 20 mm. Ma

żółtawy głowotułów, a odwłok zwykle zielony lub bladozielony, czasem prawie biały, żółty, czerwonawy albo fioletowo-

-ła-unatny. Duże białe plamy na barwnym tle odwłoka są ułożone w czworobok, a nie w kształt krzyża, jak u krzyżaka

ogrodowego. K. ł. rozpina zwykle swe duże sieci łowne, dochodzące do l m rozpiętości i około 40 cm średnicy, wśród kęp

krzewów rosnących na wilgotnych łąkach oraz wśród wysokich ziół. Występuje również, ale rzadziej, na polach uprawnych oraz

w lasach i młodnikach sosnowych. Jest gatunkiem znanym z całej Europy, środkowej Azji oraz z Grenlandii. Występuje pospoli-

cie w całej Polsce. IW.S.]

krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus) — gatunek stawonoga z .rodziny —.krzyżakowa-tych. Ma dość duże jak na pająka

rozmiary, samice bowiem dochodzą prawie do 20 mm, a samce do 8 mm długości. Rozpina swe sieci wśród zabudowań wiejskich,

w ogrodach, młodnikach i lasach so-

Krzyżak ogrodowy

snowych. Odznacza się charakterystycznym 'układem białych plam, dających rysunek krzyża na ciemnym tle w kształcie

dębowego liścia, otoczonym z kolei jaśniejszym obrzeżeniem. To ubarwienie bywa zmienne w odcieniu od szarobrunatnego do

prawie czarnego. K.o. występuje w prawie całej Eurazji i w Ameryce Północnej. Jest pospolity w całej Polsce. [J.P.]

krzyżak zielony (Araniella cu-

cwbitina) — gatunek stawonogów z rodziny -»krzyżakowa-tych. Osiąga długość 5—8 mm. Ma głowotułów żółty lub ró-żowawy

(zwłaszcza u samców) z czarnym brzegiem, odwłok żółtozielony lub , intensywnie zielony 2 6 parami czarnych kropek (2 pary z

iprzodu pośrodku l 4 z tyłu przy brzegach) i jaskrawoczerwoną okolicą kądziołków przędnych. K.z. w odróżnieniu od innych

krzyża-kowatych 'buduje często sieci poziome. Żyje wśród gałązek krzewów i drzew zarówno liś-ściastych, jak i iglastych. Jest

pospolity wszędzie w Polsce, znany z całej Europy, północnej Afryki, zachodniej, środkowej i wschodniej Azji aż po Kamczatkę

i Japonię. W Polsce występują jeszcze 3 gatunki z rodzaju Araniella, różniące się 'ubarwieniem (m.in. układem czarnych kropek) i

szczegółami budowy aparatów kopulacyjnych. Gatunki te są jednak rzadsze niż k.z. IW.S.]

krzyżakowate <Aranetdae) — rodzina stawonogów z ipodrzę-du -^pająków wyższych. Pająki te, zwykle o średniej wielkości

lub duże (krajowe gatunki maaą długość ciała 3—20 mm, niektóre egzotyczne bywają znacznie większe), wyróżniają się

masywnością od-

kubecznica

136

włoka, stosunkowo cienkimi i długimi nogami, a zwykle też charakterystycznym ubarwieniem. Ubarwienie odwłoka składa się 2

ciemnych, czarnych lub brunatnych plam o liścio-watym zarysie oraz z białych plam, układających się u niektórych gatunków,

np. 'u krzyżaka ogrodowego, w kształt krzyża. Liściasty deseń u młodych osobników bywa rozbity na segmentalne plamy i jest

jednym z ostatnich śladów za-nikłej segmen-tacji. K. rozpinają swoje sieci (jednopłasz-czyznowe, o spiralnej • nici łownej i

schodzących się w środku promieniach wzmacniających) w miejscach szczególnie uczęszczanych przez owady, przy czym

miegsca takie odnajdują metodą prób i błędów. Pomimo codziennego odnawiania sieci jej cechy charakterystyczne, takie jak liczba

promieni, skrętów lepkiej spirali łownej oraz ewentualne "ornamenty" czy wzmocnienia pozostają nie zmienione. K. czyhają na

zdobycz zawieszone w środku sieci hib w pobliskiej kryjówce połączone] z siecią nicią sygnalizacyjną, która przenosi drgania

spowodowane szarpaniną usiłującego wyswobodzić się owada. Biegnąc do zdobyczy k. orientują się zmysłem wibracyjnym (-»-

zmysly) ustalając kierunek, skąd rozchodzą się drgania sieci. Ich oczy w liczbie 8 są bardzo niedoskonałe i nie dają wyraźnego

obrazu przedmiotów, pozwalając jedynie odróżnić przedmioty jasne od ciemnych. Zdobycz jest paraliżowana jadem

wstrzykniętym ze "szponu" szczękoczułków, a następnie obwijana przędzą i zawieszana na sieci. Rzadko kiedy k. od razu

zabierają się do wysysania zdobyczy. Zaniepokojony pająk wprawia sieć w intensywne i szybkie drgania, huśtając się na niej.

Utrudnia tym atak ewentualnemu wrogowi. Przy poważniejszym zagrożeniu opuszcza się na nici wysnuwanej z kądziołków na

ziemię i kryje wśród ściółki i runa. Długość życia k. waha się w zależności od gatunku od l roku do kilku lat. W Polsce występuje

47 gatunków k., na świecie — około 2500. Szczególnie pięknymi przedstawicielami k. są w Polsce tygrzyk paskowany, a w

krajach tropikalnych podrodzina Gastera-canthinae i gatunki z rodzaju prządka. [J.P.]

kubecznica {Campanulana) — rodzaj jamochłonów z rzędu

-*&tułbiowców. Polipy należących tu gatunków żyją w koloniach przypominających mech. Każdy objęty jest kieli-chowatą

hydroteką (->-perider-ma) i tkwi na pierścieniowanej nóżce. Kolonie są albo stojące, krzaczkowate (np. u Campanu-laria

verticilliata), albo płozą się po podłożu (np. u Campa-nularia johnstoni). K. zasiedlają obficie przybrzeżną strefę mórz, w tym

Morza Północnego i częściowo Bałtyku (zwłaszcza jego zachodniego rejonu). [Z.S.]

hulanka (ArmadUlidium) — rodzaj stawonogów z rzędu

-wównonogów. Obejmuje gatunki długości do kilkunastu centymetrów, o wydłużonym, wąskim i stosunkowo wysoko

sklepionym ciele. Głowa ma trójkątnawy płat środkowy i trójkątnawe płaty boczne. Odwłok jest krótki i zaokrąglony. K.

obejmują ponad 100 gatunków występujących w krajach tropikalnych, subtropikalnych i częściowo klimatu umiarkowanego. W

Europie liczne gatunki zamieszikują kraje środ-

kwadratolk

ziemnomorskię, zwłaszcza Półwyspu Bałkańskiego.'W Polsce występuje kilka gatunków k., z których najszerzej rozprze-

strzeniona gest k. nadobna. ("Niektóre gatunki ciepłolubne S spotykane są u nas wyłą-i cznie w cieplarniach. (Tabl. l XIII). [L.Ż.1

kulanka nadobna (ArmadiW-dium pulchellum) — gatunek stawonoga z rodzaju -».kulanki. Bośnie do 6 mm •długości. Ma ciało

lśniące, o zabarwieniu ciemnobrunatnym z jaśniejszymi plamkami. Zasiedla głównie lasy 'liściaste, rzadziej iglaste. Żyje zwykle

towarzysko pod odstającą korą oraz w ściółce leśnej pod kamieniami i opadłymi liśćmi lub we mchu. Zamieszkuje zachodnią i

środkową Europę, w tym prawie całą Polskę. [L.Ż.]

kulorzęsek (Ichthyophthirius multifiliis) — gatunek pierwotniaka z podgromady -M-ÓW-norzęsych. Pasożytuje w łącz-

notkankowej warstwie skóry ryb słodkowodnych. Dojrzałe osobniki maga kształt kulisty, a ich średnica •dochodzi do 1000 (im.

Są one równomiernie pokryte gęstymi rzędami rzęsek, któr'B biegną południkowo. K. odżywiają się zarówno żywą tkanką

gospodarza, jak i obumarłymi fragmentami tkanek. Dzięki pęknięciu lub ropieniu tkanki łącznej uszkodzony zostaje nabłonek,

przez który pasożyty po osiągnięciu maksymalnego wzrostu ciała wydostają się na zewnątrz, a następnie tworzą cystę i opadają

na dno zbiornika. K. w cyście dzieli się kolejno na wiele komórek potomnych. W rezultacie tych podziałów powstaje około 1000

drobnych, wrzecionowatych pływek długości około 30—W yam. Powstawanie

pływek w cyście przypomina obraz bruzdkowama jaja zwierząt tkankowych. Oznacza to, że k. dzieli się zarówno na drodze

podziałów poprzecznych w stosunku do przebiegu kinet, jak też i podłużnie. Taki podłużny podział ciała orzęska spotykany

gest tylko u tego rodzaju. Po szeregu podziałów cysta pęka, a pływki aktywnie atakują ryby, wnikając do ich skóry, zwłaszcza w

miejscach zranionych. Inwazja k. objawia się wyraźnymi iguakami, które łatwo ropieją. K. powodują niekiedy poważne ttraty w

rybostanie, dziesiątkując głównie narybek. Mają bardzo szeroki zasięg geograficzny. IA.J.K.]

kwadratniak, krab mangrowy (Sesarma) — rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające głowotu-łów

długości l—2 cm, niemal kwadratowy w zarysie. Ich oczy znajdują się na krótkich słupkach. Szczypce samców są kilkakrotnie

większe od szczypiec samic, a człony nasadowe odnóży rozszerzone, często z 2 przednimi ząbkami. Niektóre gatunki k. ryją

norki powyżej górnego zasięgu pływów, sięgające wód gruntowych. Ot-worki prowadzące do norek bywają często otoczone kop-

czykiem z urobku o wysokości do 20 cm. Pewne gatunki żyją wśród ściółki wilgotnych puszcz, porastających wyspy Pacyfiku,

dochodząc tu i ów-dzie do wysokości 1000 m n.pan. Do k. należy niemal 140 gatunków. Występują one głównie wzdłuż

wybrzeży ;on-tynentów i wysp rejonów tropikalnych oraz subtropikalnych. [L.2.]

kwadratnik (Tetragnatha) — rodzaj stawonogów z rodziny

lamblia_______________

kwadrataikowatych (Tetragna-thidae), z podrzędu -^-pająków wyższych. Obejmuje formy odznaczające się bardzo długim

cienkim odwłokiem, zwykle srebrzyście zabarwionym, oraz bardzo długimi, cienkimi nogami. Siedząc na sieci k. wyciągają 2

'przednie pary nóg daleko do przodu, a 2 tylne daleko do tyłu, równolegle do podłużnej osi ciała, co jeszcze bardziej wydłuża ich

sylwetkę. Szczękoczułki dojrzałych samców są bardzo wydłużone. K. budują niezwykle regularne, płaskie sieci, przypominające

siec -Arzyżakowatych. Najczęściej sieci takie można spotkać w miejscach wilgotnych, zwłaszcza nad brzegami wód, wśród

roślinności nadwodnej. W Polsce występuje 6 gatunków z rodzaju k. [J.P.]

________________138

kwietnik (Misumęna vatia) — gatunek stawonogów z rodziny ukośnikowatych {Thomisidae). z podrzędu -^pająków wyższych.

Samica osiąga długość do 8 mm, samiec — do 4 mm. K. żyją wśród roślin zielnych, krzewów l na gałęziach drzew. Bywają często

spotykane w kielichach lub na płatkach kwiatów, gd-zie czatuj ą na owady. Mają zdolność częściowej zmiany ubarwienia ciała —

od białawożółtego do zielonego lub różowego — w zależności od barwy podłoża, na którym przebywają. Znane są z siły jadu,

który błyskawicznie zabiją pszczoły. Dla człowieka nie stanowią * żadnego niebezpieczeństwa, z uwagi na delikatną budowę

szczękoczułków. K. zamieszkują Holarktykę. Są pospolite w całej Polsce. [J.P.]

lamblia {LambUa, Giardia) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^•Diplomonadida. Obejmuje gatunki pasożytnicze długości

około 10—20 p.m. Mają one 2 jądra, 2 pałeczki osiowe i 8 wici. Uzasadnia to przypuszczenie, że podczas ewolucji l. powstały

na drodze nie ukończonego podziału komórkowego. Ich brzuszna powierzchnia ciała jest przekształcona w przyssawkę, za

pomocą której przyczepiają się do nabłonka wątroby, pęcherzyka żółciowego lub jelita żywiciela. Przez przyssawkę odbywa się

najintensywniejsze wchłanianie awiązków białkowych i węglowodanów. Substancje odżywcze l. pobierają z nadtrawio-nych

lub rozpuszczonych komórek nabłonka albo z mleczka pokarmowego, jeśli paso-

Lamblia wici; 2 — pałeczki osiowe; 3

— jądra

139

langusty

żyłują w świetle jelita. Pasożyty te niszczą tkankę wątroby przez jej mechaniczne uszkodzenia. L. występują u człowieka i u

rozmaitych kręgowców, np. u płazów, świnek morskich, psów i szczurów. Zespół objawów chorobowych spowodowany przez

l. nazywany jest 'lambliozą. Lamblia intestinalis występuje w przewodzie pokarmowym człowieka, gdzie uszkadza ścianki

pęcherzyka żółciowego i miąższ wątroby. Leczenie jest długie, farmakologiozine i musi być przeprowadzane w szpitalu .pod

ścisłą opiefeą. [A.J.K.]

lambrus ->nasrożeń. lancctnik ->ibezczaszkowce.

langustowce (Palinura) — sekcja stawonogów z podrzędu ->-chodacaków. Obejmują duże skorupiaki morskie, przeważnie o

bardzo twardym, silnie zwapniałym pancerzu, okrywającym głowotułów, i o symetrycznym, wyraźnie segmentowanym

odwłoku, który wieńczy duży, szeroki wachlarz ogonowy. Zwykle pozbawione szczypców odnóża tułowiowe są mniej więcej

jednakowo silnie rozwinięte. Ich ostatnia para bywa jednak często u samic zakończona dwuwierzchołkowym członem. Ozułki

mają postać długich i grubych bi-czyków (u langust) lub mocno rozszerzonych, płytkowatych tworów (u łopaciarzy). Należy tu

ponad 120 gatunków zamieszkujących głównie płytkie morza tropikalne i subtropikalne. Około 35 gatunków zaopatrzonych w

smukłe, szczypce u I pary odnóży tułowiowych żyje w głębinach oceanicznych, dochodząc do głębokości 4500 m. [L.2.]

langusty (Palinurus i Panuli-rus) — 2 objęte wspólną nazwą, rodzaje stawonogów z sekcji -»-lainigustowców. Ich samce rosną

do długości 45 cm, a samice — do 35 cm. Mają pancerz silnie zwapniały, z licznymi kolcami. Odnóża w liczbie 5 par są niemal j

ednaikowo wykształcone. Długie i dość sztywne czułki służą do obmacywania otoczenia. L. prowadzą skryty

Langusta Palinurus yulgaris

tryb życia, kryjąc się w ciągu dnia w szczelinach skalnych. Żerują nocą, żywiąc się mniejszymi od siebie i niezbyt ruchliwymi

zwierzętami dennymi. Zaniepokojone wydają donośny dźwięk, pocierając zgrubiałą nasadą czułków o przednią krawędź

pancerza. Odbywają sezonowe wędrówki, przemieszczając się na zimę w głębsze miejsca. Trasa tych wędrówek przekracza

nierzadko 100 km. Do l. należy wiele gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie mórz tropikalnych, rzadziej

larwa cyprysoidalna

140

subtropikalnych. Z uwagi na gromadne występowanie oraz wysoko cenione mięso stanowią ważny obiekt połowów prze-

mysłowych. Roczne " ogólnoświatowe wydobycie l. wynosi około 70000 ton, wykazując obecnie tendencję wzrostową.

Największe ilości poławiane są w pobliżu Australii, Kuby i południowej Afryki. [L.Ż.]

larwa cyprysoidalna -^.cypris.

larwa filarioidalna — larwa wielu nicieni przypominająca swoją budową nicienie z rodzaju -*filarii. Gardziel l.f. jest długa,

cienka, a także pozbawiona wyraźniejszych wypukłości. [M.S.]

larwa rabditoidalna — stadium larwalne wielu nicieni .podobne do nicieni z rodzaju ->Rhabdi-tis. Larwę tę cechuje zwykle dość

krępa budowa ciała. Najbardziej charakterystyczna jest gardziel — 'krótka, dobrze umięśniona, z 2 zgrubieniami (przednim i

tylnym), przedzielonymi przewężeniem. L.r. przekształca się w -»-larwę filarioidalna. [M.S.]

lasonogi (Mysidacea) — rząd stawonogów z podgromady -^pancerzowców. Obejmują skorupiaki o wydłużonym i

przezroczystym ciele długości 5—30 mm. Głowę oraz większość segmentów tułowiowych okrywa schitynizowany pancerz,

przyrośnięty jednak tylko do głowy i 2—3 przednich segmentów tułowiowych. Oczy znajdują się na słupkach. Czuł-ki I pary

dzielą się na 2 biczykl, a czułki II pary — na biczyk oraz podłużną listkowatą łuskę, mającą duże znaczenie rozpoznawcze przy

oznaczaniu gatunków. Tułów składa się z 8 segmentów, z których każdy

zaopatrzony jest w parę dwu-gałęzistych odnóży. 2 przednie pary odnóży tułowiowych, nieco odmiennie zbudowanych od

pozostałych, pełnią funkcję szczękonóży. Odwłok jest silnie rozwinięty f przeważnie dłuższy od reszty ciała. Odnóża

odwłokowe są u samic szczątkowe, u samców — dobrze rozwinięte. Dwugałęziste odnóża ogonowe, wydłużone i spłaszczone,

tworzą wraz z listkowatą płytką ogonową szeroki wachlarz ogonowy. Wewnętrzna gałązka odnóży ogonowych zawiera z reguły

statocystę (której brak u podobnych z pokroju krewetek). L. obejmują około 700 gatunków. Zasiedlają wszystkie morza, a część

przystosowała się do życia w wodach słodkich. W Bałtyku żyje stale 5 gatunków l., a ponadto okresowo pojawiają się niektóre

inne. Do najpospolitszych mieszkańców naszego morza należy l. pospolity i l. wielki. [L.Ż.]

lasonóg pospolity (Neomysis integer) — gatunek stawonoga z rzędu ->lasonogów. Rośnie .do długości 17 mm. Ma charakte-

rystycznie zaostrzoną łuskę czułków II pary i klinowato zwężającą .się płytkę ogonową. Jest bardzo pospolitym mieszkańcem

strefy płytkowodnej

Lasonóg pospolity

141

Leishmania donovani

Bałtyku. Wytrzymuje stężenie soli w wodzie nawet poniżej l%o, w związku z czym występuje gromadnie także w słona-wych

zalewach i jeziorach przybałtyckich. Jest rozprzestrzeniony od Zatoki Biskajskiej po Morze Białe. W związku z gromadnym

występowaniem ma duże znaczenie jako pokarm ryb, a także innych zwierząt. [L.Ż.] ^

lasonóg wielki (Mysis mixta)

— gatunek stawonoga z rzędu

—»-lasonogów. Osiąga ponad 30 mm długości. Ma długą, zaostrzoną łuskę czułków II pary i szeroką, na końcu głęboko wyciętą

płytkę ogonową. Występuje pospolicie w Bałtyku w głębszych, chłodniejszych wodach, na głębokościach 20i—

—2100 m. W zimnych porach roku podpływa nocą ku powierzchni morza. Zasiedla chłodne wody całego północnego

Atlantyku, od wybrzeży kanadyjskich i grenlandzkich po Spitsbergen i Morze Białe. Często bytuje w ogromnych skupieniach,

stanowiąc ważny składnik pokarmu ryb. [L.Ż.]

lasonóżek (mysis) — najstarsze stadium larwalne -^krewetek. Rozwija się z ->-żywika. Wiedzie planktonowy tryb życia.

Odznacza się całkowicie segmentowanym ciałem i obecnością dwugałęzŁstych odnóży tułowiowych, jakkolwiek początkowo

jeszcze nie wszystkich. Odnóża odwłokowe występują w postaci zawiązków. W dalszym rozwoju l. przekształca się stopniowo

w osobnika młodocianego. Istnieje podobieństwo tej larwy do dojrzałych ->lasonogów, co ma doniosłe znaczenie w rozważaniach

nad filogenezą dziesięcio-nogów. [L.Ż.]

latarnia Arystotelesa -»-jeżow-ce.

leda (Leda) — rodzaj mięczaków z rzędu -^.taksodontowych. Obejmuje gatunki, których muszla rzadko sięga 2 cm długości, od

przodu jest półkolista, tylna zaś jej część — wydłużona i jakby lekko wygięta ku górze. Powierzchnię muszli o barwie zwykle

żółtawobrunat-nej pokrywają 'koncentryczne prążki, 'które są w zależności od gatunku bardziej lub mniea wypukłe. Płaszcz

tworzy 2 wyraźnie wyodrębnione syfony, a woda przez nie wciągana służy jedynie do wentylacji stazel. L. pobierają pokarm,

zbierając go z dna 2 parami wydłużonych, wystających z muszli ża-gietków. Występują we wszystkich morzach pełnosłonych,

ale najliczniej zasiedlają wody stref podbiegunowej i umiarkowanej. Żyją na wpół zagrzebane w dnie mulistym lub piaszczystym,

zwykle na głębokości kilkudziesięciu metrów, rzadziej na płyciznach. Często znajduje się je w żołądkach ryb dorszowatych.

[T.U.]

Leishmania donovani — gatunek pierwotniaka z rodzaju -»-leiszmanii. Jest przenoszona przez niektóre gatunki komarów.

Wprowadzona przez komara do krwi człowieka wnika następnie do wnętrza leukocytów i komórek' układu sia-teczkowo-

sródtołonkowego, powodując chorobę kala azar manifestującą się m.in. ciężkim schorzeniem śledziony i wątroby, a także

krwotokami płucnymi. Kala azar nie leczona za pomocą środków farmakologicznych prowadzi do śmierci chorego w ciągu 10—

12 miesięcy. L.d. występuje w środkowej i południowej Azji

Leishmania tropica

142

oraz w basenie Morza Śródziemnego. [A.J.K.]

Leishmania tropica — gatunek pierwotniaka z rodzaju -^.leisz-manii, który powoduje chorobę, zwaną leiszmaniozą skórną. Pasożyty

L.t. wnikają do leukocytów i wywołują owrzodzenie skórne, które nie leczone po wygojeniu pozostawia widoczne blizny. LeŁszmanioza

skórna jest więc schorzeniem względnie łagodnym w porównaniu z kala azar wywoływaną przez -^Leishmania donovani. L.t. występuje

w basenie Morza* Sród-ziemnego, w środkowej i południowej Azji, a także na wyspach Oceanu Indyjskiego. [A.J.K.]

leiszmania (Leishmania) — rodzaj pierwotniaków z rodziny

->świdrowców. Obejmuje gatunki będące w stadium dojrzałym wewnątrzkomórkowymi pasożytami białych ciałek krwi oraz układu

siateczkowo-

-śródbłonkowego zwierząt kręgowych i człowieka. W tym stadium l. są kulistymi, bez-wiciowymi komórkami. Zachowuje się jednak

ciałko podstawowe wici, a u niektórych

Leiszmania

A — forma leishmanin; B — lep-tomonas (l — jądro; 2 — klneto-plast; 3 — wić)

gatunków — nawet fragment wici zagłębionej w kieszonce błony komórkowej. Zarażanie żywiciela odbywa się przez ukłucie zarażonego

l. owada. W jelicie owada l. występują w postaci uwicionej, zwane.i leptowołias. Po wtargnięciu l. do krwi kręgowca lub człowieka

pasożyty wnikają do komórek gospodarza i przechodzą znowu w postać zwaną leish-•mania. Choroby wywoływane przez l. noszą miano

leiszma-nioz. [A.J.K.]

lejkowiec (Agelena) — rodzaj stawonogów z rodziny lejkow-cowatych (Agelenidae), z pod-rzędu -i-pająków wyższych. Obejmuje

gatunki średniej wielkości, o 'długości ciała wynoszącej około 15 mm. L. budują głównie na łąkach charakterystyczne sieci w kształcie

lejków o średnicy do 30 cm, zawieszonych wśród ziół i niżej położonych gałęzi krzewów. Pod lejkiem znajduje się kuliste gniazdo,

złożone z labiryntu skręconych korytarzy, w których pająk kryje się oraz ukrywa swój kokon z jajami. Owad, który dostanie się na

powierzchnię lejka, zaczepia pazurkami o gęstą sieć pajęczyny i szarpiąc się, powoduje drgania sieci, wywabiające pająka z kryjówki.

Uzyskując podobne drgania sieci za pomocą źdźbła trawy, można łatwo wprowadzić l. w błąd i zaobserwować sposób podchodzenia 'do

zaplątanej zdobyczy. Efektywność lejfcowato ukształtowanej sieci zwiększają pojedyncze nici, rozpięte w różnych kierunkach nad lej-

kiem. Owad, który w locie uderzy o 'taką nić, traci równowagę i spada na powierzchnię lejka, gdzie staje się ofiarą drapieżnika. W Polsce

występują 2 gatunki l., w innych

143

ligula

częściach Europy oraz w Azji, Afryce i obu Amerykach — kilkadziesią't'gatun'ków. [J.P.l

leptodora (Leptodora) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-wiośla-rek. Długość samic 'dochodzi do 10 mm, samców — do 7 mm. Szklisto-

przezroczyste ciało składa 'się z podłużnej głowy oraz 4 silnie wydłużonych segmentów, z których jeden zaopatrzony jest w 6 par od-

nóży 'malejących znacznie 'ku tyłowi. Samice mają owalną komorę lęgową, utworzoną ze zredukowanej .skorupki. Duże oko oraz

niezwykle masywne czułki pływne świadczą o drapieżnym trybie życia. W rozwoju osobniczym występuje oryginalne odstępstwo od in-

nych wioślarek. Mianowicie z jaj letnich wylęgają się młode, podobne 'do rodziców, a z jaj zimowych lęgną się larwy typu

-».pływika. Rodzaj obejmuje l tylko gatunek Leptodora kin-dtii, szeroko rozprzestrzeniony w strefie klimatu umiarkowanego półkuli

północnej. Występuje w powierzchniowych warstwach jezior, rzadziej stawów, wód słonawych lub zakwaszonych. [L.Ż.]

ligia, psotówka (Ligia} — rodzaj stawonogów z rzędu

-»-równonogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 3 cm długości, o ciele spłaszczonym, w zarysie owalnym. Zaokrąglona głowa

zaopatrzona jest w duże oczy. Czułki II pary są silnie rozwinięte, a między nimi sterczą krótkie, najwyżej trójczło-nowe czułki I pary.

Odnóża ogonowe mają parzyste, wy-

-aniukłe odgałęzienia. Należą tu nieliczne ziemnowodne gatunki zamieszkujące skaliste i kamieniste, rzadziej muliste brzegi morskie,

chroniące się w razie niebezpieczeństwa w wodzie. L. są rozprzestrzenione szeroko wzdłuż .brzegów mórz tropikalnych i mórz klimatu

umiarkowanego o zasoleniu co najmniej 10%o. W zachodnim Bałtyku występuje l. oceaniczna. [L.2.]

ligia oceaniczna (Ligia oceani-ca) — gatunek stawonoga z rodzaju ->-ligii. Dorasta do 3 cm długości. Jest barwy szarej z

niebieskawym lub zielonkawym malotem i nieregularnymi, jaśniejszymi plamami. L.o. uwija się zwinnie na brzegu wśród wilgotnych

kamieni oraz zwiędłych wodorostów, wyrzuconych przez fale morskie. Szczególnie aktywna jest w nocy. (Tabl. XIII). [L.2.]

ligula, rzemieniec (Ligula in-testinalis) — gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady —>-tasiemców właściwych. Ma

wydłużone, taśmo-wate ciało o długości do 100 cm. Poza mało widoczną segmen-tacją zewnętrzną w przedniej połowie ciała

charakteryzuje l. segmentacja wewnętrzna, zaznaczona przez zwielokrotniony aparat płciowy. Słabo wyodrębniona główka zaopatrzona

jest w 2 bruzdy przyssawkowe. Dojrzałe formy l. występują w jelicie cienkim wielu rybożer-nych ptaków wodnych. Formy larwalne mają

2 kolejnych żywicieli pośrednich. Jaja l. 2 kalem ptaka wydostają się na zewnątrz, w wodzie wychodzą z nich urzęsione larwy, zwane -

Aoracidiami. Po zjedzeniu koracidiów przez niektóre wi-dłonogi larwy przedostają się ^ przez ścianki ich jelita •do jamy ciała, gdzie

przekształcają się w -^procerkoidy. Jeśli zarażone widłonogi zostaną zjedzone przez rybę, to w jej jamie ciała procerkoidy przekształcają

się w ->plerocerko-

liliowce

144

idy. W jamie ciała ryby plero-cerkoidy mogą osiągnąć długość do 80 cm. Tak duży pasożyt hamuge wzrost ryby, utrudnia

odżywianie, uszkadza naczynia, powodując zahamowanie wzrostu gonad. Ryby zarażone l. cechuje niekiedy bardzo znaczne

wzdęcie 'brzucha. Przy zarażeniu dużą liczbą (pasożytów może nawet na-stSipić przerwanie powłok ciała ryby. Liguloza —

choroba wywoływana .przez plerocerkoidy l. — jest czasami przyczyną dużej śmiertelności ryb, szczególnie wśród narybku.

Ugulo-za występuje najczęściej u leszcza. Ryby zarażone plerocer-koidami l. są mniej ruchliwe, często pływają pod powierzchnią

wody, stając się łatwym łupem ptaków rybożernych. W jelicie ptaka następuje dokończenie procesów dojrzewania pasożyta oraz

rozpoczyna się wytwarzanie jaj. (Tabl. VIII). [M.S.]

liliowce (Crinoidea) — gromada z typu ->-szkarłupnl. Obejmują zwierzęta przypominające kształtem i barwą jaskrawe kwiaty.

Ciało ich ma postać kielicha skierowanego rozszerzonym, gębowym biegunem ku górze. Na biegunie tym znajduje się otwór

gębowy oraz odbyt umieszczony zwykle nieco z boku. Z górnej krawędzi kielicha wyrasta 5 rozdwojonych i pierzaste

rozgałęzionych ramion. Wzdłuż górnej części ramion i gałązek przebiegają bruzdy pokarmowe wysłane nabłonkiem migaw-•

kowym, napędzającym pokarm (schwytany nóżkami ambula-kralnymi) w kierunku gęby. L. odżywiają się mikroskopijnymi

organizmami oraz 'drobnymi cząstkami organicznymi, opadającymi z toni wodnej na rozłożone gałązki ramion.

Ogólna długość gałązek wszystkich ramion dochodzi do kilkudziesięciu metrów. L. mają dobrze rozwinięty wapienny szkielet,

złożony z licznych płytek oraz 2 tzw. kręgów. Prowadzą one, przynajmniej w. okresie młodocianym, osiadły tryb życia,

przytwierdzając się do podłoża trzonkiem wyrastającym z nasady kielicha. Większość współcześnie żyjących gatunków zatraca

(jednak w czasie rozwoju osobniczego trzonek, którego miejsce zajmują liczne wąsy chwytne. L. te łażą za pomocą swych długich

ramion po rozmaitych przedmiotach podwodnych i mogą także pływać ślizgowo, stopniowo opadając z wyżej położonych

miejsc. Jednakże większość beztrzonkowych gatunków jest mało ruchliwa. Przyczepiając się wąsami do podłoża pozostają one w

bezruchu nierzadko przez wiele miesięcy. L. wykazują ogromną zdolność regeneracyjną. Zaatakowane odrzucają samorzutnie

ramiona pochwycone przez napastnika i uciekają na pozostałych, utracone zaś ramiona wkrótce im odrastają. Gromada l.

obejmuje około 5000 gatunków kopalnych oraz około 800 współcześnie żyjących. Zasiedlają one wszystkie •oełno-słone morza,

zwłaszcza w tropikalnych rejonach O. Spokojnego oraz O. Indyjskiego, od wybrzeży Afryki po morza wschodnioazjatydkie.

Wszystkie współczesne gatunki należą do jednego tylko rzędu — do liliowcokształtnych. L. doszły do największego rozkwitu

w fearbonie. W permie większość ich wymiera. Pod koniec triasu pojawiają się l pierzaste. [L.Z.]

liliowce beztrzoneczkowe —

-^-liliowce pierzaste.

145

Uścionogi

liliowce pierzaste, czupryn-kowce (CoTOdtultda) — ipod-rząd 'szkarłupni z rzędu —>-li-liowcokształtnych. Grupa ta

obejmuje gatunki wiodące życie osiadłe tylko w okresie młodocianym. Dorosłe osobniki pozbawione są trzonka, mają natomiast

liczne wąsy chwytne, służące do chwilowego przytwierdzania się do podłoża. Należy tu znaczna większość współcześnie

żyjących liliowców (około 700 gatunków, m.in. z rodzaju czuprynki i rozwie-Tuchy), rozprzestrzenionych głównie na płytkim

dnie mor-skSm, zwłaszcza strefy tropikalnej i subtropikalnej. [L.Ż.]

liliowce trzoneczkowe (Penta-crinoidea) — dawny podrząd ->-liliowcoksztaltnych, obecnie rozdzielony na trzy odrębne

podrzędy. Nazwa ta używana jest teraz tylko roboczo. Należą tu archaiczne i prymitywne gatunki, które zachowują trzonek

przez cale życie osobnicze, wiodąc zdecydowanie osiadły tryb życia L.t. rer prezentuje około 100 współczesnych gatunków,

które do obecnych czasów zachowały się niemal wyłącznie w głębszych 'częściach wszechoceanu, jak np. batykrinus, metakrinus

i rizokrinus. P-i.2.]

liliowcoksztaitne (Articula-ta) — rząd szkarłupni z gromady -^-liliowców. Obejmują około 800 gatunków. Dzielą się na 4

podrzędy: Isocrinida, Mil-lericrinida, Cyrtocrmida oraz liliowce pierzaste. Trzy pierwsze podrzędy, łączone dawniej we

wspólny podrząd -»-Liliow-ców trzoneczkowych, zachowują •W ciągu całego życia osobniczego trzonek, którym przytwierdzają

się na stałe do podłoża morskiego, natomiast przedstawiciele podrzędu liliowców pierzastych wiodą osiadły tryb życia tylko w

o-kresie młodocianym. L.cz. występują głównie w morzach tropikalnych, a niektóre gatunki — w zimnych morzach półkuli

północnej. [L.Ż.]

limozella (Rhynehelmis Urno-sella) — gatunek pierścienicy z rodziny —^dżdżowniczek. Ma ciało wydłużone, o przekroju z

przodu kolistym, w środkowej części czworokanciastym, w tylnej spłaszczonym. Długość jej wynosi 80—180 mm. Zabarwienie

ciała jest różowe z fioletowym połyskiem. Płat głowowy wyciągnięty jest 'w wyrostek <czułek). Siodełko znajduje się między

VIII a XVI segmentem. L. rozmnaża się wyłącznie płciowo, składając jaja w kokonach. Żywi się detrytusem. Jest gatunkiem

pospolicie spotykanym w wielu krajach Europy, w przybrzeżnej strefie chłodnych wód stojących i bieżących. Przebywa wśród

roślinności wodnej oraz w mule. W Polsce występuje w nizinnych zbiornikach wodnych. [M.G.l

Liphistiomorpha -^Mesothelae.

Uścionogi (Phyllopoda) — pod-gromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Ciało ich okryte jest jedno- lub dwuczęściową

skorupą. W przeciwieństwie do większości skorupiaków mają czułki I pary słabo' rozwinięte, a funkcję ich przejmują potężne

czułki II pary lub nawet silnie wydłużone gałązki przednich odnóży tułowiowych (-».tarczowce). W skład tułowia wchodzi 10—

30 segmentów zaopatrzonych w dwugałęziste, zmniejszające się ku tyłowi odnóża. Jedynie u wioślarek częściowo zanika se-

gmentacja ciała, a liczba od-

Htorina_____

noży tułowiowych wynosi tylko 4—6 par. Odnóża tułowiowe, a przynajmniej ich wewnętrzne gałązki, służą do oddychania oraz

chwytania albo napędzania pokarmu do gęby. IJ. żywią .się martwą 'materią organiczną oraz 'drobnymi organizmami

planktonowymi. Są Tozdzielnopłciowe, rozradzają się jednak bardzo często także dzieworodnie. Samce pojawiają się z reguły

'wyłącznie jesienią lub przed wyschnięciem wody, a zapłodnione, silnie •otorbione jaja opadają na dno, wytrzymując zazwyczaj

doskonale wysuszenie lub przemrożenie. Co więcej, niektóre gatunki l. wymagają nawet przemrożenia do dalszego rozwoju. Z

niektórych wyschniętych siedlisk jaja tych skorupiaków są roznoszone .przez wiatr i ptaki aa dalekie nieraz odległości. Tym

tłumaczy isię kosmopolityczne rozsiedlenie wielu gatunków l. U szeregu gatunków w wodach polarnych samce rozwijają się

bardzo rzadko, natomiast w niższych szerokościach geograficznych pojawiają się one częściej, przy czym w krainie

subtropikalnej i tropikalnelj .dorównują zazwyczaj liczbowo samicom. U wielu gatunków, jak np. u cerko-pagisa i małżynki, samce

nie występują w ogóle. Samice l. są z reguły wyraźnie większe od samców, a często różnią się od nich także kształtem. Jaja noszą

w specjalnej komorze lęgowej, mieszczącej się na grzbiecie pod skorupą lub na brzusznej stronie ciała. Należą tu w ogromnej

większości mieszkańcy wód słodkich, z których wiele zasiedla wyłącznie okresowo wysychające zbiorniki wodne. Podgromada l.

obejmuje kilkaset gatunków zgrupowanych w 3 rzędach: tar-czowców, muszelkowców oraz

___________________146

wioślarek. Niektórzy autorzy zaliczają do niej także skrze-lonogi. [L.Ż.]

Htorina -^ipobrzeżika.

loa-loa (Loa loa) — gatunek obleńca z rodziny -»-filarii pasożytujący głównie w tkance podskórnej człowieka. Długość samców

wynosi 30—35 mm, a samic 55—70 anm. Dorosłe okazy wykazują w ciele człowieka znaczną ruchliwość, przenosząc się z

jednego miejsca na drugie. L.-l. są jajożyworodne. Ich larwy, -^.mikrofilarie, pojawiają się we krwi obwodowej w dzień, a nie w

nocy, jak u

-i-filarii Bankrofta. Żywicielami pośrednimi, w których mi-krofilarie przechodzą szereg przemian i stają się inwazyjne, są

muchówki. Do żywiciela pośredniego larwy dostają się wraz z krwią w trakcie ssania. Inwazyjne larwy zarażają ludzi w trakcie

ponownego ssania krwi przez owada, który stał się nosicielem l.-l. Rozwój do stadium dorosłego jest długi i trwa 2—3 lat.

Chorobę loozę, zwaną też loa-loa, charakteryzuje powstawanie obrzęków w miejscach występowania pasożyta. L.-l. występuje

w tropikalnej zachodniej Afryce. [M. S.]

loligo -^-kalmar.

Lophornonas blattarnm — gatunek pierwotniaka z rzędu

-Miadwiciowców. Pasożytuje w jelicie karalucha. Ma ciało groszkowate, zawierające dużą pałeczkę osiową. W przedzie ciała jest

ona kielichowato rozszczepiona na liczne włókienka składowe. Wewnątrz tego kfie-licha znajduje się jądro komórki. Wici

zgrupowane są na przednim biegunie ciała. Ich ciałka podstawowe łączą się ze

147

łodzik

sobą za pomocą włókienek w ten sposób, że wici tworzą pojedynczy, otwarty z jednej strony pierścień. W czasie po-

I.ophowionas blattarum pałeczka osiowa; 2 — jądro:

3 — wici

działu komórki stara pałeczka osiowa i ciałka podstawowe wici zostają rozpuszczone w cytoplazmie, a po podziale jądra

odtwarzane są od nowa 2 komplety ciałek podstawowych z wiciami i 2 pałeczki osiowe, w które zostają wyposażone osobniki

potomne. L.b> jest jedynym przedstawicielem nadwiciowców spotykanym w Polsce. [A.J.K.]

lucerna.ria —oświetla.

lucyna (Ludna) — rodzaj mięczaków z rodziny Lucinidae,. z rzędu -Alaazkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające

muszlę średnicy l— —5 cm, w zarysie kolistą, spłaszczoną z boków, białą, czasem z lekkim nalotem żółtawym. L. zamieszkują

morza tropikalne i subtropikalne. Żyją na-dnie piaszczystym i mulistym, od brzegu do głębokości kilku metrów. [T.U.]

l&dyżnica (Rhizaxmella pyrife-i'a) — gatunek gąbki z rzędu

->-gąbek czteroosiowych. Jej żółtoszare ciało osadzone jest na długiej, szarej łodyżce i mierzy łącznie około 10 cm. Szkielet

składa się z wtórnie jednoosiowych, / krzemionkowych igieł. Ł. ispotyka się na głębokości 50—200 m w Morzu Śródziemnym.

[J.M.R.]

łodzik (Nautiius) — rodzaj mięczaków z podgromady

-»-czteroskrzelnych. Obejmuje gatunki mające mus.zlę o budowie typowej dla czteroskrzel-nych, barwy białawożółtawej,

pokrytą nieregularnymi, żółto-brązowymi pręgami.- Wewnątrz

muszla wysłana jest warstwą. pięknej substancji perłowej. We wszystkich cechach budowy ł. zaznacza się prymitywizm tych

zwierząt w porównaniu z resztą współczesnych głowonogów. Ramiona ł. w liczbie 82—90 nie mają przyssawek, oczy są typu

kubkowego i brak im soczewek. Lejek składa się z 2 nie zrośniętych płatów, wobec czego-ciśnienie wystrzykiwanej wody nie

może być duże. Ł. w liczbie kilku gatunków zamieszkują-niewielki obszar wód Pacyfiku, rozciągający się mniej więcej od

Moluków i Filipin do Wysp Fidżi. Li. żyją na głębokości 400—700 m, z rzadka tylko wą-

topaciarze

148

fiają się płycej. Korzystając ze swej muszli jak z pływaka, unoszą się tuż nad dnem i poruszają za pomocą odrzutu wody

wystrzykiwanej z lejka. Podobnie do innych głowono-gów ł. żywią się pokarmem zwierzęcym, ale wobec małej sprawności

ruchowej ograniczają się do chwytania zwierząt małych, słabych i powolnych, jak wieioszczeły, małże, i ślimaki i niektóre

skorupiaki. Prawdopodobnie jadają też padlinę, na co wskazuje częste chwytanie ich w pułapki z przynętą w postaci martwych

zwierząt. Ludność miejscowa jada mięso ł., muszli zaś używa jako naczyń i do wyrobu ozdób. (Tabl. XIX). [T.U.]

lopaciarze (Scyllarus i Scylla-roides) — 2 objęte wspólną nazwą rodzaje stawonogów z sekcji -»-lang'ustowców. Dorastają do 30

cm, rzadziej do 50 cm. Ich krępe, grzbietowo-

-brzusznie spłaszczone ciało okrywa masywny, silnie zwapniały pancerz toarwy brunatnej, pokryty licznymi kolcami. Czułki

przekształcone są w bardzo krótkie i niezwykle szerokie płytki z zątokowanymi krawędziami. Ł. żyją na skalistym gruncie

płytkich mórz tropikalnych, 'rzadko dochodząc 'do głębokości 400 im. Grupa ta reprezentowana jest przez około 40 gatunków.

Pomimo znacznych, jak na skorupiaki, rozmiarów mają znikome znaczenie gospodarcze, nie występują bowiem w większych

skupieniach. [L.2.]

łódkonogi ->-walconogi.

luskacz (Psolus) — rodzaj szkarłupni'z rzędu -»-ogórkow-ców. Obejmuje formy o wyraźnie dwubocznej symetrii ciała. Mają one

zabarwienie czerwone, różowe łub pomarańczowe, rzadziej brunatne.

Łopaciarz Sci/Zlarus latu*

Łuskacz Psolu* perony

Ciało długości do 13 <an zróżnicowane jest na stronę brzuszną, wykształconą w postaci cienkoskórej podeszwy z nielicznymi

nóżkami amibulakral-nymi, rozmieszczonymi wzdłuż jej brzegów (u niektórych gatunków także wzdłuż środka), oraz grzbietową

— silnie wypukłą, .pokrytą gęsto wapiennymi łuskami' i pozbawioną nóżek ambulakramych. Gębę ' otacza z reguły 10 silnie

roz-

149

maktra

gałęzionych czułków, z których 2 brzuszne są nieco mniejsze. Gęba i odbyt skierowane są do góry. Ł. występują na twardych

gruntach i skałach podwodnych na głębokości do

600 m. Należy do nich wiele gatunków rozprzestrzenionych we wszystkich pełnosłonych morzach. [L.2.]

łuszczyn -»-racznica.

madrepora (Madrepora) — rodzaj jamochłonów z rzędu

-^-korali madreporowych. Reprezentujące ją gatunki tworzą bogato rozgałęzione kolonie, o ogólnym kształcie zależnym od

umiejscowienia na rafie: na jej szczycie są one spłaszczone, a po stronie osłoniętej od przyboju krzewiaste, mocniej rozgałęzione.

Drobne polipy, zwłaszcza na szczycie odgałęzień, mają jasikrawe i różnorodne ubarwienie, zależne od własnych barwników i

koloru symbiotycznych glonów. M. liczące przeszło 125 gatunków łącznie z pokrewnym rodzajem akroporą (Acropora)

stanowią główny składnik (ok. 25%) raf koralowych. Mnożą się głównie przez pączkowanie eksitraten-takularne. [Z.S.]

maja (Maja) — rodzaj stawonogów z sekcji -Arabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotulów długości ponad 10 cm, owalny,

gęsto usiany różnej wielkości kolcami, z których 2 duże tworzą rozwidlony dziób. Pierwsza para odnóży tułowiowych

(zaopatrzona w wysmukłe .szczypce) jest równie gruba^ jak długie odnóża kroczne, zwłaszcza przednie. Cały pancerz oraz

odnóża m. są obficie okryte włoskami i z reguły mniej lub bardziej fragmentami glonów lub nawet porosłe

-»pąklami. Należą tu 3 gatunki zamieszkujące przybrzeżne

obszary Morza Śródziemnego oraz zachodniej Afryki. Są one poławiane w celach konsumpcyjnych w ilości kilkunastu tysięcy

ton rocznie. [L.2.]

makrobracbium (Macrobra-

chium) — rodzaj stawonogów z sekcji ->garnelowców. Obejmuje gatunki o ciele długości kilku centymetrów, przezroczystym i

pięknie zabarwionym. Odnóża II pary są wydłużone, zakończone mocnymi szczypcami. M. zasiedlają ujścia rzek oraz wody

słodkie, zwłaszcza potoki górskie niemal do 1000 m 'n.p.m. Występują od USA do ' Brazylii, włąezinie z wyspami Morza

KararbsSkie-go. M. poławia się kilka tyś. tan rocznie. (L.2.J

maktra (Mactra) — rodzaj mięczaków z rodziny Mactridae, z rzędu ->iblaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające

muszlę cienkościenną, trójkątno-owalną, długości 5— —9 cm. Jej gładką powierzchnię o zmiennej barwie'— od białej do brązowej

z odcieniami fioletowymi lub czerwonawymi — zdobią często ciemniejsze pasemka promieniste i 'koncentryczne. Wnętrze mu-

szli bywa zwyikle białe, rzadziej różowe, czerwone lub fioletowe. Do m. należy kilka bardzo pospolitych gatunków małżów z

pełnosłonych mórz europejskich. 2yją one na dnie

malmignatto

150

piaszczystym lub mulistym, niektóre tuż przy brzegu, inne spotyka się głębiej, na głębokości 20—30 m. Większość gatunków m.

jest spożywana przez człowieka. [T.U.]

malmignatto -^karakurt.

malgiew, piaskołaz (Mya arę" naria) — gatunek mięczaka z rodziny Myidae, i rzędu —r -?-blaszkoskrzelnych właściwych. Ma

muszlę eliptyczną,

Małgiew

przy czym lewa połówka jest nieco mniejsza i opatrzona sterczącym prostopadle do wnętrza wyrostkiem w kształcie łyżki.

Obie połówki są wygięte tak, że przy zupełnie zamkniętej muszli tworzą się z przodu i z tyłu obszerne szczeliny, przez które

może się wysuwać noga i syfony. Warstwa konchiolinowa muszli jest brązowa, ale tak cienka, że sprawia wrażenie lekko

żółtawej. Muszle znajdowane na plaży, pozbawione warstwy konchiolino-wej, są kredowobiałe. M. zamieszkują atlantyckie

brzegi Europy, od Norwegii do Zatoki Biskajskiej, i Ameryki, od La-bradoru do Wirginii. Na tych terenach dochodzą muszle, do

15 cm długości. M., będąc odporne na obniżone zasolenie, zasiedlają również Bałtyk, ale są tu skarlałe, tak że rzadko osiągają 8 cm

długości. Na naszych plażach ich muszle są jedynymi dużymi i zarazem białymi muszlami, stąd łatwo

je rozpoznać. M. mają małą nogę, a za to syfony (zrośnięte w jedną rurę) bardzo długie, mogące przy pełnym wyciągnięciu

trzykrotnie przekroczyć długość muszli. Żyją na dnie piaszczystym z drobną domieszką mułu, od strefy pły-wów do

kilkudziesięciu metrów głębokości. Na ogół całe życie spędzają na jednym miejscu, zagrzebane w piasku na całą długość

wyciągniętych syfonów i tylko ich otwory wystawiają na powierzchnię. Z niewiadomych przyczyn nie isą poławiane w Europie,

natomiast u wybrzeży Ameryki Północnej łowi się je w dość'dużych ilościach dla celów konsumpcyjnych. [T.U.]

malżak ->ponłonia.

małżanek tatrzański (Cyzicus tatraeus) — gatunek stawonoga z rzędu -^muszelkowców. Rośnie do długości kilku milimetrów.

Żywi się przeważnie osadami dennymi, których cząstki podrywa za pomocą prądu wodnego wytwarzanego przez liczne odnóża.

Jest mieszteań-

Malżanek tatrzański

cem górskich stawów i jeziorek środkowej Europy, m-in. w rejonie Tatr. Został opisany po raz pierwszy przez Kryniclde-go.

(L.Ż.]

151

małże

małże (Bwalma, Lamellibran-chia) — gromada mięczaków z podtypu -^rnuisalowców. Pod względem rozmiarów ciała są dość -

zróżnicowane, gdyż najmniejsze gatunki mają około 2 mm długości, największe zaś (przydawanie) osiągają długość 135 om i

ciężar 200 kg. Odznaczają się całkowitym zanikiem głowy, szczęki i' tarki oraz muszlą zbudowaną z dwu połówek, prawej i

lewej, połączonych konchiolinowym •więza-dłem. Dodatkowe połączenie obu połówek muszli stanowi zameik, czyli inaczej

zawiasa. Jest to układ wapiennych listew, ewentualnie również zębów, (które wchodzą między odpowiednie listwy i zęby drugiej

połówki. Noga m. bywa różnie rozwinięta, zależnie od trybu życia i środowiska. Pierwotne małże, np. nukula i jol-dia, podobnie

jak ślimaki mają nogę opatrzoną płaską podeszwą, 'u większości jednak noga jest klinowata i silnie umięśniona, a tylko u

niektórych gatunków osiadłych zupełnie zanika. U nasady nogi większości gatunków osiadłych leży gruczoł toisiorowy. Jego

lepka wydzielina krzepnie w wodzie, tworząc nici zwane b i sterem, służące do przytwierdzania się do .podłoża, np. u omułków.

Wewnątrz 'muszli pod płaszczem, 'który ściśle do niej przylega, znajduje się obszerna jama płaszczowa, a w niej para dużych

skrzel. Oba płaty płaszcza oraz obydwa skrzela są pokryte 'urzęsionym nabłonkiem. Ruch rzęsek powoduje wnikanie wody z

zewnątrz do jamy płaszczowej, omywanie skrzel i wypływanie jej na zewnątrz. Ten strumień wody zapewnia wentylację, a

także stały dowóz najdrobniejszych zawiesin organicznych żywych i martwych, służących m. za

pokarm. Obydwa płaty płaszcza mogą zrastać się ze sobą w różnym stopniu, tworząc osobną rurkę do wprowadzania wody

(tzw. isyfon wpustowy) i do jej wyrzucania (syfon wy-pustowy). Ponad nasadą nogi leży otwór gębowy, któremu towarzyszą 2

pary listkowa-tych płatów przygębowych, czyli źagielków, silnie urzęsio-nych j aktywnie uczestniczących w przesuwaniu

pokarmu do gęby. Krótki przełyk wiedzie do żołądka, do którego uchodzi duży gruczoł trawienny, tradycyjnie zwany wątrobą. Z

żołądka wybiega długie jelito, tworzące zwykle pętlę w nodze, następnie przebijające toomorę serca i kończące się otworem

odbytowym na tylnym końcu 'ciała, w pobliżu syfonu wypustowego, jeżeli taki istnieje. Układ wydalniczy stanowi para nerek,

zwanych narządami Bojanusa, oraz para narządów Kebera, które są płatami tkanki gruczołowej ściany osierdzia. Układ

ikrwSonośny składa się z serca o l komorze i parze dużych, błoniastych przedsionków, zawartego w obszernym, błoniastym

osierdziu, oraz z szeregu naczyń i zatok krwionośnych. Układ nerwowy ma budowę dość swoistą, związaną z niskim poziomem

aktywności małżów. W jego skład wchodzą 3 główne pary zwojów: głowowych, nożnych i trzewiowych, htóre tworzą 3

równorzędne centra nerwowe o dużej autonomii. M. w liczbie około 20 000 gatunków zamieszkują wyłącznie środowisko wo->

dne. W wodach słodkich jest ich znacznie mniej niż w wodach morskich, gdzie zasiedlają przede wszystkim płycizny

przybrzeżne, jakkolwiek znane są nawet z największych głębin oceanu, przekraczających

małże

152

Schemat budowy wewnętrznej małża l — noga; 2 — gonada; 3 — otwór gębowy; 4 — mięsień zwieracz muszli; 5 — żołądek; 6 —

wątroba; 7 — nerka;

8 — serce; 9 — syfon wypustowy; lo — syfon wpustowy; 11 — sta-zele; 12 — płaszcz

10000 m głębokości. Wszystkie m. oraz niektóre ślimaki mogą wytwarzać perły. Zdarza się to wtedy, gdy jakiekolwiek ciało obce

dostanie się między muszlę a płaszcz i zostanie całkowicie przez płaszcz otoczone. Płaszcz wydziela wtedy substancję wapienną

dokoła ciała obcego l po pewnym czasie powstaje mniejsza lub większa bryłka substancji wapiennej — perła. Wartość handlowa

perły zależy od tego, czy została wytworzona z suto-' stancji porcelanowej czy perłowej i od gatunku m., a mówiąc ściślej — od

barwy i połysku jego substancji perłowej. Perły o wartości kamieni szlachetnych produkują wyłącznie perłopławy. Wiele

gatunków m. jest spożywanych na całym świecie. Niekiedy spożycie ich pociąga za sobą zatrucie pokarmowe, 'którego

przyczyna nie zawsze jest wyjaśniona. Wiadomo jednak, że m. bardzo łatwo ulegają rozkładowi i nawet trochę tylko nieświeże są

już bardzo szkodliwe, podobnie zresztą do ryb i skorupiaków. Stwierdzono też, że w razie masowego rozmnożenia się

jednokomórkowych glonów o właściwościach trujących m., żywiąc się nimi, mogą nagromadzić w ciele duże ilości trucizny.

Ponadto, jeżeli woda zostanie zanieczyszczona ściekami, m. mogą wychwytywać i zagęszczać w swoim ciele szkodliwe bakterie

lub trucizny pochodzące z tych ścieków. Podział systematyczny m. nastręcza wiele trudności i był przedmiotem długotrwałych

sporów. Dzielono je na podstawie budowy zawiasów muszli, budowy mięśni zwieraczy muszli bądź ze względu na budowę

skrzeli. Jak się wydaje, tylko niektóre z tych grup były naturalne, odzwier-ciadlały faktyczne pokrewieństwo, inne zaś były

grupami sztucznymi. Obecnie przyjmuje się system wyróżniający wśród m. 3 rzędy: taksodontowe, nie-równomięśniowe i

blaszko-skrzelne właściwe, przy czym każdy z nich odpowiada jednemu z rzędów wziętych z dawniejszych systemów. [T.U.]

153___________________

małżoraezek ->.cypris.

malżoraczki (Ostracoda) — podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Długość większości gatunków waha się w

granicach 0,3—3 mm. Największym gatunkiem jest gi-gamtocypris, który rośnie do 23 mm. Ciało na podobieństwo małży okryte

jest u m. w ca-łości dwuklapową skorupą. W czasie poruszania się z rozwartej skorupki wysuwają się 2 pary czułków oraz

widełki ogonowe i ewentualnie także końce innych odnóży. Ogólna liczba odnóży dochodzi zwykle do 7 par, z czego 4 wyrastają

z głowy, a 3 z tułowia. Głównym organem ruchu u gatunków pływających są zwykle czulki II pary, u gatunków zaś dennych

ponadto II para odnóży tułowiowych. Zuwaczki i szczęki zbudowane są najczęściej z nasady żującej oraz głaszczka pełniącego

niekiedy także funkcje ruchowe. M. to zwierzęta rozdzielnopłciowe o słabo na ogół wyrażonym dymorfizmie płciowym. Nie-

które gatunki, zwłaszcza z krainy polarnej, raamnażają się wyłącznie dzieworod-nie. Samice składają na dnie lub roślinach

wodnych jaja, z których wylęgają się następnie larwy typu -»"pływika, mające dwuczęściową skorupkę. Znane są też gatunki ży-

worodne. M. żyją zwykle tylko kilka miesięcy, znacznie rzadziej do 3 lat. Występują we wszystkich typach wód, nie wyłączając

okresowo wysychających kałuż oraz największych głębin oceanicznych. Większość gatunków zamieszkuje dno morskie w

miejscach płytkich. Stosunkowo nieliczne m. bytują w toni morskiej bądź te7 zamieszkują wody słodkie, w których wiodą denny

tryb ży-

^__________małżynek

cia albo wspinają się po roślinach. Obok licznych drapieżników, żywiących się drobną fauną wodną, znani są wśród tej grupy

mułożercy i roślinożercy. Kilka gatunków żyje w wilgotnej ściółce leśnej. Do podgromady m. zalicza się kilka tysięcy

współcześnie żyjących gatunków. Niektórzy autorzy dzielą ją na 2 rzędy. Rząd Myodocopidd obejmuje gatunki wyłącznie

morskie, o skorupce zaokrąglonej z dołu i często wyciętej z przodu, przeważnie posiadające serce (tu .należy m.in. filomenes i

gigantocypris). Rząd Podocopi-da obejmuje obok morskich także formy słodkowodne, zawsze pozbawione serca, o wklęsłej lub

prostej brzusznej krawędzi skorupki, nigdy nie wyciętej z przodu (tu należy m.in, cypris). [L.Ż.]

małżynek, stylonychia (Stylo-nychia) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -*spodorzęsków. Obejmuje pospolite, drapieżne

Małżynek

l. 2, 3, 4, 5 — cirrri; 6 — makro-nukleus; 7 — cytostom; 8 — peri-stom; 9 — btonka falująca; 10 — blonki dogebowe

mangora

154

gatunki wi&lkości 300—400 p,m. Mają one orzęsienie złożone z systemu błonek dogębowych napędzających pokarm do gęby

oraz szereg oddzielnych szczecinek, zbudowanych ze zlepionych rzęsek (cirri). Liczba tych ostatnich (21) jest zawsze ta sama i

każda szczecinka ma stałe położenie na ciele pierwotniaka. M. były obiektem klasycznych prac nad regeneracją, prowadzonych

przez Wallengrena i . Dembowską. Badania te pozwoliły ustalić, że podczas podziału i regeneracji po uszkodzeniu Komórki m.

stare szczecinki zanikają, a nowe tworzą się jako małe zawiązki na polu rzęskowym, zwanym 'polem organizacyjnym. Zawiązki

te aktywnie przesuwają isię na odpowiednie miejsca w dalszych stadiach reorganizacji. M. wchodzą w skład fauny czynnego

osadu w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Znane są liczne gatunki m. z terenu Europy, Aziji i Ameryki. Większość z nich

występuje w wodach słodkich, a tylko niektóre w wodach słonawych oraz słonych. [A.J.K.]

mang&ra (Mangora acalypha)

— gatunek stawonoga z rodziny -»krzyżakowatych. Buduję małe sieci wśród roślin zielnych i młodych sosenek. Jest bardzo

pospolity w całej Polsce oraz w zachodniej części regionu palearktycznego. [J.P.]

mątewka (Sepiola) — rodzaj mięczaków z rzędu ->dziesię-ciornic. Obejmuje gatunki mające ciało krępe, wałeczkowate, lekko

spłaszczone grzbietowo-

-brziusznie, długości 2—3 cm ('bez ramion), przy czym głowa jest prawie tej samej wielkości co worek trzewiowy. Po bokach

worka trzewiowego wi-

Mątewka

dnieje para płetw w kształcie kolistych łatek. Muszla m. jest silnie uwsteczniona, składa się tylko z konchioliny i ma postać

cienkiego listka. M. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone. Jako niezbyt sprawni pływacy żyją zawsze w pobliżu dna na

różnych głębokościach, sięgając w głąb do 700 m (pokrewne rodzaje żyją nawet znacznie głębiej). Wiele czasu spędzają leżąc na

dnie, często w dołkach samodzielnie i pracowicie wypłukanych lub wykopanych przez siebie. Polują głównie na skorupiaki i mało

ruchliwe ryby, chwytając je z zasadzki na dnie. M. są jadane przez lodzi. Niektóre gatunki poławia się na większą skalę. [T.U.1

mątwa (Sepia) — rodzaj mięczaków z rzędu -*dziesięcior-nic. Obejmuje gatunki mające ciało spłaszczone grzbietowo--brzusznie,

w zarysie eliptyczne, długości do 30 cm (bez ramion). Worek . trzewiowy na całej długości obramowują 2 wąskie płetwy. Strona

brzuszna jest biaława, a barwa grzbietu zmienna. Możliwy jest

1.55

mątwik burakowy

każdy kolor od żółtego ido czarnego, iprzy czym występują rozmaite desenie, najczęściej ciemne, poprzeczne pręgi, przy-

pominające rysunek na skórze tygrysa. M. mogą dopasowywać kolor grzbietu do otoczenia. Są doskonale poznanymi

zwierzętami. Na przykład z m. zwyczajną (Sepia officinalis) zaznajomiono się już w starożytności i wszechstronnie ją

użytkowano. Była już wtedy i jest do dzisiaj .powszechnie jadana, przyrządzana w rozmaity sposób. Światowe jej wydobycie

wynosi obecnie około 50 000 ton rocznie. Z zawartości jej worka czernidłowego sporządzano ciemny barwnik, używany do

różnych celów. Kolor jego do dziś nosi nazwę sepii. Muszla m. jest wapienna, kształtu dość grubej, eliptycznej płytki, złożonej z

wielu cienkich, kruchych. blaszek.

Mątwa

Blaszki te są odpowiednikiem przegród między komorami w muszlach głowonogów cztero-skrzelnych. U m. komór nie ma, a

pozostały same przegrody ułożone w stos, jedna na drugiej. Muszla pod handlową nazwą os sepiae była niegdyś stosowana w

lecznictwie, używana do polerowania metali szlachetnych, a obecnie podaje się ją kanarkom w klatkach, jako źródło wapnia.

Szereg gatunków m. zamieszkuje wszystkie pełnosłone cieplejsze morza. Żyją one na niewielkiej głębokości. W dzień leżą na dnie

częściowo zagrzebane w piasku, a w nocy pływają tuż ponad dnem, polując głównie na kraby i krewetki. Zwykle

zbliżają się do upatrzonej ofiary powoli, ipłynąc za pomocą płetw, gdy zaś zbliżą się na dostateczną odległość, wyrzucają

gwałtownym ruchem ramiona chwytne i nader rzadko chybiają. Jeżeli ofiara ratuje się zakopywaniem w piasek, potrafią ją

stamtąd wypłukać odpowiednio skierowanym strumieniem wody z lejka. W okresie godowym samce odbywają prawdziwe

toki, przypominające zaloty niektórych ptaków. W tym czasie zmieniają zabarwienie, staczają rytualne walki między sobą, a w

trakcie zalotów przybierają rozmaite rytualne pozy. [T.U..]

mątwik burakowy (Heterodera

schachtii) — gatunek obleńca z rodziny Heteroderidae, z gromady -^nicieni, będący groźnym szkodnikiem buraka cukrowego.

Gotowe do zapłodnienia samice umiejscowią j ą się pod osłoną korzonków buraka. Po pewnym czasie osłona pęka, a 'odsłonięte,

białawe, kulistego kształtu samice zostają zapłodnione przez samce znajdujące się w glebie. Następnie samce wracają do gleby, a'w

tylnej części ciała u wielu zapłodnionych samic tworzy się po pewnym czasie galaretowaty woreczek, do którego składane są jaja.

Z tych jaj wylęgają się larwy atakujące młode korzonki buraka. U innych samic woreczek nie tworzy się, a jaja zatrzymują się w

ciele samicy, tworząc cytrynowatego kształtu cystę długości 0,5—

—l mm i .szerokości 0,4—

—0,8 mm. Encystowane jaja zimują. Dopiero ina wiosnę, po przejściu l linienia wychodzą z cyst larwy wnikające do korzonków

buraków, gdzie dojrzewają. Dojrzałe samce uchodzą do gleby i przebywają w pobliżu rośliny, która je wy-

mątwik ziemniaczany

156

karmiła, samice 2aś pasożytują w tkankach korzenia. Larwy znajdujące się w cystach mogą być zdolne do zarażenia, jeszcze po

10 latach. M.b. występuje na terytorium Polski dość powszechnie. Straty przezeń wywoływane mogą sięgać nawet 50»/a

plonów. <Tabl. IX). [M.S.]

mątwik, ziemniaczany (Hetero-derą rostochiensis) — gatunek obleńca z rodziny Heteroderi-dae, z gromady -^-nicieni. Atakuje

korzenie pomidora i w znacznym stopniu niszczy bulwy ziemniaków. .Samica osiąga 0,5—0,8 mm długości, a samiec — około l

mm. Rozwój m.z. jest podobny jak u -»-mą-twika burakowego. Larwy znajdujące się w cystach mogą zachowywać zdolność

zarażania ponad 7 lat. Na silnie opanowanych roślinach stwierdzono występowanie cyst m.z. w liczbie przekraczającej 60000.

Obniżka plonów na skutek zarażenia może sięgać nawet W/o. (Tabl. IX). [M.S.]

meandrina ->wądolnica.

mech morski — potoczna nazwa runi porastającej podwodne przedmioty w strefie przybrzeżnej mórz, a składającej się z

rozgałęzionych, różno-kształtnych kolonii polipów jamochłonów z rzędu -»-stuł-biowców, przede wszystkim rozkrzelipki. Po

zebraniu, wysuszeniu i zabarwieniu m.m. używany bywa do dekoracji wnętrz. [Z.S.]

mechowce (Oribatei) — liczna grupa rodzin stawonogów, zaliczana przeważnie do podrzę-du —>.Sarcoptiformes, odznaczająca

się zwykle twardymi i zgrubiałymi, zesklerotyzowany-mi pancerzami. Larwy i -»-nim-

fy różnią się na ogół znacznie od osobników dojrzałych i mają często bardzo piękne kształty. M. występują w wielkiej liczbie w

glebie, ściółce i mchu. Na łąkach liczba ich osiąga 30 000—50 000 osobników na l m2, a w lasach może nawet dochodzić do 1000

000 na l m2, stanowiąc najliczniejszą grupę fauny glebowej. M. żywią się przede wszystkim szczątkami organicznymi.

Odgrywają poważną rolę w rozkładzie szczątków roślinnych i tworzeniu urodzajnej próchnicy w glebie. Niektóre m. są

żywicielami pośrednimi larw tasiemców. Na terytorium Polski stwierdzono dotychczas występowanie około 5fli0 gatunków m.

(Tabl. XII). U.P.1

meduza — jedna z dwóch za-i sadniczych (obok -»polipa) form pokrojowych (postaci) -uparzydełkowców. Typowa m. pływa

swobodnie w toni, ma kształt parasolowaty o mniej lub bardziej wypukłym kloszu (dzwonie), złożonym z części wierzchniej,

zwanej eksumbrel-lą, i spodniej — subumbrellą, przedzielonych układem pokar-mowo-naczyniowym. Ogólny schemat budowy,

a zwłaszcza uwarstwienia ciała m. jest homologiczny jak u polipa. Ciało składa.się z 2 błonkopodobnych warstw komórkowych:

z obejmującej je z zewnątrz ektoder-myi wyścielającej jamę gast-rainą entodermy, między którymi leży gruba warstwa pierwotnie

bezkoroórkowej, galaretowatej mezoglei, do której jednak 'wnikają komórki obu pierwszych warstw. Brzeg klosza wieńczą mniej

lub bardziej liczne czułki. U meduz -Arąż-kopławów (tzw. scyfomeduz) jest on podzielony na 8 płatów wcięciami, u których

szczytu tkwią narządy zmysłowe (->.ro-

157

meduzoidy

palia), a u meduz ->.stułbio-pławów (tzw. hydromeduz) — uwypukla się ku środkowi, tworząc cienki, pierścieniowa-ty,

ektodermalny rąbek, zwany za g lelkiem •{velum, cras-pedon), usprawniający pływanie sposobem odrzutowym, powodowane

skurczami klosza. Czworokątny otwór gębowy zwrócony fcu dołowi (przeciwnie niż u polipów) leży na wyniosłości tworzącej

stożek gębowy czasem w postaci długiej rurki, tzw. rączki (manu-briwm), i otoczony bywa zazwyczaj 4 mniejszymi lub

większymi ramionami przyu-stnymi. Urządzenia te łącznie z licznymi parzydełkami ułatwiają pokonywanie i połykanie

zdobyczy (zwykle drobnych zwierząt morskich). Obszerna jama. gastralna uwypukla się promieniście w 4 do 100 kanałów

(niekiedy dodatkowo się rozgałęziających) i uchodzi z reguły do kanału okrężnego, biegnącego wzdłuż brzegu klosza. Cały ten

układ nosi nazwę pokarmowo-naczyniowego (ga-strowaskulamego), ponieważ trawi i jednocześnie rozprowa-• dza strawiony

pokarm po ciele, głównie dzięki skurczom klosza w trakcie pływania. M. są z reguły rozdzielnopłciowe. W typowej przemianie

pokoleń stanowią pokolenie rozmnażające się płciowo. Istnieją jed- • nak także m. mnożące się bezpłciowo przez

ódpączkowywa-nie organizmów potomnych. Zapłodnienie odbywa się w otaczającej wodzie. Wielkość m. waha się od ułamka

milimetra do średnicy 2 m. Ciało ich zawiera tylko kilka procent suchej masy. M. stanowią ważny składnik planktonu morskiego.

Wyrządzają nieraz szkody w narybku. Wielkie gatunki mogą powodować nawet u człowieka przykre oparzenia skóry

jadem parzydełek. Niektóre formy, jak np. ropilema i cheł-bia, bywają jadane przez ludzi. M. niektórych gatunków są osiadłe (np.

m. z rzędu -rSta-uromedusae). W koloniach -4-stułbiopławów m. mogą nie odczepiać się od całości, ale jako tzw. -^meduzoidy

wytwarzać gamety bądź jako dzwony pływne .skurczami nadawać kolonii aktywny ruch. M. kilku form (jak np. kraspedakusty)-

występują w wodach słodkich. [Z.S.]

meduza jadalna —i-ro-pilema.

meduza kanalikowa -.-rozli-stek.

meduza kompasowa (Chri/sao-ra) — rodzaj jamochłonów z. rzędu -ł-Semaeostomeae. Meduzy reprezentujących ją gatunków

osiągają średnicę do 30 cm. Wierzch klosza mają naznaczony 16 radialnie biegnącymi, ciemnymi liniami, rozwidlającymi się ku

krawędziom. Mocno pokarbowane-ramiona przyustne mogą osiągać 2 m długości. Czułki występujące w liczbie 24 są cienkie i

bardzo rozciągliwe. M;k. w młodym wieku funkcjonują jako samce, później stają się obojnacze, a w ostatnim okresie życia pełnią

wyłącznie funkcje samicze. Zamieszkują pełnosłone morza europejskie, lecz niekiedy trafiają nawet do Bałtyku. [Z.S.]

meduza świecąca -*ipelagia.

meduzoidy — pączkujące na kolonii polipów —»stułbiopła-wów małe meduzy nie w pełni rozwinięte, nie odrywające się od

kolonii i pełniące w nie} funkcje narządów wytwarzających, płciowe produkty rozrodcze. [Z.S.]

meduzy kanalikowe

158

meduzy kanalikowe (Rhizosto-meae) — rząd jamochłonów z gromady -»-krążkopławów. Otwór gębowy m.k. uległ zanikowi,

a z jamy gastralnej prowadzą liczne kanaliki uchodzące drobnymi otworkami na S ramionach przy ustnych. Czułki brzeżne nie

występują. M.k. odżywiają się przeważnie drobnymi organizmami plank-tonowymi, wciąganymi wraz z prądem wody dzięki

ruchom .klosza do kanalików i już tu trawionymi. Większe zwierzęta

-ogarniają ramionami przyu-stoymi i trawią sokami, wydzielanymi z ujść kanalików, po czym już w. formie rozpuszczonej

wchłaniają do wnętrza. M.k. są rozprzestrzenione w wielu morzach. Najbardziej znanymi formami tej grupy są rozlistek,

ropilema i kasjo-pea. [Z.S.]

'Mermis subnigrescens — gatunek obleńca z rodziny ->-struń-'córw pasożytujący w jamie ciała szarańczaków. Samica składa

Jaja •na trawie. Z jaj zjedzonych wraz; z trawą przez owada wylęgają się larwy. Po upływie około 4—10 tygodni pasożytowania

w jamie ciała

-żywiciela larwa 'opuszcza go i oojrzewa w środowisku zewnętrznym. Samica może składać jaja po kopulacji, ale zdolna jest

również do rozrodu parte-nogenetycznego. [M.S.]

meryzja (Moerisia) — rodzaj jamochłonów z rzędu -»stuł-biowców o dwóch postaciach polipów: jedne wiodą denny i kolonijny

tryb życia, a drugie

- planktonowy, również kolonijny, ale łkażda kolonia składa się tylko z 2 osobników połączonych okolicami podeszwo-wymi i

wspólną jamą gastral-ną. Po upływie pewnego czasu odrywają się one od siebie, a

Dwuosobnikowa kolonia polipów meryzji Moerista pallasi l — pączkujące meduzy

w miejscu oderwania każdemu z nich wyrasta "wieniec czułków i tworzy się nowy otwór gębowy. Jest to początek powstania

nowego osobnika na miejscu oderwanego. Polipy odpączkowują też od siebie drobne, swobodnie pływające meduzy. Jeden z

gatunków m. (Moerisia pallasi) występuje w Morzu Czarnym i Azowskim, , drugi — w słonych jeziorach "północno-wschodniej

Afryki. [Z.S.]

Mesothelae, Liphistiomorpha — prymitywny ipodrząd stawonogów z rzędu -^pająków, 'który cechuje zachowana zewnętrzna

segmentacj a odwłoka, położenie wieloczłonowych kądzioł-ków przędnych pośrodku brzusznej strony odwłoka i brak płytek

szczękowych. Te duże (do 3,5 cm długości) pająki żyją w norach wygrzebanych w

159

Mesozoa.

ziemi i zamykanych ruchomym wieczkiem z pajęczyny oblepionej cząstkami gleby. Współcześnie żyje tylko 9 gatunków M, w

południowo-wschodoiej Azji i w południowej Japonii. Najczęściej cytowanymi przedstawicielami M. są Liphistius malayanus i

Heptathela kimu-rai. Jako "żywe skamieniałości" budzą one duże zainteresowanie zoologów. [J.P.]

Mesozoa — grupa -^-bezkręgowców o nie ustalonej pozycji systematycznej. Ciało ich składa się z pojedynczej komórki osiowej,

otoczonej przez l warstwę komórek okrywających, zwaną somatodermą. M. są pasożytami różnych bezkręgowców:

głowonogów, wirków, pierścienic i osłonie. Najlepiej zbadano M. z rodzaju Dicyemi-dae, występujące w kanalikach nerkowych

głowonogów. Dorosłe osobniki z tego rodzaju, długości 6—7 mm, są orzęsione i składają się z l komórki osiowej oraz z 24

komórek somato-dermy. Część (do 9) .komórek tej warstwy ciała tworzy czapeczkę, którą pasożyty przyczepiają się do ścianki

kanalika nerkowego gospodarza. Rozmnażanie zaczyna się od podziałów jądra 'komórki osiowej. Następnie z jednego z jąder

potomnych tworzy się grupa jąder, z których każde otacza się częścią cytoplazmy, i w ten sposób wewnątrz komórki osiowej

osobnika rodzicielskiego powstaje .grupa (lub kilka grup) drobnych komórek. Są to larwy stanowiące miniatury osobnika

dorosłego, tzn. również składają się z komóirki osiowej i 24 komórek somatodermy, ale odpowiednio mniejszych. Po

ukończeniu pewnego etapu rozwoju larwy rozrywają ściankę osobnika macierzystego i wydostają się do światła hafnalika

nerkowego, gdzie rosną i dojrzewają. Cykl ten powtarza się wielokrotnie. Co pewien czas niektóre jądra znajdujące się wewnątrz

komórki osiowej przechodzą — jak się wydaje — podziały redukcyjne, powstają komórki haploidame. które następnie łączą się

ze sobą w procesie saniozapłod-nienia. Prawdopodobnie z zy-goty tworzy się nieco inny typ larwy niż opisany powyżej.

Opuszcza ona osobnika rodzicielskiego jako kula złożona z orzęsionych i nie' orzęsionych komórek. Dalsze losy takiej larwy oraz

sposób zarażania nowego żywiciela nie są znane. Nadal nie wiadomo też, jaka jest filogeneza M. Van Benden uważa je za

organizmy zbliżone do kolonijnych pierwotniaków, Hatschek — za pasożyt-

Schemat budowy Mesozoa. l — Komórka somatodermalna; 2 — komórka osiowa; 3 — jądro komórki osiowej; 4 — organizmy potomne

rozwijające się wewnątrz komórki osiowej; 5 — komórka osiowa organizmu potomnego; 6 — komórki zarodkowe; 7 — komórki

czapeczki

•meta

160

nicze i zmodyfikowane larwy jamochłonów, natomiast Gras-se — za pasożytnicze, zdegene-rowaine płazińce. Na uwagę

zasługują fakt całkowitego wyodrębniania się komórek potomnych ' wewnątrz komórki osiowej, co różni ten proces od

bruzdkowania, w którym potomne komórki powstają przez przewężenie siei podział komórki macierzystej. Powstawanie

komórek potomnych wewnątrz komórki osiowej Świadczy o tym, że zewnętrzna błona komórki może w całości powstać z błon

wewnątrzkomórkowych. Podobne zjawisko występuje u niektórych pierwotniaków pasożytniczych, 'np. u ->sporowców peł-

zakowatych, u których komórki wyróżnicowują się wewnątrz plazmodium rodzicielskiego. [A.J.K.]

meta (Meta) — rodzaj stawonogów z rodziny ->.krzyżako-watych. Obejmuje gatunki pająków średniej wielkości (7—

—15 mm długości). Z nich najbardziej znany jest dość duży pająk Meta menardi, żyjący w strefie półmroku w jaskiniach i

niszach skalnych oraz w piwnicach. Razem z nim w tym samym środowisku występuje często drugi pokrewny gatunek

— Meta merianae. Dwa pozostałe gatunki krajowe żyją wśród ziół i krzewów, najczęściej na skrajach lasów i na polanach. [J.P]

metacerkaria — larwalne stadium inwazyjne w cyklu rozwojowym —>.przywr digenety-cznych, powstające 2 -*cerka* rii. W

trakcie przeobrażania się w m. zanikają pewne narządy certearii (gruczoły pene-tracyjne, narządy czuciowe,

—oczy), następuje odrzucenie ogonka, a także sztylecika u

tych larw, 'które go posiadały. M. jest zwyfcie formą ocysto-waną. Cerkarie mogą się incy-stować w środowisku zewnętrznym

lub w organizmie, do którego dostają się biernie lub przenikają aktywnie. Do niedawna cer karle incystujące się w środowisku

zewnętrznym, jak np. u -»-motylicy wątrobowej, 'nazywano adoleska-riami, ostatnio jednak coraz częściej adoleskarie nazywane

są również m. Wśród niektórych przywr w stadium m. może zachodzić 'daleko idąca orga-nogeneza. W pewnych przypadkach w

stadium m. mogą być wytwarzane komórki jajowe i plemniki, a nawet mogą tworzyć się jaja. Żywiciel ostateczny zaraża się,

zjadając m. wraz z trawą albo też z zarażonym żywicielem pośrednim. [M.S.]

metakrynus (Metacrinus) — rodzaj szkarłupni z podrzędu Isocnmdn, z rzędu -^-liliowców członowanych. Obejmuje kilka

gatunków o 'długim, pięciogra-niastym trzonku, z którego powierzchni wyrasta szereg okół-ków długich wąsów (po 5 wąsów w

okółku). Silnie rozgałęzione ramiona układają się w kształcie kielicha kwiatu. M. znane są głównie z mórz otaczających

południowo-wschod-nią Azję, gdzie zasiedlają dno zwykle na głębokości 100—

—600 m. [L.2.]

mezostoma, bajornik (Mesosto-łna ehrenbergi) — rodzaj pła-żińców z rzędu -^-wirków pro-stojelitowych. Obejmuje gatunki

silnie spłaszczone, o ciele przezroczystym, osiągające 9—

—15 mm długości. Przez ciało przeświecają białawe zwoje mózgowe, pnie nerwowe, wypełniony pokarmem przewód

pokarmowy oraz narządy roz-

" /? •••\

;

3©

;

•

;

•

•©

j©

/©

•

\©

.0..

:©.:

•'

''•^

Mezostoma

rodcze. M. odżywiają się głównie wioślarkami oraz częściowo niektórymi skąposzczetami i wrotkami. Chwytanie ofiary ułatwia im

wydzielina gruczołów śluzowych znajdujących się na brzusznej stronie ciała. M. są bardzo wytrzymałe na głodowanie. W Polsce wystę-

pują na niżu w drobnych zbiornikach wodnych, wśród obfitej roślinności. [M.S.]

Micropharyngea fera.

Microsporidia — gromada pierwotniaków z podtypu -»<spo-rowców pełzakowatych. Występują u nich spory jednokomórkowe,

mające l—2 torebek biegunowych. Pasożytują zarówno w bezkręgowcach, jak i w niższych kręgowcach. Ich typowymi żywicielami są

owady i ryby. Do M. należy m.in. No-sema bombycis powodująca u jedwabnika morwowego schorzenie zwane pebryną. [A.J.K.]

mięczaki (Mollusca) — typ wolno żyjących, pierwotnie morskich -^bezkręgowców, silnie zróżnicowany i stąd trudny do

scharakteryzowania. Istnieje pewien typowy zestaw cech, wyróżniający m., ale prawie żadna z tych cech z osobna nie jest

wspólna wszystkim ich grupom. M. są dwubocznie symetryczne (z wyjątkiem ślimaków), o ciele miękkim fc-nie mają budowy

metamerycznej, czyli segmentalnej (z jedynym i' to dyskusyjnym wyjątkiem jednotarczowców). U większości ciało jest

podzielone na głowę, nogę i worek trzewiowy oraz okryte fałdem skórnym — płaszczem (u małżów i łódko-nogów głowa nie

wyodrębnia się). Płaszcz wytwarza muszlę zbudowaną z substancji organicznej, zwanej konchioliną, i ze związków walpnia (u

bruzdo-brzuchów muszli brak). Przestrzeń między płaszczem a workiem trzewiowym, zwana jamą płaszczową, zawiera skrzela,

ujście nerek i odbyt. Głowa, noga, płaszcz, muszla albo pierwotne skrzela zanikają u niektórych grup. Gardziel jest uzbrojona w

konchioltaową płytkę (tarkę), pokrytą licznymi ząbkami (brak jesj tylko u małżów), u ślimaków zaś, u łódkonogów i głowonogów

— również w konchiolinową szczękę o różnorodnej budowie. Niezbyt skomplikowany przewód pokarmowy bywa zwykle wy-

posażony w parę gruczołów ślinowych i duży gruczoł trawienny, zwany wątrobą. Układ nerwowy, zbudowany z 2 par

wzdłużnych pasm tkanki nerwowej (u obunerwców i- jedno-tarczowców) bądź złożony z pewnej liczby parzystych zwojów

nerwowych i pni nerwowych połączonych .poprzecznymi komisurami (u pozostałych grup), jest rozmaicie wykształ-

11 tlAvlrrAtfn

mięczakopodobne

162

cony. Jako .narząd wydalniczy funkcjonuje zwykle l para silnie rozbudowanych metane-frydiów, zwanych nerkami. M. żyją w

morzach (przedstawiciele wszystkich gromad), w wodach słodkich (ślimaki i małże) i na lądzie (tylko ślimaki). Liczba

współcześnie żyjących gatunków bywa .szacowana na około 125 000, a więc m. są po stawonogach -najliczniejszym typem

zwierząt na ziemi. Dzieli się je na 2 podtypy: obu-nerwce i muszlowce. IT.U.]

mieczakopodobne ->czułkowce.

mikrofilaria (microfilaria) — pierwsze stadium rozwojowe -^•filaru, pasożytujące we krwi ssaków i człowieka. M. są larwami

rozwijającymi się w ciele dorosłej samicy. W momencie opuszczania dróg rodnych matki są już dobrze wykształcone, kształtu

nitkowatego, ruchliwe. W tym momencie otacza je zwykle pozostałość osłonki jajowej. Dalszy rozwój m. przez stadium -»-larwy

rabditoidalnej do stadium larwy inwazyjnej odbywa się w żywicielu .pośrednim, tj. u krwiopijnych stawonogów, iktóre zarażają

się pijąc krew chorego zwierzęcia. M. wielu filarii charakteryzuje dobowa wędrówka w ciele żywiciela. Zob. też: filaria Ban-krofta

i loa-loa. [M.S.]

mikrohydra -»-kraspedakusta.

miracidlum — pierwsze stadium larwalne w cyklu rozwojowym -*przywr digenetycz-nych, rozwijające się z jaja. Stadium to

zaraża pierwszego żywiciela pośredniego. U większości przywr m. wydostaje się z jaja w środowisku zewnętrznym, w wodzie,

u niektórych zaś wylęga cię dopiero wewnątrz żywiciela pośredniego

po zjedzeniu przezeń jaja przywry. M. wylęgające się w środowisku zewnętrznym atakuje żywiciela pośredniego czynnie,

przedostając się do jego ciała. Długość życia m. zależy głównie od temperatury i kwasowości otoczenia, a również od ilości

materiału zapasowego (glikogenu), jakim dysponuje. Na przykład m. -»mo-tylicy wątrobowej żyje 6—25 godzin. Na ogół ciało m.

ma kształt cylindryczny z pewnym rozszerzeniem w przedniej jego części (mniej więcej w 1/3 długości). Pokrycie ciała rzęskami,

obecność narządów zmysłowych (mogą występować plamki oczne) i swobodny tryb życia jest reminiscencją wolno żyjących

przodków przywr. U m. występuje l—2 par komórek płomykowych. Układ nerwowy ma postać zwoju głowowego i

podłużnych pni. W tylnej części ciała m. znajdują się komórki zarodkowe. Z komórek tych, występujących oddzielnie lub

zgrupowanych w postaci kuł, rozwija się już w pierwszym żywicielu pośrednim następne stadium rozwojowe, zwane -

^sporocystą. [M.S.]

mitra (Mitra) — rodzaj mięczaków z rodziny Mitridae, z rzędu -»jednoprzedsionkówców. Muszla m. jest wrzecionowata,

wysokości 1—10 cm, i ma powierzchnię gładką, lśniącą, rzadko z wystającymi guzkami lub listewkami. W szczelinowatym

otworze muszli po stronie wewnętrznej występuje kilka wyraźnych listewek. Liczne gaitunki m. zamieszkują morza strefy

tropikalnej i subtropikalnej, przy czym gatunki subtropikalne są mniejsze i mniej barwne (brunatne, żółtawe lub szarawe),

natomiast m. z mórz tropikalnych odznaczają się znacznymi rozmiara-

163

motylim wątrobowa

mi i bajecznym ubarwieniem. M. żyją na niegłębokim dnie kamienistym lub skalistym. Ich muszle były i są nadal używane przez

krajowców do wyrobu ozdób oraz poszukiwane przez kolekcjonerów. CT.U.]

mooetka -»porcelanki.

monorafis Monorhaphis chuni — gatunek gąbki z rzędu Am-phtdiscophora, z gromady -^gąbek szklistych. Ma silnie rozdęte,

cylindryczne ciało, którego wysokość wynosi około l m. Jest ono przeszyte igłą osiągającą długość 3 m i grubość 8,5 mm. Część

tej igły wy-

Fragment monorafisa

staje poza ciało i tkwi w mu-listym dnie. M. m.ch. żyją w Oceanie Indyjskim na głębokości 1500—2000 m. [J.M.R]

morska pomarańcza (Tethys aurantium) — gatunek gąbki z rzędu ->gąbek czteroosiowych. Ma kształt kulisty. Nazwę swą zawdzięcza

wielkiemu podobieństwu wewnętrznej budowy ciała do budowy pomarańczy. Również jej barwa jest jaskrawa, często pomarańczowa.

Radialny szkielet składa się z dużych, wtórnie jednoosiowych igieł. M.p. stanowi gatunek kosmopolityczny, spotykany prawie

we wszystkich morzach. [JJM.R.]

motylioa wątrobowa {Fasciola. hepatica) — gatunek płazińca z gromady -»przywr digenety-cznych. Osiąga 18—51 mm długości

oraz 4—13 mm szerokości. Jest 'kształtu liściastego, rozszerzona w przedzie ciała, z wyodrębnionym krótkim stożkiem, na

którego wierzchołku znajduje się otwór gębowy okolony przyssawką gębową. Przyssawka brzuszna leży dość blisko przyssawki

gębowej. Przed przyssawką brzuszną uchodzi otwór płciowy, z 'którego może wystawać męski narząd kopulacyjny — prącie. U

dojrzałych płciowo osobników za przyssawką brzuszną znajdują się pętle macicy. Rozgałęzione jądra leżą w środkowej i tylnej

części ciała. Po prawej stronie ciała, przed jądrem, znajdujesięgałązkowaty jajnik. Silnie rozgałęzione 2 pnie jelita dochodzą do

końca ciała. Wzdłuż osi ciała przebiega rozgałęziony pęcherz wydalniczy. Dorosła m.w. pasożytuje w przewodach żółciowych

owcy, bydła, kozy i innych przeżuwaczy. Tylko przypadkowo zaraża się nią człowiek, świnie, zające i inne gatunki zwierząt.

Zapłodniona w ooty-pie komórka jajowa zostaje otoczona przez komórki żółtni-kowe, a następnie cały ten zespół przesuwa się

do początkowego odcinka macicy, gdzie pokrywa się najpierw bezbarwną i cienką, a potem grubiejącą i ciemniejącą otoczką. Jaja

po przejściu przez całą macicę wydostają się przez otwór płciowy. Dalszy rozwój

notylica wątrobowa

164

lasłępuje wtedy, gdy jajo wy-1 ostające się z kałem żywiciela na zewnątrz trafia do wody. Z jaja wylęga się ->noiracidium. A.by

miracidium mogło się dalej rozwijać, musi wniknąć do j amy płaszczowej ślimaka

-wbagnicy moczarowej, a stąd do jego trzustko-wątroby. W trzustko-wątrobie ślimaka miracidium przekształca się w

—>.sporocystę (a ta z kolei może wytwarzać sporocysty potomne). W sporocystach powstaje następne stadium w postaci

licznych -»-redu. W ciągu lata redie mogą wytwarzać redie lotomme. Wewnątrz redii macierzystych (albo potomnych) ; worzą się

-»cerkarie. Cerkarie ii.w. opuszczają ciało ślimaka ; po krótkim okresie swobodnego życia otorbiają się, przytwierdzając się do

roślin wodnych, źdźbeł trawy, jak również do przedmiotów pływających na wodzie lub pod powierzchnią wody. Otorbione

cerkarie nazywa się adoleska.. riami lub -*metacerkariami. Żywiciele ostateczni zarażają się, zjadając je wraz z trawą.

Przypuszcza się, że młode m.w. uwolnione w przewodzie pokarmowym dostają się do przewodów żółciowych dwiema drogami:

przebijając się do naczyń krwionośnych i płynąc żyłą wrotną wraz z krwią do wątroby albo przebijając się przez jelito do jamy

brzusznej, skąd przedostają się czynnie przez torebkę wątroby i miąższ do drobnych przewodów żół-

Motylica wątrobowa

Jajo z wieczkiem; B — wykluwające się miracidium; C — sporo-cysta; D — redia; f; — cerkarla

165

motylicska

ciowych. W miarę dorastania pasożyty przemieszczają się do większych przewodów. Po osiedleniu się w przewodach

żółciowych pasożyty wywołują stan zapalny wątroby. Przeciskając się przez drobne przewody żółciowe powodują rozrywanie

ścianek, co może prowadzić do krwawień. Na skutek działania 'pasożyta ścianki przewodów żółciowych, zwłaszcza u bydła,

ulegają stwardnieniu, często odkładają się w nich sole wapnia i magnezu. Wskutek rozrostu tkanki łącznej międzyzrazikowej cała

wątroba ulega stwardnieniu (marskość wątroby). M.w. może ponadto zaczopować przewody żółciowe oraz zawlekać do wą-

troby niepożądaną florę bakteryjną. Zwierzęta zarażone, zwłaszcza owce, chudną i szybko się męczą. W następstwie

wzrastającego wyniszczenia może nastąpić śmierć zwierzęcia. Choroba wywołana przez m.w. zwie się fasciolozą albo też

chorobą motyliczą. (Tabl. VIII). [MJ3.]

motyliczka (Dicrocoelium den-driticum) — gatunek płazińca z gromady ->przywr digenety-cznych. Osiąga 4—12 mm długości.

Pasożytuje jako postać dojrzała w wątrobie przeżuwaczy, a ponadto jest spotykana czasami u człowieka, zajęcy, królików, świń,

koni. Jej pierwszym żywicielem pośrednim są ślimaki lądowe (mjn. Zebrź-na detrita i Helicella ericeto-rum). Z przełkniętych

przez ślimaka 'jaj wykluwają się --xmiracidia, które w jego trzustko-wątrobie przekształcają się w -^sporocysty. Ze sporo-cyst

macierzystych powstają sporocysty potomne (do 100), a w nich tworzą się -»-cerkarie zaopatrzone na przednim końcu ciała w

sztylecik. Cerkarie

MotyUczka l — przyssawka gębowa; S — gardziel; 3 — przełyk; 4 — część pochwowa macicy; 5 — torebka prącia; 6 — przyssawka

brzuszna; 7 — widełki jelita; 8 — macica; » — jądro; 10 — jajnik; U — zbiornik nasienny; 12 — gruczoł Mehiisa;

U — żółtnik

wydostają się ze ślimaka do środowiska zewnętrznego. Do niedawna przyjmowano, że cerkarie były zjadane przez przeżuwacze,

gdzie w przewodach żółciowych wątroby uzy- . skiwały dojrzałość. Obecnie uważa się, że cykl rozwojowy m. przebiega ż

udziałem jeszcze jednego żywiciela pośredniego, a mianowicie mrówki, w której odwłoku cerkarie przekształcają się w -

»imetacerka-rie. Przeżuwacze zarażają się zjadając wraz z trawą mrówki

mózgownik

1®6

opanowane przez metacerkarie. Jak podają niektórzy badacze, w mrówce może się otorbiae nawet do 100 cerkarii. M. znana jest

na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. [M.S.]

mózgownik (Dtptona cerebrź-formis) — gatunek jamochłona z rzędu -^.korali madreporo-wych. Tworzy bułowate kolonie o

zwartym wapiennym szkielecie, przy czyim poszczególne polipy, dzieląc się wzdłuż niecałkowicie, formują długie szeregi, wijące

się na podobieństwo zakrętów kory móz-

Mózgownik

gowej (analogicznie jak u wą-dolnicy). Kolonie m. osiągają do 20 cm średnicy. Występuje on u zachodnich wybrzeży Atlantyku.

[Z.S.]

mrówczarka (Dfpoena) — rodzaj stawonogów z rodziny

-*omatmkowatych. Obejmuje gatunki o długości ciała 2—

—4 mm, przeważnie czarno ubarwione. M. nie budują sieci, żywią się głównie mrówkami, a zdobycz chwytają opuszczając się

'na nitce przymocowanej do gałązki sosenki nad ścieżką uczęszczaną przez mrówki. Po złapaniu pojedynczej robotnicy m.

natychmiast ucieka po nitce 'na 'bezpieczną gałązkę i dopiero tam zabiera się do jedzenia. W Polsce m. są

dość rzadkie. Występuje ich tu 7 gatunków. [W.S.1

mrówezynka (Myrmmachne formicaria) — gatunek stawonoga z rodziny ->drakunowa-tych. Należy do -^pająków

mrówkokształtnych. Odznacza się — przy niewielkich rozmiarach ciała (4—5 mm długości) — łudzącym podobieństwem do

niektórych mrówek zarówno ze względu ha kształt, jak i sposób poruszania się. Upodobnienie m. do mrówek zniechęca

prawdopodobnie wielu spośród ich wrogów do napaści na nie. [J.P.]

mrugacz -^skrzypek.

mszywioły (Bryozoa) — gromada z typu ->czułkowców. Żyją w koloniach mających przeważnie postać krzaczków, na których

gałęziach osadzone są poszczególne osobniki, wyglądem zewnętrznym przypominające polipy stułbiopławów. Dla kolonii

przyjęto nazwę zoarium, a dla pojedynczego osobnika—zooid. Zoaria cechuje znaczna różnorodność postaci — mogą one plożyć

się na podłożu lub też wyrastać do góry. Mierzą od kilku milimetrów do kilku metrów i liczą dziesiątki, a nawet setki tysięcy

drobnych osobników. Między poszczególnymi osobnikami kolonii istnieje pewien podział funkcji. Wyróżnia się wśród nich

autozooidy, keno-zooidy i heterozooidy. Autozooidy są zdolne zarówno do samodzielnego odżywiania się, jak i rozrodu,

kenozooidy pełnią przede wszystkim rolę elementów mechanicznych, a więc przytwierdzają się do podłoża i łączą między sobą,

ale mogą też przez pączkowanie wytwarzać kolonie, a heterozooidy służą do rozrodu i ochrony ko-

mszywioły

Różne gatunki mszywiołów

lonii. Pomiędzy zooidami kolonii zanikają ścianki częściowo hub zupełnie bądź też istnieją w nich otworki umożliwiające

przenikanie płynu celomatycz-nego, a co za tym idzie — rozprowadzanie pokarmu po całej kolonii. Ciało autozooidów składa

się z kolistego (u ferę-żełnic) lub podkowiastego (u podkówczaków) lofoforu, otaczającego jamę gębową i dźwigającego czułki, z

występującego tylko u podkówczaków epistonu oraz z tułowia. Z reguły .nie przekracza ono długości -l nam. Czułki, podobnie

jak cała powierzchnia ciała, służą do oddychania. Dzięki osadzonym na ich wewnętrznej stronie rzęskom, które swym ruchem

powodują napływ wody zawierającej plankton do otworu gębowego, biorą także u-dział w wychwytywaniu pokarmu. U m. brak

jest układu krwionośnego. Zastępuje go płyn celomatyczny, krążący w poszczególnych osobnikach dzięki istnieniu w

otrzewnej orzęsionych komórek. Przewód pokarmowy jest wygięty w pętlę i kończy się. otworem odbytowym, położonym w

pobliżu jamy gębowej. Składa się on z gardzieli, przełyku i żołądka. Poza swą rolą trawienia i przyswajania pokarmu pełni

również funkcje wydalnicze. Układ nerwowy m. w związku z osiadłym trybem życia jest bardzo uproszczony. Składa się z l

zwoju nerwowego, leżącego między otworem gębowym a odbytowym, od 'którego odchodzą nerwy do czułków i pozostałych

narządów. M. rozmnażają się płciowo i bezpłciowo przez pączkowanie. Przy rozrodzie płciowym (m. są z reguły •dbojnakaimi)

jaja i plemniki zostają wydalane do jamy ciała, gdzie następuje zapłodnienie, jaja zaczynają się rozwijać i powstaje z nich larwa. U

większości m. rozwój larwy odbywa się w jamie ciała, po czym — już w pełni ukształtowana — wydostaje się ona na zewnątrz i

prawie natychmiast osiada na dnie, rozpoczynając dość skomplikowany proces pączkowania. W nielicznych przypadkach .

rozwój larwy przebiega w środowisku zewnętrznym, a swobodnie pływająca larwa nosi nazwę ->cy-fonautesa. Proces

pączkowania polega na tym, że w określonych miejscach na powierzchni kolonii tworzą się wzgórki — zaczątki pączka. Taki

wzgórek rośnie i przewęża się u nasady, ale nie dochodzi do jego całkowitego oddzielenia się i pączek pozostaje w połączeniu z

kolonią, W pączku za-

mucedo

168

wią2uje się przewód pokarmowy, zwój nerwowy i czułki, co W konsekwencji prowadzi do powstania całkowicie ukształ-

towanego osobnika, który sam zaczyna tworzyć pączki. U niektórych m., żyjących zwłaszcza w morzach strefy tropikalnej,

szybkość pączkowania jest niesłychanie wysoka: pewne gatunki mogą zaledwie w ciągu kilku godzin wytworzyć kolonię

wysokości do 2 m! Swoisty typ pączkowania wewnętrznego spotyka się u m. słodko-wodnych. U m. występuje zjawisko,

zwane przemianą pokoleń: kolonie powstają z reguły przez pączkowanie osobników wytworzonych na drodze rozrodu

płciowego, a więc obie formy rozrodu — płciowa i wegetatywna — powtarzają się cyklicznie. M. są szeroko rozsiedlone na całej

kuli ziemskiej, zarówno w morzach, jak i wodach słodkich, w granicach temperatur od —2 do +29°C. W morzach z reguły

występują w strefie przybrzeżnej do. głębokości 300 m, ale znajdowane były także nieliczne gatunki na głębokości 8000 m.

Gatunki słodkowodne żyją u brzegów wód wolno płynących lub stojących. Osiadają zwykle na twardych przedmiotach, a więc

na dnie kamienistym, żwirowatym, na zatopionych wrakach statków oraz na żywych roślinach i zwierzętach. M. mogą

powodować pewne szkody w wodociągach, w których brak jest dobrych filtrów, zatykając swoimi koloniami rury i

zanieczyszczając wodę; niekiedy stają się uciążliwe, obrastając grubymi powłokami dna statków. Obejmują rząd krę-żelnic l

podkówczaków, a w nich 12 rodzin i 4000 gatunków żyjących współcześnie oraz około 15000 gatunków kopalnych. [J.M.R.]

mucedo (Cristatella mucedo) — gatunek czułkowca z rzędu -^podkówczaków. Kolonie o-siągają długość kilku centymetrów, a

sporadycznie do 30 cm. Są one zaopatrzone w szeroką śluzowatą podeszwę, za pomocą której mogą wolno pełzać po

przedmiotach pogrążonych w wodzie, np. w stronę światła, z prędkością l—il5 mim na dzień. M. zamie-

Mucedo

szikuje wody słodkie Europy, Ameryki Północnej, wschodniej części Syberii i Palestynę. [J.M.R.]

mulik {Radix) — rodzaj mięczaków z rodziny -»-błotniarko-watych. Obejmuje gatunki, których muszla odznacza się wielką

zmiennością kształtu. Zwykle jest ona jajowata, z małą skrętką i olbrzymim ostatnim skrętem. Jej otwór przypomina zarys

ludzkiego ucha. M. imają na ogół barwę żółtawobrunatną w nieregularne ciemniejsze plamki, rzadziej .prawie czarną. Ich kształt

nie odbiega od kształtu typowego dla rodziny. Należą do najpospolitszych ślimaków wodnych całej Europy, północnej Azji i

Ameryki Północnej. W Polsce żyją 2 gatunki m. Na skutek zmienności muszli podział systematyczny tego rodzaju na gatunki gest

'utrudniony. H,

169

muszelkowce

Muszla mulika

można spotkać we wszystkich wodach naszego kraju, włącznie z przybrzeżnymi płyciznami Bałtyku. W przeciwieństwie do

błotniarki stawowej jedzą znacznie mniej żywych, zielonych części roślin, a za to więcej obumarłych i rozkładających się

substancji roślinnych. Chętnie żywią się padliną. Są żywicielami pośrednimi wielu gatunków przywr. IT.U.]

munida, długokleszcz (Munida}

— rodzaj stawonogów z sekcji

-»-pustelnikowców. Obejmują gatunki o długości ciała nie przekraczającej zwykle 8 cm. Mają odwłok dobrze rozwinięty, zgięty

w dół, lecz nigdy nie przylegający do głowotułowia, zakończony wachlarzem ogonowym. Przód głowotułowia zdobi na przedzie

długi nie ząbkowany cierń, otoczony 2 bocznymi, krótszymi cierniami. Duże oczy osadzone są na krótkich słupkach. Odnóża tu-

łowiowe I pary, znacznie dłuższe od całego ciała, wieńczą bardzo smukłe szczypce. Trzy następne pary odnóży przystosowane

są do chodzenia, a ostatnia, znacznie mniejsza para zmieniona jest w szczoteczki przeznaczone do oczyszczania powierachni

ciała. Należy

tu ponad 80 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach klimatu tropikalnego, subtropikalnego i umiarkowanego.

Zamieszkują one głębsze partie dna morskiego, występując przeważnie na głębokościach 500—2000 m. [L.Ż.]

muszelkowce (Concfaostroca) — rząd stawonogów z podgroma-dy -»-liścionogów. Mają ciało długości 3—5 mm, wyjątkowo do

17 mm, barwy brązowawej, różowawej lub zielonkawej. Jest ono bocznie ścieśnione l zamknięte w dwuklapkowym pancerzu w

kształcie muszelki. Na 'powierzchni skorupki widoczne są koncentryczne pierścienie przyrostowe, powstające w czasie

kolejnych linień. W przeciwieństwie do wszystkich .pozostałych skorupiaków u m. stare skorupki nie odpadają wraz z wylinką

w czasie Imienia, lecz przyrastają z reguły do nowej skorupki, wzmacniając ją. M. pływają za pomocą silnie rozwiniętych, dwu-

gałęzistych, wiosełkowatych czułków II pary. W skład tułowia wchodzi 10—32 segmentów zaopatrzonych w parzyste odnóża,

malejące stopniowo ku tyłowi. Każde odnóże składa się ze skrzelowej gałązki zewnętrznej oraz kilku listków wewnętrznych,

napędzających pokarm do gęby. U samicy gałązki zewnętrzne kilku środkowych odnóży przekształcone są w długie wyrostki

przytrzymujące jaja, a niekiedy także zarodki znajdujące się wewnątrz muszelki. Prawie wszystkie gatunki wiodą denny tryb

życia, podpływając- ku powierzchni tylko w okresie rozrodu. M. żywią się głównie mikroskopijnymi glonami. Są to mieszkańcy

drobnych, przeważnie okresowo wysychających zbiorników wodnych.

musilowce

170

Znanych jewt około 300 gatunków m., roaprzełtrzenionycfa na wszystkich kontynentach, szczególnie w strefie tropikalnej i

subtropikalnej. W Polsce skorupiaki te pojawiają się na ogół tylko w nielicznych zbiornikach słodkowodnych. Do pospolitszych

przedstawicieli m. w naszym kraju należy <hdo-bosznik. [L.Ż.]

musalowce (Conchifera) — pod-typ -»-mięczaków obejmujący więfeszoiść przedstawicieli tej grupy. Ponieważ poszczególne

gromady m. różnią się między sobą ogromnie, pozostaje tylko budowa muszli jako cecha odróżniaj ąca m. od obunerw-ców.

Muszla m. jest pojedyncza (u małżów wtórnie dwu&lapo-wa), złożona z 3 warstw — zewnętrznej, organicznej, zbudowanej 2

tzw. konchioliny, środkowej, zwanej porcelanową lub pryzmatyczną, l wewnętrznej, zwanej perłową. Dwie ostatnie utworzone

są z węglanu wapnia w postaci aragonitu, z niewielką tylko domieszką kon-chioliny. U m. (z wyjątkiem jednotarczowców) układ

nerwowy składa się z dobrze rozwiniętych zwojów i pni nerwowych. Należy tu 5 - gromad:

jednotarczowce, ślimaki, małże, łodkonogi i głowonogi. [T.U.]

myksobolus (Mi/a-obolus pfeife-ri) — gatunek pierwotniaka z gromady ->Myxosporidia. Z połkniętych przez rybę spór m.

wydostają się amebule, •które przenikają do mięśni. Z ame-bul przez przyrost cytoplazmy i zwielokrotnienie jąder wytwarzają

się ogromne -*plaz-modia. Zostają one otorbione przez tkankę łączną ryby i przybierają postać sporych guzów, do 7 mm

średnicy. Guzy te tworzą wypukłości dobrze widoczne na powierzchni ciała ryby. Ulegają one łatwo mechanicznym

uszkodzeniom wówczas, kiedy ryba ociera się o przedmioty podwodne. Dzięki temu spory, które rozwijają się wewnątrz

plaamodiów, wypadają do wody, a poraniona ryba zdycha, bądź ataje się łatwą zdobyczą innych zwierząt. Spory ra. o średnicy

12—20 [im otoczone są grubą otoczką. We wnętrzu każdej spory znajdują się 2 komórki biegunowe oraz dwujądrowa amebula.

M. jest pasożytem wielu ryb ałodko-wodnych oraz może powodować znaczne straty w rybosta-nie. [A.J.K.]

mysz morska -^-złotorunka.

Myxosporidl» — gromada pierwotniaków z podtypu -*apo-JOWCÓW pełzakowatych. Charakteryzuje je występowanie

wielokomórkowych spór o l—4

Spora przedetawiclela Myxosport-dia

l — komórki tworzące otoczkę spory; 2 — dwujądrowa amebula; 3 — torebka biegunowa ze skręconą nicią biegunową; 4 — jądro ko-

mórki biegunowe j; 5 — wieczko Bpory

torebek biegunowych. Są pasożytami wyłącznie niższych kręgowców, zwłaszcza ryb. Niektóre gatunki M. znajdowano w

płazach i gadach. Znanym przedstawicielem tej gromady jest myksobolus. [A.J.K.]

171

najada

nadeczolk stawowy (Spongilla lacwtris) — gatunek gąbki z rzędu -*gąbek krzemorogo-wych. ^wykle koloniiJny. Tworzy okazy

krzewiaste, gałęzi-ete, rzadziej .bryłowate. Ich szkielet zbudowany jest z gładkich igieł krzemionkowych, zlepionych flponginą.

N.s. roś-' nie do wysokości l m. Rozród trwa od maja do lipca. Z zapłodnionych jaj rozwija się larwą -iparenchymula. Od lipca do

września trwa okres tworzenia się ^-gemmul, których .powstaje w l osobniku do 200 sztuk. NA. spotyka się w stawach, jeziorach

i wolno płynących rozlewiskach rzek. Jest szeroko rozieiedlony aż po strefę arktyczną. W górach dochodzi do wysokości 2000 m

n.p.m. W Polsce wszędzie pospolity (Tabl. III). [JJM.B.].

nadwiciowce (Hypermastigida) — rząd pierwotniaków z pod-gromady -*wiciowców zwierzęcych. Mają wiele (u niektórych

gatunków nawet kilkaset) wici zgromadzonych w przedniej części ciała w postaci okrężnych wieńców lub podłużnych rzędów.

Ciałka podstawowe wici łączą się ze sobą. za pomocą białkowych włókienek usztywniających. Jądro jest pojedyncze. U

niektórych gatunków wykryto procesy płciowe. Wszystkie gatunki są pasożytami przewodu pokarmowego owadów. Większość

n. występuje w jelicie różnych termitów. Jedynym spotykanym na terytorium Polski n. jest Lophomonas blattarum, który

pasożytuje w jelicie karalucha. [A.J.K.]

nag-oskrzelue (.Nudibranchia) — rząd mięczaków z podgromady

-ł-tyłoskrzelnych wyróżniający się całkowitym zanikiem płaszcza, muszli i pierwotnego skrzela. Na całej stronie grabietoweij

'mają liczne wyro-siUki steóme, funkcjonujące jako ekrzela, nieraz rozgałęzione i fantazyjne w kształcie. Zamieszkują wody

przybrzeżne wszystkich mórz świata, żywiąc się przeważnie pokarmem zwierzęcym. Reprezentuje je m-in. dendronotus i

natcheł-nik. IT. U.]

najada (Nais) — rodzaj pierścienic z rodziny Naididae, z gromady -»skąposzczetów. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone,

o niewielkiej liczbie segmentów, 'bezbarwne, szarobrunatne lub żółtawe. Długość ich wynosi kilka do kilkudziesięciu

milimetrów. Mają szczecinki rozmieszczone podobnie jak u rureczników na 'poszczególnych • pierścieniach w 2 pęczkach

grzbietowych i 2 torzusznych, co uznawane jest za cechę pierwotną. Rozmnażają eię najczęściej bezpłciowo przez podział lub

pączkowanie, w wyniku czego tworzą się często łańcuchy osobników. U niektórych występuje co kilka pokoleń bezpłciowych

jedno płciowe. Wiele gatunków jest szeroko rozprzestrzenionych. N. żyją wyłącznie w wodzie, głównie w wodach

śródlądowych, w tym tafeże w -bardzo małych zbiornikach (stawach, kałużach), oraz w ujściach rzek Europy i Ameryki.

Występują wśród roślinności przybrzeżnej, w szlamie lub prowadzą nekto-niczny tryb życia. Żywią się mikroorganizmami i

drobnymi zwierzętami wodnymi. Niektóre są homensalami w kolo-

najeiak skalny

172

niach mszywiołów i gąbek. Gatunki rodzaju n., a także wiele gatunków innych rodzajów w obrębie rodziny Ndtdtdae, są

morfologicznie bardzo do siebie podobne przy jednoczesnej dużej zarrieności cech taksonomicznych w obrębie gatunku, co

stwarza znaczne trudności przy oznaczaniu. Niektóre gatunki rozróżnia się jedynie po długości szczecinek włosowatych oraz

przez określenie sto-»unku długości szczecinek igiełkowatych do szczecinek włosowatych. [M.G.l

najezak skalny (Paracentrotus Iroidus) — gatunek szkarłupnia z rzędu -*-najeżykowców? Ma kształt kuli spłaszczonej silnie

od spodu, o średnicy do 6 cm. Jest barwy ciemnozielonkawej lub fioletowej. Pokrywają go niezbyt gęsto rozmieszczone kolce

długości do 3 cm. Płytki ambulakralne mają po 5 par otworków dla nóżek ambula-kralnych. N. s. żyją w burzliwym środowisku

morskim na głębokości do 30 m, w wywierconych przez siebie zagłębieniach skalnych, lub też wspinają się po roślinach

porastających dno morskie. Chętnie maskują się fragmentami glonów. Są bardzo pospolite na płytkim skalistym dnie Morza

Śródziemnego i przyległych częściach Atlantyku, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży afrykańskich. Ich dojrzałe gruczoły rozrodcze

stanowią cenny przysmak, zjadany w stanie surowym, w związku z czym n. s. bywają często poławiane w celach kon-

sumpcyjnych. Dają się łatwo hodować w akwarium morskim. [L.2.1

najeżyk zielony (Stonefi/locen-

trotus droebac/liensis) — gatunek szkarłupnia z rzędu ->.na-jeżykowców. Ma kształt półkuli o średnicy do 9 cm. Zabarwienie

powierzchni ciała i kolców jest zielone. Liczne i krępe kolce dochodzą do 2 cm długości. Płytki arobulakralne mają po 5 par

otworków dla nóżek ambulakralnych. N. z. zamieszkują skaliste płytkie dno strefy pływów, a także głębsze partie dna morskiego

do głębokości ,1200 m. Są pospolite i szeroko rozprzestrzenione w morzach arktycznych i subarktycznych. Bywają, często

zjadane przez ryby denne, zwłaszcza płastugi. Mają także znaczenie użytkowe. Ich roczne odłowy osiągają 30—40 000 ton.

[L.2.]

najeżykowce (Camarodonta) — rząd sizkarłupni z podgromady -»jeżowców regularnych. Mają kształt słabo spłaszczonej kuli o

średnicy od kilku centymetrów do ponad 20 cm. Są pokryte licznymi, krótkimi, dość masywnymi kolcami, u niektórych

gatunków o maczugowa-tym kształcie. Pomiędzy kolcami występują 4 typy pedi-cellarii oraz zdolne do znacznego wydłużania-

się nóżki ambulakralne. N. łażą przy zgodnej współpracy kolców, nóżek ambulakralnych, a często także zębów służących do

chwilowego przytrzymywania się przedmiotów leżących na dnie. Zęby zaopatrzone są w podłużną listewkę w postaci kilu oraz

objęte silnie rozwiniętymi belecz-kami latarni Arystotelesa, tworzącymi charakterystyczne sklepienie. N. zamieszkują

wszystkie morza pełnosłone, najliczniej — morza strefy tropikalnej. Szereg gatunków (mań. jeżowiec jadalny i na-jeżak skalny)

ma duże znaczenie użytkowe. [L.2.]

naklutek (Millepora) — rodzaj jamochłonów z rzędu -wstuł-

173

namulek

biowców, zaliczany dawniej do grupy tzw. ->-hydrokorali. Reprezentujące go gatunki tworzą duże, rozgałęzione kolonie o

wapiennym szkielecie, przypominające kolonie -wkorali madreporowych. Szkielet n. powstaje przez nasycanie kuti-kuli złogami

węglanu wapniowego. W drobnych otworkach tkwią 2 rodzaje .polipów: odżywcze i (wokół nich) obronne. Parzydełka tych

ostatnich mogą dotkliwie oparzyć również człowieka. Gatunki tego rodzaju są szeroko rozprzestrzenione w wodach morskich

obu półkul. (Tabl. IV). [Z.S.]

nakrytka (Crepiduld) — rodzaj mięczaków z rodziny Calyp-traetdae, z rzędu -»-jednoprzed-sionkowców. Muszle n. długości do

5 cm mają kształt połówki jaja. Dolna, skierowana do podłoża powierzchnia muszli jest lekko wklęsła. Mniej więcej połowę tej

powierzchni zajmuje otwór. Wieczka brak. N. spotyka się w przybrzeżnych wodach morskich, siedzące na skałach, kamieniach

lub muszlach, często po kilka, jedna na drugiej. Wiodą skrajnie nieruchliwy tryb życia. Nie przyrastają jednak ani .nie

przymocowują się na stałe do podłoża. W zasadzie są zdolne do poruszania się przez całe życie, ale od osiągnięcia dojrzałości

płciowej w ogóle nie ruszają się z miejsca. Wobec tego odżywiają się metodą właściwą większości zwierząt osiadłych,

odfiltrowując z wody najdrobniejsze organizmy planktonowe, głównie okrzemki. Używają do tego swego dużego skrzela,

pokrytego nabłonkiem migawkowym. Pobierają więc ten sam pokarm i w ten sam sposób, co wiele -t-małżów, a m.in. -^.ostrygi.

Ponieważ n. występują nieraz

masowo, osiedlają się w ławicach ostryg i filtrują skuteczniej od nich, są poważnym konkurentem pokairmowym l powodują

znaczne szkody w gospodarce ostrygowej. Jeden z pospolitszych gatunków — Crepidula fornicata — pochodzi z atlantyckich

brzegów Ameryki, gdzie znana była od dawna z hamującego wpływu na wzrost ostryg. Zawleczona około 1880 z

importowanymi ostrygami •do Anglii rozpowszechniła się po ławicach tych małży u brzegów Europy. N. w trakcie rozwoju

osobniczego zmieniają płeć. Młodsze osobniki są samcami, później, gdy rosną dalej, gonada ich zaczyna wytwarzać jaja, tak że

duże okazy stanowią wyłącznie samice. We wspomnianych "stosach" kilku n. na dole siedzą zawsze duże samice, pośrodku

sztuki średniej wielkości, będące w trakcie zmiany płci, a na szczycie — małe samce. N. w liczbie .kilkunastu gatunków są

rozpowszechnione we wszystkich morzach pełnosłonych. [T.U.]

nalepian -^piaskówka.

namiastek (Oxyptila) — rodzaj stawonogów z rodziny ukośni-kowatych (ThomtStdae), z po<-rzędu -»pa jaków wyższych. Je-

go przedstawiciele są doić rzadfeo spotykani, a biologia ich jest prawie nieznana. Występują wśród traw i w ściółce leśnej, w

miejscach o różnej wilgotności i nasłonecznieniu. Jł. reprezentuje w Polsce 9 gatunków. [J.P.]

namulek (Lithoglyphus naU-coides) — gatunek mięczaka z rodziny -+-wodożytkowatych. Ma muszlę kulistawą, grubo"

scienną, wysokości do 10 mm. Żyje w rzekach, przebywając

narząd Cuvier»

174

w miejscach o słabym prądzie, na płytkim dnie mulistym lub na kamieniach i palach. Do połowy XIX w. zamieszkiwał po-

łudniowo-wschodnie kraje Europy po dorzecze Dniepru i Dunaju. Od tego czasu, zapewne na skutek przekopania kanałów i

nasilenia żeglugi śródlądowej, rozprzestrzenił się na zachód i północ, docierając do Belgii, Holandii i Francji. U nas aa niżu jest

dość pospolity. [T.U.l

narząd Cuyiera ->strzykwy.

nasadoocme (Basommatopho-ra) — rząd mięczaków z pod-gromady ->-płucodysznych. Odznaczają się obecnością l pary

niewciągalnych czułków i oczami położonymi u nasady czuł-ków. Są przeważnie słodko-wodne, rzadko lądowe. Zalicza się •do

nich szereg rodzin, m.in. błotniarkowate i zatoczkowa-te. [T.U.]

nasięMorca (DroOTtd) — rodzaj stawonogów z sekcji -»ikrabów. Obejmuje gatunki o pancerzu twardym, okrągławym, gęsto

owłosionym. Ma on krawędź czołową nieco wysuniętą, z 2 ząbkami o zaokrąglonych wierzchołkach. 2 tylne pary odnóży

kroranych są niewielkie, zakończone haczykowatymi pazurkami. Wznoszą się ku górze i służą do przytrzymywania gąbek lub

kolonialnych żachw, którymi się n. zwykle maskują. W miarę wzrostu krabów wyszukują one sobie odpowiednio większych

symbiontów. N. wybierają przeważnie gąbki obrastające okrągławe kamienie, wycinając z mich owalny kawałek, potrzebny do

pokrycia całego pancerza. Następnie wciskają sobie gąbki ze zwróconymi otworami wyciekowymi do góry odciętą powierzchnią

na grzbiet Ma to ogromne znaczenie^efeologiczne, niejadalna bowiem gąbka chroni kraby przed widoma naturalnymi wrogami,

nawet takimi jak ośmiornice. N. reprezentują Ijćzne gatunki, szeroko rozsiedlone na płytkim dnie tropikalnych i subtropikalnych

mórz. [L.2.]

nasrożeń, lambrus (Partenops)

- rodzaj stawonogów z sekcji

-^.krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 4 cm, kształtu szerokiej gruszki z zaostrzoną krawędzią czołową. Ich

szczypce są potężne i silnie wydłużone. Niemal całe ciało jest usiane tępymi kolcami, które na szczypcach Układają się w

podłużne krawędzie. N. żyją na piasku i żwirze muszlowym na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Reprezentuje je szereg

gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, a także subtropikalnych. [L.2.1

nassa (Nassa) — rodzaj mięczaków z rodziny Nassidae, z rzędu -^.jednoprzedsionikow-ców. Obejmuje kilkanaście gatunków,

których muszle maga wysokość 2—3 cm, są jajowato-

-wieżyczkowate, grubościenne, o powierzchni pokrytej licznymi drobnymi żeberkami. N. zamieszkują północne morza eu-

ropejskie. Żyją na niegłębokim dnie piaszczystym. Zwykle poruszają się po okolicy, ryjąc tuż pod powierzchnią dna i wy-

stawiając na wierzch wydłużoną rynienkę, uformowaną przez płaszcz, zwaną syfonem. Przez syfon wciągają wodę do jamy

płaszczowej i w ten sposób oddychają, a zarazem dowiadują się zmysłem chemicznym, czy w okolicy nie ma ewentualnej

zdobyczy — wie-

natchemik

loszczetów, małżów, padliny. Zmysł chemicziny jest u nich tak czuły, że wykrywają pokarm z odległości ok. 30 m, po czym

pełzną w jego stronę, kierując się pod prąd, tak jak lądowe drapieżniki podchodzące zwierzynę .pod wiatr. Prawdopodobnie

najgroźniejszym wrogiem n. są rozgwiazdy. Na zbliżenie się tych drapieżników reagują niezwykle gwałtowną ucieczką w sposób

trochę przypominający reakcję -».skrzy-delnika. Podskakują i fikają kilka szybkich koziołków, co najczęściej usuwa je z pola

bezpośrednio zagrożonego. Muszle aa. są używane do wyrobu tanich naszyjnikowi pamiątek znad morza. [T.U.] '

nastrzępka (.Emarginula) — rodzaj mięczaków z rzędu -^dwu-przedsiookowców. Muszla n. nie jest skręcona i ma kształt

stożkowatej czapeczki z wydłużoną podstawą, długości li— —6 om. Od przedniej krawędzi muszli ku tyłowi biegnie w

płaszczyźnie symetrii wąskie, szczelinowate wcięcie. Jest ono homologiczne szczelinie w muszli ->pleurotomarii i -»-belero-fona:

N. zachowują jeszcze częściowo pierwotną symetrię dwuiboczną — w ich jamie płaszczowej znajdują się 2 skrzela równej

wielkości. N. zamieszkują wody przybrzeżne peino-słonych mórz strefy subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją na skałach, do

których przyczepiają się mocno szeroką, przyssawkowatą nogą. Powolne i nieruchliwe, żywią się najdrobniejszymi glonami,

zdrapywanymi tarką z powierzchni skał. [T.U.]

oaszyjka (.Natica) — rodzaj mięczaków z rzędu -+dwu-przedsionkowców. Muszla n., o wysokości 2—10 cm, jest

kształtem zbliżona do kun, zwykle jednobarwna łub delikatnie cieniowana, o gładkiej, lekko błyszczącej powierzchni. Otwór

muszli zamyka cienkie wieczko konchiolinowe lub nieco grubsze, zwapniałe. Na żywym ślimaku 'widać tylko niewielką część

muszli, gdyż jest ona w dużym stopniu okryta grubymi, mięsistymi płatami płaszcza. Liczne gatunki 'n. zamieszkują wszystkie

morza o pełnym zasoleniu. Żyją niegłę-boko na dnie piaszczystym, zwykle ryjąc pod powierzchnią dna. Są to groźne drapieżniki,

żywiące się prawie wyłącznie małżami, a częściowo także ślimakami. Napotkawszy zdobycz, przytrzymują ją- nogą i

rozpoczynają wiercenie otworu w muszli ofiary. Używają do tego przede wszystkim zębów tarki, ale również kwaśnej wy-

dzielmy odpowiedniego gruczołu. Gdy po paru godzinach pracy otwór jest gotów, n. wsuwa przezeń swój ryjek do wnętrza

muszli i tarką wyjada ciało. Otwory wykonane przez n. można rozpoznać bezbłędnie, gdyż są idealnie koliste, lekko zwężające

się w głąb i mają średnicę kilku milimetrów. Często widuje się takie otwory w muszlach wyrzuconych przez morze, zwłaszcza w

muszlach małżów. Wszystkie większe gatunki n. są spożywane przez ludzi. [T.U.]

natchetoik (Plewóbranchus) — rodzaj mięczaków obejmujący najbardziej pierwotne gatunki z rzędu -»oagoskrzelnych. Ich

prymitywizm przejawia się m.in. w tym, że mają muszlę, której brak u pozostałych na-goskrzelnych. Muszla ta jest mała,

szczątkowa i całkowicie ukryta pod płaszczem. N. przypominają z wyglądu żółwia, bo fcb całe ciało okrywa płaszcz

nawleró

176

177

neopilina

podzielony na duże i stosunkowo twarde płyty, wzmocnione wewnątrz igłami wapiennymi. 1'ylko z przodu przez otwór w 3

łaszczą wystaje głowa z parą 3,zułków. N. (w zależności od ?»tuniku) osiągają rozmiary 6—

—20 cm długości. Są zwykle iość 'kolorowe, przy czym tarcze płaszcza mają inną barwę niż cieńszy płaszcz między nimi, co

daje charakterystyczny rysunek w postaci siatki. N. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Pełzają po

dnie .piaszczystym i mulistym na niewielkich głębokościach lub pływają za pomocą falistych ruchów nogi. Podobnie do innych

nagich i bezbronnych ślimaków morskich wydzielają śluz O właściwościach odstręczających ewentualnego napastnika. W skład

śluzu wchodzi min. kwas siarkowy. Można niekiedy zaobserwować, jak ryba drapieżna wypluwa n. 'pospiesznie, jeszcze

szybciej, niż go chwytała. [T.U.l

nawieró (Limnoria limnoriłłri)

— gatunek stawonoga z rzędu

—ł-równonogów. Ma ciało długości do 5 mm, wydłużone i

Niwierć

zdolne do zwijania się w kulkę, białawe wa żółtawoszare, cienano nalo-apiane. Za pomocą silnych, dłutowatych żuwa-czek draży

chodiniki w drewnie o jpębokości 2—5 cm, wyrządzając nierzadko wielkie szte0dy w budownictwie morskim. Działalność swą

'rozpoczyna na głębokości około 20 om 'poniżej średniego poziomu wody w czasie przypływu. Atakuje także gumowe powłoki

kabli podmorskich. Potrafi nieźle pływać, 'przenosząc się w razie potrzeby na nowe podłoże. Jest gatunkiem niemal

kosmopolitycznym, wymaga je-dnak środowiska o zasoleniu co najmnieg 15%o. [L.2.]

nawigator -^skrzypek.

nawodnik rzeczny (Ephydatia flwiatiiis} — gatunek gąbki z rzędu -»gąbek krzemorogo-wych. Ma znuenny pokrój ciała, zależny

od podłoża, najczęściej w kształcie płaskich, różnej grubości powłok z tępymi, palczastymt wyrostkami. Często obrasta

zwisające w wodzie korzenie i pędy roślin. Powierzchnia jego ciała jest śliska. N.rz. osiąga wysokość około 60 cm. Ma barwę

żółtopło-wą, szarą, a czasem od strony nasłonecznionej zieloną, którą nadają mu glony występujące w komórkach jego organizmu.

Okres rozrodu trwa od marca do czerwca. Z zapłodnionych jaf powstaje larwa -*paren-chymula. Od kwietnia do września n.rz.

wytwarza 50—70 ->-gemul. Jest szeroko rozprzestrzeniony w wodach słodkich Europy, Azji, północnej Afryki i Ameryki

Północnej. W Polsce pospolity, zwłaszcza na nizinach. [J.M.K.]

neftyda (Nephthys) — rodzaj pierścienicy z rodziny Neph-

thydidae, z pc>dgromady ->-wie-loszczetów wędrujących. Jego przedstawiciele rt\ajq ciało wydłużone, o dużej liczbie se-

gmentów. Osiągają długość w granicach 25—250 mm. Kyjek jest silnie wykształcony. Pomiędzy dwoma rozgałęziemiami

parapodiów znajdują się nitkowate, spiralnie zwinięte skrze-la. Szczecinki z przodu ciała są krótkie i mocne, z tyłu — dłuższe,

delikatniejsze z drobnymi, ząbkowanymi płytkami. Gatunki z rodzaju n. żyją w przybrzeżnej strefie mórz, zwykle na głębokości

5—15 cm, zagrzebane w piasku lub w mule. Potrafią na ogół dobrze pływać. Są drapieżne. Żywią się drobnymi organizmami mor-

skimi. W rejonie Bałtyku i Morza Północnego znaleziono 6 gatuników n. [M.G.]

Negleria eruberi — gatunek pierwotniaka z rzędu -»wicio-wcopełzaków. Występuje w 2 postaciach różniących się od siebie.

Jedną z nich jest postać typowego pełzaka, drugą — wiciowiec o 4 wiciach. Przejście jednej formy w drugą można wywołać

doświadczalnie, zmieniając odpowiednio skład jonowy środowiska. Na przykład można wpłynąć na pełzaka, by wciągnął swoje

ni-bynóżki i wytworzył wici wraz z ich ciałkami podstawowymi, słowem — przekształcił się w wiciowca. [A.J.K.]

Nematorhyncha -yobleńce.

neopilina (Neopilina) — jedyny żyjący obecnie rodzaj mięczaków z gromady ~>-jednotar-czowców. Uważano, że gromada ta

wymarła pod koniec ery paleozoicznej. Dopiero w 1952 duński statek badawczy "Gala-thea" wydobył żywe n. z głębokości

3570 m na Pacyfiku,

12 Bezkręgowce

niedaleko brzegów Kostaryki. Opisano je pod nazwą gatunkową Neopilina galatheae w 1957. W 2 lata później opisano drugi

gatunek — Weopilina ewingi — złowiony w 1958 na głębokości 5820 m w Bowie Atakamskim przez amerykański statek

"Vema". N. przypominają ślimaka z czapeczko-watą muszlą długości około 3 cm. Mają głowę opatrzoną parą płatów skórnych,

tzw. ża-gielków, i parą czułków oraz szeroką nogę o podeszwie prawie kolistej. Już w wyglądzie zewnętrznym uderza obecność

5 (u Neopilina galatheae) lub

6 par skrzel (u Weopilina ewingi). W budowie wewnętrznej stwierdza się metameryczne ułożenie 8 par nerek, 8 par mięśni

wciągaczy nogi i 10 par spoideł nerwowych. 2 pary gonad, a w sercu para komór i 2 pary przedsionków — to również cechy dla

mięczaków nietypowe. Muszla n. ma strukturę charakterystyczną dla -ł-muszlowców, tzn. składa się z 3 warstw:

konchiolinowej, porcelanowej i perłowej, natomiast ich układ nerwowy przypomina układ nerwowy -».obu-nerwców. Jest on

zbudowany z pasm tkanki nerwowej nie zróżnicowanych na zwoje i pnie. Składa się z obrączki okołoprzełykowej iż 2 par pasm

— bocznych i nożnych. W gardzieli leży typowa tarka. N. isą rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie zachodzi u nich na zewnątrz

organizmu. Odkrycie n. i poznanie ich budowy rzuciło wiele nowego światła na pochodzenie i systematykę mięczaków.

Jednotarczowce o-kazały się odrębną, niezmiernie prymitywną gromadą nau-szlowców, wykazującą jeszcze liczne podobieństwa

do ot»u-nerwców. Z metamerycznego ułożenia wielu narządów n.

neptunik sargasowy

nietetórzy 'badacze wnioskują, że mięczaki pochodzą od przodków o segmentalnej budowie ciała.. O trybie życia n. wiadomo

niewiele. Przypuszczalnie są one niało ruchliwe i żywią się organicznymi składnikami głębinowego mułu radiolario-wego. [T.U.]

neptuniit sargrasowy (Neptunus sayi) — gatunek stawonoga z sekcji -».krabów. Ma glowotu-łów o •długości do 3 cm, szeroki, z

10 bocznymi ząbkami, z których ostatni jest wyraźnie większy od 'pozostałych. Ostatnia para odnóży krocznych jest

wilosełkowata. Odwłok samca ma kształt zbliżony do trójteąita. Szczypce zdobią wyraźne listewki i kilka cierni. N. s. żyje

wśród pływających glonów w Atlantyku oraz Oceanie Indyjskim. [L.Ź.]

nerozaa —-homarzec.

nereldy (Nereidae) — rodzina pierścienic z podgromady

->.wieloszczetów wędrujących. Mają ciało wydłużone, zwykle mniej lub więcej grzbietowo-

-brzusznie spłaszczone, zwężające się ku tyłowi. Zabarwienie strony grzbietowej jest żółtobruna-tae, czerwone lub zielonkawe.

Długość ciała wynosi od kilku do 80 cm, najczęściej około 10 cm. Na prosto-mium znajdują się 2 krótkie czulki, 2 płatowate

głaszczki oraz 2 pary oczu o skomplikowanej 'budowie. W pobliżu otworu gębowego występują 2 pary -wąsów przyustnych.

Wysuwalna gardziel, tworząca ryjek, zaopatrzona jest w 2 chi-tynowe szczęki i chitynowe ząbki. Poszczególne gatunki n. różnią

się układem i wielkością ząbków w gardzieli, długością wyrostków głowowych, kształtem parapodiów oraz

kształtem prostopnuim. N. rozmnażają się wyłącznie płciowo. U niektórych/gatunków mogą występować/ zarówno formy rozd-

detaolHCiowe, jak i obu-płciowe. /Larwy są pelagiczne (-*itroc)26fora) lub żyją na dnie, ponadto u niektórych gatun-ków^

Występuje postać -»-hete-rorfereis. N. poruszają się pełznąc po dnie morskim lub drążąc w nim chodniki, które utwardzają,

wyściełając wydzieliną parapodiów. Wydzielina ta służyć'może także jako sznur kierunkowy, ułatwiający powrót do norki. N.

występują zarówno na dnie głębszych, jak i płyhszych' partii wielu mórz, w strefie pływów, a poza tym w ujściach rzek, a nawet

jako formy lądowe w wilgotne") glebie. Są na ogół organizmami stenohalinowyimi. W Bałtyku i w Morzu Północnym występują

niemal wyłącznie euryha-linowe gatunki, m.in najpospolitszy Nereis dwersicolor oraz Nereis pelagica i Nereis dume-rili. N.

odżywiają się cząstkami organicznymi i drobnymi roślinami, a niektóre są drapieżne. Zwierzęta te stanowią istotny składnik

pokarmu wielu zwierząt morskich, przede wszystkim ryb, stąd w ZSRR przed kilkunastu laty dla polepszenia zasobów

pokarmowych jesiotra przeniesiono z Morza Azowskiego do Morza Kaspijskiego kilkadziesiąt tysięcy okazów Nereis succinea,

aby się tam zaaklimatyzowały i rozmnożyły. W Japonii, w okresie masowego rozrodu Nereis japonica, kiedy roje osobników

tego gatunku podpływały pod powierzchnię wody, odławiano je i używano jako nawóz. (Tabl. X). [M.G.]

nerita (Wenta) — rodzaj mięczaków z rzędu -»dwuprzed-sionkowców, blisko sipoikrew-

nicienie

niony z naszą -t-rozdepką i do niej podobny. Orubościenna muszla n. długości l—3 cm ma kształt zbliżony •do półkuli lub

połówfai jajka. Otwór zamyka półkoliste, grube wieczko, opatrzone od wewnątrz wyrostkiem służącym do przyczepu mięśni. N.

zamieszkują przybrzeżne wody pełnosłonych mórz strefy gorącej i ciepłej. Żyją przeważnie w strefie pływów na dnie skalistym,

żywiąc się różnymi roślinami, od okrzemek aż do trawy morskiej Thalassia włącznie. [T.U.]

nerkowiec (Dioctophi/ma rena-le) — gatunek obleńca z rodziny Dioctophymatidae, z gromady -^nicieni. Pasożytuje jako postać

dojrzała głównie w prawej 'miedniczce nerkowej i jamie brzusznej, a czasami piersiowej, w pęcherzu moczowym i w innych

narządach wielu ssaków (psa, kota, wilka, foki, świni, konia, szczura, człowieka). Samiec dochodzi do 45 cm długości, samica zaś

— do 103 cm. Jaja n. wydostają się z moczem na zewnątrz. Po zjedzeniu jaj przez ->-dżdżownicz-kę wylęgają się z nich larwy,

które przedostają się do naczynia krwionośnego brzusznego. Żywiciel ostateczny zaraża się zjadając zarażonego skąpo-szczeta.

Drugim żywicielem pośrednim (który jednak nie jest konieczny do zamknięcia cyklu rozwojowego n.) bywają ryby. Pasożyt,

zanim dostanie się do miedniczki nerkowej ssaka, przebywa pewien czas w jego wątrobie i jamie brzusznej. Do miedniczki

nerkowej dostaje się czynnie, drążąc miąższ nerki. Po wniknięciu n. do miedniczki miąższ nerki na skutek ucisku ulega- stopnio-

wemu zanikowi, aż wreszcie pozostaje sama torebka nerkowa. [M.S.]

nękawka (Anźlocra) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 5 cm długości, o ciele

spłaszczonym i często asymetrycznym. Ich drobna, z przodu zwężona głowa ma po bokach niezbyt duże, ciemno-brunaitne

oczy i krótkie czułki. Odnóża zakończone są haczykami służącymi do przytwierdzania się do skóry ryb. N. szczególnie często

osiedlają się w jamie gębowej i skrzelowej gospodarzy. Są hermafrodytami, przy czym dojrzewają najpierw jako samce, a

następnie przekształcają się w samice. Do n. 'należą nieliczne gatunki występujące w ciepłych morzach. [L.2.]

nicienie (Wematoda) — gromada z typu ->obleńców, zawierająca około 10000 znanych gatunków. Mają kształt wydłużony, a

długość ich wynosi zwykle 0,2 mm—l m. Ciało okrywa oskórek, pod którym znajduje się syncytialna hypo-derma, tworząca 4

podłużne, uwypuklające się do wewnątrz wałki. Pod hypodermą leży jedna warstwa podłużnych włókien mięśniowych. Oskó-

rek, hypodermą i warstwa mięśni tworzą tzw. wór skór-no-mięśniowy. Pierwotną jamę ciała, wewnątrz 'której rozmieszczone są

narządy wewnętrzne, wypełnia wodnisty płyn nadający n. pewną sprężystość i elastyczność. Otoczony wargami otwór gębowy

prowadzi do mięsistej gardzieli, wysłanej grubą warstwą oskórka. Dzięki skurczom odpowiednich mięśni gardzieli działa ona jak

pomipa ssąco-tłocząca; Gardziel może w swojej przedniej części tworzyć torebkę gębową. Światło gardzieli ma w przekroju

kształt trójkąta. Następnym odcinkiem przewodu po-

nicienie

niedzwiadnik

karmowego jest cienkościenne jelito środkowe, zbudowane z l warstwy cylindrycznych komórek nabłonkowych. W komórkach

tych gromadzą się substancje pokarmowe, przede wszystkim glikogen, będący głównym energetycznym materiałem zapasowym

n. Ostatni odcinek przewodu pokarmowego stanowi krótkie jelito tylne. 2 boczne, ślepo zakończone z jednej strony przewody,

przebiegające w bocznych wałkach hypodermy, pełnią funkcję układu wydalniczego. Przewody te łączą się w przedniej części

ciała we wspólny krótki przewód, otwierający się na zewnątrz nieco z tyłu za otworem gębowym. Mogą one ulegać różnym

modyfikacjom. Nierozpuszczalne produkty przemiany materii gromadzone są w fagocytamych komórkach gwiaździstych. U n.

wyróżnia się 2 główne ośrodki koncentracji układu nerwowego:

większy, w okolicy gardzieli, tworzący obrączkę okołogar-dzielową, i mniejszy, w okolicy odbytowej. Ośrodki te są połączone

biegnącymi podłużnie pniami nerwowymi, z których najczęściej wyróżnia się pnie:

grzbietowy, brzuszny i boczne. U wolno żyjących n. morskich spotyka się większą liczbę pni podłużnych — 5 lub 6 par. Z

narządów zmysłów występują brodawki czuciowe znajdujące się na wargach oraz tzw. narządy naboczne, uważane za

chemoreceptory. Nie wyjaśniona jest dotychczas rola gruczołów przyogonowych, występujących u części n. Inne gruczoły,

otwierające się na końcu ogona, wydzielają lepką sub-łtancję ułatwiającą przyczepianie się do podłoża. Poza nielicznymi

wyjątkami dzieworództwa i hermafrodytyzmu n. są rozdzielnopłciowe, często

z dymorfizmem płciowym. Samce są zwykle mniejsze i mają zagięty ogon, który może być zaopatrzony w torebkę kopulacyjną.

Układ rozrodczy żeński rozpoczyna się szparą sromową, która prowadzi do krótkiej pochwy. Od pochwy odchodzą 2 cewki

(wyjątkowo l) macicy, rozchodzące się w przeciwnych kierunkach lub kierujące się do przodu, a czasem ku tyłowi ciała. Cewki

maciczne przechodzą w jajowody, a te w jajniki. Samce większości n. mają nieparzyste jądro, od którego odchodzi na-sieniowód

zakończony przewodem wytryskowym wpadającym do jelita tylnego (steku), tuż przed odbytem. Narządy kopulacyjne

stanowią 2 szczecinki, umieszczone w torebce powstającej z uchyłków ściany steku. N. są na ogół jajofodne. Tylko u nielicznych

gatunków już w ciele samicy z jaj wylęgają się larwy. Rozwój n. jest zazwyczaj prosty. Istnieją jednak grupy systematyczne wy-

magające do swego rozwoju żywiciela pośredniego. W rozwoju pozazarodkowym rozróżnia się 5 stadiów, wyznaczonych przez

4 linienia. Każde stadium charakteryzuje się odpowiednim rozwojem zawiązka płciowego, a u niektórych n. różną budową

gardzieli. Typowa dla n. jest stała liczba komórek oraz brak zdolności regeneracyjnych. N. pasożytnicze migrują w żywicielu

ostatecznym. Prawie zawsze, by móc ukończyć swój rozwój, muszą one odbywać wędrówkę wewnątrz jednego żywiciela bądź z

jednego żywiciela do drugiego. Rozpowszechnionym zjawiskiem u n. jest zapadanie w stan spoczynku (diapauzę), który może

trwać nawet do 12 lat. N. zamieszkują prawie wszystkie środowiska: wody

morskie, wody śródlądowe, glebę. W glebie stanowią około óWo wszystkich żyjących tam zwierząt wielokomórkowych.

Większość n. to gatunki żyjące wolno, ale jest również wśród nich bardzo dużo organizmów bytujących jako pasożyty we-

wnętrzne u różnych bezkręgowców i kręgowców, a także pasożytów -roślin. Do n. pasożytniczych należy m.in. rodzina filarii.

[M.S.]

niedźwładkowlec (Upoflebm) — rodzaj stawonogów z sekcji -»ipustelnikowców. Obejmuje gatunki rosnące do 15 cm długości.

Mają one wyraźnie segmentowany odwłok, zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, w związku z czym były przedtem

zaliczane do ->-długo-odwłokowców. W odróżnieniu od tych ostatnich odwłok n. ma tylko szczątkowe tarcze boczne oraz

dobrze rozwinięte i obficie uszczecinione odnóża. W przeciwieństwie do innych dziesię-cionogów odnóża odwłokowe l pary

występują tylko u samic. Słabo zwapniały pancerz głowotułowia wyciągnięty jest ku przodowi w płaski, zbliżony kształtem do

trójkąta dziób czołowy, nie obejmujący z tyłu ostatniego segmentu tułowiowego. U n. nie rozwinęły się typowe szczypce, a

wszystkie odnóża są przystosowane do rycia. N. prowadzą wybitnie skryty tryb życia, spędzając większość czasu w głębokich,

często rozgałęzionych norkach długości 30—50 cm, wygrzebanych samodzielnie lub odebranych innym zwierzętom. Nierzadko

rozgałęzioną norkę zamieszkuje kilka osobników. Schowki te znajdują się często w obrębie strefy pływów morskich, rzadziej —

na głębokości ponad 100 m. Nocą n. wychodzą z nich i mogą podpływać niekiedy nawet tuż pod powierzchnię morza. Należy tu

ponad 40 gatunków, rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, a częściowo w morzach klimatu umiarkowanego. W Europie

występują one od Morza Czarnego i Azowskiego aż po Wyspy Brytyjskie. [L.Ż.]

niedźwiadnik (Callianassa) — rodzaj stawonogów z sekcji ->-pustelnikowców. Obejmuje gatunki o długości ciała do-chodząceg

do 10 cm, podobne do -»-nieidźwiadkowca, od którego różnią się brakiem dzioba czołowego oraz •dobrze wy-

Niedźwiadnik Callianassa normami;

kształconymi szczypcami na :

przednich parach odnóży tuło waowych. Szczypce I pary tych że odnóży są niejednakowi rozwinięte. 3 tylne pary płyt

kowatych odnóży odwłokowyc l różnią się wyraźnie od 2 przed nich. N. żyją w bardzo głębo kich, rozgałęzionych norteac'

niemieraica

182

długości do 210 cm, które wygrzebują za pomocą szczypco-watych odnóży oraz przedniej krawędzi pancerza, a cały urobek

wypychają na 2ewnątrzna Sposób kreta. Wejście do norki zastawiają często przednim potężnym odnóżem. Nocą opuszczają

schronienie, podpływając ku powierzchni wody. Należy tu kilkadziesiąt gatunków szeroko rozsiedlonych na płytkim dnie

tropikalnych oraz subtropikalnych mórz. Szereg gatunków zasiedla strefę pływową. [L.Ż.]

niemlernica (Halistemma) — rodzaj jamochłonów z rzędu -».rurkopławów. Kolonie jej przedstawicieli składają się z pnia

('długości do l m) z pneu-małoforem, z dzwonów pływ-nych, polipów żywiących kolonię, ochraniających, płciowych i

chwytnych. Te ostatnie mają postać długich, rozgałęzionych czulków z parzydełkami. Osobniki płciowe pączkują na gonoforach

(blastostylach) i stanowią przekształcone meduzy. Niektóre osobniki kolonii skupione są w -».kormi'diach, odrywających się z

biegiem czasu i dających początek nowym koloniom. N. zamieszkują Morze Śródziemne. [Z.S.]

nieparzydelkowoe

wy.

>-żebr'opła-

nierównomięśniowe (Anisomy-aria) — rząd mięczaków z gromady ->-malżów. Mają silnie zredukowany lub zanikły przedni

mięsień zwieracz muszli. Wszystkie listki Skrzelowe są przekształcone w długie nici. Nici te zwisają aż do dołu jamy

płaszczowej, po czym podwijają się ku górze i sięgają swymi .końcami do punktu, z którego wyrosły. Ponieważ końce nici

skrzelowych są powiązane między sobą, a także w innych punktach sąsiadujące ze sobą nici mogą się "łączyć, całość wygląda jak

jeden płat o ażurowej konstrukcji. Zamek łączący obie połówki muszli na j częściej zanika zupełnie, jeżeli zaś istnieje, to w

niczym nie przypomina pierwotnego typu budowy zamka -^tataso-dontowych. Płaty płaszcza wcale lub prawie wcale nie zra-

stają się ze sobą, stąd n. nigdy nie miewają syfonów. Zgrubiały rąbek płaszcza może być silnie rozwinięty, opatrzony fałdami,

czułkami, a nawet oczkami. Wśród n. szczególnie często' spotyka się dobrze rozwinięty basior oraz różine formy osiadłego trybu

życia. N. zamieszkują wyłącznie morza. Wiele z nich, np. omułki, ostrygi, perło-pławy i przegrzebki, ma poważne znaczenie dla

gospodarki człowieka. [T.U.]

nieróżka (Afcera)—rodzaj mięczaków z rodziny Akeridae, z rzędu -*okrytoskrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę

elipsoidalną, bardzo cienką, wysokości 1,5—3 cm. Ostatni skręt całkowicie okrywa skręty wcześniejsze. Ślimak osiąga długość 5

cm, nie moee więc schować się do muszli. Na żywym zwierzęciu muszlę ledwo widać, gdyż jest ona w znacznym stopniu okryta

płatowatymi wyrostkami nogi. Za pomocą tych wyrostków n.'dość sprawnie pływają, a poza tym pełzają jak inne ślimaki. N. w

liczbie kilku .gatunków zamieszkują pełnosłone morza europejskie, zwłaszcza chłodne. Żyją wśród łąk .podwodnych i na dnie

mulistym. Żywią się martwymi szczątkami traw morskich i padliną. [T.U.]

nieruch -^błotniarka stawowa.

niesporczakl

nie«i>orcz*ki (Tardźgroda) — grupa .bezkręgowców o 'nieusta-lonej pozycji systematycznej, zbliżona do -^-stawonogów i -

»(praitchawców, uważana za podityp stawonogów lub odrębny typ. N. żyją w słodko-wodnych zbiornikach wodnych oraz w

wilgotnym mchu, a nieliczne gatunki — w wodzie morskiej. Przystosowane do przetrzymywania okresów suszy, otorbiają się,

tworząc cysty, i w tym stanie potrafią przetrwać do 6 lat. Wytrzymują również temperaturę +100 i —272°C (w ciekłym helu)

oraz przetrzymywanie w tak niezwykłych środowiskach, jak w czystym wodorze, azocie, dwutlenku węgla i w siarkowodorze.

N. są formami bardzo

Echiniscoides mundi

sigts-

drobnymai — największy znany gatunek dochodzi zaledwie do 1,2 mm długości. Ciało ich jest spłaszczone grzbietowo-brzusz-

nie i opatrzone 4 parami, krótkich i nie segmentowanych nóg. Głowa nie wyodrębnia się. Zachowały się tylko ślady seg-mentacji,

m.in. w postaci 5 par

woreczków celwnatycznych w rozwoju embrionalnym, oraz w budowie systemu nerwowego. Zewnętrznej segmentacji brak.

Ciało pokryte jest .płytkami zgrubiałej kutikull, nie zawierającej chityny i przepuszczalnej dla wody. Płytki te nie mają związiku

z segmentacją ciała. Ułożone metamerycznie mięśnie nie tworzą jednolitego wora skórno-mięśniowego. 0-twór gębowy położony

jest na przednim końcu dała. W jamie gębowej znajdują się 2 wapienne igły, zwane sztyletami, wysuwane za pomocą specjał-.

nych mięśni przez otwór gębowy. Za jamą gębową znajduje się przełyk, którego tylna część ma charakter narządu ssącego,

następnie jelito środkowe i wyłożone kutikulą jelito tytae, do którego dołączone są 3 woreczki pełniące zapewne funkcje filtru j

ąco-wydzietoi-cze, podobnie do cewek Mal-pighiego. Do jamy gębowej uchodzą przewody wyprowadzające 2 dużych gruczołów

ślinowych. System nerwowy składa się z mózgu, .pary węzłów okołoprzełykowych i 2.pni brzusznych, połączonych 4 węzłami

nerwowymi. N. są roz-dzielnopłciowe. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne. Jaja są składane do pustej wy-linki samicy,

gdzie rozwijają się zarodki. Bruzdkowanie jest całkowite. Woreczki celomaty-czoe pączkują od prajelita, co charakteryzuje

wtórnogębowce (-»-rozwój zarodka). 4 pierwsze woreczki celomatyczne rozpadają się, tworząc mięśnie i niektóre inne narządy

mezo-dermalne, a z 5 pary powstają gonady. Cechą szczególną n. jest stała, stosunkowo niewielka liczba komórek, z których jest

zbudowane ich ciało. Występują we wszystkich strefach klimatycznych i na wszystkich

niezmogowce

kontynentach, z Antarktydą włącznie. W górach dochodzą do wysokości 6600 m. Tak szeroki zasięg geograficzny związany jest

zapewne z przenoszeniem cyst n. przez prądy powietrza. Znanych jest 350 gatunków n. [J.P.]

niezmogowce (Priapulida) — gromada o niepewnej pozycji systematycznej, zaliczana przez niektórych badaczy do typu -

^pierścienic, przez innych — do typu ->-obleńców. Mają

184

Ntezmogowiec Priapulus caudatuf l — ryjek z przebiegającymi wzdłuż niego mięśniami; 2 — poprzecznie prążkowany tułów; 3 —

wyrostki skrzelowe

kształt walcowaty, a zabarwienie brunatne. Długość ich waha się od 3 do 10 cm. Przedni odcinek ciała tworzy wciągal-ny ryjek,

pokryty rzędami brodawek i haków. Tylny koniec ciała w formie kurczliwego przydatku ogonowego ma

rozgałęzione brodawki, uważane za wyrostki skrzelowe. Wór skórno-mięśniowy zbudowany jest jak u -»-sikwiaków. Wtórna

jama ciała nie ma przegród poprzecznych. Przewód pokarmowy zaczyna się otworem gębowym na szczycie ryjka i składa się z

bulwiastej gardzieli, jelita środkowego i krótkiego jelita prostego, zakończonego odbytem w tylnym końcu ciała. Narządami

wydal-niczymi są protonefrydia. U-kładu krwionośnego brak. N. oddychają przez okrywę ciała, a gatunki mające wyrostki

ogonowe — ponadto przez skrzela. Prosty układ nerwowy składa się z pierścienia około-gardzielowego oraz pnia brzusznego bez

zwojów. N. są rozdzielnopłciowe. Produkty płciowe wydostają się z gonad do przewodów moczopłciowych, uchodzących w

tyle. Larwa podobna jest do form dorosłych, ale ma ciało silniej grzebietowo-brzusznie spłaszczone i bez ogonowego przydatku.

N. są zwierzętami literalnymi. Żyją w jamkach w mule, na dnie chłodnych mórz strefy arktyczne j i antarktycz-nej. W Bałtyku

występują 2 gatunki n. na dnie o głębokości od 20—100 m. N. obejmują nieliczne gatunki i są słabo poznane. [M.G.]

nifargus -»6tudniczek.

nimfa — ostatnia larwa owadów o przeobrażeniu niezupełnym oraz niektórych rzędów -»-pajęczaków. [W.S.]

nitnikowce, drucieńce (Gordźa-cea) — niewielka, zawierająca około 100 gatunków gromada z typu -»obleńców. Mają ciało

wydłużone długości od kilku milimetrów do 1,5 m, o małej średnicy, pokryte askórkietn

185

noga pelikan*

pozbawionym rzęsek i szczecinek. Przewód pokarmowy n. jest częściowo uwsteczniony. Układ nerwowy występuje w postaci

[pierścienia nerwowego leżącego w iprzodzie ciała i odchodzącego od niego l pnia brzusznego. N. są organizmami

rozdzielnopłciowymi. Ujście parzystych, wydłużonych gonad łączy się z jelitem tylnym, tworząc stek. Jaga składane są w

wodzie. N. przechodzą rozwój z przeobrażeniem. Wyklute z (jaj larwy po pewnym czasie wnikają do j.amy ciała owadów, linieją

i zmieniają się w młode 'n. Po osiągnięciu odpowiednich rozmiarów przebijają powłoki ciała żywiciela i wydostają się do wody,

gdzie osiągają dojrzałość płciową. W przypadku gdy żywiciel nie jest dostatecznie "duży, dalszy rozwój n. może zachodzić do-

piero po zjedzeniu pierwszego żywiciela przez większego osobnika. Dorosłe formy n. w odróżnieniu od stadium larwalnego

pasożytującego w owadach prowadzą swobodny tryb życia. Pochodzenie n. nie jest dotychczas wyjaśnione. Ich najbardziej

znanym przedstawicielem jest gordius. [MJS.]

n&coświetlik (Noctiiuca milia-ris) — gatunek pierwotniaka z rzędu -»-bruzdnic. Osiąga do 1,5 mm średnicy. Ma 'kształt kulisty.

Jest pokryty zgrubiałą błoną cytoplazmatyczną. Porusza się za pomocą wici osadzonej na przedzie ciała. Obok wici w

zagłębieniu znajduje się gruby, kurczliwy czułek, służący do chwytania pokarmu, np. małych skorupiaków. Zarówno

pochłanianie pokarmu, jak i usuwanie nie strawionych części odbywa się przez wspomniane wyżej zagłębienie, spełniające

funkcję cytostomu, a zarazem cytopyge. Cytoplaz-

ma n. w okolicy bieguna przedniego jest najbardziej zagęszczona i tutaj znajduje się jądro. N. ma zdolność do świecenia. Jest ona

reakcją na podrażnienie wywoływane falowaniem wody. Z ciała n. wyodrębniono substancję zwaną lucyferyną, która pod wpły-

wem enzymu zwanego lucyte-razą powoduje świecenie komórki w ciemności. Lucyferyną jest związkiem tłuszczowym o

charakterze substancji zapasowej. Rozmnażanie bezpłciowe n. odbywa się przez podział, natomiast rozmnażanie płciowe —

przez kopulację drobnych gamet przypominających swoją budową typowe bru-zdnice. Gamety te tworzą się jako pączki na

powierzchni komórki n. Kopulacja zachodzi pomiędzy gametami różniącymi się od siebie tylko fizjologicznie. N. są jedynymi

bru-zdnicami, u których wykryto proces płciowy. Zawdzięczają swą nazwę zdolności świecenia. Występują masowo jako skład-

nik planktonu w morzach o pełnym zasoleniu. W dzień przebywają w warstwach głębszych, a w nocy wypływają pod samą

powierzchnię morza. [A.J.K.]

noga pelikana (AporrTiaźs pes-pelecani) — gatunek mięczaka z rodziny Aporrhaidae, z rzędu -^-jednoprzedsiionkowców, bli-

sko spokrewniony ze -»skrzy-delnikami. Muszla jego rośnie do 5 cm wysokości. U młodych okazów ma kształt wysmukłego

stożka. Po osiągnięciu dojrzałości ślimak rozbudowuje zewnętrzną krawędź otworu muszli w szeroką płytkę z pal-czastymi

wyrostkami, co przypomina nieco nogę ptaka z rozcapierzonymi palcami i rozciągniętą błoną pławną. N.p. za-mieszteuje Morze

Śródziemne,

nogacz

Muszla nogi pelikana

Morze Północne i europejskie wody przybrzeżne Atlantyku. Żyje na głębokości poniżej 10 m, na dnie piaszczystym lub

mulistym, 'najczęściej całkowicie w nim zagrzebana. Żywi się organicznymi cząstikaimi anułu. Jest jadalna. IT.U.I

Bogacz (Macropodtd) — rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości do 2 cm, o

kształcie zbliżonym do trójkąta. Ich odnóża są niezwykle długie i wysmukłe. N. przebywają w podmorskich zaroślach, maskując

się często fragmen-

Nogacz Macropodia rostrata

tami glonów. Są reprezentowane przez 12 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych. Jednym z nich jest

Mocropodźa rostrata, która występuje również w morzach europejskich aż po wody południowych krańców Morza Barentsa.

[L.Ż.]

nogotłaszczkowce, spawęki (Pedtpalpź)—dosyć często spotykana jeszcze nazwa wyróżnianego dawniej rzędu z gromady -

».pajęczaków. Odznaczają się bardzo wydłużonymi nogami I pary, przekształconymi w głaszczki, spłaszczonym grzbietowo-

brzusznie ciałem, przewężonym przez częściową redukcję VII segmentu, oraz dobrze rozwiniętymi płu-cotchawkami. Obecnie w

miejsce n. utworzono 2 rzędy — "ogoniaste" ->Uropygi i pozbawione "ogona" (tj. segmentowanego wyrostka na końcu odwłoka)

pająkokształtne ->Am-blypygi. [J.P.]

Nosema bombycis — gatunek piery/otniaka z gromady ->Mi-crosporidia. Pasożytuje w jedwabniku morwowym. Inwazja

odbywa się przez spory o wymiarach 3—4 (un X 2 pan, otoczone azitywiną otoczką, wewnątrz Której znajduje się amebula oraz

l torebka biegunowa ze zwiniętą nicią biegunową długości około 60 fum. Owad zaraża się sporami, zjadając je wraz z pokarmem.

Po podrażnieniu chemicznym w jelicie gospodarza następuje wystrzelenie nici biegunowej (będącej drożnym przewodem), która

wbija się w -nabłonek jelita. Przez nią przeciska się ametoula i wnika do komórki nabłonka jelita owada. Z ame-buli po szeregu

podziałów tworzą się spory przenikające do różnych tkanek gospodarza,

Cykl rozwojowy Nosema bombycts A — komórka nabłonka żywiciela (l — jąda-o); B, C, D — pierwotniak w trakcie szeregu podziałów

wewnątrz komórki żywiciela; E, F — kolejne stadia tworzenia się spory (2 — lądro amebuli; 3 — torebka biegunowa spory); G — spora

po opuszczeniu komórki żywiciela; H — spora z wystrzeloną nicią biegunową

m.in. także do wnętrza rozwijających się jaj. Choroba wywoływana przez N-b; zwana pebryną,'stanowi poważne zagrożenie dla

hodowli jedwabnika. Pebryna objawia się obecnością brązowo-czarnych plam na ciele gąsienicy. Intensywnie zarażone gąsienice

nie są zdolne do przeobrażenia, nie wytwarzają kokonów i giną. Jeżeli zarażeniu ulegnie dorosły motyl, to N.b. jest wówczas

przenoszona przez jaja na następną generację gąsienic. Schorzenia wywoływane przez gatunki pierwotniaków z rodzaju

Nosema noszą ogólną nazwę nosemoz. [A.J.K.]

Notostigmata — podrząd stawonogów z rzędu -^roztoczy obeamujący prymitywne formy o segmentowanej odwłokowej części

ciała. N. mają szczątkowe segmentalne płytki grzbietowe — tergity. Żyją pod ka-mieniaimi i w ściółce. Polują na inne Toztocze,

wije i ko-sarze. Występują w krajach o klimacie ciepłym, w Azji, Afryce i Ameryce oraz w Eu-

numulit

ropie w strefie śródziemnomorskiej. [J.P.]

Nuda, Atentaculata — gromada jamochłonów z typu -róebro-pławow. Kluczową cechą tej grupy zwierząt jest brak na ich ciele

czułków (ramion chwytnych), typowych dla pozostałych żebropławów. N. mają ciało cylindryczne bądź w formie wysokiego

hełmu, a gardziel zbliżoną szerokością do średnicy ciała. Należy do nich niewiele żebropławów, spośród których najbardziej

znana sjest beroe. [Z.S.]

nukula ^Nucula) — rodzaj mięczaków z rzędu -»4;akisodonto-wych. Obejmuje gatunki mające muszlę w zarysie troijką-tno-

owahią, średnicy rzadko przekraczającej 1,5 cm. Noga opatrzona szeroką podeszwą służy do zakotwiczania się w dnie. Żyją na

dnie mulistym, rzadziej piaszczystym, na głębokościach 20—200 m. Na wpół zagrzebane w podłożu żywią się drobnymi

cząstkami organicznymi, których jednak nie odfiltrowują z wody, jak większość małżów, lecz zbierają z powierzchni dna bardzo

wydłużonymi żagielkami, wysuwanymi w tym celu z muszli. Liczne gatunki n. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone świata,

są jednak najpospolitsze w wodach strefy umiarkowanej. N. służą za pokarm wielu rybom, zwłaszcza płastu-gom, tam zaś, gdzie

występują w płybszych wodach, żywią się nimi również kaczki. [T.U.]

numiilit (Nummulites) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -potwornie. Obejmuje gatunki wymarłe, których wielokomo-rowe

skorupki przypominagą swoim kształtem muszle niektórych ślimaków, np. -»-za-

nużeniec

toczfcowatych. N. osiągały duże jak na pierwotniaki rozmiary, średnica bowiem ich skorupki dochodziła do 'kilku milimetrów.

Były one bardzo liczne, zwłaszcza 'na początku trzeciorzędu. Ich pozostałością są tzw:

wapienie numulitowe. [A.J.K.]

nużeniec (Demodex folliculo-rum) — gatunek stawonoga z rodzimy Demodicidae, z pod-

_________________1S8

rzędu —t-Trombidiformes, żyjący w cebulkach włosowych skóry człowieka, wielkości 0,3— —0,4 mm. Jest bardzo pospolity,

chociaż rzadko dostrzegany przez żywiciela. Prawdopodobnie nie powoduje żadnej szkody poza wypadaniem włosów.

Pokrewne mu gatunki występują w cebulkach włosów innych zwierząt ssących. (Tabl. XII). [J.P.]

obelia (Obelia, Laomedea) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^stułbiowców. Polipy reprezentujących ją gatunków w liczbie od

kilkuset do kilku tysięcy żyją w koloniach o pniu pojedynczym bądź rozgałęzionym, Są one objęte dzwonkowatymi tekami i

tkwią na pier-ścieniowanych trzonkach. Kolonie osiągają wysokość do 3 cm. Meduzy są płaskie, tar-czowate, o licznych

czułkach brzeżnych. Ich żagielek uległ całkowitej redukcji. O. występują w strefie przybrzeżnej Bałtyku, Morza Północnego i

Śródziemnego. Spotyka się je o każdej porze roku. (Z.SJ

ebleńce, robaki obłe {Nema-thelminthes, Ascheirriinthes) — tyip -^bezkręgowców charakteryzujący się .nieczłonowanym,

przeważnie wydłużonym ciałem, które w (przekroju poprzecznym jest z reguły koliste. Wór skómo-mięśniowy pokrywaj ący

ciało większości o. składa się z oskórka, nabłonka i mięśniówki. U o. występuje wypełniona płynem pierwotna jama ciała, w

której znajdują się narządy wewnętrzne. Pa-renchyma jest zredukowana do niewielkiej liczby komórek.

Układ pokarmowy, zaczynający się otworem gębowym w przedzie ciała, składa się z 3 odcinków: jelita przedniego,

środkowego i tylnego kończącego się odbytem. Przedni i końcowy odcinek przewodu pokarmowego powstaje z ekto-denmy,

środkowy — z ento-denmy. U niektórych -*nitni-kowców jelito przedmie zanika i przewód pokarmowy traci swoją drożność. W

odróżnieniu od -*ipłazińców prawie wszystkie o. są rozdzielno-płciowe. Rozwój ich jest prosty bądź z przeobrażeniem. Nie

mają układu krwionośnego i oddechowego. Oddychają całą powierzchnią ciała lub beztlenowe. Układ wydalniczy ma kształt

kanałów pozbawionych rzęsek lub występuje w postaci jednokomórkowego gruczołu. U niektórych o. układ wydalniczy nie

występuje. Układ nerwowy składa się z pierścienia okołogardzielowego i podłużnych pni nerwowych. Narządy zmysłów są

słabo rozwinięte. Do o. należą następujące gromady: nicienie, brzuchorzę-ski, nitnikowce, wrotki i ryjo-krętki. Do niedawna do o.

zaliczano ponadto priapulidy l kolcogłowy. Niektórzy nadają

189

obunogi

rangę typu wrotkom, a z gromady brzuchorzęsków i ryjo-krętków tworzą osobny typ Nematorhyncha. [M.S.]

obłęczatek -»pilumnus.

chłystek (Zonitoides nitidus) — gatunek mięczaka z rodziny -*szklarek- Ma muszlę o średnicy 5—6 mm, kształtu bardzo

niskiego stożka o lekko zaokrąglonym wierzchołku, barwy czerwonawobrunatnej, na żywych okazach bardzo ciemnej.

Powierzchnia muszli jest błyszcząca. O. zamieszkuje całą Polskę, z wyjątkiem gór. Żyje w miejscach wilgotnych, na łąkach, na

bagnistych brzegach jezior, stawów i rzek, w wilgotnych lasach, pod opadłymi liśćmi, pod kamieniami i bu-twiejącym drewnem,

często wśród wyrzuconych przez wodę butwiejących szczątków roślin. W przeciwieństwie do innych szklarek o. żywi się

przeważnie martwymi szczątkami roślinnymi, ale jada również zielone części żywych roślin zielnych, niższe grzyby, a czasami

także rozmaite martwe szczątki zwierzęce. [T.U.]

obrzeżki •(Argasidae) — rodzina pasożytniczych stawonogów z grupy -^kleszczy. Od kleszczy różnią się brakiem twardego

pancerza oraz tym, że u ich osobników dorosłych narządy gębowe znajdują się na brzusznej stronie ciała, a przede wszystkim

biologią. Są pasożytami; przysysają się co noc na 20—40 minut do śpiących kręgowców, głównie ptaków, żywią się ich krwią i

płynem tkankowym. Gnieżdżą się w szczelinach kurników i w gniazdach ptasich. W Polsce reprezentuje tę grupę Argas

persźcus. Do bardziej znanych przedstawicieli o. należy rodzaj

Ornithodorus, którego kilka gatunków w Afryce oraz w zachodniej części Ameryki Północnej pasożytuje na ludziach i przenosi

szereg niebezpiecznych chorób. Na przykład Or-nithodorus moubata, zamieszkujący rozległe obszary Afryki i gnieżdżący się w

szczelinach i w pyle glinianych chat afrykańskich, w nocy na krótko przysysa się do śpiących ludzi, zakażając przy tym swych

żywicieli m.in; jedną z odmian tyfusu. [J.P.]

obunerwce (AmpMneura, Acu-

Ufera) — nieliczny, prymitywny podtyp -^mięczaków. Wyróżniają się brakiem czułków, oczu, statocyst i szczęki. Mają worek

trzewiowy bardzo słabo wykształcony. Muszla .nie wy-stępulje lub składa się z zachodzących na siebie dachów-kowaito płytek.

Układ nerwowy jest bardzo prymitywny, zbudowany głównie z pasm tkanki nerwowej, nie zróżnicowanej na zwoje i pinie.

Należą tu 2 morskie, •znacznie różniące się od siebie gromady: chitony i bruzdobrzuchy. [T.U.]

obunogi (Amphipoda) — rząd stawonogów z podgromady -»pancerzowców. Obejmują skorupiaki o długości od kilku

milimetrów do kilku centymetrów, przeważnie bocznie spłaszczone i często o łukowato wygiętym grzbiecie. U większości

ciało składa się z dobrze wyodrębnionej głowy (z którą zrasta się I segment tułowia), z 7 wolnych segmentów tułowiowych oraz

6 segmentów odwłokowych. Z przodu głowy wyrastają 2 pary czułków, z których I, tj. górna para, bywa krótsza, równie długa

lub dłuższa od II pary. Niekiedy II para czulków stanowi najbardziej rozwiniętą

oceania

180

parę kończyn. Wśród odnóży tułowiowych wyróżniają się zwykle 2 przednie pary, z reguły rozszerzone na końcach i

zaopatrzone w pazurek chwy-tny. Człony nasadowe odnóży tułowiowych mają często kształt szerokich, okrągławych tarcz,

okrywających z boków dolną część ciała (u samic wraz z komorą lęgową). Odnóża odwłokowe, podobnie jak i segmenty

odwłokowe, zróżnicowane są zazwyczaj na 2 części. 3 przednie pary odnóży mają postać wiecznie ruchliwych skrzel, a 3 tylne

pary pełnią nierzadko rolę odnóży skocznych. O. to niemal wyłącznie zwierzęta rozdzielno-płciowe i jajorodne. Inkubacja jaj

przebiega wewnątrz koszyczka lęgowego, usytuowanego pomiędzy odnóżami tułowiowymi. O. żywią się głównie pokarmem

roślinnym lub rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Obejmują około 5000 gatunków Występujących licznie we

wszystkich strefach klimatycznych. Zasiedlają rozmaite środowiska wodne, a niektóre przystosowały się nawet do życia

lądowego, występując w wilgotnym piasku lub pod kamieniami na brzegu morskim. Znane są też gatunki żyjące z dala od

środowiska wodnego i spotykane np. w cieplarniach. Pewne gatunki są stałymi mieszkańcami wód podziemnych. Większość o.

zasiedla przybrzeżną strefę mórz. Szereg gatunków wiedzie stale lub przynajmniej okresowo planktonowy tryb życia, przy

czym niektóre z nich (np. be-czułnik) zamieszkują przezroczyste osłonki innych zwierząt plainktonowych, a inne (np. hyperia)

— jamę gastraLią meduz. Wśród przedstawicieli o. spotykamy także gatunki toczące drewno (chelury), a nawet pasożytnicze

(zaważcie). W niektórych bardzo starych jeziorach powstały w drodze ewolucji liczne gatunki endemiczne, tj. żyjące tylko w l

zbiorniku. Na przykład w Baj-kaile żyje ok. 200 endemicznych gatunków z rodziny kiełżowa-tych (Gammaridae), które -zostały

odkryte, zbadane i opisane przez Benedykta Dybow-skiego. W jeziorze Titicaca podobną ewolucję z wytworzeniem mnóstwa

gatunków endemicznych przeszły zmieraczko-wate (Tolitridae). [L.Ż.]

oceania (Oceania) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->.stułbiow-ców. Polipy mają czułki skupione wokół stożka gębowego w

jednym lub w 'kilku ciasno stłoczonych okółkach. Meduzy występują. Osobniki męskie i żeńskie żyją w oddzielnych koloniach

(diocja). O. zamieszkują Morze śródziemne. [Z.S.]

oczfcowiec (Oculina) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^korali madreporowych. Jego przedstawiciele tworzą krzewiaste kolonie

wysokości do 60 cm, o zwartym szkielecie i obfitej

-»-cenenchymie. Dobrze poznany gatunek Oculma diffusa zasiedla rejon Morza Karaibskiego. (Tabl. VI). [Z.S.]

oczlik, cyklop (Cyclops) — rodzaj stawonogów z .podrzędu

-»-oczlikowców. Długość ciała samic dochodzi do 3,5 mm, samce są nieco mniejsze. Silnie rozszerzone ciało w przedniej części ma

zarys owalny. Zwężony odwłok zakończony jest widełkami zaopatrzonymi w niezbyt długie, pierzaste szczeciny. Odnóża

pływne w trakcie poruszania się wiosłują z dużą szybkością, z częstymi krótkimi przerwami — stąd bardzo charakterystyczny,

jak gdyby

ról

odlepka.

Oczlik

skaczący sposób pływania z chwilowym opadaniem w czasie krótkich spoczynków. W czasie pływania czułki oraz odwłok

pełnią rolę steru. O. wykonują wędrówki 'dobowe, podpływając nocą ku powierzchni zbiorników wodnych. Obejmują 15 szeroko

rozprzestrzenionych gatunków, występujących w toni wodnej jezior i stawów, a nawet okresowo wysychających zbiorników. W

Tatrach Ci/clops tatricus sięga do około 2200 m n.p.m. [L.2.]

oczlikowce (Cyclopoida) — podrząd stawonogów z rzędu -t-widłonogokształtnych. Niektórzy autorzy uważają je za odrębny

rząd z podgromady widłonogów. Charakteryzuje je długi, wysmukły odwłok oraz niezbyt długie czuBd pływne, składające się

najczęściej z kilkunastu członów. Odnóża tułowiowe V pary wykształcone są u samca i samicy jednakowo. Samica nosi jaja w 2

pakietach przytwierdzonych dc

spodniej strony I segmentu odwłokowego • (genitalnego). Większość o. to skorupiaki słodkowodne, żyaące na dnie zarośniętej

strefy przybrzeżnej (np. oczlik), rzadziej morskie (inp. ojtona). W morzu bytują niemal wyłącznie w rejonie szelfu, zarówno

wśród roślinności, jak i w *oni wodnej, w której 'ustępują jednak liczebnie klajlanoidom. Obok gatunków wolno żyjących znane są

też gatunki (pasożytnicze (np. ergasilus) mające narządy czepne. O. bywają żywicielami pośrednimi wielu form paso-

żytniczych, np. tasiemców, którymi zarażają następnie ryby. [L.2.]

odlepka (Glossźphonźa) — rodzaj pierścienic z rzędu ^-pijawek ryjkowych. Reprezentujące ją gatunki mają ciało stosunkowo

szerokie i silnie spłaszczone, o 'długości do około 30 mm. Brodawki segmentalne, jesili występują, ułożone są w 6 podłużnych

szeregach. Żołądek jest nierozgałęziony lub tylko bardzo słabo. Kokony, a

Odlepka

ofiopluteus

192

TABUCA VII. ŻEBROPŁAWY

następnie młode pijawki przebywają we wgłębieniu na spodzie ciała, 'osobnika macierzystego. O.'są rozprzestrzenione na

.dużych obszarach Europy, Aziji i Ameryki Północnej. W Polsce występują 2 gatunki:

Glossźphonźa complanata, spotykana w całej Polsce, oraz GlossźphoTiźa heteroclita, nie spotykana dotychczas jedynie na

terenach górskich. Przedstawiciele o. żyją w wodach śródlądowych. Są pasożytami lub drapieżnikami bezkręgowców —

ślimaków, skąposzczetów i larw muchówek z rodziny Chi-ronomidae. Młode osobniki pobierają krew z pijawek z rodzaju

enpobdelii. [M.G.]

ofiopluteus (ophioplutew) — planktoinicana larwa -»-wężowi-deł podobna do larwy jeżow-ców, zwanej -^•echinopluteu-sem.

Ma jednak dłuższe od tej ostatniej wyrostki boczne (ramiona) wspierające się na wapiennych igiełkach. [T.S.l

ogonice (Appendicularia) — gromada strunowców z podty-pu -^osłonie. Obejmują drobne zwierzęta o rozmiarach nie

przekraczających kilku milimetrów. Ich przezroczyste ciało składa się z tułowia zawierającego narządy wewnętrzne oraz

dłuższego, "wysmukłego ogona. We -wnętrzu ogona przebiega elastyczna struna grzbietowa, która w przeciwieństwie do

większości •osłonie zachowuje .się przez całe życie. Całą o. lub tylko jeg przednią część obejmuje wydzielana przez nią delikatna,

toezkomórkowa, galaretowata osłonka, mająca postać pęcherzyka albo nawet domłku o bardzo skomplikowanej budowie. W tym

ostatnim przypadku we wnętrzu domku, w pobliżu otworu gębowego zwierzęcia, wytwarza się aparat łowny przypominający

mi- ^ sterny spadochronik, służący i do odfilltrowywania z przepływaj ącej wody delikatnego pokarmu, złożonego z najdrob-

niejszych organizmów plankto-nowych. Nieco większy plank-ton nie dostaje się w ogóle do wnętrza domku pozostając na

rzadszym, selektywnym sicie przy otworze wlotowym. Niektóre maleńkie organizmy planktonowe zostały po raz pierwszy

odkryte na aparacie łownym o. Zanieczyszczony domek o. porzucają, budując wkrótce nowy. Opuszczają swój domek także

wtedy, gdy są czyimś zaniepokojone, w związku z czym w siatce planktonowej spotyka się najczęściej zwierzęta już bez

osłonki. Bez niej o. dość szybko opadają, natomiast domek umożliwia im unoszenie się w toni. O. są przeważnie obu-płciowe i

rozmnażające się wyłącznie płciowo. Plemniki wydostają się do otaczającej wody maleńkim otworkiem płciowym, natomiast

dojrzewające nieco później jaja uwolnione zostają dopiero wskutek rozerwania się ścianek ciała, co powoduje śmierć osobnika ro-

dzicielskiego. Zapłodnienie jaj następuje przeważnie w wodzie morskied. Szczyt rozrodu przypada na ciepłą porę roku. Do o.

należy niewiele -ponad 60 gatunków żyjących wyłącznie w toni morskiej jako składnik planktonu. Większość zasiedla otwarte

wody oceanów d'o 200 m głębokości. 2 uwagi na masowe występowanie odgrywają one niemałą rolę w życiu morza. Szczególnie

gromadnie pojawiają się latem, barwiąc wówczas nierzadko wodę na kolor mleczny, pastelowopoma-rańczowawy lub fioletowy.

Niektóre gatunki mają zdolność świecenia. [L.2.]

Beroe

Callianira biedota

TABLICA VIII. PŁAZ1NCE (c.d.ł

Cysticerkoid tasiemca Diploposta laevis pasożytujący w oczliku

Plerocerkoidy liguli

Larwy tasiemca bąblowcowego w wątrobie świni

Amfilina

TABLICA VIII. PŁAZ1ŃCE (c.d.)

Motylica wątrobowa

TABLICA IX. OBLEŃCE ,

Samica (większa) i samiec (mniejszy) glisty świńskiej

Koniec ciała samca glisty świńskiej. W pobliżu steku widoczny narząd kopulacyjny

TABLICA IX. OBLENCE (c.d.l

Larwy włosienia otorbione w mięśniach

Mątwik burakowy. Zbiór cyst

TABLICA IX. OBLENCE (c.d.)

Mątwik burakowy. U góry pojedyncza cysta znacznie powiększona, z widocznymi zwiniętymi larwami; na dole rozwinięta larwa po

opuszczeniu cysty

TABLICA IX. OBLENCE (c.d.)

Cysty mątwika ziemniaczanego na korzeniu ziemniaka

193

ogórkowoe

ogórczak (Cucumaria) — rodzaj szkarłupni z rzędu -».ogórkow-ców. Obejmuje gatunki kształtu ogórka, dochodzące do pół-

metrowej długości. O. wyjęte z wody kurczą się silnie, przyjmując postać gaijowaltą lub niemal kulistą. Powierzchnia ich ciała jest

.gładka, błyszcząca. Gębę otacza 10 długich, silnie rozgałęzionych czufców, służących do łowienia pokarmu w postaci 'martwych

szczątków organicznych. U nasady każde-

Ogórczak Cucumaria piana

go czułka występują kieszonki służące do chowania czułków, gdy zwierzę zostanie podrażnione. Kieszonki te widoczne są na

zewnątrz w postaci charakterystycznych wybrzuszeń. Wzdłuż ciała widnieje 5 pasów nóżek ambulaikralnych, dobrze

wykształconych i zaopatrzonych zazwyczaj w przyssawkę. Każdy pas składa się z 2 do 5 podłużnych rzędów nóżek. O. żyją

na 'dnie mulistym, piaszczystym oraz na skałach porosłych glonami. Są szeroko rozprzestrzenione na obu półkulach, zwłaszcza

w morzach strefy umiarkowanej. Mają duże znaczenie gospodarcze. Dobrze wysuszone ciało o. zawiera do 828/* białka. Najważ-

niejszym gatunkiem użytkowym jest o. japoński. O. nadają się doskonale do hodowli akwaryjnej. [L.2.]

ogórczak japoński (Cucumaria japonica) — gatunek szkarłup-nia z rodzaju -»-ogórczaków. Dochodzi do długości 40 cm i wagi l

kg. Nóżki amibulukral-ne 2 grzbietowych rzędów *ą słabo rozwinięte i mają postać kulistych wypustek. O. pełzają bardzo wolno.

Żywią się martwymi i rozkładającymi się szczątkami organicznymi, pochłanianymi wraz z mułem. Występują zarówmo na dnie

kamienistym, jak i mulistym, głównie na głębokości 5—10 m. Zamieszkują płytkie dno wszystkich wschodnioazjatyckich mórz.

Bywają poławiane masowo dla celów konsumpcyjnych. Stanowią przysmak kuchni chińskiej. [L.2.]

ogórecznik (Thyone) — rodzaj szikarłupnł z rzędu -».ogórkow-ców. Obejmuje gatunki toształ-tu ogórka, długości-do 12 cm. Cała

powierzchnia ciała usiana jest nóżkami amibulakral-nymi. Gębę otacza 10 drzew-kowato rozgałęzionych czuł-k6w. O.

zarmeszfcują (płytkie i przeważnie muliste dno do głębokości IOW m. Liczne gatunki o. są szeroko rozprzestrzenione w morzach

strefy umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej obu półkul. [L.Ż.]

ogórkowce {Dendrochirota) — rząd szkarłupni z gromady ->-strzykw. Mają przeważnie dość dobrze wyrażoną symetrię

pięciopromienistą. Zakończone przyssawką nóżki ambulakral-ne rozmieszczone są w 5 rzędach i służą do pełzania. Wokół gęby

znajduje się wieniec drzewkowato rozgałęzionych

oikopleura

.194

czułków. O. 0'bejmują gatunki o .dość różnorodnych kształtach przystosowane ido rozmaitych siedlisk. Są one szeroko

rozprzestrzenione w pełnosło-nych morzach i •oceanach, zasiedlając (jak inp. ogórczak, ogórecznik i łuskacz) głownie morza płytkie,

rzadziej — głębiny oceaniczne do głębokości 5000 m. [L.2.1

oikopleura (OżJcopZeitTO dźożca) — gatunek strunowców z gromady ->.ogonic. Cale zwierzątko długości 'do 5 mm otacza się

galaretowatym domkiem, w którego skład wchodzi apa-

Oikopleura

l — domek; 2 — sitko, przez które woda dostaje się do wnętrza; 3 — tułów; 4 — ogon; 5 — otwór, przez który woda wypływa z domku

rat łowny. Ciało złożone jest z groszkowatego tułowia, mieszczącego narządy wewnętrzne, oraz 3- lub 4-krotnie 'dłuższego

ogona, obwiedzionego płetwą i zawierającego strunę grzbietową. Gatunek ten rozsiedlony jest dość szeroko w północnym rejonie Oceanu

Atlantyckiego. [L.Ż.]

ojtona (Oithona similis) — gatunek stawonoga z podrzędu ->-oczlikowców. Długość samicy dochodzi do l mm, samca — do 0,6 mm.

Ciało składa się z owalnie rozszerzonego głowo-tułowia oraz długiego, wysmukłego odwłoka, zakończonego długimi szczecinami. Samica

nosi nieliczne jaja w 2 podłużnych woreczkach. Wśród wi-dłonogów jest to jeden z nielicznych kosmopolitów, rozsiedlonych 'we

'wszystkich szelfo-wych morzach, nie wyłączając Morza Bałtyckiego. Nierzadko występuje w dość znacznej liczbie, stanowiąc pokarm

dla ryb. [L.2.]

okladniczki (Solen, Ensźs i inne) — grupa rodzajów mięczaków z rodzimy Solenidae, z rzędu ->-blaszkoskrzelnych właściwych. Ich

muszle można rozpoznać na pierwszy rzut oka, są bowiem niepodobne do muszli innych małżów. Obie połówki .muszli wyglądają jak

wydłużone, wąskie rynienki. Po złożeniu ich razem muszla ma kształt 'długiej (12—20 cm), trochę spłaszczonej z boków rury, prostej

1'u'b wygiętej łukowato i otwartej na obu końcach. W tylnym otworze muszli widnieją stosunkowo krótkie syfony, a z 'przedniego lub ze

szczeliny między połówkami muszli wystaje 'bardzo ruchli-

Muszla okiadniczki z rodzaju Solen

195

okrytoskrzelne

wa noga. O. żyją na dnie mu-listym lub piaszczystym, w w miejscach płytkich, rzadziej głębiej, najwyżej do 40 ,m głębokości.

Wyróżniają się 'niezwykłymi jak na małże uzdolnieniami ruchowymi, czemu sprzyja kształt muszli stawiający mały opór środowisku. O.

umieją wystrzykiwać przez syfony wodę 'z taką siłą, że uzyskanym stąd odrzutem skaczą w dal na '/s m. Jeszcze dalej skaczą, odbijając się

od dna nogą, która może się wyciągać na długość prawie równą 'długości muszli. Położone na piasku potrafią w mim zniknąć w ciągu 30

s. Najpierw wciskają weń bardzo głęboko nogę. Koniec nogi nabrzmiewa wówczas silnie i przez to zakotwicza Się w piasku. Potem noga

kurczy się, wciąga małża w piasek i zaczyna znowu wciskać się głębiej. Niekiedy trzema takimi "krokami" potrafią o. zagrzebać się

całkowicie. Liczne gatunki o. zamieszkują morza pełnosłone poza strefami polarnymi i chłodniejszymi rejonami 'stref umiarkowanych.

Wszystkie o. są jadalne. Niektórzy 'smakosze przedkładają je nad wszystkie inne rodzaje małżów. [T.U.]

okogfów, ipolifem, ignik (Poly-phemus pediculus) — gatunek stawonoga z rzędu -».wioślarek. Długość samic dochodzi do 1,8 mm,

samce są o połowę mniejsze. Olbrzymie oko zajmuje całą przednią część ruchomo 'osadzonej i wydłużonej głowy, co świadczy o drapież-

nym trybie życia. Silnie zre-. dukowana skorupa tworzy u samic obszerną komorę lęgową, mieszczącą kilkadziesiąt jaj. Na krótkim

tułowiu 'znajdują się 4 pary dwugalęzistych odnóży. Drobny odwłok wyciągnięty jest w diugi wyrostek

ogonowy, zakończony parą długich szczecin. O. występują w różnorodnych zbiornikach słod-kowodnych, zwłaszcza w przybrzeżnej

strefie zbiorników, w której najliczniej rozwijają się z początkiem lata. Są rozsie-

Okoglów

dione na półkuli północnej w Starym, jak i Nowym Świecie, w strefie klimatu umiarkowanego. tL.2.]

okręt portugalski ^bąbelnica.

okrytoskrzelne (Tecdbrancfeta) — rząd mięczaków z podgro-mady —rtyłoskrzelnych. Pochodzą od -.•przodoskrzelnych, same zaś

dały początek wszystkim innym rzędom tyłoskrzel-nych oraz podgromadzie -»plu-codysznych. Zawsze mają muszle. Jama

płaszczowa leży u nich z tyłu i mieco na prawo. W jamie płaszczowej znajduje się l iskrzele. Pnie nerwowe są długie, nie skrzyżowane. O.

mają liczne wyrostki skórne o różnorodnej budowie i funkcji. Żyją na 'dnie strefy przybrzeżnej mórz. Należą 'do nich m.in. akteon i

aplyzja. [T.U.]

solirywacz____________

okrywacz (Callapa) — rodzaj stawonogów z sekcji -Arabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości ponad 11 cm,

szeroki, silnie zwapniały i pięknie zabarwiony. Ich masywne szczypce I ipary odnóży krocz-

Oicrywacz

nych .służą nie tylko do ataku, lecz funkcjonują także jako tarcza osłaniająca przednią, delikatną część ciała. 4 pozostałe, słabiej

rozwinięte pary odnóży tułowiowych przystosowane są do chodzenia, O. żyją na dnie mulistym, od strefy brzegowej do 50 m,

rzadziej do 200 m głębokości. Stanowią bogaty w gatunki rodzaj, szeroko rozprzestrzeniony w morzach tropikalnych i

subtropikalnych. [L.Ż.l

•ksn (Malleus) — rodzaj mięczaków z rzędu ->nierówno-mięśniowych, odznaczający się nie spotykanym wśród innych małżów

'kształtem muszli. Obie jej 'połówki mają znacznie wydłużony i iprosty górny brzeg oraz wydłużony językowato ku dołowi

dolny brzeg. Ponieważ ponadto muszla jest nieco spłaszczona, wygląda z boku jak młotek. Wysokość jej może osiągać 20 cm. O.

w liczbie kilku gatunków zamieszkują morza obszaru indopacyficzne-go. Żyją ,na niewielkiej głębo-

__________________196

kości, na 'dnie skalistym, do którego przytwierdzają się nićmi bisioru. Ze względu na oryginalny wygląd są poszukiwane przez

kolekcjonerów. (Tabl. XVI). [T.U.]

oliwki (Olwidae) — rodzina mięczaków z rzędu —»-jedno-przedsionkowców. Ich muszle wysokości l—10 cm naśladują

kształtem wiernie owoc, od którego wzięły mazwę. Skręty muszli są prawie całkowicie okryte iprzez duży ostatni skręt tak, że

widać 'tylko ich fragmenty przy wierzchołku. Wydłużony, szczelinowaty otwór ciągnie się prawie przez całą wysokość muszli.

Poszczególne rodzaje i gatunki o. różnią się od siebie niewiele kształtem muszli, za lo znacznie barwą i rysunkiem. O.

zamieszkują morza strefy tropikalnej, subtropikalnej oraz umiarkowanej, przy czym liczba ich gatunków stopniowo maleje w

miarę spadku temperatury. Żyją na niezbyt głębokim dnie, szczególnie licznie na rafach koralowych. Ze względu na atrakcyjne

barwy 'o. były od niepamiętnych czasów używane do wyrobu naszyjników i innych ozdób, a obecnie są chętnie kolekcjonowane,

(Tabl. XVII). [T.U.l

omatnik (Therżdźon) — rodzaj stawonogów z rodziny -*oma-tnikowatych. Obejmuje formy długości ciała do 5,5 mm, mające

prawie kulisty (u samic) lub walcowaty (u samców) odwłok, nieraz bardzo żywo ubarwione. O. budują nieregularną sieć

przeważnie wśród niskich roślin lub na gałązkach drzew i krzewów, a niektóre gatunki — w szczelinach skał lub murów. Sieć

zawsze wyposażona jest w specyficzną kryjówkę, gdzie przebywa pa-

1&7

omulek

jak. O. jest jednym z największych rodzajów pajęczaków. Liczy kilkaset gatunków ze wszystkich stref klimatycznych i •części świata. W

Polsce jest reprezentowany przez 15 gatunków. O. opiekują się potomstwem. Kilka .pospolitszych gatunków ma pewne znaczenie

gospodarcze — tępią one niektóre szkodniki upraw sosnowych. FW.S.]

omatnikowate <T?iendMdae) — rodzina stawonogów z podrzę-du —-pająków wyższych. Należą tu drobne i średniej wielkości pająki

(o długości ciała l—20 mm), często bardzo żywo i ładnie ubarwione. O. na ogół budują .sieci łowne. Mają one postać dość gęstej,

'nieregularnej plątaniny pojedynczych nici, krzyżujących się we wszelkich kierunkach i płaszczyznach. Pająk zwykle czatuje gdzieś w

centralnym punkcie swej konstrukcji lub w ukryciu — w zwiniętym liściu, szczelinie kory, załamaniu skały albo muru — zależnie od

środowiska i -gatunku. Charakterystycznym sposobem unieruchamiania 'zdobyczy, jeśli jest ona znacznie większa i silniejsza od pająka,

jest jej omotanie lepką przędzą za pomocą tylnych nóg. Pająk zabija ofiarę dopiero po jej skrępowaniu. Niektóre formy nie 'budują sie-

ci, żyją w ściółce leśnej lub we mchu i polują biegając, inne, np. mrówczarka, wykształciły specyficzne sposoby łowów. O. opiekują się

potomstwem. Samica albo składa kokon w swej kryjówce, albo — u niektórych gatunków — nosi ze sobą, przyczepiony do kądziołków

przędnych, podobnie jak u ->-pogoń-ców. Świeżo wylęgnięte pajączki karmione są wydzielaną przez matkę •zawartością jej przewodu

pokarmowego, nieco

starsze jedzą same zdobycz upolowaną i oadtrawioną przez matkę. Opieka kończy się z chwilą uzyskania przez potomstwo zdolności do

samodzielnego zdobywania pokarmu. Młode pajączki opuszczają wówczas sieć matki i zaczynają niezależną egzystencję. Niektóre

gatunki o., jak np. czarna wdowa, dysponują bardzo silnym jadem, groźnym nawet dla człowieka i 'innych dużych ssaków. Samce

wszystkich gatunków o. mają dobrze rozwinięty aparat głosowy (strydu-lacyjny), a dźwięki wydawane przez niektóre gatunki są sły-

szalne i odróżnialne nawet uchem ludzkim. O. liczą ponad 1500 gatunków, z których w Polsce znane są 53. [W.S.]

omułek (Mytiius) — rodzaj mięczaków z rzędu -^nierów-nomięśniowych. Obejmuje gatunki mające muszlę o kształcie zbliżonym do

trójkąta, na tylnym końcu zaokrągloną, cienkościenną, ciemnobrązową lub ciemnofioletową, prawie czarną. Długość muszli wynosi 2—

15 cm (zależnie od gatunku i środowiska). O. w liczbie kil-

Muszla omulka

onkomiracidium

198

ku gatunków zamieszkują wszystkie morza; jeden, o. jadalny {Mytiius edulis), żyje również w Bałtyku. Obniżone zasolenie wody

sprawia jednak, że tutaj osiąga on długość na 'ogół n8e większą miż 5 cm, podczas igdy ten sam gatunek w Morzu Północnym lub Śród-

ziemnym rośnie niekiedy nawet do długości 15 cm. O. żyją gromadnie na bardzo .niewielkich głębokościach, przyczepione bisiorem do

skał, kamieni, pali i różnych budowli portowych. Na zachodzie i południu Europy są 'uważane za .przysmak S spożywane w setkach

tysięcy ton rocznie. Obecnie znaczna większość o. znajdujących się w handlu pochodzi z hodowli. Hodowla polega na dostarczaniu

odpowiedniego podłoża ido osiedlania .się larw, a następnie na przenoszeniu młodych o. ma miejsca szczególnie dogodne, przesiedlaniu

zwierząt nadmiernie zagęszczonych i ochronie przed drapieżnikami. Głównymi wrogami 'hodowli 'o. są ślimaki z rodziny

rozkolcowatych, rozgwiazdy i w nieco mniejszym stopniu kraby. Globalnie poławia się o. w ilości ponad 300 000 ton rocznie. [T .U.]

onkomiracidium — powstające z jaja, orzęsione stadium larwalne —xprzywr monogenetycz-nych. Larwa ta przekształca się

zazwyczaj bezpośrednio w stadium dorosłe. [M.S.]

onkosfera (oncosphaeraj — pierwsze stadium larwalne —••tasiemców, rozwijające się już w jaju. Bywa zwykle kształtu kulistego, a

zbudowana jest z 'kilkuset komórek. W pobliżu jednego bieguna •znajduje się 6 embrionalnych haków .ułożonych parami w ten sposób,

że daje się wyróżnić

parę haków środkowych i dwie pary bocznych. Haki obsługiwane przez iwłókienka mięśniowe, gruczoły wydzielające substancję

rozpuszczającą 'komórki oraz zdolność zmiany kształtu ciała ułatwiają o. przeciskanie się .przez tkanki żywiciela pośredniego. O.

otoczona warstwą urzęsionych komórek nazywa się -Aoracildium. Dostaje isię do jelita żywiciela pośredniego biernie, przez zjedzenie

jaja albo koracidium. Rozwija się dalej tylko w określonych żywicielach, a nierzadko w określonych tkankach. Przekształca 'się w —

>procer-koid bądź w —i-wągier. [M.S.]

opallny (Opalinata) — gromada pierwotniaków z podtypu

—>-Sarcomastżgophora. Komórki ich zawierają 2 lub więcej jąder i pokryte są gęstym orzę-sieniem. Poszczególne rzęski, podobnie jak

u —i-orzęsków, układają się w podłużne szeregi, zwane 'kinetami, biegnące równolegle od przodu ku tyłowi ciała. O. osiągają 100—

—300 urn długości. W .odróżnieniu od orzęsków nie mają 'komórkowego "otworu gębowego". Odżywiają się całą powierzchnią ciała,

wchłaniając płynny pokarm w postaci aminokwasów, peptydów itp. Dawniej sądzono, że o. pobierają rozpuszczone w wodzie substancje

jedynie na drodze osmozy. Obecnie na podstawie obserwacji przez mikroskop elektronowy wiadomo, że składniki pokarmowe pobierane

są przez maleńkie wpuklenie błony komórkowej, tworzące wod-niczki pinocytalne. Proces ten nazwano mikropinocytozą (-

wpinocytoza). O. mają złożony cykl życiowy. Pasożytują w jelicie odbytowym płazów, rzadziej ryb. Na wiosnę duże, płaskie okazy o.,

zwane trofonta-

199

organella

mi, wielokrotnie dzielą się poprzecznie i podłużnie. Następnie drobne, kilkujądrowe formy edcystują się i są wydalane ź odchodami

żywiciela do wody. Cysty połykają kijanki. W ich jelicie otoczka cyst zostaje strawiona i wydostają, się z nich tzw. gamonty, które

wzrastając przekształcają się w osobniki troficzne (trofonty) albo przez dalsze podziały wytwarzają mikro- i makroga-mety. Po

kopulacji gamet zy-goty tworzą generację cyst,

Cykl rozwojowy opalin l — trotcmt; 2, », 4, 5 —,kolejne podziały trofonta; 6 — cysta; 7 — gamont; 8 — makro- i mikroga-meta; 9

— kopulujące gamety; 10 —zygocysty; 11—protrofont; 12— miody trofont

zwanych zygocystami, które zostają wydalone do wody. Z cyst tych po połknięciu przez kijanki wydostają się początkowo jednojądrowe

komórki. Stają się one gamoniami następnej generacji.

Ta generacja gamontów wytwarza również trofonty bądź gamety, a następnie zygoty i zygocysty. Cykl płciowy o. zachodzi więc w

kijankach kilkakrotnie aż do ich metamorfozy w dorosłe żaby i współwystępuje z rozwojem bezpłciowym (tworzeniem pro-trofontów i

trofontów). O. występują u wszystkich gatunków żab w Polsce. Najpospolitszymi krajowymi gatunkami 'o. są:

Opalma ranarum występująca

• w żabie trawnej, żabie ziemnej, w ropusze zielonej i ropusze szarej, Cepedea dimidiata

— w żabie wodnej oraz Proto-opalina caudata — w kumce. Zarażenie żab o. zachodzi zwykle masowo w marcu i kwietniu. Zakażenie

jałowych kijanek za pomocą cyst w warunkach laboratoryjnych jest bardzo łatwe do przeprowadzenia. Należy jedynie do wody, w której

hodowane są kijanki, dodać nieco kału żab zarażonych o. [A.J.K.]

organccznik, .tubipora (Tubi-pora) — rodzaj jamochłonów z rzędu —^korkowców. Jego gatunki tworzą ikolonie o twardym szkielecie z

mocno spojonych sklerytów, mające postać równoległych względem siebie, blisko ze sobą sąsiadujących rurek barwy ciemnoczerwonej,

w których tkwią jaskrawozielone polipy. W miarę wzrostu kolonii wzwyż, polipy odgradzają się od 'dolnych opustoszałych części rurek

denkami (tabulae). Pod wpływem zaniepokojenia chowają się >do 'wnętrza. O. współuczestniczą w tworzeniu raf koralowych Oceanu

Indyjskiego, Pacyfiku, Morza Czerwonego i Atlantyku. [Z.S.]

organella —^komórka pierwot-niacza.

orzęski

orzęski (Ciiiata) — jedyna 'gromada pierwotniaków z podty-pu ->Ciliophora. Charakteryzują się specyficzną budową powierzchniowej

warstwy ciała i związanym z nią sposobem podziału komórki, zróżnicowaniem jąder i (procesem płciowym, zwanym koniugacją. Ciało o.

pokrywa mniej lub -bardziej jednolite orzęsienie. Rzęski są organellum ruchu. Ich współdziałanie ze sobą powoduje 'określone,

'kierunkowe ruchy zwierzęcia. Orzęsienie i położenie innych struktur powierzchniowych, np. cytosto-mu, otworków wydaliniczych,

wodniczete tętniących i komórkowego 'otworu odbytowego (cytopyge) wyznaczają przód i tył organizmu. W czasie podziału

wegetatywnego o. z osobnika macierzystego powstają 2 osobniki potomne w położeniu jeden za drugim (metame-rycznym) w stosunku

do przo-dotylnej osi ciała osobnika macierzystego, a więc zachodzi tu podział 'poprzeczny. Podział o. wiąże się z 'odpowiednią re-

organizacją struktur cytoplaz-małycznych, a w szczególności orzęsienia. Proces ten nazywa się morfogenezą podziałową. Niektóre

organella zostają zachowane i są rozdzielane do obu osobników .potamnych, inne rozpuszczają się i są odtwarzane na nowo w każdym z

nowych osobników itak, że ich wielkość i położenie są dostosowane do •wielkości i kształtu ciała tych osobników. Drugą istotną cechą

o. jest zróżnicowanie jąder na mikronukleusy (jądra generatywne) i malkro-nukleusy (jądra wegetatywne). Milkronu'kleusy mają

zdolność zarówno do podziału mitotycz-nego, jak i podziału redukcyjnego, czyli mejozy. Duże makronulkleusy są jądrami o bardzo

dużej ilości chromaty-

___________________200

ny, lecz nie mają 'wyróżnico-wanych, typowych chromosomów, tylko granule chromaty-nowe. W makronukleusie zachodzi synteza

kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) jafe i rybonukleinowego (RNA). W jądrze tym występują również jąderfea zawierające RNA.

Mi-kronukleus nie zawiera jąde-rek, a synteza kwasu rybonukleinowego jest w nim prawdopodobnie ograniczona lub zablokowana. Tym

tłumaczy się fakt, że o cechach fenotypo-wych idecyiduje makronukleus, a nie miferonukleus. W procesie koniugacji 'uczestniczą po 2

osobniki łączące się ze sobą ściśle stronami gębowymi. W miejscu tym zanikają rzęski i prawdopodobnie fragmenty błony

(komórkowej, a powstaje most cytoplazmatyczny. Wówczas mikronukleusy obu partnerów przechodzą podział redukcyjny. Z 4 jąder

potomnych, powstałych z każdego mikro-nukleusa, 3 rozpuszczają się, a l •dzieli mitotycznie, wytwarzając tzw. pronukleusy, czyli jądra

gametyczne. Jeden z nich

Schemat koniugacji orzesków A — połączeni partnerzy (l — makronukleus (rodzicielski; 2 — ml-kronukleus 'rodzicielski); B — 4 ha-

ploMalne jądra po meiozie — 3 z nich rozpuszczają się, a I dzieli się mitotycznie; C — wymiana pro-mukleusów; D — kontuganty z ją-

drem zygotycznym (3); E — eks--koniugant z zanikającym starym mafcronukleusem i z formującymi się nowymi malaronukleusem (4)

oraz mikronukleusem (5)

201____________________

jest stacjonarny, a drugi — migracyjny. Procesy takie odbywają się w obu partnerach jednocześnie. Pronukleusy migracyjne wędrują na

krzyż przez most cytoplazmatyczny. W wyniku tej wymiany każdy z partnerów ma l pronukleus własny, stacjonarny, i l cudzy,

migracyjny, uzyskany od partnera. Te 2 pronukleusy zlewają się (jest to właściwy proces zapłodnienia), tworząc diploi-dalną zygotę. Po

rozdzieleniu się partnerów w każdym z nich jądro zyg etyczne podlega szeregowi podziałów mitotycznych i przemianom, 'wytwarzając w

rezultacie nowy diploidalny mikronukleus i nowy poliplo-idałny makronukleus, podczas gdy stary makronukleus ulega rozpuszczeniu w

cytoplazmie. Osobliwość zjawiska koniugacji polega na tym, że partnerzy po rozdzieleniu się mają jądra genetycznie różne niż poprzed-

nio, będąc morfologicznie tymi samymi osobnikami, z tą samą cytoplazmą, z tym samym układem rzęskowym i innymi strukturami

cytoplazmatycznymi. Jest to jak gdyby naturalna transplantacja jąder. Proces koniugacji powodujfe 'zmianę genetyczną, a mimo to

pierwotniaki przez; kilka pokoleń zachowują cechy morfologiczne charakterystyczne 'dla uprzedniego genotypu. O. opanowały wiele

środowisk. Część z nich jest ważnym elementem plan-ktonu, niektóre zaś pędzą kolonijny i osiadły tryb życia, jak np. wirczyki.

Znamy wiele gatunków o. występujących wśród wilgotnych ziaren piasku plaż morskich i słodkowod-nych. Liczne o. bytują w ciałach

innych organizmów bądź jako symbionty, jak np. Ento-diniom.orpha, bądź jako pasożyty, jak np. tailorzęsek. Formy wolno żyjące

zjadają bak-

______________osłonice

terie i sinice lub większe okrzemki albo odżywiają się drapieżnie. W obrębie o. wyróżnia się 4 podgromady: rów-norzęse, SpTrotricha,

wieńco-rzęse i bezrzęse. [A.J.K.]

osiadki -»-wieloszczety osiadłe.

oskrobia (Anomia) — rodzaj mięczaków z rzędu ->nierów-nomięślniowych. Nieregularnie kolista muszla o. składa się z odmiennie

ukształtowanych (połówek. Prawa połówka muszli, będąca połówką 'dolną, jest płaska, a w pobliżu wierzchołka ma głębokie wycięcie,

czasem przekształcające się w otwór. Przez ten otwór wychodzi na zewnątrz bisior połączony w jeden słupek, silnie zwapniały, często

przyrastający do prawej połówki muszli. Lewa połówka muszli, funkcjonująca jako górna, jest silnie wypukła. Całość wygląda jak tacka

nakryta kloszem. Muszle mają barwę niepozorną, żółtawobru-natną, a średnica ich wynosi 2—6 cm. O. wiodą życie osiadłe. Zamieszkują

wszystkie morza pełnosłone z wyjątkiem podbiegunowych. Żyją na niewielkiej głębokości, na .skałach, kamieniach i muszlach innych

małżów, a także na palach, kijach, koszach, płotach, łodziach, a nawet korkowych pływakach sieci rybackich. Nad Morzem

Śródziemnym o. są jadane jak ostrygi, na surowo. [T.U.]

osłonice (Tunicata) — podtyp z typu ^strunowców. Obejmują zwierzęta bardzo prymitywne, o budowie dwubocznie symetrycznej. Mają

ciało nieseg-mentowane, otoczone celulozową osłonką, zwaną tuniką. Obok 'bandzo drobnych gatunków o wielkości zaledwie l mm

należą tu olbrzymy osiągające długość kilku metrów. Długość

osnuwilc

202

niektórych kolonijnych o. przekracza nawet 25 m. Przedni odcinek przewodu pokarmowego ma ipostać worka skrze -lewego,

pełniącego 'jednocześnie funkcję oddechową 'i pokarmową. Następuje tu wymiana gazowa oraz odf litrowy-wanie pokarmu złożonego z

drobnych organizmów plankto-nowych i z cząstek martwej materii organicznej. O. są niemal wyłącznie obupłciowe, lecz rozmnażają się

również bezpłciowo przez pączkowanie. Prowadzą osiadły lub plankto-niczny tryb życia. Stanowią niezbyt 'wielką grupę zwierząt,

obejmującą ponad 2000 gatunków. Zasiedlają niemal wyłącznie pelnosłone środowish.o morskie, znacznie rzadziej — wody słonawe.

Większość przedstawicieli o. zamieszkuje wody [płytkie, a tylko 'nieliczne gatunki żyją w głębinach morskich, w których nie przekra-

czają jednak igłębokości 3000 m. Podtyp osłonie dzieli się na 3 gromady: ogonice, sprzągle i żachwy. [L.Ż.]

osnuwik (Linyphia triangula-ris} — gatunek stawonoga z rodziny ->-osnuwikowatych. Osiąga do 7 mm długości. Dość duże,

płachtowate sieci rozpina najczęściej wśród gałązek jałowców i młodych sosenek. Jest jednym z najpospolitszych krajowych pająków.

Gdy występuje bardzo licznie, ma pewien wpływ na zmniejszenie liczebności niektórych szkodników upraw sosnowych. [W.S.]

osnuwikowate (Linyphiidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du -^pająków wyższych. Obejmują małe i łbardzo małe formy o długości

l—8 mm. Mają ciało wydłużone, odwłok zwykle owalny, inogi długie. U mniejszych gatunków odwłok bywa

brunatny, szary lub czarny, jednobarwny albo ze słabo widocznym deseniem z jaśniejszych (białawych) i ciemnych plam. Niektóre

większe formy, np. osnuwik, są żywo ubarwione, z charakterystycznym dla każdego gatunku rysunkiem na odwłoku, a często też i na

głowotułowiu. O. budują sieć dość nieregularną, zawsze poziomą, złożoną z zasadniczej, gęsto tkanej płaszczyzny łownej oraz rozpiętych

powyżej i poniżej niej nici napinających. Pająk biega zawsze po dolnej powierzchni płaszczyzny łownej (grzbietem w dół) i zdobycz

atakuje przez sieć. Zaniepokojony lub wystraszony próbuje ukryć się w odległym zakątku sieci, a jeśli to nie wystarcza, pozornie na

oślep rzuca się w dół, zawsze jednak asekurując się błyskawicznie wysuwaną nitką. Niektóre gatunki nie budują sieci łownych i polują jak

pająki biegające. O. spotyka się w różnych środowiskach, zwykle jednak żyją wśród roślin zielnych, na krzewach lub gałęziach drzew

(gatunki budujące sieci) albo w ściółce czy pod kamieniami (gatunki biegające). Wiele form przystosowało się do życia w jaskiniach, co

wyraża się u nich zanikiem pigmentu, częściową lub całkowitą utratą oczu, wydłużeniem odnóży oraz rozwojem włosków i szczecinek

czuciowych. O. są jedną z najliczniejszych rodzin pająków. W Polsce stwierdzono występowanie ponad 100 gatunków. Liczba gatunków

znanych z całego świata .szacowana jest na Około 2500. Jednym z .pospolitszych krajowych o. jest osnuwik. [W.S.]

ostrogony (X2phosiwa) — rząd stawonogów z gromady -*sta-

203

osirożanka

roraków, którego przedstawiciele istniegą do dziś w prawie nie zmienionej postaci od sylu-ru. O. dochodzą ido 60 cm długości. Mają

głowotułów i VII segment ciała pokryte wspólnym pancerzem o zarysie podkowy. Druga tarcza okrywa segmenty odwłoka. Miejsce sty-

ku obu pancerzy pozostaje elastyczne ii w tym miejscu zwierzę może zginać ciało. Na ikoń-cu .odwłoka znajduje się ruchomo z mim

połączony, długi, ostro zakończony wyrostek, stanowiący zmodyfikowany ostatni segment odwłoka (tel-son), zrośnięty z 3

poprzedzającymi go segmentami (X, XI i XII). Odnóża ukryte są pod pancerzem. Szczękoczułki pełnią funkcję chwytną, a mogo-

głaszczki przypominają dalsze 4 ipary odnóży. Te ostatnie — odnóża glowotułowiowe (kro-czme) — zakończone są szczypcami. Na

członach biodrowych mają wykształcone płytki szczękowe. Za IV parą odnóży krocznych znajdują się szczątkowe odnóża segmentu

VII, tzw. chilaria, służące do popychania .pokarmu, pokruszonego przez płytki szczękowe, w kierunku otworu gębowego leżącego

pomiędzy obu rzędami nóg. Odnóża odwłokowe mają kształt ipłytek. Ich pierwsza para przekształcona jest wwie-człko płciowe kryjące

otwory płciowe, a pozostałe na tylnych powierzchirriach wyposażone są w iskrzela. O. mają l parę oczu złożonych, na grzbietowej stro-

nie pancerza głowotułowia oraz parę małych pojedynczych oczek na przedniej krawędzi pancerza. Narządami zmysłu chemicznego

(smak, węch) są szczeciny czuciowe rozmieszczone gęsto na odnóżach. O. żyją w 'strefie przybrzeżnej, (na mulistym lub piaszczystym

dnie płytkich mórz. Żywią się

mięczakami i pierścienicami, które wygrzebują z dna. Dorosłe poruszają się pełzaniem, odpychając się od podłoża no-^gami, zwłaszcza

'ostatniej pary. Ruchy ich są powolne. Stwierdzono • np., że są one zdolne przebyć odległość 33 km w ciągu 56 'dni, czyli nieco mniej

niż 0,5 km dziennie. Umieją zagrzebywać się w piasku lub mule. Młode pływają w pozycji grzbietem do dołu, wiosłując skrzelowatymi

odnóżami głowotułowia. Samice składają jaja w dołkach wykopanych w piasku na brzegu, w strefie zalewanej podczas przypływu. W

czasie składania jaj samiec polewa je nasieniem, zapłodnienie jest więc zewnętrzne. Do jednego dołka samica składa 200—1000 jaj,

powtarzając tę czynność w o-kresie godowym CK),—il5 razy. Jaja dochodzą do 3 mm średnicy. Wylęgająca się z jaja larwa przypomina

nieco pokrojem -^trylobity. Ma ona niepełną liczbę odnóży odwłokowych i pozbawiona jest kolca odwłokowego. Braki te uzupełniają

się po l linieniu. O. osiągają dojrzałość w wieku 9—12 lat, liniejąc do tego czasu około 16 razy. Mogą żyć do 19 lat. Obecnie żyją 4

gatunki o. Skrzy-płocze występują przy atlantyckich wybrzeżach Ameryki Północnej, 2 gatunki z rodzaju Tachypleus — u wybrzeży po-

łudniowo-wschodniej Azji, a Carmoscorpźus — u wybrzeży Zatoki Bengalskiej, Półwyspu Malajskiego i Filipin. Wymarłe gatunki z ery

paleozoicznej i mezozoicznej żyły również na obszarze dzisiejszej Europy i Bliskiego Wschodu. [J.P.]

ostrożanka (Scapholeberis mu-cronata) — gatunek stawonoga z rzędu -»-wioślarek. Długość samicy 'wynosi około l mm,

ostryga

204

samce są niemal dwukrotnie mniejsze. Ciało jest silnie nabrzmiałe, głowa dość dobrze wyodrębniona, z wyraźnymi klinem bocznym i

ostro zakoA*-' czonym rogiem czołowym. Czułki oraz odwłok są krótkie

1 masywne. Wzdłuż brzusznej krawędzi skorupki występują

2 rzędy szczecinek. O. rozmnaża się dzieworodnie od wczesnej wiosny <lo połowy jesieni, znosząc jednorazowo 'do 12 jaj. Samce

pojawiają się dopiero pod koniec jesieni. O. zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii. Bytują wśród roślinności jezior i

stawów oraz w kałużach. Często zawieszają się pod powierzchniową ibłonką wody. W Polsce występują do wysokości li200 m n.p.m.

[L.Ż.l

ostryga (Ostrea) — rodzaj mięczaków z rzędu -»-nierówno-mięśniowych. Muszla o. jest nieregularna w kształcie, dość płaska, w zarysie

jajowata bądź kolista, o średnicy wynoszącej zwykle 7—10 cm, ale muszle niektórych okazów o. jadalnej (Ostrea edulis) mogą osiągać

średnicę 15 cm, a o. wirginijiskiej (Ostrea mrginica) nawet więcej. Powierzchnia muszli o barwie brudnoszarej jest pokryta licznymi

cienkimi blaszkami, jakby łuszcząca się. Lewa połówka muszli, bardziej wypukła, (przyrasta trwale do podłoża i funkcjonuje jako •po-

łówka dolna. Prawa połówika jest płaska, cienka, i stanowi jafcby ipokrywkę. O. zamieszkują wszystkie morza świata, w których

temperatura wody latem sięga ipowyżej 15°C, a zasolenie nie jest niższe od 19%o. Produkują olbrzymie ilości jaj <mp. o. jadalna składa

rocznie 600 000 do 3 000000 jaj). Larwy żyją planktonicznie przez około 14 dni (nieco dłużej lub krócej, zależnie od temperatury),

po czym osiadają na podłożu. Podłożem może być kamień, cegła, muszla, drewno, słowem — prawie każdy twardy obiekt. Młoda o.

przyczepia się początkowo bisiorem, a następnie przykleja się do podłoża 'dolną połówką muszli i od tego momentu nie może już

zmienić miejsca pobytu. W okresie osiadania larw śmiertelność ich jest ogromna, giną bowiem wszystkie te okazy, które nie znalazły

twardego podłoża, potem zaś wszystkie osiadłe na zbyt małych kawałkach czegoś twardego. Jeżeli bowiem kamyk z osiadłą na nim o.

przechyli się pod jej ciężarem i wgniecie ją w 'dno albo przykryje ją naniesiony przez wodę muł, o. nie może się 'uratować, musi zginąć.

Ponieważ jedynym pożywieniem o. jest iplankton i martwe cząstki organiczne, unoszone przez wodę, rozwijają się 'one najlepiej w

pobliżu żyznego dna nau-listego. W dogodnych miejscach powstają ławice o., w których jedne muszle siedzą na drugich, 'tworząc całe

stosy. Ławice .takie mogą się tworzyć od powierzchni do głębokości 50 m. Naturalne ławice o. zostały w morzach europejskich

doszczętnie zniszczone rabunkową eksploatacją w XVIII i XIX w. Obecne olbrzymie zapotrzebowanie rynku pokrywają niemal w całości

hodowle tych małży. Hodowla polega na stwarzaniu możliwie dobrych warunków dla osiadania larw (wysypuje się na dnie mulistym tony

muszel, gruzu "albo dachówek, które następnie wyławia się drągami wraz z osiadłymi, maleńkimi o.) oraz na przenoszeniu młodych na

stanowiska hodowlane. Wrogiem hodowcy są zwierzęta ostrygożerne, jak rozmaite śli-

205

ośmiornica

maki {rozkolec, wiercielec, na-szyjka), różne gatunki rozgwiazd ł krabów, a nawet wypławfci. Obecnie dużą część hodowli prowadzi się

na zakotwiczonych tratwach, co daje lepszą ochronę przed drapieżnikami, a także możność wykorzystania terenów o żyznym, ale

nieprzydatnym do innych celów dnie mulistym. O. były spożywane przez ludzi od czasów przedhistorycznych. Wśród rozróżnianych

,100 gatunków o. niespełna 10 ma większe znaczenie gospodarcze. [T.U.]

ośliczka (Asellus) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-równb-nogów. Samce dochodzą do 20 mm, a samice — do 15 mm długości. Ich

ciało barwy szarobrunatnej z ciemnym rysunkiem na grzbiecie jest wydłużone i spłaszczone. Oczy są drobne, szczątkowe lub brak ich

zupełnie, odnóża tułowiowe silnie wydłużone, a ogonowe wysmukłe i rozwidlone. Należy tu ponad 40 gatunków występujących w wodach

słodkich Palearktyki. W Polsce rozpowszechniona jest o. pospolita. [L.Z.]

ośliczka pospolita (Asellus aąuaticus) — gatunek stawonoga z rodzaju -»-ośliczki. Występuje w obficie zarośniętych wodach

stojących i wolno płynących Palearktyki. Spotyka się. ją także wśród roślinności przybrzeżnej słonawych wód naszych przymorskich

zalewów i jezior. Wytrzymuje wzrost zasolenia do około Tlto. Stanowi popularny obiekt wielu doświadczeń biologicznych, gdyż daje się

łatwo hodować. [L.2.]

ośmiornica {Octopits) — rodzaj mięczaków z podrzędu -»oś-miornic właściwych. Obejmuje gatunki mające wygląd typowy dla tego

rzędu. Od pokrewnych im brzegulic różnią się posiadaniem 2 szeregów przyssawek na każdym ramieniu. Pospolicie spotykane o. mają

zwykle długość 20—60 cm (z ramionami), ale widziano też okazy śródziemnomorskiej o. zwyczajnej (Octopus vv.lga.ris) długości 3 m,

pacyficzna zaś o. olbrzymia (Octopus dofleini) ma podobno osiągać długość całkowitą 5 m. Szereg gatunków o. zamieszkuje wody przy-

brzeżne wszystkich mórz peł-noisłonych. Żyją one na dnie, od brzegu do głębokości 100 m, najchętniej wśród skał, feryjąc się w ich

szczelinach. Żywią się przede wszystkim skorupiakami, do których skradają się powoli, po czym dopadają ich jednym, błyskawicznym

susem.

Ośmiornica

O. nie potrafią pływać, a tylko za pomocą odrzutu wykonują długie skoki. Odznaczają się wysoką inteligencją. Na przykład gdy są

głodne, umieją przeleżć ze swojego akwarium do sąsiedniego, w którym przez szybę zobaczyły kraba. Jeżeli ocenią, że ich grota w

skałach ma zbyt szeroki otwór, zmniejszają go, wznosząc mur 2 kunsztownie ułożonych kamieni, naznoszonych z całej okolicy. O. są w

wielu regionach poławiane w celach ikonsumpcyj-

ośmiornica piżmowa

206

otwornice

nych. Mając 'do czynienia 2 żywymi 'o., należy zachować daleko idącą ostrożność, bo ich jad jest dość silny i ukąszenie może

być niebezpieczne. (Tabl. XIX). [T.U.]

ośmiornica piżmowa

lica.

ośmiornice (Octobrachia, Octo-poda) — rząd mięczaków z podgromady -»-dwuskrzel-nych. Wszystkie ich ramiona w liczbie 8

mają budowę podobną do siebie. Przyssawki na ramionach są siedzące (tzn. bez trzonika), miękkie i pozbawione

konchiolinowych wzmocnień na krawędzi. Worek trzewiowy zgodnie ze swoją nazwą jest kształtu workowatego. Płetwy

występują jedynie u przedstawicieli głębinowego (podrzędu frędzlikowców. Muszla o. jest zredukowana do 2 cienkich pręcików

konchiolinowych, tkwiących w płaszczu i niełatwych ido odszukania .podczas sekcji zwierzęcia. O. nie są dobrymi pływakami i

w ogóle poruszają się powoli. Należą do nich 2 podrzędy, a mianowicie frędzlikowce i o. właściwe. [T.U.]

ośmiornice właściwe (Jncźrrata)

— podrząd mięczaków z rzędu

-^ośmiornic. Mają ramiona uzbrojone wyłącznie przyssawkami i spięte błoną tylko u nasady lub co najwyżej do połowy

długości ramion. Na worku trzewiowym płetwy nie występują. Większość gatunków o.w. żyje na dnie mórz peln'oisl'Qnych w

strefie przybrzeżnej, przeważnie na głębokościach nie przekraczających kilkudziesięciu metrów, z rzadka do kilkuset metrów. Do

lepiej poznanych należą m.in. ośmiornica, brzegulica i zegla-rek. [T.U.]

otułka (Myxas glutinosa) — gatunek mięczaka z rodziny -»-błotniarkowatych. Kształt jej ciała jest 'dość typowy dla rodziny, ido

której należy. Ubarwienie ma podobne do —xmuli-ka, tzn. żółtaiwobrunatne, w nieregularne, niewie'llkie, ciemniejsze plamy. Od

innych bło-tniarkowatych różni się głównie muszlą, która jest prawie kulista, nadzwyczaj cienka, zupełnie przejrzysta i bardzo

lśniąca. Wysokość muszli wynosi 10—16 mm. Płaszcz o. na ogół okrywa muszlę z zewnątrz całkowicie, 'talk że w trakcie

pełzania ślimak wygląda jak kulista bryłka śluzu. Płaszcz jest bardzo ruchliwy i może być wciągany 'do wnętrza muszli, jeżeli

zwierzę zostanie podrażnione. O. zamieszkuiją Europę stosunkowo wąskim a długim pasem, zawartym między Pirenejami a

Uralem oraz między Alpami i Karpatami a środkową Szwecją. W Polsce są rozpowiszechnilone na całym niżu, ale nigdzie nie

bywają liczne. Żyją w płytkich, obficie zarośniętych zbiornikach wód stojących, w strefie przybrzeżnej jezior oraz w

spokojnych zakolach wód leniwie płynących. [T.U.]

otwiomiee {Foraminifera) — rząd pierwotniaków z podgromady -»korzenionóżek. Są organizmami morskimi, które wytwarzają

.grube, wapienne skorupki. Skorupki te mają początkowo postać cienkiej zewnętrznej otoczki, zbudowanej z substancji

organicznej, a następnie wysycają się solami wapnia. Ostatecznie skład chemiczny skorupki przypomina skład muszli

mięczaków. Wielkość o. waha się od kilkudziesięciu mikrometrów do kilkunastu milimetrów. Najpospolitsze formy osiągają

300—1200

(im średnicy. Skorupka ma jeden duży otwór wejściowy, a u wielu gatunków — również liczne drobne otwory dodatkowe, iprzez które

wydostają się na zewntąrz nitkowate niby-nóżki. Łączą się one ze sobą i tworze delikatną siateczkę. Na terenie tej siateczki, a więc na

zewnątrz skorupki odbywa się chwytanie pokarmu (bakterii, glonów, drobnych pierwotniaków), tworzenie wodniczek pokarmowych i

ich trawienie. Kształt skorupek bywa rozmaity. U większości gatunków składają się one z licznych części, 'tzw. komór. Kolejne komory,

coraz większe, stopniowo dobudowywane wraz ze wzrostem komórki, układają się ikolejno -jedna za 'drugą wzdłuż linii prostej lub spiral-

nej. Każda nowa komora budowana jest przez rozrastającą się cytoplazmę, której część nie mieszcząc się już w poprzedniej Komorze,

wydostaje

się na zewnątrz i wytwarza swój własny pancerzyk. Skorupki 'o. wielokomorowyich mają min. postać płaskiej spirali (np. u

numulitów) lub są kuliste (np. u globigeryn). Skorupki współcześnie żyjących o. (głównie globigeryn) stanowią istotny składnik

osadów morskich (do 30°/o). O. mają zwykle złożony cykl rozwojowy. U gatunków wielokomoirowych wyróżnia się 2 formy —

wielko-i małokomorowe — w zależności od tego, czy pierwsza zarodkowa komora skorupki jest duża, czy też mała (a więc

niezależnie od całkowitej wielkości skorupki). Formy mało-komorowe (mikrosferyczne) rozmnażają się bezpłciowo. W wyniku

licznych podziałów liczba jąder stale powiększa się wraz ze wzrostem osobnika i po zakończeniu rozwoju osobnik

małokomorowy dzieli się na liczne osobniki potomne, które opuszczają skorupkę ma-

Cykl rozwojowy otwornic l — młoda forma miicroaterycana; 2 — dojrzała forma mikrosferyczna;

3 — młode osobniki makrosferyczne; 4 — dojrzale osobniki makrosfery-czne; 5 — kopuiujące gamety; 6 — zygota rozwijająca się w

formę mikrosteryczną

owsik ludzki

208

cierzystą, jako małe, jedno-jądrowe pełzaki. Każdy z tych pełzahów wytwarza następnie swoją skorupkę, tworząc z 'kolei farmę

wielkokomorową (mekrosferyczną), Ta ostatnia forma, podobnie jak forma matokomorowa, po osiągnięciu dojrzałości dzieli się na

liczne osobniki jednojądrowe. Są to gamety w postaci pełzaków lub uwicionych pływek, które ko-pulują i dopiero zygoty są

zdolne do 'dalszego rozwoju, wytwarzając formy małokomo-rowe. Występowanie gamet zaopatrzonych w wici u niektórych

gatunków o. świadczy o pokrewieństwie filogenetycz-nym o. i •widowców. O. stanowią 'bardzo starą grupę zwierząt, a ich

skorupki są bardzo trwałe. Można więc spotkać skorupki o. w dawnych osadach morskich, obecnie skałach osadowych.

Traktowane są jako tzw. skamieliny przewodnie, służące do. określania wieku i charakteru pokładów geologicznych. Mają one

szczególne znaczenie wskaźnikowe w poszukiwaniu złóż Toponoś-nych. Liczba gatunków kopalnych o. jest ogromna. Należą do

nich m.in. numulity. Współcześnie żyje około 300 rodzajów należących do wielu rodzin. O. stanowią głównie formy bentoniczne,

rzadziej plankto-niczne. Występują w wodach Q pełnym zasoleniu. (Tabl. I). [A.J.K.]

owsik ludzki (Ełiterobźus ver-micularis) — gatunek obleńca z rodziny Oxvuridae, z gromady

->nicieni, pasożytujący w tylnym odcinku jelita cienkiego i w przednim jelita grubego człowieka. Samiec ma 2,5—

—3,0 mm długości i Ą2 mm szerokości, a samica 12 mm długości i 0,6 mm szerokości. Samica czynnie przedostaje się w

okolice odbytu, gdzie składa około 12 000 jaj. Zlepione lepką cieczą jaja przyklejają się do fałd odbytu. Już po 4—5 godzinach w

jaju rozwija się larwa inwazyjna. Po połknięciu jaja larwa wykluwa się z niego w jelicie cienkim. Większość larw dojrzewa w

jelicie grubym i w wyrostku robaczkowym. Czasami larwy wylęgają się z jaj już w okolicy około-odbytowej i przenikają z po-

wrotem przez otwór odbytowy do jelita grubego, gdzie dojrzewają płciowo. Na skutek

Owsik

zarażenia mogą wystąpić bóle głowy, nudności, brak apetytu, ogólne osłabienie, niespokojny sen, zwiększona pobudliwość,

2,09

pająki

charakterystyczny świąd w okolicy odbytu podczas wędrówki samic. Ten ostatni objaw powoduje drapanie się,

zanieczyszczenie rąk jajami i przy przeniesieniu ich do ust — ponowne zarażenie. Najczęściej o. zarażają się dzieci. Wyschnięte

jaja o. mogą być roznoszone przez wiatr. [M.S.]

ożarek (Botryllus) — rodzaj strunowców z gromady -»-żachw. Obejmuje gatunki kolonialne, mające ciało spłaszczone, mięsisto-

galaretowate, o średnicy ido 10 cm, ścielące się po podłożu. Poszczególne osobniki długości do 2 m rozmieszczone są równolegle

do powierzchni kolonii, tworząc niezbyt regularne okółki wokół

zagłębień kloacznych. O. odznaczają się często przepięknym zabarwieniem, 'które jednak po śmierci szybko blednie. Żyją na

kamieniach, falo-

Ożarek Botryllus schlossert

obronach i dużych wodorostach, a także na kadłubach statków i palach pływających w morzu. Zamieszkują płytkie, pełnosło-ne

morza strefy 'tropikalnej, subtropikalnej oraz umiarkowanej. [L.Z.]

pająki (Arami, Araneae, Ara-neida) — rząd stawonogów z gromady —wpajęczaków. Mają ciało podzielone na 2 wyraźnie

odrębne tagmy — głowotułów i odwłok — połączone cienkim łącznikiem, który stanowi zredukowany VII segment ciała.

Głowotułów pokryty jest na stronie grzbietowej jednolitym pancerzem, 'na brzusznej — tarczą piersiową. Dwuczłonowe

szczękoczułki zawierają w segmencie podstawowym gruczoł jadowy. Segment końcowy ma kształt sztyletu, na którego za-

kończeniu znajduje się otwór kanalika jadowego. Na biodrach nogogłaszczków wy-. kształcone są płytki szczękowe rozgniatające

pokarm. Na stopach nogogłaszczków samców znajduje się bardzo skomplikowany zwykle narząd kopulacyjny. 4 pary nóg są

uzbrojone w silne kolce oraz 2 lub

14 "Rezkreeowce

3 grzebyikowate pazurki. Odwłok kulisty lub owalny utracił <z wyjątkiem prymitywnego podrzędu Mesothelae) zewnętrzną

segmentację, ślady jej jednak można odnaleźć w rozmieszczeniu plam barwnych oraz w budowie wewnętrznej. W odwłoku

umieszczone są narządy oddechowe — 2 lub l para plucotchawek. U większości krajowych p. 2. parę płucotchawek zastąpił

układ tchawkowy; u niektórych również i l. para ulega redukcji. Spośród 3 par kądziołków przędnych 2 są przekształconymi

pozostałościami odnóży odwłokowych. Kądziołki znajdują się na brzusznej stronie odwłoka; u niektórych wytwarza się

'dodatkowy organ — pólko przędne (cribellitwi) — uzupełniający działalność kądziołków. Otwór rozrodczy znajduje się w

przedniej czę-

pająki_________________

ści odwłoka, na stronie brzusznej. U samic wytwarza się w tym miejscu skomiplikowana na ogół i stwardniała płytka płciowa. Narządami

zmysłowymi są oczy proste {zwykle 8, niekiedy jednak 6 lub mniej). Narządy zmysłu węchu mają kształt różnego rodzaju zagłębień.

Występują szczeciny dotykowe i szczecinki reagujące na fale głosowe. P. są drapieżcami, zwykle wielożemymi, o niezmiernie ciekawych

i zróżnicowanych obyczajach. Wyróżniamy p. biegające, skaczące, •czatujące i sieciowe. P. biegające chwytają zdobycz w biegu,

skaczące poruszają się drobnymi skokami lub wolnym krokiem, a na 'dostrzeżoną zdobycz skaczą z idalelka, p. czatujące oczekują na

zdobycz w miej.scach uczęszczanych przez owady, sap. w [kielichach kwiatów. Te 3 grupy przędą nici pajęczyny dla budowy oprzę-dow,

kokonów lub wyścióKd gniazd (-(-pajęczyna) 'oraz dla zabezpieczenia się przed spadnięciem z gałązek czy pionowych powierzchni, po

których chodzą (pnie drzew, pędy roślin, skazy- itp.), a niekiedy i dla 'lotów w powietrzu. Nie używają nici pajęczyny do celów łownych,

co czyinią p. sieciowe, które budują z pajęczyny mniej lub bardziej misterne pułapki. Młode p. wielu rodzin, a itakże dorosłe osobniki

drobniejszych gatunków mają zdolność odbywania "lotów" w powietrzu ma wysnutych przez siebie nitkach pajęczych "babiego lata".

Nici takie by-wagą unoszone prądami powietrza na dużą wysokość i roznoszone na setki kilometrów. Dzięki temu pająki mają na ogół

szerokie rozmieszczenie geograficzne. Snucie nitki z wiatrem pozwala p. zmieniać miejsce pobytu bez konieczno-

___________________210

ści wędrowania po ziemi — p. snuje nić tak długo, aż ta niesiona prądami powietrza 'przyczepi się do odległego przedmiotu. Naciąga ją

następnie na sztywno tak, że zamocowana tworzy rodzaij pomostu, po którym p. przechodzi, inp. z jednej gałęzi 'drzewa ma drugą. Inne

ciekawe •zwyczaje p. to tańce godowe, opieka nad kokonami i młodymi. P. mają dobrą 'orientację przestrzenną. Zamieszkują wszystkie

kontynenty. Poszczególne gatunki mają zróżnicowane wymagania środowiskowe. Spotykamy je zarówno w środowiskach suchych, jak i

wilgotnych, gorących i chłodnych, a topik oraz kilka gatunków, egzotycznych żyją nawet 'w wodzie. Jako drapieżcę p. odgrywają dość

dużą rolę w utrzymywaniu równowagi biologicznej w przyrodzie — tępią owady szkodliwe, ale również i 'owady pożyteczne. Wszystkie

p. są jadowite, lecz jedynie niektóre z 'nich mogą iprzebić skórę ^człowieka, a spośród tych ostatnich tylko kilka gatunków jest

naprawdę niebezpiecznych. Żaden z występujących w Polsce gatunków nie jest groźny, a ukąszenia kilku z mich mogą co najwyżej być

bolesne jak ukąszenie pszczoły. W kragach śródziemnomorskich żyją jednak 2 gatunki (karakurt i tarantula), których jad może zabić

człowieka w ciągu kilku godzin. Niebezpieczne są również wielkie oraz pewne drobne, ale bardzo jadowite pająki tropikalne — zarówno

ze względu na stopień toksyczności jadu, jak i na wtórne zakażenia dużych ran powstałych po ukąszeniu. P. znanych jest około 30 000

gatunków, z tego w Polsce około 720. Rząd p. dzieli się na 3 podrzędy: p.

211____________________

wyższe, ptasznik! i Mesothe-lae. [J.P.]

pająki mrówkoksztaitne —

przedstawiciele różnych rodzin

-^pająków odznaczający się jedną wspólną, inajwyraźniesj niezależnie powstałą właściwością

— namiej lub bardziej -uderzającym podobieństwem do mrówek. Przypuszczalnie jest to przykład imimiikry — upodobniania się w tym

przypadku do owadów niesmacznych lub wręcz niebezpiecznych 'dla niektórych 'drapieżców, ico pozwala pająkowi uniknąć pożarcia.

Oczywiście upodobnienie takie może zmylić drapieżców rozpoznających zdobycz za pomocą wzroku, ale samo podobieństwo kształtów

nie zmyli drapieżców posługujących się węchem. Reprezentantami p.m. w faunie Polski są m.in. kraś-niak i mrówczynka. [J.P.]

pająki wyższe (.Araneomorphae, Labidognatha) — podrząd stawonogów z rzędu -^pająków obejmujący większość znanych gatunków.

Są 'one niezwykle zróżnicowane. Odróżniają się od pozostałych podrzędów mniej lub bardziej (poprzecznym ustawieniem szczękoczuł-

ków w stosunku do osi ciała. Szczękoczułki te są zwykle dużo mniejsze od szczękoczułków

-^ptaszników, ale ich zasięg w chwili chwytania zdobyczy jest wcale nie mniejszy dzięki korzystniejszemu ustawieniu i sprawniejszemu

działaniu. Do p.W. należą m.in. rodziny:

aksamitnikowate, krzyżakowa-te, omatnikowate, osnuwiko-wate, plądrakowate, pogońcor watę, skakunowate i worcza-kowate. [J.P.]

pajęczaki (Arachnoidea) — gromada stawonogów z podtypu

—rszczękoczułkowców. Mają

_______ pajęczaki

ciało podzielone na 2 odcinki (tagmy): głowotułów i odwłok. Ten ostatni u 'pewnych grup (np. u skorpionów) ma wyodrębniony

zaodwłok. U niektórych rzędów (inp. ktesarzy, roztoczy, zaleszczotków) ciało stanowi zewnętrznie tylko l tag-mę, a zachowuje się

jedynie wewnętrzny, anatomiczny podział na głowotułów i odwłok. Głowotułów p. ma 6 par odnóży, w tym 4 pary nóg oraz

poprzedzające je szczękoczułki i nogogłaszczki. Odnóża odwłokowe zachowały się u niektórych rzędów p. w formie szczątkowej lub

znacznie przekształconej, jako narządy grzebykom watę skorpionów, kądziołki przędne pająków lub płuco-tchawki. Zewnętrzna

segmen-tacja ciała u większości p. jest przynajmniej częściowo zatarta, a liczba segmentów, wynosząca pierwotnie 19, uległa redukcji

przez zanik niektórych bądź przez zlewanie się ze sobą segmentów. P. odżywiają się pokarmem płynnym, wyssanym z ciała .ofiary lub

żywiciela, bądź wstępnie rozpuszczonym (poza własnym organizmem) przez soki trawienne, którymi oblewają ciało 'ofiary. Płynny

pokarm zostaje wessany do gardzieli dzięki ssącej pracy żołądka, a proces trawienia i wchłaniania substancji odżywczych przebiega dalej

w jelicie środkowym i jego uchyłkach. Krew wprowadzana jest w •obieg pulsującymi skurczami serca położonego w pobliżu grzbietowej

ścianki odwłoka. Rurkowate serce zasysa krew z jamy osierdzia przez kilka par otworków opatrzonych zastawkami i pompuje ją przez

krótką aortę 'do jamy ciała. U niektórych p. (np. u skorpionów) istnieją żyły płucne .odprowadzające natlenioną krew wprost do jamy

osierdzia. U

pajęczyna

212

213

pajęczyna

wielu p. narządami oddechowymi są płucotchawki składające się z dużej liczby cienkich blaszek nabłonkowych, położonych w

'kieszonce, do 'której dochodzi powietrze. Wewnątrz blaszek przepływa krew; przenikają do niej dyfundujące przez nabłonek

cząsteczki powietrza. Część powietrza rozpuszcza się we krwi, a poza tym tlen zostaje związany chemicznie z hemocy jantaą —

pigmentem oddechowym, znajdującym się we 'krwi. U niektórych p. płucotchawfei isą zastąpione przez system tcha-wek,

znacznie prostszych niż te, 'które 'spotykamy u owadów. Są ito zwykle cienkościenne rurki opływane iprzez krew krążącą po

jamie ciała. U form bardzo drobnych ilość powietrza przenikającego przez ścianki ciała do krwi jest w zupełności dla nich

wystarczająca i w awią-zku z tym brak narządów 'oddechowych. Centralny system nerwowy jest u większości p.

skoncentrowany w formie zwoju nadprzełyko-wego (mózgu), podprzełykowe-go oraz kilku zwojów odwłokowych połączonych

u niektórych p. ze zwojem podprze-łykowym. Narządy rozrodcze położone są w przednich segmentach odwłoka. Sperma

przekazywana jest samicom za pomocą prącia (u kosarzy), przystosowanej do tego celu jednej z par odnóży (np. no-

gogłaszczków u pająków, szczę-koczułków u solfug, l z par nóg u Ricinulei) lub też samica sama wprowadza sobie do o-tworu

płciowego spermatofor, czyli woreczek wypełniony nasieniem, który samiec składa w jej pobliżu. P. są jajorodne. Żyworodność

cechuje niektóre skorpiony i Toztocze. U wielu p. jaja są zabezpieczane w ko-konach, a samice często przez

długi czas opiekują się potomstwem. P. występują w bioto-pach lądowych, rzadziej w słodkowodnych i morskich. Należy do nich m.in.

rząd pająków, kosarzy, skorpionów, solfug, roztoczy oraz zaleszczot-ków. [J.P.]

pajęczyna — krzepnący na powietrzu wytwór k ą d z i o ł-ków przędnych (czyli gruczołów przędnych umiejscowionych na końcu

odwłoka)

—.pająków oraz gruczołów przędnych innych stawonogów

— zaleszczotków, przędziorko-watych, niektórych wij ów oraz larw chruścików i motyM. U pająków występuje na powierzchni

kądziołków od kilkuset do kilkunastu tysięcy mikroskopijnych otworków, stanowiących ujścia gruczołów. Gruczoły są połączone w gru-

py, z których każda wytwarza inny rodzaj przędzy. Podstawowym produktem -większości gruczołów są niteczki, które w trakcie snucia

zlepiają się razem i z nich budowane są sieci łowne, kryjówki, nici asekuracyjne i tzw. toabie lato, czyli nici służące drobnym pająkom

jako swoiste latawce. Niektóre grupy gruczołów nie wytwarzają przędzy, tylko zbliżoną do niej lepką substancję, która krzepnąc bardzo

powoli, służy do nadawania gotowym niciom lepkości. Jeszcze inne grupy gruczołów czynne są w czasie toudowy kokonu. Wydzielają

one substancję zbliżoną wyglądem do papieru. Poszczególne gatunki pająków dysponują różnymi typami gruczołów przędnych, a

różnice pod tym względem są znaczne nawet między osobnikami różnych płci jednego gatunku, gdyż kokon budują samice i tylko one

mają do tego odpowiednie zespoły gruczołów.

Charakterystyczną cechą każdej radzimy pająków jest sposób wykorzystywania gruczołów przędnych. Pająki biegające i

skaczące nie budują sieci łownych, a p. używają tylko do asekuracji w marszu czy skoku oraz do budowy oprzę-dów i kokonów,

a rzadziej ukryć. Pająki sieciowe budują sieci łowne o konstrukcji różnej u każdej rodziny, a czasem nawet odmiennej u

poszczególnych rodzajów czy gatunków. Sieć taka składa się ze szkieletu nośnego, wykonanego z grubszych i mocniejszych, ale

za to 'mniej lepkich nici, oraz z płaszczyzny (-»-osnuwikowa-te), spirali (-»-krzyżakowate) lub przestrzeni łownej (->oma-

tnikowate) z cienkich nici, bardzo lepkich dzięki zawieszonym na nich kropelkom wydzieliny. Pająk sam może poruszać się po

własnej sieci łownej dzięki specjalnej 'budowie stóp oraz umiejętności poruszania się, co umożliwia utrzymanie się na nitkach, a

jednocześnie wyklucza niebezpieczeństwo przyklejenia się. Sposób 'budowy sieci łownej przez -s-krzyżaka przedstawiają

rysunki. Najpierw powstaje szkielet nośny (rys. l— —9), a po jego ukończeniu tymczasowa spirala (rys. W, której zadaniem jest

unieruchomienie promieni szkieletu. Odstęp między zwojamrtej spirali jest stały, gdyż w czasie budowy następnego zwoju pająk

trzyma dwie nogi na poprzednim. Teraz następuje budowa właściwej spirali łownej (rys. 11), gęściej nawiniętej i lepkiej. Pająk

zaczyna ją od końca spirali tymczasowej, którą jednocześnie likwiduje, poruszając się w kierunku przeciwnym do jej pierwotnego

biegu. Ostatnią czynność (rys. 12) stanowi wypełnienie pustych sektorów sieci spiralą

Kolejne fazy budowy sieci łownej krzyżaka

łowną. Gotowa sieć zaopatrzona jest tu w nić sygnalizacyjną, łączącą środek sieci z kryjówką. Ukryty krzyżak trzyma jedną z

przednich nóg na tej nici i, odebrawszy za jej pośrednictwem drgania sieci poruszanej przez zaplątaną ofiarę, zsuwa się po nici

sygnalizacyjnej i oplątuje zdobycz, wyciągając wydzielinę gruczołów

palemonetka zmienna

214

215

palpigrady

przędnych tylnymi nogami. Niektóre gatunki krzyżakowa-tych zaopatrują swe sieci w charakterystyczne zygzakowate wzmocnienia, a

jeden z przedstawicieli podrodzmy —>-Gaste-racanthinae nie buduje sieci, lecz łowi zdobycz rzucając w nią dużą kroplą lepkiej sub-

stancji, przymocowanej do końca nici trzymanej jedną z przednich nóg. P. jest zbliżona składem chemicznym i wyglądem ido

jedwabiu, ale znacznie przewyższa go wytrzymałością na zerwanie. P. bywa' też używana w przemyśle optycznym przy produkcji

wszelkiego typu przyrządów wymagających nalepienia na soczewkach podziałek (w okularach pomiarowych, mikroskopach, lornetkach

itp.) oraz w chirurgii ocznej, mianowicie do zszywania białkówki. Zob. też: prządka. [W.S.]

palemonetka zmienna <Palae-monetes varians) — gatunek stawonogów z sekcji ->game-Iowców. Rośnie do długości 6 cm. Ma dziób

czołowy dość długi, przeźroczysty, nie pi-gmentowany, ząbkowany wzdłuż dolnej i górnej krawędzi. Czułki I pary wieńczą 3 wici, 'z

.których 2 są u nasady zrośnięte. 2 przednie pary odnóży tułowiowych mają wysmukłe szczypce, o stosunkowo krótkiej części

chwytnej. P. z. zamieszkuje płytkie, zarośnięte dna. Występują w 2 formach ekologicznych: słodkowodnej (składającej 'duże jaja),

znanej głównie z szeregu jezior obszaru śródziemnomorskiego, oraz słooawowodinej (składającej małe jaja), znanej z wielu miejsc

zachodniej i środkowej Europy. W Polsce występuje ta ostatnia forma, 'bytująca wśród przybrzeżnych .szuwarów Martwej Wisły. [L.2.]

palisadnik (Fauosites) — rodzaj wymarłych jamochłonów z rzędu —denkowców. Jego gatunki tworzyły kolonie o szkielecie złożonym

z równoległych, wie-lokątnych rurek, poprzedzielanych prostopadłymi do ich długich osi denkami. Rurki te przylegają do siebie ściśle

ściankami, nadając szkieletowi kolonii wygląd przypominający pszczeli plaster. Septy są zaznaczone słabo, u niektórych gatunków w

ogóle nie występują. P. były kosmopolityczne. Żyły głównie od dolnego sylu-ru do dewonu, a nieliczne — także w karbonie i permie.

Wraz z pokrewnymi rodzajami p. odgrywały niegdyś ważną rolę w tworzeniu ówczesnych raf. [Z.S.]

palolo — nazwa obejmująca epitokałne części (—»epiitbkia) kilku gatunków pierścienic z podgromady -*wieloszczetów wędrujących

(m.ia. Eunice vt-ridis i Eunice fucata). Gatunki te, o zróżnicowanej metamerii,

Pało! o l — epitokalna część ciała

żyją w •ukryciu wśród raf koralowych. Unikają światła. Opuszczają kryjówki tylko w dni pochmurne i w nocy dla żerowania. Jedynie

gamety tych gatunków do dojrzenia wymagają światła, są odrzucane wraz z 'częścią ciała, zwykle tylną, i wypływają .pod powierzchnię

morza. Gatunki z rodzaju Eunice są rozdzielno-płciowe, a ich rozmnażanie związane jest z kwadrami Księżyca. Osobniki Eunice viridis

osiągają około 40 cm długości i l —2 cm grubości. Samice są ciemnozielone lub niebieskawe, samce — białawe lub żółtawe. W ciągu 2. i

3. dnia ostatniej kwadry Księżyca w październiku ma miejsce pierwszy okres rozmnażania się tego gatunku, a w listopadzie następny, w

'których tylne części ciała wypełnione gametami (jajami i plemnikami) wypływają z dna ku powierzchni wody w takiej ilości, że mogą

'tworzyć zbitą, pływającą masę 'do oteoło l m grubości. Początkowo ma-j ą one długość 20—30 om, szybko jednak rozpadają się na

krótsze odcinki, wydalając produkty płciowe. W tym czasie p. są odławiane w dużej ilości przez ludność wysp Firiżi, Samoa i Tongo na

Oceanie Spokojnym i ajadane ma surowo bądź pieczone w liściach. Okres odłowu p. jest lokalnym świętem. Pojawienie się p. trwa za-

ledwie halka godzin. Już po około 2 godzinach liczba p. stopniowo zmniejsza isię, a o świcie znikają zupełnie. Zjawisko powtarza 'się

piaez 2—3 nocy, przy czyim najliczniej pojawiają się p. w ciągu 'drugiej nocy. Jeden osobnik Eunice viridis może przez szereg lat

regenerować tylne 'odcinki ciała i wytwarzać w mich gamety, odrzucane następnie ku powierzchni morza. Inny gatunek wytwarzający

części epitokałne, objęty nazwą p. — Eunice fucata — żyje u wybrzeży Bermudów w Oceanie Atlantyckim i u wybrzeży zachodnich

Indii w Oceanie Indyjskim. Gatunek ten osiąga około 70 cm długości. Rozmnaża się przez 3 dni przed nastaniem 3 kwadry Księżyca w o-

kresie między 29 czerwca a 28 lipca, [M.G.]

palpigrady (Palpigrada) — bardzo słabo poznany rząd stawonogów T. gromady ->pajęcza-ków. Dochodzą do 2,8 mm długości. Mają

ciało wydłużone, przy czym odwłok jest zakończony segmentowanym, cienkim ogonkiem. Pancerz glowo-tułowia dziali się na l dużą i 2

małe płytki — tergity. Stronę brzuszną pokrywają oddzielne .płytki, sternity — zja-

Palpigrad Koenenia mirabilts

wisko wyjątkowe wśród ^aje-czafców. I para nóg przekształcona jest w wydłużone, wielo-segmentowe czułki. Układy 'krwionośny i

oddechowy są

pałkun______________

całkowicie zredukowane w awiąziku z małymi rozmiarami ciała. Również •w innych na-rM(dach wewnętrznych obserwuje •ię

Hczne uproszczenia. P. żyją w wilgotnej tlebie pod na wpół zagrzebanymi w ziemi kamieniami, razem z drobnymi -4-wijami z

igromad Symphyla i Pawropoda. Dotychczas znane są z południowej Europy (na północ sięgają do Austrii, gdzie spotykano je w

jaskiniach koło Innsbrucka), z Afryki, Ameryki Południowej i Północnej. Opisano dotąd około 50 gatunków p. [J.P.]

pałkun (Heterocentrotus) — rodzaj szkarłupni z rzędu -*na-jeżykowców. Obejmuje formy mające lekko spłaszczoną i owalną

skorupę o średnicy do 8 cm. Niezwykle potężne, ma-czugowate kolce (w przekroju okrągławe lub graniaste) są rzadko

rozmieszczone. Pomiędzy nimi wyrastają liczne, bardzo krótkie kolce z płaskimi wierzchołkami. Każda płytka ambulakralna ma

'do 16 par otworków 'dla nóżek ambu-lakralnych. P. reprezentuje kilka gatunków szeroko rozsiedlonych w Oceanie Indyjskim i w

Pacyfiku. Maczugowate kolce p. pełniły niegdyś na Dalekim Wschodzie rolę rysików 'do pisania. [L.Ż.]

pancerzowce (Malacos(raca) — podgromada stawonogów z gromady —^skorupiaków. Obejmują grupy najwyżej uorganizo-

wane, o stałej liczbie segmentów. Dochodzą zwykle do długości kilku centymetrów, niektóre jednak gatunki osiągają rekordowe

dla skorupiaków rozmiary prawie l m. Głowa p. powstała z całkowitego zlania się 5 segmentów, tułów składa się z 8 segmentów,

a odwłok — z 7 segmentów, z których osta-

__________________216

tni, zwany telsonem (płytką ogonową), ma zwykle odmienną od pozostałych budowę. U więlhszości p. jeden lub kilka przednich

segmentów tułowiowych zrasta się z głową w jedną całość, zwaną głowo-tułowiem, a ich odnóża przemieniają się w szczękonóża

i pełnią rolę 'dodatkowych narządów gębowych. Niekiedy zlewają się ze sobą segmenty odwłokowe. P. są wyłącznie

rozdzielnopłciowe. Żeński otwór [płciowy znajduje się na VI, a męski — na ostatnim segmencie tułowiowym. Samice składają

jaja przeważnie do koszyczka lęgowego, utworzonego z wewnętrznych gałązek odnóży tułowiowych, bądź też przyklejają je

do swych odnóży odwłokowych. Lęgną się z nich larwy (-»-pły-wik, —rży-wik) albo od razu ipo-stacie młodociane. Tylko nie-

liczne pierwotne gatunki (kre-wety) składają swe jaja do wody i wyikluwają się z nich larwy w stadium pływika. Cha-

rakterystyczną cechą p. jest zdolność zmieniania ubarwienia ciała, co pozwala na dostosowywanie się do aktualnego 'koloru

otoczenia. Zdolność tę zawdzięczają obecności w skórze rozgałęzionych (komórek barwnikowych — chromatoforów, z których

jedne zawierają barwnik żółty, inne czerwony lub czarny, a nierzadko także biały, niebieski lub fioletowy. Barwniki te mogą się

skupiać i optycznie zanikać bądź też rozprzesitrzeniać, zabarwiając odpowiednio ciało. W przypadku równoczesnego rozprze-

strzeniania się barwnika żółtego i czarnego ciało przybiera kolor brunatny, a żółtego i czerwonego — pomarańczowy. Co więcej,

p. mogą przybierać w różnych częściach ciała odmienne zabarwienie, wskutek

217__________________

czego powstaje nierzadko przepiękna mozaika barw. Należy tu ponad 20 000 gatunków. Większość z nich zamieszkuje

środowisko morskie, część — wody słodkie, a 'niektóre stanowią gatunki lądowe związane z biotopami wilgotnymi, np.

mrocznymi piwnicami lub leśną ściółką. P. dzieli się na kilkanaście rzędów, z .których większe znaczenie w przyrodzie mają

równonogi, obunogi, pośródki, eufauzje, dziesięcio-nogi oraz ustonogi. [L.Ż.]

pandaletka północna (Pandalus

borealis) — gatunek stawonoga z sekcji ->-garneilowców. Jej samice rosną do 19 cm, a samce nie przekraczają 12 'cm długości.

Wyraźnie bocznie ścieśnione i przeźroczyste ciało ma bladoczerwonawy odcień. Bardzo długi i wysmukły dziób czołowy jest

•ząbkowany wzdłuż całej swej długości. Na jego górnej krawędzi znajduje się 12—16 ząbków, a na dolnej 7. P. p. rozwijają się

początkowo jako samce, a po kopulacji oraz dalszym wzroście przemieniają się w samice. Żyją w wodach przydennych o tempe-

raturze kilku stopni oraz zasoleniu co najmniej 30%o, awy-kle na głębokości 40—^500 m, rzadziej do 900 m. Wykonują regularne

dobowe wędrówki ku powierzchni morza. Ich migracje ku górze trwają od wczesnego popołudnia prawie do północy, natomiast w

kierunku przeciwnym płyną znacznie szybciej, przybliżając się do dna już o świcie. P. p. są szeroko rozprzestrzenione w

chłodnych rejonach północnego Atlantyku i Pacyfiku. Występują często w ogromnych skupiskach, co ułatwia połowy. Naj

wydajniejsze połowy 'odbywają się 'w godzinach przedpołudniowych, .kiedy krewetki

pantofelek

te gromadzą 'się w wodzie przy dnie. Ich połowy sięgają około 60 000 ton rocznie. [L.Ż.]

pandaletka trawiasta (Pandalus latirostris) — gatunek stawonoga z sekcji —garnelow-ców. Długość samic dochodzi do 19 cm, a

samców — do 13 cm. Ciało jest barwy zielonkawej. Silnie wydłużony dziób czołowy wykazuje drobne ząb-kowanie. P. t.

zamieszkują podmorskie łąki w płytkich i zacisznych zatokach. Na zimę przemieszczają •ię na nieć*

•głębiej położone dno, do głębokości 30 m. Występują w strefie umiarkowanej północno-

-zachodniego Pacyfiku, od Korei po Sachalin..Są poławiane w dość dużych ilościach. [L.Ż.]

pandar (Pandarus) — rodzaj stawonogów pasożytniczych z rzędu -^-Caligoida. Należące tu gatunki mają ciało długości do 10

mm, silnie spłaszczone, kil-kusegme,nł'owe, toarwy żółtawej lub brązowej. I segment tułowiowy zlewa się z głową i wraz z nią

okryty jest wspólnym pancerzem. Ostatnie. 2 segmenty tułowiowe zlewają się w l dłuższy segment. Odwłok jest drobny i nie

segmentowany. U 'dojrzałej samicy sterczą z tyłu ciała 2 kiełbaskowate woreczki z jajami. Do rodzaju p. należy kilka szeroko

rozprzestrzenionych gatunków pasożytujących na skórze rozmaitych gatunków rekinów. [L.Ż.]

pantofelek (ParamecźuTO) — rodzaj pierwotniaków z pod-gromady ->.równorzęsych. 0-bejmuje gatunki, które zarysem swego

ciała przypominają bucik. Są pokryte przebiegającymi regularnie, południkowymi rzędami rzęsek. Asymetria p. wiąże się z

bocznym poło-

paragonimus

218

219

parzydelkowcc

żeniem lejka wiodącego do kieszonki gębowej, w które; znajdują się 4 rzęskowe błonki, napędzające pokarm do gęby. P. osiągają 50—

300 ym długości. Odżywiają się bakteriami. Wodniczki pokarmowe p. wędrują po cytoplazmie, a nie strawiona ich zawartość usuwana

jest na zewnątrz przez odbyt komórkowy, położony w okolicy tylnego końca ciała. U p. występują 2 wodniczki tętniące, a każdą v nich

otacza 5 kanalików doprowadzających wodę do banieczki wydalającej ją z ustroju. P. należą do najlepiej poznanych orzęs-ków.

Wykonano na nich wiele doświadczeń, zwłaszcza z zakresu koniugacji, genetyki, be-hawioru, mechaniki i koordynacji ruchu rzęsek. P. są

pospolitymi słodkowodnymi pierwotniakami, znanymi ze wszystkich części świata włącznie z Arktyką (Paramecium arcti-cum).

Najczęściej występują w drobnych zbiornikach wodnych, także w kałużach. U p. nie wykryto form przetrwalni-kowych. (Tabl. I).

[A.J.K.]

paraewnimus -^przywrą płucna.

paraiTifistomuui

lenia.

^przywrą ]e-

Parasitiformes — podrząd stawonogów z rzędu -^roztoczy obejmujący —^kleszcze oraz grupę Mesostigmata, do której należą często

spotykane na dużych owadach, także w Polsce, żółtobrunatne roztocze z rodziny Parasźtidae oraz rodzina Dermanyssidae. [J.P.]

pareczniki (Chilopoda) — gromada stawonogów z podtypu

-»wargowców. Mają ciało lekko spłaszczone grzbietowo-

-brzusznie, długości 2—17 cm.

Każdy segment wyposażony jest w l parę nóg. Większość gatunków sprawnie i szybko biega. P. są drapieżne, a ich szczękonóża mają

gruczoły jadowe. Ukąszenie bywa bard M bolesne (—*-skolopendry). P. prowadzą nocny tryb życia, a w -dzień kryją się pod kamie-

niami, pod korą drzew oraz w ściółce, w miejscach raczej suchych i ciepłych. Znanych jest ogółem około 3000 gatunków p., z których

kilkadziesiąt występuje w Polsce. Gromada p. dzieli się na 4 rzędy: drewniaki, przełączniki, skolopendry i zieminki. [W.S.]

parenchymula — larwa większości gatunków -»-gąbek swobodnie pływająca w toni wodnej. Ma owalne lub kuliste ciało, pokryte

drobnymi, cylindrycznymi komórkami wiciowymi. Dzięki ich ruchom p. może dość energicznie pływać. Wnętrze jej ciała składa się ze

śluzowatej masy, zawierającej duże, ziarniste komórki, włók-

Parerachymula l — warstwa uniesionych komórek ektodermalnych; 2 — skleryty

na sponginowe oraz larwalne igły. P. powstaje w efekcie nierównomiernego bruzdkowania jaja. Już w pierwszym okresie tego procesu

tworzą się komórki rożnej wielkości, tzw. makro- i mikromery. Szybko dzielące się nńikroimery obrastają zwartą masę .makrome-

rów, tworząc w ten sposób larwę o dwuwarstwowej strukturze. Osiąga ona wielkość do l mm. Jej okres swobodnego pływania, tj.

do momentu przytwierdzenia się do podłoża, trwa od kilku godzin do trzech dób. Po tym okresie u p. następuje specyficzny dla

gąbek proces przemieszczania się listków zarodkowych. Komórki wiciowe zewnętrznej ektoder-malinej warstwy imigrują w masę

komórek wewnętrznych i 'przekształcają się w -^choa-nocyty. Natomiast komórki en-todermy, leżące pod warstwą zewnętrzną,

wydostają się na powierzchnię, dając początek warstwie okrywającej oraz me-zoglei. Proces ten nosi nazwę odwrócenia listków

zarodkowych. [J.M.R.]

parzawka -^parzydełko.

parzydełko, parzawka, knida (cwda) — zaczepno-odpoma broń -»-parzydełkowców. Pojedyncze p. znajduje się w komórce

ektodermalnej, przekształconej w komórkę parzydełkową, czyli knidoblast. Szczególnie gęste ich skupienia (tzw. baterie)

występu!] ą na czułkach i ramionach przy-ustnych. Typowy knidoblast zawiera w swym wnętrzu właściwe p., czyli torebkę

(knido-cystę) z wpukloną do środka i skręconą, drożną nicią, a od góry zamknięty jest wieczkiem, na którym sterczy szczeciinka

czuciowa — knidocyl. Podrażnienie tej szczecinki powoduje odskoczenie wieczka i wynico-wanie drożnej nici, a niekiedy

wyrzucenie całego p. wskutek szybkiego rozprostowania lezącego pod nim w knidoblaście

Komórki parzydetkowe — u góry przed wystrzeleniem nici, poniżej po nim A — wolwent (z nicią niedrożną);

B — penetran.t <z nicią drożną, przewodzącą jad)

sprężynkowatego włókna. Opisano tulfeiko 30 odmian p., które dzieli się na 3 podstawowe grupy. Wyrzucona nić może wbijać

się w ciało przeciwnika, wstrzykując w nie jad (hy-pnotoksynę), zawarty w knido-cyście (na tej zasadzie funkcjonują tzw.

penetranty), może omotywać je (wolwenty) albo oblepiać (glutynanty). P. działają jednorazowo, a na miejsce zużytych powstają

nowe z komórek ektodermalnych. Ko-mórfci te mogą wędrować aktywnie na puste miejsca, pozostałe po zużytych knidobla-

stach, [Z.S.]

parzydelkowce (Cnidaria} — typ -»-bezkiręgowców zaliczany tradycyjnie do -^jamochłonów, przeciwstawiany nieparzydeł-

kowcom (->żebropławom). Schemat budowy ciała p. jest zasadniczo dwuwarstwowy, ale między błonkopodobną ekto- i

entodermą występuje pierwotnie bezkomórkowa warstwa wspierająca, czyli podstawowa, zwana mezogleą, mająca u

parzyć! clkowce

220

-^polipów stułbiopławów postać cienkiej błony, a u meduz krążkopławów — postać galarety o znacznej nieraz miąższości. Jej

komórkowe elementy pochodzą z ekto- i entoder-my, nie przybierając charakteru litej tkanki — mezoder-my. Charakterystyczną

cechą p. jest występowanie u nich

—.parzydełek. Ektoderma prócz parzydełek zawiera komórki nabłonkowo-mięśniowe okrywające ciało i opatrzone u podstawy we

włókienka kurczliwe (miofibryle), a ponadto komórki nerwowo-czuciowe, łączące się wypustkami w sieć. Ento-derma prócz 'komórek

nabłon-kowo-mięś-niowych i komórek czuciowo-nerwowych zawiera komóriki gruczołowe, wydzielające do jamy gastralnej soki

trawienne, oraz komórki wciągające nadtrawione cząstki pokarmu do swego wnętrza, gdzie proces trawienia przebiega do końca.

Wkraczające niekiedy do mezoglei komórki ekto- i entodermalne powiększają jej miąższość i przekształcają się u niektórych grup w

komórki szkieietotwór-cze — skleroblasty. Jedyna jama organizmu p. — jama ga-stralna, czyli chłonąco-trawią-ca — bywa mniej lub

bardziej wyraziście podzielona na różną liczbę 'komór i rozgałęziona, wciskając się u niektórych

-^polipów do czułków. U»wielu

—>-meduz promieniście odchodzące z niej kanały obficie się rozgałęziają ii uchodzą do brzeżnego kanału okrężnego, co umożliwia

rozprowadzanie pokarmu po całym ciele przy współdziałaniu skurczów klosza (dzwonu). Tego rodzaju układ zwie się gastrowaskular-

nym, czyli pokarmowo-naczy-niowym. P. rozmnażagą się płciowo i bezpłciowo. W pierwszym wypadku powstałe w

gonadach komórki jajowe i plemniki wydostają się zwykle przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie .następuje zapłodnienie, a z

zygoty rozwija się swobodnie pływająca, orzę-siona larwa -^planula, która po krótkim czasie osadza się jednym końcem ciała na podłożu

i rozwija w polipa bądź też niekiedy, nie osiadając, przekształca się bezpośrednio w meduzę. Rozród bezpłciowy odbywa się najczęściej w

drodze pączkowania, przy czym u polipów pączkowanie boczne ekstra- i initratentakularne (-^korale madreporowe) prowadzi do

powstawania nowych polipów, natomiast wierzchołkowe (->łsbrobilacj'a) daje początek meduzom. Niekiedy również meduzy

odpączkowują sobie podobne osobniki. Ponadto okazy dorosłe, zwłaszcza polipy, mogą się dzielić podłużnie allbo poprzecznie, odtwa-

rzać całe ciało w procesie -»frustulacji bądź z oderwanych fragmentów. Opisane dwa podstawowe typy rozrodu — płciowy i bezpłciowy

— wiążą się zasadniczo z dwiema postaciami p. występującymi na przemian w typowej przemianie pokoleń: z formą płciową — meduzą

i bezpłciową — polipem. Od tego schematu istnieją jednak liczne odchylenia (np. u kraspedakusty, stułbi, sarsji i koralowców). W

zasadzie polipy są formami osiadłymi, a meduzy swobodnie pływającymi. może jednak być odwrotnie (np. u pelagohydry i Stauromedu-

sae). Nie wiadomo, która z tych dwóch postaci jest filogene-tycznie pierwotniejsza, gdyż planula, choć częściej rozwija się w 'polipa,

może również przekształcić się w meduzę. Niewykluczone, że stadium polipa wcisnęło się w cykl rozwojowy p. dopiero wtórnie.

22(1

pelagohydra,

Obie postacie mają jednak ten sam schemat budowy, tylko z odwrotnym skierowaniem o-tworu gębowego i różną grubością warstwy

wspierającej. P. zamieszkują wszystkie morza, a w wodach słodkich reprezentowane są jedynie przez nieliczne gatunki. Stanowią ważmy

składnik planktonu morskiego i czynnik skałotwór-czy. Obejmują ok. 9000 gatunków należących do 3 wyraźnie wyodrębniaj] ących się

gromad:

stultoiopławow, krąźkopławów i koralowców. [Z.S.]

pawieniec (Pauonźa) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^-korali madreporowych. Tworzy kolonie. Polipy odkładają płytki bazalne o

licznych septach, tak jak polipy grzybinki, z którą p. jest blisko spokrewniony. Zamieszkuje O. Indyjski i Pacyfik. (Tabl. VI). [Z.S.]

pazurnice -*pratchawce.

pąkU (Balanus) — rodzaj stawonogów z rzędu ->toraczkow-ców. Obejmuje gatunki o budowie znacznie odbiegającej od schematu budowy

skorupiaków, ukryte całkowicie w wapiennej skorupce o kształcie ściętego stożka, przyrośniętego podstawą do podłoża. Wysokość i

szerokość .poszczególnych osobników zależnie od gatunku waha się zazwyczaj w granicach l—8 mm. Kształt skorupki zależy w dużym

stopniu od warunków środowiskowych; w miejscach o silnym falowaniu jest ona bardzo przysadzista i ma szeroką podstawę, .natomiast

w spokojnej wodzie, zwłaszcza w zwartym jednogatunkowym zespole;

wznosi się dość wysoko w górę, mając stosunkowo wąską podstawę. Skorupka składa się z 6 połączonych ze sobą płytek

bocznych oraz 2 par ruchomych płytek, tworzących rozsuwane na boki wieczko. Przez otwór p. wysuwają 6 par członowanych,

dwugałęzistych odnóży tułowiowych, będących jedyną zewnętrzną cechą świadczącą o ich przynależności do skorupiaków. P. pokry-

wają gromadnie rozmaite podmorskie przedmioty, jak kamienie, skały i falochrony, osiadając także na iniektćirych większych

zwierzętach, zwłaszcza na pancerzach dużych skorupiaków, muszilach mięczaków itip. Należy tu kilkadziesiąt gatunków żyjących na

płytkim dnie wszystkich mórz i oceanów. (Tabl. XIII). [L.Z.l

pedicellaria -^.jeżówce.

Pelagia, meduza świecąca (Pelagia noctiiuca) — gatunek jamochłona z rzędu —>-Semaeo-stomeae. Występuje wyłącznie w postaci

meduzy. Ma półku-listy klosz barwy pastelowo-purpurowej. Gonady i czułki są ciemnoczerwone. P. żyje w strefie otwartego morza, nie-

raz w chmarach wielokilome-trowea długości. Przy podrażnieniu wydziela światło, którego chemiczne podłoże nie jest znane. Zasiedla

Atlantyk

1 Morze Śródziemne. [Z.S.]

pelagobydra (Pelagohydra) — rodzaj jamochłonów z rzędu -»-stułbiowców. Mały, liczący

2 mm długości polip jej przedstawicieli wiedzie pelagiczny tryb życia, wisząc czułkami w dół na pęcherzyku (o około 2 cm średnicy),

powstałym z jego części stopowej. Wnętrze tego tworu podzielone jest na wiele komór, które częściowo komunikują się z jamą ga-

stralną. Z pęcherzyka tego wyrastają -»stolony i pączki me-

pelagoturia

222

223

peranema

duzoidalne. P. występują u wybrzeży Nowej Zelandii. [Z.S.]

pelagoturia {Pelagothuria) — rodzaj szkarłupni z rzędu

-••straszykowców. Obejmuje formy wiodące pelagiczny tryb życia, a wyglądem przypominające drobne meduzy. Ciało ich ma

konsystencję galaretowatą, o różowym lub fioletowym zabarwieniu. Unosi się ono stroną .gębową ku górze. Gębę otacza 13—20

palcowa-tych czulków. Tuż za nimi rozpięta jest błona pływina na kilkunastu .długich wypustkach wspornikowych. P. żywią się

mikroskopijnymi okrzemkami, pro.mienicami itp. Są reprezentowane przez kilka gatunków rozsiedlonych w głębszych warstwach

tropikalnych części Atlantyku i Pacyfiku. Pojawiają się niekiedy także na powierzchni oceanu. [L.2.]

peimatozoa (Pelmatozoa) — podtyp z typu -^-szkarłupni. Były reprezentowane w przyrodzie szczególnie licznie w erze paleozoicznej.

Spośród należących do nich 5 gromad

— Cystidea, Blastoidea, Edrio-asteroidea, Heterostela i liliowców — do czasów współczesnych dożyli tylko przedstawiciele gromady

ostatniej. (L.2.1

pelzak czerwonki (Entamoeba histolytica) — gatunek pierwotniaka z rzędu —>-pełzaków nagich. Jest pasożytem, który występuje w

2 formach: minuta (o średnicy 7—16 (*m) i magna '(o średnicy 40—50 (im). Częściej spotykana jest forma minuta, nieszkodliwa dla

organizmów stanowiących jej siedlisko. Natomiast formy magna nadtrawiają nabłonek jelita, odżywiagąc .się jego zawartością. W ten

sposób powstają nadżerki i owrzodzenia, ponieważ 'do ranek dostają się bakterie. Ranki mogą silnie krwawić. Choroba zwana czerwonką

amebową objawia się silną biegunką i pojawianiem krwi w kale. Nie wiadomo dokładnie, w jakich okolicznościach forma minuta, która

może przebywać w jelicie jako ko-mensal, przechodzi w formę magna i raptem dochodzi do rozwoju choroby. Wydaje się, że

zachorowalności sprzyjają takie czynniki, jak osłabienie i złe 'odżywianie, zwłaszcza w klimacie ciepłym. P.cz. występuje nie tylko u

człowieka, ale również u małp, psów i innych kręgowców. [A.J.K.]

pelzak okrężnicy (Entamoeba coli) — gatunek pierwotniaka z rzędu -»pelzaków nagich. Podobnie jak -»-pełzak 'czerwonki 'może

występować w 2 formach: minuta (ok. 10 (im średnicy) i magna (ok. 40 urn średnicy) i ma podobny do niego cykl życiowy i wygląd.

Odróżnić go można od tego ostatniego tylko po bardziej owalnym kształcie komórki, bardziej ziarnistej cytoplazmie i po tym, że nigdy

nie pożera krwinek. Występuje w jelicie grubym człowieka. W krajach o klimacie umiarkowanym zachodniej Europy zarażenie p.o.

populacji ludzlhich dochodzi do 50°/i). Występuje ono jako ko-merasal w jelicie grubym człowieka. Inne zwierzęta, np. mal-py i szczury,

nie zarażają się nim w naturze. [A.J.K.]

pelzaki nagie, ameby (Amoebi-da) — rząd pierwotniaków z podgromady -*korzenionóżek. Mają duże, płatowate nibynóź-ki. Zwykle

jest ich kilka, jednakże pod wpływem określonych zmian w składzie wody środowiska mogą wytwarzać tylko pojedynczą nibynóżkę.

Ciało ich pokrywa błona cyto-plazmatycżna. Zawiera ono ziarnistą cytoplazmę wewnętrzną, w której występują wo-dniczki trawienne,

wodniczhi tętniące i jądro, oraz nieziar-nistą cytoplazmę zewnętrzną.

Przedstawiciel pelzaków nagich l — nibynóżki; 2 — jądro; 3 — wodniczka tętniąca; strzałki wsfka-zują kierunek 'ruchu cytoplazmy

Rozmnażanie p.n. odbywa się przez podział komórki. Procesy płciowe nie są znane. W przypadku form wielo'jądro-wych podział

komórki .poprzedza (podział jąder, które zostają rozdzielone pomiędzy potomne osobniki. Niektóre p.m. dzielą się wielokrotnie we-

wnątrz cysty. P.n. występują na roślinach, w ściółce, glebie i we wszelkich nieomal wodach. Znane są też formy pasożytnicze (np.

pełzak okręż-nicy i (pełzak czerwonki). P.n. stanowią obiekt licznych badań nadi zjawiskami ruchów cytoplazmy, -».pinocytozy i

->.fagocytozy. Dawne przekonanie o niezwykłej prymitywnoe-ci tej grupy zwierząt zostało zachwiane przez wykrycie

->-wiciowcopełzaków, stanowiących ogniwo pośrednie między pełzakami a wiciowcami. [A.J.K.]

pelzaki skorupkowe (Testacea)

- rząd pierwotniaków z pod-groimady -a-korzenionóżek. Wytwarzają zewnętrzną skorupkę organiczną, •mineralną albo organiczną z

dolepianymi cząstkami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego, •np. z drobnymi ziarenkami kwarcu, okruchami okrzemków lub ze

szczątkami łodyg. Skorupki p.s. mają 'kształt banieczki, wazonika lub .spłaszczonego dzbanuszka i są zaopatrzone w l otwór. Przezeń

wydostaje się pęk nibynóżek, podczas gdy całe ciało ukryte jest w skorupce. W czasie podziału komórki część cytoplazmy wraz z

potomnym jądrem wysuwana jest na zewnątrz przez otwór gębowy starej skorupki i dobu-dowuge sobie mową skorupkę. Substancje

organiczne i mineralne służące do budowy skorupki gromadzone są na terenie cytoplazmy i następnie wypychane ku jej warstwom po-

wierzchniowym. Ostateczne formowanie szkieletu odbywa się na powierzchni komórki. Nibynóżki p.s. są płatowate lub nitkowate.

P.s. występują we wszystkich środowiskach słodko- i słonawowodnych o odczynie kwaśnym. W ich szkieletach nie wykryto nigdy wę-

glanu wapnia. Znaczenie badań nad p.s. rośnie wraz ze wzrostem zainteresowań ochroną wód i procesami biologicznymi, które w nich

zachodzą. Ich łatwo wykrywalne w wodzie skorupki są wygodnym wskaźnikiem procesów biologicznych, odbywających się w różnych

środowiskach, np. w biologicznych oczyszczalniach. Najpospolitszymi rodzajami p.s. są Arcella, Euglypha oraz Diffiu-gia. [A.J.K.l

peranema (Peranema) — rodzaj pierwotniaków z rzędu —rEu-glenida. Obejmuje gatunki bez-zieleniowe, długości 40—70 u.m. P. mają

wić usztywnioną u nasady, a jedynie część dystal-na jest ruchliwa. Obecność stigmy wskazuje, że p. są blisko spokrewnione z wiciowca-

perlą

23A

rai zdolnymi do fotosyntezy. P. występują masowo w zbiornikach słodteowodnych, zawierających 'duże ilości substancji gnijących.

[A.J.K.]

perlą ->imałże, ->perłopław.

perioplaw (Pteria, Pinctada) — rodzaj mięczaków z rzędu -+nierównomięśniowych. Muszle p. mają grzbietową krawędź prostą, a poza

nią kształt prawie kolisty i osiągają w zależności od gatunku i warunków środowiskowych 10—30 cm średnicy. Zewnętrzna powierzchnia

muszli jest barwy zielonkawej lub brunatnej, zupełnie 'niepozornej. Znajdująca się wewnątrz warstwa perłowa odznacza się znaczną

grubością i wyjątkowo pięknym blaskiem. P. w liczbie kilku gatunków zamieszkują wszystkie morza tropikalne, a w rejonie Pacyfiku

rozprzestrzenione są też szeroko w strefie subtropikalnej, od Japonii po Australię. Żyją ma dnie, od strefy pływów do głębokości ponad

30 m, najlepiej jednak rozwijają się w miejscach płytkich. Do twardych przedmiotów na dnie przytwierdzają się bisio-rem. Masę

perłową, zwaną też macicą perłową, i perły p. z dawien dawna używano do wyrobu cennych ozdób. W czasach nowożytnych głównymi

terenami połowu p. było Morze Czerwone i 'okolice Cejlonu, a gdy tamtejsze ławice zostały wyniszczone rabunkową eksploatacją,

połowy jęły się koncentrować na zachodnim Pacyfiku. Również na Morzu Karaibskim poławia się nieco p. Ich masa perłowa przynosi

dochód niewielki, perły zaś wielkiej wartości znajduje się bardzo rzadko. Prawdziwy przewrót w obrocie perłami nastąpił na krótko

przed I

Wojną Światową, kiedy Japończyk Milkimoto opracował technikę sztucznej ich hodowli. Zasada tej techniki jest prosta, lecz wykonanie

wymaga mistrzowskich umiejętności. Z dorodnego okazu p. pobiera się fragment nabłonka płaszcza, nabłonkiem tym obszywa kawałek

masy perłowej i całość wszczepia temuż osobnikowi w nogę. Jeżeli przeszczep się przyjmie, nabłonek (pochodzący z płaszcza wydziela

nadal masę perłową, odkładając ją na powierzchni obszytego za-wiązka przyszłej perły. Małże z przeszczepami są oczywiście troskliwie

hodowane, zwykle w koszykach zawieszonych w morzu na odpowiedniej głębokości. Wytworzenie dostatecznie dużej perły trwa 2—7

lat. Można uzyskiwać różny kształt sztucznych pereł, wszczepiając odpowiednio uformowane zawiązki. Masę perłową zaczęły ostatnio

coraz gwałtowniej wypierać tworzywa sztuczne, w związku z czym obecne połowy p. mają przeważnie na celu tylko pozyskanie żywych

małżów dla farm hodowli pereł. Niedawno na Morzu Czerwonym podjęto . z ramienia UNESCO akcję odtworzenia wyniszczonych

ławic p. W tym celu zakotwicza się na morzu tratwy złożone z cieniutkich listewek bambusowych w miejscach, gdzie znajdują się w

wodzie larwy p. już dojrzałe do osiadania na podłożu. Osiadają one na listewkach tratw, po czym listewki te rozkłada się na

rusztowaniach podwodnych, aby zapewnić małżom optymalne warunki rozwoju. W hodowlach poważny problem stanowi zabezpieczenie

p. przed drapieżnymi ślimakami i rozgwiazdami. [T.U.]

perłoródka, perłoródka rzecz-

TABLICA X. PIERŚCIENICE

Pijawka rybia

Wieloszczet osiadły Spirographis spalaniami

TABLICA X. PIERŚCIENICE (c.d.)

Wazonkowiec Cognellia sphagneloriim

Nereid Nereis pelagica

TABLICA X PIERŚCIENICE (cdi

Rurki serpul na muszli przegrzebka

TABLICA XI. OSTROGONY

TABLICA Xli. PAJĘCZAK1

Skrzypłocz od strony grzbietowej (u góry) i od strony brzusznej (u dołu)

Przedstawiciel Holopeltidia Mastigoproclus giganteus

Przedstawiciel Amblypygi Tarantula marsinemaculata (H.W. Levi: Spiders and their Kin)

TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d )

Samica prządki Nephila maculata

Kątnik Tefenaria domestca (H.W. Levi: Spiders and their Kin)

TABLICA Xli. PAJĘCZAKI (c.d )

Poskocz krasny. U góry samiec, u dołu samica (H.W. Levi: Spiders and Iheir Kin)

TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d.)

Tarantula ukraińska

Gryziel

225

Philaeus chrysops

na, sk&jka perłorodna (Marga-ritifera margaritifera) — gatunek mięczaka z rodziny Mar-gwitiferidae), z rzędu -»-blasz-

koskrzelnych właściwych. Jej muszla dochodząca do 15 cm długości przypomina muszlę dużej -wskójki o tępych końcach i

grubych ścianach. Barwa muszli jest ciemnobrązowa, prawie czarna. Gruba warstwa perłowa muszli ma piękny połysk. P.

wytwarzają stosunkowo często duże perły, które mają pewną wartość handlową. Zamieszkują północne rejony Europy, Azji i

Ameryki Północne]. Żyją w chłodnych potokach górskich, płynących na podłożu nie zawierającym wapnia. U nas p. spotykano

kiedyś w Sudetach, ale prawdopodobnie wyginęły tam całkowicie, a próby ponownego rozmnożenia ich na tym derenie na razie

nie powiodły się. Obecnie wszędzie są rzadkie bądź zagrożone wyginięciem z powodu wielkiej wrażliwości na zanieczyszczenie

wody ściekami. W Europie do spadku ich liczebności przyczynił się też rabunkowy połów dla pozyskania masy perłowej i pereł.

[T.U.]

perloródka rzeczna - -<-perlo-ródka.

peryderma — zesklerotyzowana osłona ciała graptolitów, a także jamochłonów, występująca głównie u kolonijnie żyjących -

».stułbiopławów. P. jest swoistą formą kutikuli. U niektórych gatunków obejmuje tylko łodygi kolonii, u innych tworzy kielich

owale bądź rurowate osłony (niekiedy z wieczkiem) wokół polipów i zwie się wówczas teką, hydro-teka, a w odniesieniu do poli-

pa rozrodczego — gonoteką. P. spełnia funkcję wzmacniania

kolonii i ochrony jej przed uszkodzeniami. [Z.S.]

perystom -^komórka pierwo-tniacza, ->fagocytoza.

pęczka (Simocephalus) — rodzaj stawonogów z rzędu

-4-wioślarek. Długość ciała samic wynosi 1,5—4 mm, samców

— około l mm. Skorupka okrywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży. Drobna, nieco zaostrzona głowa jest nieznacznie

oddzielona od tułowia. Owalna skorupka ma charakterystyczny wzgórek na tylnym brzegu i rząd szczecin wyrastających z

bruzdy przebiegającej blisko brzusznej krawędzi skorupki. Odwłok jest masywny, z charakterystyczną wnęką z tyłu. Samce

pojawiają się okresowo. Samice rozmnażające się dzie-worodnie składają do 48 jaj, natomiast rozradzające się płciowo — tylko l

jajo. Znanych jest 17 gatunków p., z których kilka należy do kos-mopolitów. Zasiedlają one wszelkiego rodzaju zbiorniki

wodne, nie wyłączając kałuż, torfianek i pól ryżowych. Bytują także w strefie przybrzeżnej jezior i słonawowodnych zalewów.

W Tatrach występują aż do wysokości 1500 m n.p.m. [L.Ż.]

Philaeus chrysops — gatunek stawonoga z rodziny —>.skaku-nowatych. Jeden z największych (długość ciała około 8 mm) i

najładniejszych krajowych przedstawicieli tej rodziny pająków. Głowotułów obu płci jest czarny, odwłok samicy szary lub

oliwkowo-szary z 2 podłużnymi, białymi paskami na grzbiecie i czarną "strzałką" między inimi. Samiec ma odwłok

jasterawoczer-wony, również z czarną "strzałką" na stronie grzbietowej. P.

Phytomonadida

226

ch. jest gatunkiem bardzo pospolitym w południowej Europie. W Polsce występuje rzadko na nielicznych stanowiskach,

pospolitszy jest tylko w Pieninach. Zamieszkuje miejsca szczególnie dobrze nasłonecznione i ciepłe, w Pieninach — skałki i

rumowiska wapienne, na niżu — wysokie 'brzegi rzek (Wisły, Odry i Nidy) oraz wydmy (np. w Puszczy Kampinoskiej). [J.P.]

Phytomonadida — rząd pierwotniaków z podgromady -i-wi-ciowców roślinnych. Charakteryzuje je przednie położenie 2—4

wici prawie równej długości. Są typowymi wiciowca-mi roślinnymi. Mają jasnozielony chloroplast o kształcie miski lub

kubeczka. W zagłębieniu chloroplastu leży jądro. Niektóre P. są pozbawione chloroplastu, a węgiel do syntezy związków

organicznych czerpią z octanów. Substancją zapasową P. jest skrobia. Ścianki ich komórki zbudowane są z celulozy. Tylko nie-

liczne gatunki są zdolne do tworzenia nibynóżek. P. mogą występować jako osobniki pojedyncze (np. chlamydomonas) bądź

formy kolonijne (np. toczek i gromadnica). Większość gatunków zdolna jest do wytwarzania gam»t różniących się od siebie

morfologicznie lub tylko fizjologicznie. Zygota powstała po kopulacji gaanet podlega podziałowi redukcyjnemu, rozpadając się na

4 haplo-idalne osobniki wegetatywne. P. są pospolitym składnikiem planktonu wód słodkich, słona-wych i słonych. [A.J.K.]

piasecznik ->piaskówka. piaskolaz -».małgiew.

piaskówka, piasecznik, nale-pian {Arenicola. marina) — gatunek pierścienicy z podgromady ->wieloszczetów osiadłych. Ma

kształt wydłużony, obły. Ubarwienie bywa u niej różne, najczęściej zielonkawe, żółtawe lub czerwonawe, jasne lub bardzo

ciemne. P. dochodzą czasem do długości 40 cm, zwykle — do 20 cm. Ciało ich dzieli się na 3 zasadnicze odcinki: odcinek przedni,

złożony z 6 pierścieni z parapodia-mi i pęczkami szczecinek, środkowy, złożony z 13'pierścieni, z parą rozgałęzionych, czer-

wonych skrzeli na każdym z nich, oraz odcinek końcowy, węższy od pozostałych, pozbawiony szczecinek. P. są roz-

dzielnopłciowe. Larwy tego gatunku przebywają początkowo na powierzchni piasku i dopiero po osiągnięciu około 8 cm długości

zaczynają bytować w sposób podobny do osobnika dojrzałego. Dojrzałość płciową osiągają w 2 roku życia. P. występują

masowo na piaszczystych wybrzeżach Bałtyku i

Piaskówka Widoczne skrzela na środkowym odcinku ciala

227

pierścienice

Morza Północnego, w strefie przyboju. Żyją w wygrzebanym w piasku chodniku o głębokości 20—30 cm, w kształcie litery L

lub U. Wejście do chodnika ma formę lejka, a ścianki chodnika zlepione są śluzem. P. odżywiają się resztkami organicznymi i

mikroorganizmami, pobierając podobnie do dżdżownic cały substrat glebowy. Mniej więcej co 40—

—45 minut każda z nich wydala na powierzchnię piasku tzw. 'koprolity, których stożki wskazują miejsce przebywania zwierząt.

P. są zbierane przez wędkarzy jako przynęta dla ryb. [M.G.]

pielgrzym (Gecarcźraus) — rodzaj stawonogów z sekcji

-^krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 7 cm, w kształcie mocno zaokrąglonego trapezu, rozszerzającego się

ku przodowi. P. spędzają dzień w norkach o głębokości zazwyczaj 30—50 cm. Żerują nocą, wędrując przy tym nierzadko

gromadnie. Potrafią wspinać się na krzewy i niskie drzewa. Należy do nich szereg gatunków zamieszkujących lasy tropikalne w

pobliżu wybrzeży morskich, do około 350 m n.p.m. Poławia się je w celach konsumpcyjnych. [L.Ż.]

pieniążek (Clypeaster) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->pie-niążkowców. Obejmuj e formy o silnie spłaszczonej, okrągławej lub

owalnej skorupie, osiągającej niekiedy średnicę 20 cm. Rzędy płytek ambulakralnych tworzą ina górnej stronie skorupy regularny

rysunek liścia kasztanowca. Powierzchnia ciała usiana jest gęsto krótkimi, przeważnie ciemnobrunatnymi kolcami, spomiędzy

których wysuwają się liczne nóżki am-bulakralne. P. obejmują wiele

gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych. W Oceanie Indyjskim należą do najbardziej pospolitych

mieszkańców płytkiego dna piaszczystego, a także dna mulistego. Niektóre gatunki ryją w dnie chodniki. [L.Z.]

pieniążkowce (Clypeastroidea) rząd szkarłupni z podgromady -••jeżowców nieregularnych. Obejmują formy o masywnej, silnie

spłaszczonej skorupie, mającej często postać kolistego lub owalnego dysku. Uzbrojona w mocne zęby gęba znajduje się pośrodku

strony brzusznej, natomiast odbyt mieści się na tylnym krańcu lub nawet prze-" sunięty jest na brzuszną stronę ciała. Górna

część skorupy łączy się zazwyczaj z dolną za pomocą beleczek i listewek, tworzących niekiedy sieć otaczającą narządy

wewnętrzne. Rzędy płytek ambulakralnych formują na górnej stronie skorupy bardzo charakterystyczny wzór pięciopłatkowego

kwiatu lub liścia kasztanowca, przy czym każda para otwor-ków ambulakralnych połączona jest wzajemnie bruzdą. Skorupę

pokrywają gęsto bardzo drobne kolce, tworzące zwartą powloczkę w rodzaju krótko strzyżonego futerka. P. zamieszkują

przeważnie miękkie dno, w którym chętnie się zagrze-bują. Żywią się mikroskopijnymi organizmami dennymi, np. okrzemkami,

korzenionóż-kami, drobnymi widłonogami. Obejmują wiele gatunków, rozsiedlonych głównie w morzach tropikalnych. Należy do

nich m.in. pieniążek. Nieliczne gatunki subarktyczne tego rzędu reprezentuje m.in. dolaretepia-, skowy. [L.Ż.]

pierścienice (Annelida) — typ zwierząt o ciele wydłużonym,

pierścienice

228

obłym (u ,prapierścienic ł ską-poszczetów) lub częściej grzbie-towo-brzusznie spłaszczonym (mp.-u wieloszczetów i pijawek),

zbudowanym z szeregu pierścieni (metaimerów) zróżnicowanych w zespół -głowowy i tułowiowy. Część głowowa składa się z

płata przedgębo-wego, czyli czołowego (prosto-mium), i płata gębowego (pe-nstomźum). Ciało kończy się pierścieniem

odbytowym (py-gidium). Na odcinku głowowym niektórych p. (wieloszczety) znajdują się przydatki w postaci wąsów,

głaszczek i czuł-ków, a na pierścieniach tułowia — skrzela. Długość p. waha się od kilku milimetrów do ponad 2 m. Pierścieniowej

budowie zewnętrznej odpowiada na ogół budowa wewnętrzna. Poszczególne pierścienie, zwane także segmentami lub so-mitami,

to odcinki ciała, w których w zasadzie powtarzają się te same narządy. U niektórych grup p., np. u pijawek, zewnętrzne

.pierścienie są liczniejsze, zostały wytworzone w wyniku sfałdowania okrywy ciała i nie odpowiadają se-gmentacji wewnętrznej.

U szczelnie i sikwiaków segmen-tacja wewnętrzna zanikła. W skórze większości p. znajdują się 'liczne gruczoły, organa zmy-

słowe i szczecinki. Szczecinki mogą być osadzone bezpośrednio w skórze, np. u steąposzcze-tów, lub na specjalnych przy-

datkach, zwanych iparapodia-mi, jak np. u wieloszczetów. Wór sikórno-mięśniowy p. składa się z jednowarstwowego nablonika

pokrytego na ogół cienkim oskórkiem, warstwy mięśni okrężnych oraz grubej warstwy mięśni podłużnych. Ponadto u wielu p.

występuje jeszcze warstwa mięśni skośnych, a niekiedy także osobne

pasmo •tkanki łącznej. Między muskulaturą a przewodem pokarmowym znajduje się wtórna jama ciała (coeloma). Wypełnia ją

płyn surowiczy, pośredniczący w wymianie gazów i pokarmu między układem krwionośnym a komórkami ciała. Układ

krwionośny jest na ogół dobrze rozwinięty. W grzbietowym naczyniu krwionośnym, położonym ponad jelitem, krew płynie od

tyłu ku przodowi ciała. W naczyniu brzusznym kierunek przepływu krwi jest odwrotny. U wielu p. krew przepływa dzięki

pulsującym ruchom naczynia grzbietowego. U typowych p. układ krwionośny jest zamknięty i wtedy naczynia grzbietowe i

brzuszne połączone są naczyniami pierścieniowymi. Niektóre z naczyń pierścieniowych (np. u dżdżownic) lub naczynia boczne

(np. u pijawek) pulsują i stąd nazwano je "sercami". Osocze krwi p. może być- bezbarwne, czerwone lub zielonkawe. W

przewodzie pokarmowym wyróżnia się otwór gębowy, jelito przednie, złożone z ijaany gębowej gardzieli i przełyku, jelito środ-

kowe i 'krótkie jelito proste, zakończone odbytem. Otwór gębowy znajduje się 'zawsze po stronie brzusznej i jest osłonięty od

góry płatem przedgę-bowym. Początkowy odcinek przewodu pokarmowego uwypukla się czasem na zewnątrz i tworzy ryjek.

Wydalanie zbędnych produktów przemiany 'materii odbywa się przeważnie poprzez narządy rurkowe, czyli nefrydia, znajdujące

się parami w poszczególnych pierścieniach i stąd zwane narządami odcinkowymi. Narządy te są typu metanefrydialne-go. Każdy

z nich składa się z orzęsionego lejka, którego

228

pierwieńce

krótki przewód przebija przegrodę dzielącą pierścienie i przechodzi w skręconą rurkę, otwierającą się na zewnątrz w następnym

pierścieniu. U wie-loszczeftów przewody wydalni-cze służą równocześnie jako przewody układu rozrodczego. Większość p.

oddycha całą powierzchnią ciała, a pozostałe, głównie wieloszczety, wyposażone są w prymitywne skrzela znajdujące się na

odcinku głowowym, na parapodiach, rzadziej na "tylnym końcu ciała. Niektóre p. mają oczy, przy czym spotyka się u jednych

jedynie prymitywne plamki oczne, u innych dobrae rozwinięte oczy, zaopatrzone w soczewki, u jeszcze innych — różne organa

wzroku, stanowiące pośrednie stadia pod względem zaawansowania w rozwoju między 'dwoma wyżej wymienionymi skrajnymi.

U-kład nerwowy p. .składa się ze zwojów mózgowych, spoidła (obrączki) okołogardzielowego i odchodzącego od niego brzusz-

nego, drabinkowego łańcucha nerwowego, w skład którego wchodzą 2 pnie nerwowe, niekiedy zrośnięte, połączone 2 zwojami w

każdym pierścieniu. Gonady, czyli skupienia ko-• mórek tworzących gruczoły rozrodcze, powstają w nabłonku otrzewnej. U

niektórych p. gonady wykształcają się tylko w określonych odcinkach oiała i mają specjalne kanały wyprowadzające. Na ogół ko-

mórki jajowe i plemniki wytworzone w gonadach wpadają do jamy ciała i przez narządy wydalnicze wydostają się na zewnątrz.

Składane jaja zlepione są zwykle po kilka lub kilkanaście, a niekiedy (jak np. u skąposzczetow i pijawek) otoczone bywają

kokonem. U p. występuje rozdzielnopłciowość (u większości wieloszczetów)

lub obupłciowość (u shapo-szczetów, pijawek, niektórych wieloszczetów), a także rozmnażanie bezpłciowe (u niektórych

wieloszczetów i skąposzczetow). Rozwój p. jest na ogół prosty i tylko pewne gatunki morskich wieloszczetów przechodzą

przeobrażenie. U tych ostatnich występuje postać larwy pelagicznej -»tro-chofory, u innych — larwy przystosowanej do życia

dennego, a u jeszcze innych w okresie rozrodu następują znaczne zmiany morfologiczne, przy jednoczesnym przejściu z życia na

dnie w formy pływające pod powierzchnią wody, zwane —?-heteronereis. P. żyją na całym świecie w wodach morskich,

śródlądowych oraz w środowiskach wilgotnych, np. w gnijącym materiale roślinnym lub w glebie. Poruszają się pełzając lub

przeciskając przez suhstrat, rzadziej są formami pływającymi lub osiadłymi. Wśród p. istnieją formy drapieżne, odżywiające się

resztkami organicznymi, a także pasożyty zewnętrzne, rzadziej wewnętrzne zwierząt kręgowych i bezkręgowych. Wiele

wodnych p. stanowi istotny składnik pokarmu ryb i innych zwierząt wodnych. Lądowe p. (dżdżownice, wazorakowce)

odgrywają poważną rolę w procesach mineralizacji substancji organicznej. Niektóre p., np. pasożytnicze pijawki, są

przenosicielami chorób. Wśród poznanych dotąd około 7000 gatunków p. wyróżniono 6 gromad, a mianowicie wieloszczety,

skąposzczety, pijawki, szczetnice, sikwiaki oraz p. o nie ustalonym jeszcze stanowisku systematycznym — nie-zmogowce.

[M.G.]

pierwieńce ->prapierścienice.

pierwotniaki

230

pierwotniaki (Protozoa) — typ -^bezkręgowców o mikroskopijnej wielkości, jednokomórkowych, mających (z wyjątkiem

bruzdnic) jądro o budowie chromosomowej. Przynajmniej w pewnych Warunkach i w pewnych stadiach życiowych p. są zdolne

do wykonywania aktywnych ruchów. Chociaż p. zalicza się do zwierząt, to jednak przedstawiciele niektórych ich rzędów

wykazują zdolność syntetyzowania pewnych związków chemicznych podobnie jak rośliny (np. dokonywania fotosyntezy,

wytwarzania związków białkowych z nieorganicznych źródeł azotu, tworzenia skrobi i wytwarzania błonnika). Kształt ciała p.

może być zmienny, wyznaczony jedynie właściwościami błony komórkowej, bądź też stały, wówczas gdy ciało usztywnia

cytoszkielet, struktury włókniste pod powierzchnią cytoplaz-my albo pancerzyk zewnętrzny. Kształt ciała bywa często

uwarunkowany wpływami środowiska, w którym przebywa dany p. Ponadto zachodzi duża zmienność kształtu w zależności od

fazy w cyklu życiowym p. Niektóre p. mogą występować w większych skupieniach, tworząc mniej lub bardziej zintegrowaną

kolonię. Niekiedy w obrębie kolonii następuje podział funkcji między poszczególnymi osobnikami. P. prowadzą życie aktywne w

środowiskach wodnych albo w płynach ustrojowych czy w komórkach żywiciela (w przypadku form pasożytniczych).

Zamieszkują wody glebowe, podziemne, wody słodkie, sło-nawe i morskie. Znane są formy o bardzo szczególnych wymaganiach

środowiskowych, jak też formy o bardzo szerokim zakresie tolerancji. Na ogól gatunki p. wolno żyjących

mają szeroki zasięg geograficzny. P. narażone na gwałtowne zmiany środowiska, np. wysychanie małych zbiorników wodnych,

mają zdolność do wytwarzania cyst prze-trwalnikowych. Także formy pasożytnicze wytwarzają zwykle cysty wydalane na

zewnątrz gospodarza, zdolne do zarażenia następnego żywiciela. Rola p. w przyrodzie jest bardzo duża. P. roślinne stanowią

zasadniczy, a czasem jedyny element planktonu zdolny do fotosyntezy i stoją wobec tego u samej podstawy łańcucha

troficznego. Zasoby związków organicznych wytwarzane w morzach przez p. są równie wydajne jak glonów. Ma to poważne

znaczenie dla utrzymania przy życiu zwierząt wyżej uorganizowanych. P. "slodko-wodne służą jako element wskaźnikowy do

oceny czystości wód, ponieważ ich występowanie jest ściśle uzależnione od obecności lub nieobecności specyficznych

związków w stężeniach nieomal niewykrywal-nych innymi metodami. Niektóre p. są groźnymi pasożytami chorobotwórczymi

człowieka i zwierząt. W ostatnich latach wykorzystano niektóre p. pasożytnicze 'do zwalczania klęsk powodowanych przez in-

wazje np. owadów czy królików. Badanie szkielecików otwornic kopalnych ma istotne znaczenie w poszukiwaniu złóż ropy

naftowej, bowiem niektóre ich gatunki są wskaźnikami pokładów roponośnych. Pomiędzy p. występują ogromne różnice w

zdolności do syntetyzowania związków chemicznych, nie spotykane w żadnej innej grupie, z wyjątkiem może bakterii. Wiele

gatunków p. hoduje się w laboratoriach badawczych, gdyż są dobrym materiałem do badań szeregu

231

Pijawka końska

procesów biologicznych, tanim i względnie łatwym w hodowli. P. obejmują około 50000 gatunków. Zaledwie kilka 2 nich zbadano

bliżej pod względem biochemicznym. P. podzielono na 4 podtypy: Sarcomastźgo-phora, sporowce właściwe, spo-rowce

pełzakowate i Ciiiopho-ra, [A.J.K.]

pijawczak (Branchiobdella pd-raszta) — gatunek pierścienicy z rodziny Branchiobdellidae, z gromady -^skąposzczetów. Ma

ciało wydłużone, krępe, o zabarwieniu od brudnożółtego do czerwonego, o długości około 10 mm. Nazwa gatunkowa pochodzi od

podobieństwa w budowie, sposobie życia i poruszania się do pijawek. Na ciele brak szczecinek (jak u wszystkich

Branchiobdellidae). Segmenty głowowe są wyraźnie szersze od następnych. W jamie gębowej występują oskór-kowe twory, tzw.

szczęki, służące do rozdrabniania pokarmu. Tylny pierścień ciała wyposażony jest w przyssawkę (jedyny przypadek u

skąposzczetów) szerszą niż pozostałe pierścienie końcowe. P. porusza się kroczącym ruchem pijawki. Jest znany 2 Europy

Środkowej, Bałkanów i Finlandii. W Polsce znaleziono go na rakach na Pomorzu. Okazy dojrzałe żyją pasożytniczo na skrzelach,

w okolicach stawów odnóży, na czułkach i na jajach raków rzecznych, żywiąc się głównie krwią i włóknami mięśni gospodarzy.

Okazy młodociane pożerają detrytus. [M.G.]

pijawka kacza (Theromyzon

tessulatum) — gatunek pierścienicy z rzędu -^pijawek ryj-kowych. Ma ciało bardzo miękkie, krępe, stosunkowo szerokie, po

stronie brzusznej płaskie lub wklęsłe, złożone z 74

pierścieni zewnętrznych. Zabarwienie strony grzbietowej od zielonooliwkowego, zielono-brunatnego do brunatnego, 2 6

wzdłużnymi rzędami żółtych lub pomarańczowych plam. Żółte lub pomarańczowe plamki występują także dookoła tylnej

przyssawki. Długość ciała dochodzi do 50 mm, szerokość — do 15 mm. W części głowowej, wyposażonej w krótki ryjek,

znajdują się ustawione jedne za drugimi 4 pary oczu. Żołądek ima 7 par rozgałęzionych kieszeni. Do dojrze-nia niezbędne jest

czterokrotne

pobranie krwi. Po 4 ssaniu krwi następuje okres aktywności płciowej, trwającej 2—3 tygodni, a po 10 dniach od momentu

kopulacji p.k. składa 5—10 kokonów. W tym czasie tył ciała uwypuRla się silnie w stronę grzbietu, a w powstałą po stronie

brzusznej komorę składane są kokony. Tam też przebywa potomstwo, wylęgające się z kokonów po około 10 dniach. Opieka nad

nim trwa 2—3 miesięcy. P.k. jest gatunkiem bardzo ruchliwym, szybko reagującym na bodźce zewnętrzne. Swój szeroki zasięg

geograficzny zawdzięcza głównie ptakom. Na ogół nie występuje licznie. Żyje w wodach stojących Eurazji oraz obu Ameryk. W

Polsce spotyka się je w całym kraju. Żywi się wyłącznie krwią ptaków, głównie wodnych (kaczek, gęsi, łabędzi, nurów,

.perkozów itp.). Lokuje się często w wolu gospodarza lub w dziobie, zatykając otwory nosowe. Powodować może epizoocje w

hodowlach gęsi i kaczek. (M.G.l

pijawka końska, pijawka wie-lożerna (Haemopis sanguisuga)

— gatunek pierścienicy z rzędu

-»pijawek szczękowych, podobny z wyglądu do pijawki

pijawka lekarska

232

lekarskiej. Długość jej ciała wynosi 60—100 mm. Zabarwienie, a zwłaszcza układ .plamek bywa bardzo zmieśćmy. Grzbiet ma

zwykle kolor brunatny, zie-lonikawoczarny lub szarawy, czasem z boczną żółtą pręgą, a strona brzuszna — żółtoszary. Otwór

odbytowy jest szeroki. P.k. jest gatunkiem ziemno-

-wodnym. Występuje w stojących i wolno płynących wodach. W jeziorach o dużym przytooju fal żyje na pobrzeżu. W zimie

można ją często spotkać pod 'kamieniami na brzegach wód. Zamieszkuje całą Europę, zachodnią i środkową Azję oraz północną

Afrykę. Nie występuje w Ameryce. W Polsce jest pospolita na terenie całego kraju. Wbrew nazwie nie paisożytuje. Jest wszyst-

kożema, żywi się różnymi zwierzętami: skąposzczetami wodnymi i lądowymi, ślimakami, larwami owadów, kijankami, małymi

rybkami oraz innymi pijawkami, także własnego gatunku. Zdobycz pochłania w całości lub wysysa jej soki ustrojowe. Może po-

wodować ograniczone szkody w wylęgarniach ryb. [M.G.]

pijawka lekarska (Hirudo me-dicinalis) — gatunek pierścienicy z rzędu -^.pijawek szczękowych. Ma dało silnie wydłużone,

grzbietowo-brzusznie spłaszczone. Strona grzbietowa jest wypukła, brzuszna — płaska. Jedynie po wypełnieniu przewodu

pokarmowego krwią ciało nabiera niemal walcowatego kształtu. Zabarwienie bywa zmienne, niejednolite, zwykle zielonawe lub

brunatne, z 4 altoo 6 żółtopomarańczowymi lub brunatnymi wzdłużnymi paskami bądź z szeregami plam. P.1. osiąga długość 6—

—15 cm. W przedniej •części ciała ma 5 par oczu. Gardziel

zaopatrzona jest w 3 twarde, pólksiężycowate szczęki, których krawędzie zewnętrzne mają rząd ostrych ząbków. W żołądku

znajduje się 10 par rozgałęzionych kieszonek. Otwór odbytowy jest bardzo drobny, ledwie widoczny. Słabo zaznaczone siodełko

obejmuje 15 pierścieni. Wydłużone obłe ko-

Pijawka lekarska

kony pokryte są siecią włókie-nek. Długość ich waha się od 20 do 30 mm. Są one składane w okresie od sierpnia do września do

wilgotnej gleby w pobliżu zbiorników wodnych. W kokonie znajduje się do 30 jaj, zwykle kilka lub kilkanaście. Młode p.l.

opuszczają kokony po miesiącu, a czasem dopiero na wiosnę następnego roku. Dojrzewają po około 5 latach. P.l. żyje do 30 lat.

Występuje w płytkich, niewielkich zbiornikach — w bagniskach, stawach, irowach — o mulistym, porośniętym roślinnością dnie,

rzadziej w jeziorach lub w wolno płynących rzekach Eu-

233

pijawka wielożerna

ropy, południowo-wschodniej Azji i północnej Afryki. Zasiedla także północno-wschodnią część USA, dokąd została wpro-

wadzona przez człowieka. W Polsce obecnie wskutek intensywnego odławiania jest gatunkiem rzadko i 'nielicznie spotykanym.

P.l. jako pasożyt żywi się 'krwią ssaków, rzadziej ryb i płazów. Dwie 'ostatnie grupy zwierząt atakują młode p.l. Okazy dorosłe

nagryzają skórę, tworząc złożone z 3 nacięć ranki i wysysają 10 do 15 ml krwi, po czym odpadają, a z ranki wypływa 'jeszcze

samoczynnie dalsze 20 do 50 ml krwi. Dzieje się tak dlatego, że wprowadzona do rany ze śliną p.l. hirudyna zapobiega krzepnię-

ciu krwi. Osobniki młodociane p.l. 'są drapieżne, a dojrzewają dopiero po pobraniu krwi ssaków. P.l. hodowana jest w celach

leczniczych i przystawiana chorym na nadciśnienie, a także na zakrzepowe zapalenie żył. [M.G.]

pijawka nilowa (Limnatis ni-lotica) — gatunek pierścienicy z rzędu -^-pijawek szczękowych. Stanowi jeden z 17 gattinków

rodzaju Limnatis, obejmującego formy o bardzo zróżnicowanej morfologii, anatomii i zabarwieniu. Długość jej ciała dochodzi do

10 cm. Występuje w południowej Europie w rejonie ticódziemnomorskim, po-łudniowo-zachodniej Aziji oraz w północnej i

wschodniej Afryce. Żyje w wodach śródlądowych, trafiając często do pojników zwierząt domowych. W czasie pojenia koni lub

bydła przytwierdza się do dziąseł zwierząt, a następnie przenika do ich przewodu oddechowego lub pokarmowego, gdzie przy-

czepiona do ścianek wysysa krew. Często przez zapchanie

przewodu oddechowego powoduje uduszenie igospodarza. Młode okazy p.n. atakują także człowieka. [M.G.]

pijawka rybia (Piscicola geometra) — gatunek pierścienicy z rzędu -^pijawefe ryjkowych. Ma ciało cylindryczne, co najmniej 15

razy tak długie jak szerokie. Jest zabarwienia zielonkawego lub żółtawego z czarnymi lub czerwonobrunat-nymi punktami.

Długość jej dochodzi do 5 cm. Na końcach ciała znajdują się 2 koliste przyssawki. Tylną przyssawkę, o średnicy dwukrotnie

większej od przedniej, zdobią ciemne promienie i punkty. Na grzbietowej stronie części głowowej znajduj ą się 2 pary oczu. W

porze składania kokonów p.r. opuszczają ryby, na których paisożytują, i przebywają wśród roślinności wodnej, gdzie składają

kokony długości l— —1,5 mm. P.r. występują w europejskiej i azjatyckiej części strefy umiarkowanej. Do Ameryki Północnej

zostały zawleczone wraz z karpiem. W Polsce są pospolite na obszarach nizinnych. P.r. pasożytują na rybach rzecznych, jezio-

rowych i stawowych. Stanowią jedyny występujący w Polsce gatunek pijawki spotykanej także w Bałtyku. Wyrządzają szkody

zwłaszcza w zarybionych stawach, osłabiając ryby, powodując schorzenie zwane pijawczycą oraz przenosząc inne choroby i

pasożyty, np. wi-ciowca Cryptobia borrelii. P.r. pozostaje na ciele gospodarza w czasie^d kilku dni do około miesiąca- Na

większych karpiach znajdowano niekiedy do 100 osobników p.r. (Tabl. X). [M.G.1

pijawka wielożerna -^-pijawka końska.

pijawki

234

pijawki (Hirudinea) — gromada z typu -^pierścienic. Mają ciało miękkie, wydłużone, z reguły grzbietowo-brzusznie

spłaszczone, rzadko walcowate, zwykle zwężone na obydwu końcach, które wieńczą z reguły 2 przyssawki. Tylko u p.

szczeciowych przyssawka występuje jedynie z tyłu ciała. P. mają wyraźną segmentację zewnętrzną. Zabarwienie skóry bywa

brunatne, zielonawe, szarawe, żółte lub czerwone, u niektórych gatunków jaskrawe z charakterystycznym rysunkiem. Osiągają

rozmiary od l do około 20 cm .długości. Większość nie 'ma szczecinek ani pa-rapodiów. Ciało zbudowane jest zawsze z 34

pierścieni, przy czym segmentacja zewnętrzna nie odpowiada wewnętrznej i na l właściwy somit, czyli metamer, przypada 2—

14 pierścieni zewnętrznych. W przedniej, mniejszej przyssawce znajduje się otwór gębowy. Duży żołądek ma parzyste boczne

wypustki, w których przez dłuższy czas może być magazynowany pokarm (krew). Otwór odbytowy znajduje się po stronie

grzbietowej tylnego końca ciała. U dojrzałych p. zaciera się charakterystyczna dla innych pierścienic eegmen-tacja wewnętrzna (w

rozwoju uwsteczniają się przegrody międzysegmentalne) i zanika wtórna jama ciała. Pierwotną jamę ciała wypełnia mezenchy-

matyczna tkanka łączna i silne mięśnie, pomiędzy którymi znajdują się przestrzenie w formie szpar, zawierające na ogół układ

krwionośny. Tęp ostatni bywa zamknięty, otwarty lub nie występuje wcale. Większość p. oddycha skórą, a niektóre gatunki za

pomocą pęcherzy-kowatych lub rozgałęzionych narządów oddechowych, stanowiących wypustki wora skór-

no-mięśniowego. System wy-dalniczy tworzy 10—17 par nefrydiów (znacznie mniej niż u skąposzczetów) występujących po l

parze w poszczególnych pierścieniach. Układ nerwowy składa się z łańcucha złożonego z 2 pni nerwowych oraz z 34 zwojów, z

których krańcowe tworzą w przedniej części ciała pierścień okołogar-dzielowy, a w tylnej łączą się, tworząc zwój odbytowy. Na-

rządami zmysłowymi są oczy, których l—5 par występuje w części głowowej, i brodawki skórne, będące prawdopodobnie

narządami dotyku. U niektórych gatunków oczy lub brodawki znajdują się na wzniesieniach skórnych, albo oczu i brodawek

skórnych brak. Wszystkie p. są obojna-kami. W skład ich narządów płciowych wchodzi 8—90 jąder i usytuowana przed nimi l

para jajników. Organy płciowe męskie i żeńskie mają na ogół ujścia osobne, rzadziej wspólne. Plemniki z reguły dojrzewają

wcześniej niż jaja i przekazywane są w akcie kopulacji bezpośrednio lub w spermato-forach. Narządy płciowe znajdują się u p. w

segmentach VIII—XIII. Segmenty te w okresie aktywności płciowej nabrzmiewają, formując siodełko. Wydzielina gruczołów

skórnych siodełka tworzy kokon osłaniający jaja. Kokony składane są na roślinach, kamieniach itp. w wodzie, w wilgotnej glebie

na brzegach wód lub umieszczane na spodzie ciała organizmu macierzystego. Liczba jaj w.kokonie waha się od l do ponad 300.

Zapłodniona p. składa l lub kilka kokonów. Rozwój p. jest prosty, bez przeobrażenia. U niektórych gatunków młode po

opuszczeniu kokonu zdolne są natychmiast do samodzielnego

235

pijawki ryjkowe

życia, u innych jednak formy rodzicielskie opiekują się jakiś czas potomstwem, nosząc przyczepione po brzusznej 'stronie ciała

kokony, a później młode osobniki. P. poruszają się po podłożu, wyciągając ciało do przodu, gdzie przyczepiają się przednią

przyssawką, a następnie podkurczając pod siebie tylny odcinek ciała. Gatunki wodne mogą także pływać ruchem wężowym.

Większość p. żyje w wodach śródlądowych, mniej liczne — w morzach, a niektóre przystosowały się do życia w wilgotnych

biotopach lądowych. Wśród p. spotyka się zarówno gatunki eury- jak i stenotopowe, przy czym nawet te pierwsze nie

występują w wodach zanieczyszczonych. P. są pasożytami zewnętrznymi zwierząt, stałymi lub okresowymi, albo

półpasożytami, a tylko niektóre gatunki są drapieżne. Te ostatnie odżywiają się stosunkowo często i szybko trawią pokarm,

natomiast większość p. żywiących się krwią zwierząt pobiera pokarm rzadko, w dużej ilości, i trawi go bardzo długo. Dzięki wy-

dzielanej .przez gruczoły ślinowe hirudynie krew przechowywana w przewodzie pokarmowym p. nie krzepnie. P. hemofagiczne

wyrządzają szkody nie. tylko przez wysysanie krwi zwierząt i człowieka, lecz także przez przenoszenie chorób i pasożytów

krwi. P. pasożytujące na rybach są szkodnikami w stawach hodowlanych. P. lądowe, żyjące w tropikalnych lasach południowej

Azji, spadając z drzew atakują ptaki i ssaki, a także człowieka. Od czasów starożytnych około 15 gatunków p. używano w

medycynie do upuszczania krwi. W Europie największe zastosowanie do tego celu miała p. lekarska. Na

świecie znanych jest około 450 gatunków p., a w Polsce stwierdzono występowanie 22 gatunków. W gromadzie p. wyróżniono 4

rzędy: p. szczeciowe, p. ryjkowe, p. szczękowe oraz p. gardzielowe. [M.G.]

pijawki eardzielowe (Pharyn-gohdellida) — rząd pierścienic z gromady -»-pijawek. Nazwa pochodzi od długiej gardzieli, mającej

trójkątny przekrój poprzeczny i pozbawionej szczęki. Ryjka brak. Czerwona krew wypełnia przestrzeń szczątkowej wtórnej

jamy ciała. Do p.g. należą gatunki żyjące głównie w wodach śródlądowych, drapieżne, np. pospolita w Polsce erpobdella. [M.G.]

pijawki ryjkowe (Rhyncho-bdeUida) — rząd pierścienic z gromady -^pijawek. W skład jednego pierścienia wewnętrznego ciała

wchodzi u nich 3, C lub więcej pierścieni zewnętrznych. Nazwa rzędu pochodzi od ryjka utworzonego z wysuwalnej przez

niewielki otwór w przedniej przyssawce przedniej części przewodu pokarmowego. .Szczęk brak. Występują owalne lub kuliste

żółtawe, brązowe albo zielone komórki, zatopione w tkance łącznej, którym przypisuje się funkcję, gromadzenia wydalin, a więc

spełniające podobną rolę jak u skąposzczetów tkanka chloragogenna. Brak ciągłej wtórnej jamy ciała. Skomplikowany układ

krwionośny znajduje się w 4 podłużnych zatokach — w grzbietowej, w brzusznej, w 2 zatokach bocznych oraz w szeregu zatok

drobniejszych. Naczynia krwionośne połączone są na obu końcach ciała siecią naczyń włosowatych (naczynia pierścieniowe nie

występują). Rolę serca pełni kurczliwe na-

pijawki szczeciowe

236

czynie grzbietowe. Krew jest bezbarwna.- Do p.r. zalicza się wyłącznie formy wodne, żyjące w-wodach śródlądowych i morzach,

stałe lub okresowe pasożyty •zwierząt kręgowych i bezkręgowców. Z występujących w Polsce p.r. znane są na.in. pijawka

rybna, kacza i odlepka. [M.G.]

pijawki szczeciowe (Acantho-bdellida) — rząd pierścienic z gromady -^-pijawek. Charakteryzują się brakiem przyssawki z

przodu ciała i szczęk. Na szczycie części głowowej występują szczecinki, podobnie jak u -wsikąiposzczetów. Jama ciała

przedzielona jest poprzecznymi przegrodami nie stanowiącymi przegród międzyseg-nientamych. Na pierścieniach od II do IV

znajdują się po 2 pary szczecinek. Układ krwionośny, podobny do układu krwionośnego ->wieloszczetów, składa się z .naczyń

brzusznego i grzbietowego, połączonych naczyniami tłocznymi. Jedyny przedstawiciel tego rzędu — Acanthobdella peledina —

żyje w jeziorze Onega, jeziorze Baj-kał i w kilku innych jeziorach syberyjskich. Jest pasożytem ryb łososiowatych. [M.G.]

pijawki szczękowe (Gnatho-

bdeliźda, Arhynchobdellida) — rząd pierścienic z gromady -^pijawek. W środkowej części ciała poszczególnym pierścieniom

wewnętrznym odpowiada zwykle po 5 pierścieni zewnętrznych. Otwór gębowy jest stosunkowo duży. W gardzieli występują 3

podłużne nabrzmienia i u większości gatunków — szczęki. Układ krwionośny jest otwarty. Pozostałości wtórnej jamy ciała

tworzą system zatok, a płynącej w nich krwi czerwone zabarwienie nadaje hemoglobina.

Rolę serca pełnią zatoki boczne, kurczące się na przemian. P.sz. obejmują formy wodne i lądowe, okresowe lub stałe pasożyty

zwierząt, a także nieliczne gatunki drapieżne. W Polsce najbardziej znane z tej grupy są pijawka lekarska i pijawika końska.

[M.G.]

pilidium — stadium larwalne -»-wstężniaków. Jest postacią swobodnie pływającą, przypominającą kształtem hełm z na-

usznikami. Wierzchołek "hełmu" wieńczy pęczek czuciowych rzęsek. Otwór gębowy leży w dolnej części ciała i prowadzi do

przełyku, a ten— do kończącego się ślepo jelita środkowego. P. pokryte jest nabłonkiem rzęskowym. Dorosła postać wstężniaka

tworzy się wewnątrz larwy, a po ostatecznym ukształtowaniu się przerywa jej ściankę ciała i wydostaje się wówczas na ze-

wnątrz. [M.S.]

pilnica (Pocźllopora) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^-korali madreporowych. Polipy tworzą płaskie kolonie, uwypuklające się

niekiedy we 'wzgórki i gałązki. Początek kolonii daje larwa planula, W 24 godziny po zapłodnieniu fcomórfei jajowej, z której się

rozwinęła, osiada ona i wydziela toazalną płytkę szkieletową. Reszta kolonii powstaje przez pączkowanie eks-tratentakularne z

tego osobnika założyciela. P. występują wyłącznie w morzach tropikalnych. [Z.S.]

pilumnus, obłęczatek (Pilum-nus) — rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki 'mające głowotułów rosnący do

długości 2 cm, z niemal gładką, dwudzielną krawędzią czołową oraz z 3—5 drobnymi ząbkami bocznymi.

237

pinocytoza

Są one barwy szarawej lub brunatnej i obficie owłosione. Mają masywne szczypce. Należy tu ponad 100 gatunków szeroko

rozsiedlonych na płytkim dnie mórz tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. P. występują pospolicie na

wszelkiego rodzaju gruntach, zagrzebując się w dnie lub kryjąc w szczelinach skalnych, wśród kamieni i muszli, a także w ciele

gąbek oraz innych zwierząt osiadłych. [L.2.]

pinakoeyty — płaskie 'komórki okrywające, tworzące zewnętrzną powierzchnię -»gąbek. Oddzielają one mezogleę od środowiska

zewnętrznego. W bardziej złożonych typach budowy gąbek, a mianowicie w typie sykonu oraz. leukonu, p. pokrywają także

wewnętrzną powierzchnię komory ciała. [J.M.R.]

piana, przyszynika, szołdra (Pinna) — rodzaj mięczaków z rzędu - -wnierównomięśniowych, osiągających olbrzymie, jak na

małże, rozmiary. Długość jednego z gatunków śródziemnomorskich może dochodzić do 90 cm. Muszla p. ma kształt bardzo

wydłużanego trójkąta, zaokrąglonego na swym szerokim końcu. P. w liczbie kilku gatunków zamieszkują morza strefy tropikalnej

i subtropikalnej. Żyją na głębokości kilku metrów na dnie piaszczystym lub mulistym, tkwiąc w nim swoim cieńszym końcem do

1/3 długości, dodatkowo zakotwiczone pędzlem szczególnie długiego bisioru. Starsze muszle są tak porośnięte roślinami i

osiadłymi na nich zwierzętami, że nieraz trudno je na pierwszy rzut oka rozpoznać. W krajach śródziemnomorskich p. są

spożywane przez ludzi. W

starożytności w tym rejonie z ich bisioru sporządzano cenną tkaninę tejże nazwy, odznaczającą się oryginalną, złoło-rdzawą

barwą. W niewielkich ilościach wyrabia się bisior i dzisiaj, głównie na użytek turystów. P. wytwarzają także perły, ale ponieważ

warstwa perłowa jest u nich cienka i okrywa tylko część wnętrza muszli, perły tworzą się najczęściej z substancji porcelanowej.

Nie umniejsza to ich wartości, bo warstwa porcelanowa p. ma przepiękną, głęboką barwę ciepłobrązową. Perły p. posiadają

wartość kamieni półszlachetnych, trafiają się jednak tak rzadko, że p. nie grozi wyniszczenie, gdyż masowe poławianie tego cen-

nego gatunku jest nieopłacalne. [T.U.]

pinocytoza — pobieranie pokarmu przez tzw. picie komórkowe. Pewne substancje, np. jony nieorganiczne i organiczne, małe

cząsteczki białek, zwane induktorami, adsorbo" wane na powierzchni błony ko-mórteowej powodują, że błona w 'miejscu

adsorpcji wpukla się, tworząc cienki kanalik, który wchodzi w głąb cytopla-zmy. Na jego dnie odrywają się drobne wodniczki,

zwane wodniczkami pinocytalnymi. Wodniczki te, znacznie mniejsze od wodniczek fagocytal-nych, zawierają oprócz induk-tora

płyn środowiska: Prawdopodobnie błony wodniczek pinocytalnych ulegają rozpuszczeniu w cytoplazmie. Jak się wydaje,

większość, a może wszystkie komórki, które mają zdolność -4-fagocytozy, mogą również pobierać roztwór wodny na drodze p.

Dotyczy to nie tylko ->ipełzaków — klasycznych obiektów badań nad p. — ale i -^-orzęsków. [A.J.K.]

piórcgynek

238

piórczynek (Penella) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-zawryb-kowców. Obejmuje gatunki rosnące do 32 cm. Wszystkie są

pasożytami zewnętrznymi o silnie uwstecznionej budowie. Dorosłe samice mają zwykle robakowate ciało, pozbawione

jakichkolwiek śladów segmen-tacji, przy czym z tylnej jego części wyrastają piórkowate skrzela oraz 2 nitkowate woreczki jaj

owe; długości nierzadko przekraczającej długość całego ciała. Rozwój p. jest stosunkowo 'krótki, z jaj bowiem wykluwają się od

razu larwy typu -Aopepodita, które Wkrótce osiągają dojrzałość płciową i kopulują. Jedynie do czasu kopulacji p. podobne są do

skorupiaków widłonogich. Po kopulacji samce wymierają, natomiast samice rozpoczynają

Piórczynek Penella saattta

pasożytniczy tryb życia, zmieniając po pewnym czasie gospodarza. Pierwszym ich żywicielem są głowonogi lub ryby, natomiast

końcowym — walenie, w których skórę wwiercają

się niekiedy do głębokości 7 cm. [L.2.]

pióro morskie -^.piórówka.

pióroskrzelne (Pterobranchia)

— gromada z typu -»-półstru-nowców. Obejmują drobne i dość prymitywne zwierzęta, podobne zewnętrznie do

-»-mszywiołów. Ciało ich jest silnie skrócone i składa się z tarczki głowowej, kołnierza oraz woreczkowatego tułowia. Jelito

tworzy pętlę, a otwór gębowy i odbyt mieszczą się u nasady kołnierza. Z kołnierza wyrastają pierzaste i urzęsione czułki,

których liczba waha się w granicach 2—12. Ciągły ruch rzęsek napędza mikroskopijny pokarm do gęby. P. rozmnażają się

płciowo i bezpłciowo. W tym ostatnim przypadku osobniki potomne pączkują na szczycie łodyżki wyrastającej z boku tułowia

organizmu macierzystego. P. prowadzą stale lub okresowo życie osiadłe, tworząc zwykle kolonie. Przebywają przeważnie w

drzewkowato rozgałęzionych rurkach mieszkalnych. • Zasiedlają głębsze dno zimnych mórz. Są w nich reprezentowane przez 17

gatunków. [L.2.]

piórówkst, pióro morskie (Pen-natula) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-piórówek. Reprezentujące ją gatunki tworzą pió-

rokształtne kolonie, dochodzące do 30 cm długoici, o szkielecie złożonym z nie spojonych ze sobą spikul. Nasadowa, gruba część

głównej osi kolonii tkwi w miękkim dnie morskim albo przyczepia się do twardych obiektów. Drobne czerwone polipy

rozmieszczone są szeregami na bocznych "promieniach" kolonii. Kosmopolityczny gatunek Pennatula phospho-

239

plądrak

rea, występujący również w Bałtyku, odznacza się dużą wrażliwością na bodźce, na które reaguje rozbłyskami Światła,

będącymi przejawem jego zdolności bioluminescen-cyjnych. [Z.S.] •

piórówki (Pennatularia) — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców ośmiopromien-nych. Polipy należących do nich

gatunków tworzą półosia-dłe kolonie o kształcie pióra, maczugi bądź nerki. Jeśli istnieje pień kolonii, to wówczas dolna, zgrubiała

jego część może się pogrążać w miękkim podłożu bądź przyczepiać do twardego, dzięki czemu całość przybiera pozycję zbliżoną

do pionowej. Kolonia leżąca na podłożu może po nim pełzać. Przedstawiciele p. są szeroko rozprzestrzenieni przede wszystkim

w pełnosłonych wodach morskich. Do najbardziej znanych rodzajów należą: piórów-ka, wrżeciennica oraz renil-la. [Z.S.]

Pirata — rodzaj stawonogów z rodziny -»-pogońcowatych. 0-bejmuje gatunki pająków o długości ciała oteoło 6—9 mm i o nie

rzucającym się w oczy ubarwieniu, zwykle szarobrunatnym lub czarnooliwkowym, czasem z dość niewyraźnym deseniem z

białych plamek. P. żyją w miejscach bardzo wilgotnych — na torfowiskach, źródliskach, bagnach i brzegach wód — wśród

roślinności i kamieni. Bardzo sprawnie biegają i polują na błonce powierzchniowej wody, a w razie niebezpieczeństwa świetnie

nurkują. Z całego świata znanych jest kilkadziesiąt gatunków p., z których 7 występuje w Polsce. [W.S.]

Piroplasma ->.Babcsźa.

planes, krab Kolumba, krab sargassowy (Planes minutus)

— gatunek stawonoga z sekcji

-ł-krabów. Ma głowotułów długości do 15 mm, kulistawy w zarysie, z płasko ściętą krawędzią czołową. Krótkie l wio-

sełkowato spłaszczone odnóża wieńczą drobne szczypce. P. wykazują daleko idącą mimi-krę, upodabniając się całkowicie do

podłoża, na którym się znajdują. Mogą przybierać zabarwienie zielone, brązowe, a nawet błękitne. Żyją wśród glonów, a także na

rurkopła-wach, żółwiach oraz drewnie unoszonym przez fale oceanu. Są pospolitymi mieszkańcami krzaczastych skupień glonów

Bargassowych, unoszących się na powierzchni zachodniej części północnego Oceanu Atlantyckiego, w tzw. Morzu Sargas-

sowym. [L.Ż.]

planula — stadium larwalne

-^.jamochłonów. W skład jej owalnego ciała wchodzi ento-derma oraz orzęsiona ektoder-ma. P. przez -pewien czas pływa

swobodnie, a następnie osiada na dnie, przyczepiając się swym przednim końcem do podłoża, i przekształca się w polipa. [T.S.]

plazmodium — wielojądrowy twór, który powstaje z pojedynczej komórki przez namna-żanie się jąder wewnątrz wspólnej

cytoplazmy. Plasmo-dium natomiast oznacza naukową nazwę rodzaju -»-za-rodźca malarii. [A.J.K.]

plądrak (Erigonk) — rodzaj stawonogów z rodziny ->plą-drakowatych. Obejmuje drobne pajączki o wielkości ciała 1,7

—3,5 'mm. P. budują małe płaskie sieci na ziemi, na<' dołkami. Niektóre gatunki .należą do głównych twórców ba-

plądrakowate

240

biego lata, a 'dzięki rozprzestrzenianiu się tą 'drogą zamieszkują olbrzymie obszary, m.in. całą Paleąrktykę. Większość gatunków żyje w

krajach o klimacie umiarkowanym lub zimnym. W Polsce znanych jest 6 gatunków p. [W.S.]

plądrakowate (Erigonidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du -^pająków wyższych. Należą tu formy bardzo małe, o długości ciała

0,8—4,5 mm i o niepozornym, szarym, brunatnym lub czarnym ubarwieniu. U większości gatunków p. występuje znaczny dymorfizm

płciowy — samce mają 'na gło-wotułowiu najrozmaitsze garby, guzy, grzebyki szczecin lub rogi o często fantazyjnych kształtach, samice

zaś są pozbawione tych "ozdób". P. zamieszkują wszystkie biotopy lądowe od Arktyki do tropików. Spotkać je można najczęściej we

mchu i ściółce leśnej, ale żyją również na pniach i gałęziach drzew, pod kamieniami i wśród niskich roślin na suchych pagórkach, na

wilgotnych łąkach i polach uprawnych, na wydmach i skałach. Na ogół budują małe, nieregularne, płachitowate, poziome sieci, podobne

.do sieci -i-osnuwikowatych. Wiele gatunków p. wędruje za .pomocą babiego lata. Jest to jedna z większych rodzin pająków. Na całym

świecie znanych jest ponad 2000 jej gatunków, a co rok; .odkrywa się kilkanaście czy kilkadziesiąt nowych. Polskę zamieszkuje około

120 gatunków ip., jest to więc najliczniejsza rodzina pająków w naszej faunie. Mimo drobnych rozmiarów ciała p. mają duże znaczenie w

gospodarce iprzy-rody, gdyż występują czasem w olbrzymich ilościach (np. w Anglii stwierdzono w niektórych toiotopach liczebność p.

sięgającą 750 000 osobników na hektar). Należą tu m.in. rodzaje plądrak oraz Walckenae-ria. [W.S.]

plerocerkoid (plerocercotdus} — stadium larwalne -^tasiemców właściwych z rzędu Pseudo-phyllidea, rozwijające się z —»-

procerkoida w drugim żywicielu pośrednim, którym zwykle jest ryba. Stadium to tworzy się ipo odrzuceniu cerkomeru. Na tym etapie

rozwoju wykształcona zostaje główka, której narządy czepne utrzymują później tasiemca w żywicielu ostatecznym. Główka

zaopatrzona jest w bruzdy przyssawkowe, niekiedy w przyssawki. P. ma zwartą budowę ciała i wydłużony kształt. Bywa zwykle

niewielkich rozmiarów, jednakże niektóre tasiemce (np. ligula) 'mogą osiągać na tym etapie wielkość do kilkudziesięciu centymetrów

oraz znacznie zaawansowany stopień morfogenezy (włącznie z wytworzeniem układu rozrodczego). P. spotykane są w mięśniach, jamie

ciała i narządach wewnętrznych żywicieli pośrednich, gdzie zwykle otor-biają się. Zjadane przez ryby drapieżne i rnine organizmy nie

będące żywicielami ostatecznymi nie rozwijają się dalej, a często przenikają przez jelita nowego gospodarza do wnętrza jego ciała, gdzie

otorbiają się ponownie. Przypuszcza się, że w przebijaniu się przez tkanki gospodarza pomagają p. gruczoły rozpuszczające owe tkanki.

Niektóre p. mogą pączkować (-4-sparganum). P. zjedzony przez żywiciela ostatecznego rozwija się w dorosłego tasiemca. Część tasiem-

ców (np. goździcznik) nie wykracza w swym rozwoju poza stadium p., osiągając już na

241

pletwik

tym etapie dojrzałość płciową. [M.S.]

pleurotomarla (Pletirotomaria)

— rodzaj mięczaków z rzędu

—»-dwuprzedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę w kształcie prawidłowego, szerokiego stożka wysokości 8—

—12 cm. Łatwo je rozpoznać po szczelinie, która przecina wzdłuż ostatni skręt muszli od krawędzi otworu na odcinku ok. 1/8

obwodu muszli. Otwór muszli zamyka koliste, kon-chiolinowe wieczko. Liczne gatunki kopalne p. są znane od triasu.

Współcześnie żyje 8 gatunków p. zamieszkujących na głębokości 100—3000 m wody morskie wokół Japonii-i Morze Karaibskie.

Z 'powodu rzadkości muszle ich są poszukiwane przez kolekcjonerów oraz osiągają wysokie ceny. [T.U.]

płask [Phyllosoma) — najstarsze stadium larwalne -^langu-stowców. Rozwija się z -^-ży-wika. Wiedzie przydenny tryb życia.

Charakteryzuje się li-stkowato spłaszczonym ciałem. W 'dalszym rozwoju p. przekształca się stopniowo w młodocianą langustę.

[L.2.]

plazińce, robaki płaskie (P!a-tyhelminthes) — najprymitywniejszy typ -^bezkręgowców o dwubocznęa symetni ciała. Mają ciało

wydłużone', listkowate taśmowate, spłaszczone grzbie-towo-brzusznie. Zewnętrzną ścianę ciała stanowi wór skór-no-

mięśniowy, składający się z nabłonka i leżących pod nim mięsni. W nabłonku, zwłaszcza u form wolno żyjących, znajdują się

liczne gruczoły. Wnętrze ciała wypełnia parenchy-ma, w której 'są pogrążone narządy wewnętrzne. Układ pokarmowy składa się

z gardzieli

16 Bezkręgowce

oraz jelita, które może być proste lub rozgałęzione i kończy się ślepo. U niektórych pasożytniczych p. układ pokarmowy uległ

zanikowi (^-tasiemce). U p. z rzędu wirków bezjelitowych rolę układu pokarmowego pełnią wyspecjalizowane komórki

parenchymy. Układ nerwowy składa się z połączonych poprzecznymi spoidłami 'podłużnych .pni nerwowych, odchodzących

z parzystego zwoju mózgowego mieszczącego się w przedniej części ciała. Układ wydalniczy jest typu protonefrydialnego,

jednak ostatnio przeważa pogląd, że układ protonefrydial-ny u wielu p. bierze udział w procesach osmoregulacji, a wy-dalniczą

funkcję przypisujfr się raczej specjalnym komórkom, przylegającym do kanałów wydalniczych, iktóre wiodą do protonefrydiów.

P. nie mają układu krwionośnego i oddechowego. Oddychają całą powierzchnią ciała albo, jak w przypadku wielu pasożytów

wewnętrznych, zachodzi u nich oddychanie beztlenowe. P. są w zdecydowanej większości obojnakami, a ich układ rozrodczy ma

budowę skomplikowaną. U jednych grup rozwój bywa prosty, u innych — z przeobrażeniem. U pasożytniczych p. występuje

przemiana pokoleń, a także zmiana żywicieli. P. żyją w dość różnorodnych środowiskach, zawsze jednak w bardzo wilgotnych.

Zamieszkują wody słone, słodkie, a także glebę. Wiele gatunków prowadzi pasożytniczy tryb życia. Do p. należą gromady:

wirki, przywry mono-genetyczne, przywry digene-tyczne, tasiemce i Temno-cephala. [M. S.]

pletwik -Aałamarmca.

pluoodyszne

242

ptucodyszne (Pulmonata) — podgromada mięczaków z gromady -^.ślimaków. Oddychają powietrzem przez ścianki jamy

płaszczowej, w których biegną silnie rozgałęzione żyły płaszczowe (płucne). Mają zwoje nerwowe ciasno skupione w głowie,

wokół przełyku. Są obojnakami. Żyją na lądzie i w wodach słodkich. Dzieli się je na 2 rzędy: nasadooczne i trzonkooczne. [T.U.]

pływające -(.krewetki.

pływik (nauplius) — pierwsze stadium larwalne większości

-4-skorupiaków. Ma zasadniczo kształt nieczłonowanej gruszki lub kuleczki, zaopatrzonej początkowo w 3 pary odnóży bę-

dących zawiązkami 2 par czuł-ków oraz żuwaczek. P. wyposażony jest w l oko, zwane o-kiem pływikowym (naupliuso-wym),

które zachowuje się u niektórych skorupiaków przez całe życie. Wykluwa się z jaja i wiedzie planktonowy tryb życia, wiosłując

swymi 3 parami odnóży. Ich rytmiczny ruch napędza jednocześnie do gęby pokarm złożony z bardzo drobnego planktonu i

drobnej zawiesiny organicznej. W miarę wzrostu p. przechodzi kilka linień, w czasie których przybywają stopniowo dalsze od-

nóża, a równocześnie ciało wydłuża się powoli i zarysowują się pierwsze segmenty. Larwę na tym etapie rozwoju osobniczego

nazywa się metanaupliu-sem. Dalszy rozwój, zależnie od rzędy, do którego należy larwa, prowadzi do przeobrażenia się w ->-

kopepodiita,

-»-żywika, ->-cyprisa lub bezpośrednio w osobnika młodocianego. Wiele skorupiaków przechodzi przez stadium p. w jaju, a z

osłonek jajowych uwalniają się dopiero starsze

larw/ bądź też ostatecznie uformowane postacie młodociane. [L.Ż.]

pobrzezka, brzegówka, litorina (Littorina) — rodzaj mięczaków z rodziny pobrzeżek (Lit-torni(dae), z rzędu -^jedno-

przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle grube, stóżkowato-kulistawe, rzadko przekraczające wysokość 2 cm.

Otwór muszli zamyka wieczko. P. zamieszkują wybrzeża niemal wszystkich mórz świata. Żyją w strefie pływów i w strefie

oprysku, na twardym podłożu, głównie na skałach, ale także na pniach i korzeniach mangrowców. Spożycie ich datuje się już od

czasów przedhistorycznych. Gatunki odporne na niskie zasolenie sięgają w Bałtyku po wybrzeża Rugii. [T.U.]

poczwarówki (Yertiginidae) — rodzina mięczaków z rzędu -».trzonkoocznych. Muszle p. osiągają wysokość od poniżej 2 do 3

mm. Kształt muszli jest zwykle jajowaty lub wałecz-kowaty. Rozwinięty trąbkowa-to otwór muszli bywa najczęściej opatrzony

wewnątrz kilkoma fałdkami. Po układzie tych fałdek rozróżnia się poszczególne gatunki. P. są szeroko rozpowszechnione po

wszystkich lądach. Polskę zamieszkuje 13 gatunków p. Żyją one w różnych środowiskach — w górach i na niżu, w lasach,

zaroślach i na łąkach, na podmokłych terenach nadwodnych i na suchych zboczach wzgórz. Zwykle kryją się w ściółce, pod

opadłymi liśćmi, wśród zeszłorocznych źdźbeł, korzonków traw itp. Biologia p. jest bardzo słabo zbadana. Z gatunków

występujących w Polsce p. północna (Vertigo arctica) wyróżnia się swoim oryginal-

243

podon

Muszla poczwarówki z rodzaju yerttgo

nym rozmieszczeniem. Żyje ona na dalekiej północy Europy, w wysokich górach, a u nas w Tatrach i w Karkonoszach. Takie

rozmieszczenie jest pozostałością epoki lodowej, kiedy ten zimnolubny gatunek zamieszkiwał całą Europę wolną od lodowca. Po

ustąpieniu lodów zachował się tylko w regionach o chłodnym klimacie, a więc na północy oraz w górach. [T.U.]

podkówczaki (Lophopodo, Phy-lactolaemata) — rząd czułkow-ców z gromady -»-mszywiołów. Ich przedstawiciele mają rur-

kowaty kształt ciała i są zaopatrzeni w osłonki chitynowe lub galaretowate. W tym ostatnim przypadku poszczególne osobniki

— zooidy — zlewają się jakby w jedną masę, tworząc jedną wspólną jamę ciała. Lofotor jest kształtu podko-wiastego. Występuje

fałd nad-gębowy — epistom. U p. istnieje swoisty sposób rozmnażania wegetatywnego, polegający na wytwarzaniu wewnątrz

ciała pączków, tzw. statoblastów, stanowiących formy przetrwal-

nikowe. P. są wyłącznie słodko-wodne. Żyją w wolno płynących rzekach oraz w jeziorach i stawach Europy, Azji, Afryki i

Ameryki Północnej. Obejmują 2 rodziny i około 30 gatunków. Jednym z najszerzej rozprzestrzenionych gatunków p. jest

mucedo. [J.M.R.]

podliśó zwinny (Philoscia mus-carurn) — gatunek stawonoga z rzędu -».równonogów. Ma ciało dochodzące do około l cm

długości, wydłużone, owalne, barwy żółtobrunatnej z brunatnymi plamami. Głowa z przodu jest zaokrąglona, a płytka ogonowa

— trójkątna. P.z. — to ruchliwy skorupiak lądowy, rozprzestrzeniony w zachodniej Europie. W Polsce występuje niemal

wyłącznie w rejonie wybrzeża morskiego. Zasiedla wilgotne zarośla, olszyny i parki, ukrywając się pod opadłymi liśćmi i

kamieniami, a także-pod odstającą korą drzew. Żyje ponadto w trawie, w wilgotnych dolinkach pośród wydm. [L.Ż.]

podon (Podon) — rodzaj stawonogów z rzędu ->wioślarek. Długość ciała reprezentujących go gatunków dochodzi do l mm..

Podon Podon tntermedius

podwoik

244

Silnie zredukowana skorupka tworzy u samic kulistawą komorę lęgową, mieszczącą kilka jaj lut> zarodków. Samce pojawiają się

wyłącznie jesienią. Duże oko świadczy o drapieżnym trybie życia. Zwarty tułów ma 4 pary dużych, dwu-gałęzistych odnóży. Odwłok jest

szczątkowy. Należy tu 6 gatunków zamieszkujących powierzchniowe warstwy mórz europejskich oraz znacznych obszarów Atlantyku

strefy tropikalnej i klimatu umiarkowanego. W Bałtyku występują 4 gatunki, rozwijające się latem w ogromnych ilościach w dobrze

nagrzanej wodzie powierzchniowej). [L.2.]

podwoik (Idotea) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równono-gów. Obejmuje gatunki o ciele długości do 4 cm, wydłużonym i

zakończonym dużą płytką ogonową z l lub 3 tylnymi wyrostkami. Spłaszczone i podwinięte pod płytkę ogonową odnóża ogonowe

zamykają komorę skrzelową. Niezwykle zmienne zabarwienie ciała zależy w dużym stopniu od koloru podłoża. P. są mieszkańcami

zarośli podwodnych, na których tle dość trudno je dostrzec zarówno z powodu maskującego ubarwienia, jak i podłużnego kształtu oraz

małej ruchliwości. Rodzaj ten obejmuje liczne gatunki, występujące głównie w morzach ciepłych i strefy klimatu umiarkowanego.

Większość zamieszkuje płytko położone i zarosłe dmo, niektóre jednak spotykane są na głębokościach ponad 1000 m. W morzach

europejskich występuje 10 gatunków p., z których 3 spotykane są w Bałtyku. [L.2.)

podwój wielki, wesz morska (Mesidotea entomon) — gatu-

Podwój wielki

nek stawonoga z rzędu -9-rów-nonogów. Ma ciało długości do 8 cm, które swój charakterystyczny kształt zawdzięcza dużej, klinowato

zwężającej się płytce ogonowej oraz małej głowie z bocznymi wcięciami. Jest zabarwiony niemal jednolicie na kolor brudnożółtawy.

Segmenty tułowiowe mają boczne, zaostrzone wyrostki, skierowane ku tyłowi. P.w. stanowi słonawowodny gatunek arktyczny,

rozsiedlony wo-kółbiegunowo. Występuje także w Bałtyku, w którym należy do reliktów z okresu polodow-cowego. Jako gatunek

polarny zamieszkuje wyłącznie zimne głębinowe wody o temperaturze przeważnie poniżej 10°C. Jest drapieżcą dennym, napada na

mniejsze od siebie skorupiaki, na wieloszczety itd. Z powodu gromadnego występowania i pokaźnych rozmiarów stanowi ważny składnik

pokarmu ryb, m.in. młodocianych dorszy bałtyckich. [L.2.]

podział wegetatywny (podział somatyczny) pierwotniaków — podział pierwotniaczesj komórki

245

pogonofory

macierzystej .na 2 lub więcej komórek potomnych bez zmiany w materiale genetycznym komórek potomnych w stosunku do materiału

genetycznego komórki macierzystej. P.w.p. towarzyszy mitoza jądra komórkowego bądź też amitoza makronukleusa. U pierwotniaków

w trakcie mitozy zostaje zachowana błona komórkowa. Wrzeciono mitotycane powstaje wewnątrz jądra (np.w mi-kronufeleusach -

>orzęsków) lub jest tworzone na zewnątrz jądra. Organizatorami wrzeciona mitotycznego mogą być ciałka podstawowe wici (np. u -

>wiciowców roślinnych, -»świ-drowców) albo wyspecjalizowane ciałka, zwane centrio-lami (np. u -^nadwiciowców), podobne do ciałka

podstawowego wici. Najczęstszym p.w.p. jest podział komórki rodzicielskiej na 2 komórki potomne. Jeżeli przewężenie rozdzielające 2

osobniki przebiega wzdłuż osi .przodo-tylnej ciała, tego rodzaju podział nazywa się podłużnym, jeśli przebiega w poprzek tej osi —

poprzecznym. Gdy podział tworzy 2 komórki wyraźnie różniące się wielkością i wyglądem, to zwie się pączkowaniem, a osobnik

mniejszy stanowi pączek (-^-bezrzęse). Jeżeli najpierw zachodzi wielokrotny podział jąder, a następnie wyodrębnia się wiele komórek

potomnych, to określa się ten typ podziału terminem -*.schizogonii. W trakcie p.w.p. rozdziałowi podlegają również cytoplazma i

struktury w niej zawarte. Niektóre struktury pierwotniaków, jak np. cytostom, ulegają w trakcie p.w,p. znacznej przebudowie lub tworzą

się na nowo. [A.J.K.]

pogonofory (Pogonophora) — typ -^bezkręgowców. Obejmują formy o robakowato wydłużonym ciele, osiągającym długość 6—36 cm

przy średnicy 0,1—2,5 mm. 2yją w bardzo mocnych, długich i prostych rurkach chitynoidalnych długości 15—150 cm, tkwiących w

dnie i wyrastających górnym końcem ponad powierzchnię osadów dennych. Ciało zróżnicowane jest na 3 odcinki:

przedni, środkowy i tylny. Budowie zewnętrznej odpowiada organizacja wewnętrzna, bowiem odcinki te zawierają odrębne jamy ciała (-

>-rozwój zarodka). W odcinku przednim znajduje się tylko l jama, natomiast w 2 pozostałych występują po 2 boczne jamy ciała. Z

krótkiego odcinka przedniego (protosoma) wyrastają zwykle liczne i łatwo regenerujące czułki. Nieco dłuższy odcinek środkowy

(mesosoma) pozbawiony jest wyrostków zewnętrznych, natomiast z powierz-

Przedstawiclel pogonoforów Sptro-brcmchia grandis

pogońcowate

246

chni silnie wydłużonego i zwykle cieńszego odcinka tylnego (metasoma) wyrastają liczne płytki chitynoidalne, służące do

zakotwiczenia się lub przesuwania w rurce. Wielką zagadką był początkowo sposób odżywiania się -p., zwierzęta te bowiem

pozbawione są całkowicie przewodu pokarmowego. Dopiero w rezultacie żmudnych badań udało się stwierdzić, iż występuje tu.

trawienie zewnętrzne w przestrzeni międzyczuł-kowej. Czułki, których liczba wynosi zwykle 6—220, układają się niemal

równolegle i nierzadko zrośnięte są na znacznej przestrzeni, tworząc podłużne kanaliki, wysłane licznymi, jednokomórkowymi

wypustkami, zwanymi pihnulami (pinnulae), tworzącymi gęstą siateczkę, na której osadzają się z przepływającej wody

mikroorganizmy i martwa materia organiczna. Ruch wody zapewniają liczne rzęski, rozmieszczone u nasady pinnul. W obrębie

siateczki odbywa się trawienie i wchłanianie pokarmu, a więc pinnu-le spełniają rolę kosmteów jelitowych. Znane są także p.

jednoczułkowe, u których jedyny, niezwykle długi czułek zwija się spiralnie w postać cylindra pozwalającego na analogiczny jak

wyżej sposób odżywiania. Ciało p. pokryte jest kutikulą. Prymitywny układ nerwowy mieści się w nabłonku skórnym.

Układ krwionośny jest zamknięty i składa się z naczynia brzusznego oraz grzbietowego, zakończonego sercem mieszczącym się

w odcinku przednim. P. są rozdzielnopłciowe. Ich gonady znajdują się w tylnym odcinku ciała. Jaja składane są do przedniej rurki,

gdzie przebiega cały rozwój zarodkowy potomstwa. Rurkę opuszczają młodociane osobniki, z których

każdy buduje wkrótce własną rurkę na dnie morskim. Dotychczas opisano około 100 gatunków p. rozmieszczonych głównie na

dnie Pacyfiku na głębokości 1000—10000 m. Pewne gatunki spotyka się sporadycznie na płytkim, morskim dnie. [L.Ż.]

pogońcowate (Lycostdae) — rodzina stawonogów z podrzędu

-^pająków wyższych. Są na ogół średniej wielkości (5—

—35 mm), aktywnie polują, biegając po powierzchni ziemi. Ze względu na występowanie w dużej liczbie oraz ruchliwy tryb

życia należą do najbardziej rzucających się w oczy przedstawicieli pająków. Odznaczają się długimi i silnymi nogami oraz dosyć

•dużymi przednimi oczami. Ubarwione są na ogół brunatno lub szaro, z jasnym, podłużnym pasem, przebiegającym przez środek

głowotułowia. Dojrzałe samice można rozpoznać z daleka po dużych, kulistych, białawych kokonach jajowych, przyczepionych

do kądziołków przędnych, z którymi to kokonami nie rozstają się na moment nawet w czasie polowania lub ucieczki.

Wzruszająca jest troskliwość samicy o potomstwo. Samica, której odebrano kokon, zaprzestaje ucieczki i poszukuje go bardzo

długo. Młode pajączki po opuszczeniu kokona włażą na grzbiet samicy i pozostają .na nim przez kilka tygodni, korzystając ze

zdobyczy upolowanej przez matkę. Nieco starsze próbują opuszczać grzbiet matki, wracając nań jednak początkowo w razie

niebezpieczeństwa. P. znajduje się niemal we wszystkich warunkach środowiskowych występujących na powierzchni gleby.

Znamy gatunki przystosowane <3o rozpalonych słoń-

247

polip

Samica (z kokonem) pogoftca z rodzaju walęsaka

cem wydm piaszczystych, piarżysk w górach, warstw ściółki w cienistym lesie, pól uprawnych, wilgotnych łąk i bagnisk, a

gatunki z rodzaju Pirata przebywają chętnie na błonce powierzchniowej wód. P. biegają szybko, a w czasie ucieczki potrafią

wykonywać również dosyć duże skoki, toteż złapanie ich nastręcza pewne trudności. Sieci nie robią. Nici pajęczyny, które snują,

używają do budowy kokonu, 'wyściełania norek, w których mają swoje kryjówki, oraz do asekuracji przy skokach. Z całego

świata znanych jest około 2000 gatunków p., w Polsce — 64. Do p. zaliczane są słynne tarantule, należące do najja-dowitszych

pająków południowej Europy i środkowej Azji, niebezpieczne również i dla człowieka. [J.P.1

pokropnłk (Brecbites) — rodzaj mięczaków z rodziny Clava-gellidae, z rzędu -».blaszko-skrzelnych właściwych. Obejmuje

gatunki przypominające małże tylko w bardzo wczesnej młodości, kiedy mają normalną, dwuklapową muszlę długości około 2

mm. W toku dalszego rozwoju muszla nie rośnie, zaś p. robakowato wydłużone wydzielają wokół siebie kredowobiałą, wapienną

rurę, która u dorosłych okazów dochodzi do 16 cm długości i .prawie 2 cm średnicy. W pobliżu przedniego końca tej rury

znajduje się pierwotna muszla, przyrośnięta do dna niewielkiego wgłębienia. Rura p. na przednim końcu ma lekko wypukłe sitko,

przypominające sito polewaczki, tylny zaś koniec jest otwarty i otoczony lejkowatym, f ałdzistym kołnierzem. Ponieważ p. w

późniejszych okresach życia rosną tylko na długość, ich rura ma stałą średnicę, ale wokół tylnego końca może być kilka kołnierzy,

zaznaczających kolejne etapy wzrostu. Żywe okazy tkwią przednim końcem w piasku lub w mule, -wystawiając tylny koniec z

syfonami nad powierzchnię dna. Kilka gatunków p. żyje w przybrzeżnych, płytkich wodach Morza Czerwonego i Oceanu Indyj-

skiego. [T.U.]

polifem -»okogł6w.

polip jedna z dwóch zasadniczych (obok -^meduzy) form pokrojowych (postaci) -»-parzy-dełkowców. Typowy p. jest o-siadły.

Ma kształt rurkowaty, cylindryczny bądź woreczko-waty. P. niekolonijne przywierają do podłoża stopą (podeszwą), a kolonijne

wyrastają z pnia kolonii bądź ze -*sto-lonów. Na przeciwległym (u-stnym, oralnym) biegunie znajduje się płytka okołoustna albo

stożek gębowy (proboscżs), pośrodku którego leży pojedynczy otwór gębowy, odpowiednik pragęby (->.rozwój zarodkowy), u

koralowców zapadnięty w

polipodium

głąb ektodermalnej gardzieli. Na krawędzi płytki czy stożka, a niekiedy i niżej, zgrupowane są w jednym bądź wielu okół-kach

czułki o różnym kształcie (guzkowate, buławkowate lub długie, nitkowate), szczególnie bogato usiane parzydełkami. Ściana ciała

składa się zasadniczo z 2 warstw komórek: zewnętrznej, zwanej ektodermą, i wewnętrznej, zwanej ento-dermą, między którymi

występuje pierwotnie bezkom orkowa mezoglea bądź to w postaci cienkiej błony podstawowej (u stułbiopławów i krążkopła-

wów), bądź grubszej warstwy galaretowatej (u koralowców). Do mezoglei wkraczają komórki zarówno z ento-, jak i z

ektodermy, z których te ostatnie wytwarzają elementy szkieletowe. W charakterystycznej dla parzydełkowców przemianie

pokoleń p. (występujące w niej na przemian z meduzami) stanowią pokolenie mnożące się bezpłciowo przez pączkowanie

boczne i szczytowe (strobilację), podział poprzeczny i podłużny oraz przez

-*frustulację. Od opisanego wzorca istnieją jednał? liczne odstępstwa: pewne p. żyją planktonicznie (np. meryzja), niektóre są

pasożytnicze (np. polipodium), wiele rozmnaża się płciowo (stułbia, koralowce). U rurkopławów p. tej samej kolonii, czyli

żołdy, ulegają różnorodnym, daleko ddącym przekształceniom, schodząc do roli iniemal narządów organizmu wyższego rzędu

(tzn. kolonii). Rozmiary p. wahają się od mikroskopijnych do długości 2 m. Istnieją 3 podstawowe typy P.: l. hydropolipy —

występujące u etułbiopławów o jednolitej, nie podzielonej jamie gastralnej; 2. scyfopolipy

— u krąźlkopławów, u których wzdłuż ja«my gastralnej prze-

248

biegają 4 listewki entodermy;

3. p. koralowców — o ektodermalnej gardzieli i jamie podzielonej na liczne komory i kieszenie wkraczające do czuł-ków. [Z.S.]

polipodium (.Polypodium hydri-

forme) — gatunek jamochłona o spornej przynależności syste- . matycznej, -według jezdnych poglądów zaliczany do rzędu —

MStułbiomeduz, a według innych — .do rzędu ->Coronata. Występuje w postaci polipa pasożytującego w ziarnach ikry ryb

jesiotrowatych jeszcze przed jej złożeniem. Dwuwarstwowa larwa p. wnika do tworzących się jaj ryb i w miarę wzbogacania się

ich w żółtko odpączkowuje kilkadziesiąt polipów. Polipy są początkowo odwrotnie uwarstwione, tzn. że ich ektodermą

zwrócona jest ku wnętrzu, a entodenma na zewnątrz, co pozwala tym pasożytom trawić i przyswajać z zewnątrz otaczające

żółtko. Przed tarłem ryby żywicielskiej polipy wni-cowują entodermę do wnętrza,

PoMpodium

A — stadium wolno żyjące; B — ziarno ikry sterleta z pączkującymi na stolonach polipami; C — fragment jajnika sterleta z po-

większonym, zarażonym ziarnem ikry

pontoporej*

osiągając normalne uwarstwienie, i wchłonąwszy resztki żółtka -wydostają się ze złożonego tymczasem jaja do wody, gdzie

przez całe lato mnożą się przez pacaikowanie. Pod jesień wytwarzają feomórki rozrodcze. Są z reguły rozdzielnopłciowe. Nie

wyjaśniano jeszcze, w jakich okolicznościach dochodzi do zapłodnienia fcomórete jajowych p. i zakażania ryb. P. wykryto w

Wołdze i jej niektórych dopływach. Wyrządzają one znaczne szkody w pogłowiu ryb z rodziny jesiotrowatych oraz w zasobach

ich ikry, używanej do produkcji kawioru. [Z.S.]

połyartemia. (Polyartemia for-cipata) — gatunek stawonoga z podgromady ->skrzelonogów, o wyjątkowo dużej liczbie se-

gmentów tułowiowych, .których ma aż 19. Samica wyróżnia się osobliwym odwłokiem, zlanym w jedną całość, i charakterys-

tyczną plamą na wierzchu. P. jest mieszkańcem wód słonych krainy arktycanej. Towarzyszy nierzadko skrzelopływce, jednak w

odróżnieniu od tej ostatniej zasiedla również nieco głębsze zbiorniki słodko-wodne. [L.Ż.]

pomrowy (Limacżdae) — rodzina mięczaków z rzędu -s-trzon-koocznych. Dla niewprawnego oka są trudne do odróżnienia od -

^-silników. Różnią się od tych ostatnich położeniem otworu oddechowego, który u p. leży w tylnej połowie krawędzi płaszcza,

oraz ciałem bardziej wysmukłym, na końcu zaostrzonym. Szczątkowa muszla ma kształt niewielkiej wapiennej płytki, całkowicie

ukrytej w płaszczu. P. żyją najczęściej w lasach i zaroślach pod opadłymi liśćmi, butwiejacym drewnem i ka-

mieniaimi. Żywią się pokarmem bardzo 'różnorodnym. Jadają grzyby, liście, korzenie, bulwy i owoce. Wiele p. towarzyszy

człowieikowi, zasiedlając śmietniska, tereny ru-deratoe, pola uprawne, ogrody, szklarnie, piwnice i inne pomieszczenia, w

których magazynuje się warzywa. P. mogą wyrządzać poważne szkody w uprawach i magazynach warzyw. Polskę zamieszkuje

około 16 gatunków z tej rodziny. (Tabl. XVII). [T.U.]

poatonia, małżak (Pontonia) — rodzaj stawonogów z sekcji

-»-garnelowców. Obejmuje gatunki o długości l—4 cm; o przeźroczystym ciele. Dziób czołowy jest u nich bardzo krótki, nie

ząbkowany. Odnóża kroczne I pary mają drobne szczypczyki, a odnóża II pary

- masywne kleszcze nierównej wielkości. P. są komensa-lami. Żyją w jamie płaszczowej większych małży, a także w kanałach

dużych gąbek, w ża-chwach i niektórych innych osiadłych lub mało ruchliwych zwierzętach. Zasiedlają płytkie morza tropikalne i

subtropikalne. [L.Ż.]

pontoporeja (Pontoporeźa) — rodzaj stawonogów z rzędu

-»-obunogów. Obejmuje gatunki od niespełna 10 mm do 18 mm długości. Czułki stosunkowo rzadko występujących samców są

cienkie i osiągają mniej więcej długość ciała. Czułki samic są ikrótikie i krępe. Silnie łopatkowato rozszerzony człon nasadowy

ostatniej pary odnóży tułowiowych służy do zagrzebywania się w osadach dennych. Płytka ogonowa jest do połowy długości

rozszczepiona. P. żyją na dnie zbiorników wodnych, podpływając nocą, szczególnie w okresie

popływka

250

Pontoporeja czarnooka (Pontoporem affinis)

godowym, ku powierzchni wody. Obejmują nieliczne gatunki, rozmieszczane głównie w chłodnych morzach północnej półkuli.

Niektóre gatunki zasiedlają również wody słodkie, a zwłaszcza silnie wyśledzone obszary ujściowe wielkich rzek syberyjskich.

W Bałtyku żyją 2 gatunki p. Mają one poważne znaczenie gospodarcze jako pokarm ryb. [L.2.]

popływka (Cymbulia) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-skrzydło-nogich. Cechą szczególną tego rodzaju jest wytwarzanie wtórnej

muszli (właściwa muszla zostaje odrzucona we wczesnym stadium rozwoju) z substancji zbliżonej do chrząstki. Podobnie do

innych przedstawicieli skrzydłonogich p. żyją w planktonie mórz, wiosłując 2 płatowatymi wyrostkami nogi. Zamieszkują morza

strefy tropikalnej oraz subtropikalnej. [T.U.]

poranią (Poranią) — rodzaj szkarłupni z rzędu -*tarczo-gwiazd. Obejmuje gatunki o średnicy do 20 cm, mające kształt zbliżony

do pięciokąta, z krótkimi, prawie trójkątnymi ramionami. P. znane są z chłodnych wód północnego Atlantyku. [L.Ż.]

porcelanki (Cypraeidae) — rodzina mięczaków z rzędu ->je-dnoprzedsionkowców odznaczająca się wielką jednolitością

kształtu i różnorodnością barwy. Muszle p. mają długość l—10 cm i kształt elipsoidy lekko spłaszczonej od spodu. Skręty

muszli są całkowicie otoczone praez ostatni skręt i przez to niewidoczne od zewnątrz. Od dołu przez całą długość muszli ciągnie

się szczelinowaty otwór, którego brzegi mogą być lekko karbowane i podkreślone odmienną barwą. Powierzchnia muszli jest

gładka i lśniąca, jakby pokryta emalią. Na żywym ślimaku muszlę widać tylko częściowo, gdyż 2 boków okrywają ją fałdy

płaszcza. Ponad 150 gatunków p. zamieszkuje wszystkie pełnosłone morza świata. Najliczniejsze są w tropikalnych regionach

Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Żyją na niegłębokim dnie. Są wszystkożerne. Żywią się wodorostami, gąbkami, ukwiałami i

mniejszymi skorupiakami. Oryginalne piękno muszli p. spowodowało, że od niepamiętnych czasów były one awiąza-ne z kulturą

ludzką na dziesiątki sposobów. Używano ich do ozdoby strojów, sprzętów, instrumentów muzycznych, przedmiotów

obrzędowych itd. Nawet nasi górale noszą wokół kapeluszy nanizane muszle monetki, czyli k a u r i (Cy-praea moneta). Duże i

piękne gatunki p. były nieraz odznaką godności kapłańskiej, wodzowskiej Itp. 2 gatunki, mianowicie kauri i p. pierście-niowata

{Cypraea annulus), były do końca XIX w. powszechnie używane w wielu krajach Afryki jako drobna moneta (np; w Sudanie za

jedną kauri można było wówczas kupić garść fasoli, czarkę wody albo l cebulę; na północ od Kamerunu jajko kurze kosztowało 8,

kura 30—150, a skóra lwa 4000 —8000 kauri). Sławne mapy

251

portunik

Muszla porcelanki z rodzaju Cy praea

morskie żeglarzy polinezyj-skich były sporządzane z mat, na których muszelki p. oznaczały położenie wysp. Ludom z kręgu

kultury śródziemnomorskiej dolna strona muszli p. przypominała kobiece zewnętrzne narządy płciowe, stąd poświęcano je bogini

miłości i używano jako amuletów przeciw bezpłodności, chorobom kobiecym i nieodwzajemnionej miłości. Tego rodzaju praktyki

magiczne przetrwały aż do dzisiaj w niektórych okolicach południowych Włoch. Nawet nazwa najpospolitszego rodzaju Cypraea

wywodzi się od Pani Cypryjskiej, co było jednym z przydomków Afrodyty (Wenus). Wbrew pozorom nazwa p. nie wywodzi

się od porcelany, lecz wręcz przeciwnie — porcelana zawdzięcza nazwę muszlom tych ślimaków. Kiedy mianowicie Marco

Polo przywiózł ze swej podróży do Chin pierwsze w Europie naczynia porcelanowe, ich gładka, lśniąca powierzchnia nasunęła

skojarzenie z muszlami ślimaków, zwanych po włosku porcelletta lub por-ccilana. Przez długie lata pokutowało nawet

przekonanie, że Chińczycy wytwarzają te piękne naczynia z pokruszonych muszli p. Muszle te są zbierane powszechnie;

przeciętny turysta poszukuje możliwie dużej i ładnej kolorowej pamiątki znad morza, natomiast rasowy kolekcjoner, podobnie

jak filatelista, nie przywiązuje większej wagi do urody muszli, lecz stara się gromadzić przede wszystkim kompletne serie,

poszukując do nich gatunków rzadkich, które wobec tego osiągają na rynku wysokie ceny. [T.U.I

porpita (Porpźta) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-rurko-pławów. Pień kolonii należących tu gatunków jest silnie skrócony,

stanowiąc tratwowa-tą tarczę, którą otacza blisko 100 pierścieniowatych pęcherzy z gazem. Kolonia ma średnicę około 5 cm.

Porusza się biernie dzięki prądom wodnym, falowaniu i wiatrowi. P. zamieszkują Atlantyk, Morze Śródziemne oraz Ocean In-

dyjski. [Z.S.1

portunik, włosiennik (Portunus)

— rodzaj stawonogów z sekcji

-^krabów. Obejmuje gatunki o głowotułowiu do 7 cm długości, z przodu zaokrąglonym, z 5 bocznymi ząbkami. Mają one

szczypce masywne, lewe i

Portunik europejsKI (Portunus puber)

poskoez krasny

252

prawe prawie sobie równe. Są świetnymi pływakami, wiosłują listkowato spłaszczoną ostatnią parą odnóży. P. obejmuje liczne gatunki

rozprzestrzenione we wszystkich peł-nosłonych morzach strefy u-miarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej. Występują one na płytkim

dnie do głębokości 50 m, rzadziej do 200 m. Niektóre gatunki, szczególnie 2 rejonu tropikalnego Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku, mają

znaczenie użytkowe. Głównie poławiany jest p. gazami (Portunus trttubercuiotus) w ilości ponad 20 000 ton rocznie. (Tabl. XIII).

[L.2.]

poskoez krasny (Eresus niger) — gatunek stawonoga z rodziny Eresidae, z podrzędu —rpa-jąków wyższych. Długość jego ciała

'dochodzi do l •cm. Samice są niepozorne, szarobruna-tno ubarwione. Samce należą do najpiękniejszych naszych pająków i niewątpliwie

do najładniejszych krajowych zwierząt bezkręgowych w ogóle. Odwłok ich pokryty jest aksamitnym, czerwonym "futerkiem" (o

gęstych, krótkich włoskach) z 4 okrągłymi, regularnie ułożonymi, dużymi, czarnymi cętkami, otoczonymi białymi obwódkami. Mają

gło-wotułów aksamitnoczarny, nogi przednie I i II pary — pomarańczowe z białymi przegubami, nogi III i IV pary — czarne, również z

białymi przegubami. Samice żyją przez cały rok w głębokich norach, samce natomiast wędrują w lecie po powierzchni ziemi. P.k. jest

bardzo rzadki i dlatego zasłu-

Juje na całkowitą ochronę. yje na nasłonecznionych skarpach i stokach porośniętych roślinnością stepową i ciepłolubną. (Tabl. XII).

[J.P.]

pośródek pospolity (Diastylis

rathkei) — gatunek stawonoga z rzędu ->-pośródków. Rośnie do 20 mm długości. Żyje na dnie mulistym, podpływając nocą ku

powierzchni morza. Rozradza się zimą. Samica nosi w swym •koszyczku lęgowym do 100 jaj. P.p. zamieszkuje

Pośródek pospolity

chłodne wody północnego Atlantyku, 'od wybrzeży kanadyjskich i grenlandzkich po wybrzeża europejskie z Morzem Barentsa

włącznie. W Bałtyku, jako zimnolubny gatunek, przebywa w miejscach głębszych, głównie poniżej 30 m, licząc od poziomu morza.

[L.Z.]

pośródki (Cumacea) — rząd stawonogów z podgromady ->pancerzowców. Większość należących tu gatunków osiąga długość ciała 5—

il5 mm, nieliczne — do 35 mm. Mają one głowotułów jajowate rozszerzony, a odwłok zakończony

263

pólstrunowce

długimi, widełkowatymi odnóżami ogonowymi, często podwiniętymi pod ciało. Głowa wraz z 3—4 przyległymi segmentami

tułowiowymi okryta jest przyrośniętym do tej części ciała schitynizowanym pan-celTzykiem, pod 'którym u samców ukryta jest często

nasada długich czułkót'/ II pary. Przez pancerzyk przeświecają szczątkowe oczy. Większość spośród ponad 700 gatunków żyje w mule

lufo piasku .morskim, wystawiając na powierzchnię tylko głowę i koniec odwłoka. Nocą p. opuszczają dno i pływając w toni morskiej

zbliżają się w (płytszych miejscach do powierzchni morza, gdzie w określonej porze roku zachodzi kopulacja. Samica znosi od l'C do

ponad ilIOlOi jaj, składając je do koszyczka lęgowego, który rozwija się okresowo na spodzie tułowia. W koszyczku tym 'następuje

inkubacja jaj. Lęgnące się po l—3 miesięcy młode są już podobne do swych rodziców. P. zasiedlają wszystkie morza, nawet silnie

wyśledzone. Ponieważ występują gromadnie, stanowią ważny składnik pokarmu wielu gatunków ryb i innych zwierząt. W Bałtyku

występuje m.to. p. pospolity. [L.2.]

powlócznica (Halichondria pa-nźcea) — gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek krzemorogowych. Tworzy płaskie lub bryłowate kolonie z

licznymi, niewysokimi, cylindrycznymi wyrostkami. Szkielet jej zbudowany jest z cienikich i krótkich, lekko wygiętych igieł

ikrzemionko-wych. P. spotyka się w literalnej strefie mórz europejskich. [J.M.R.]

pwwoźnica (Calliactis parasiti-ca, Sagartia parasitica) — gatunek jamochłona z rzędu

-Mikwiałów. Osiąga wysokość około 10 cm. Na żółtobrunat-nym tle ma ciemne, przebiegające wzdłuż ciała paski. Zamieszkuje strefy

przybrzeżne mórz europejskich. Wspina się na napotkane puste muszle ślimaków, 'zwłaszcza zamieszkane przez kraba -^pustelnika Eu-

pagurus bernhardus, na których może się gromadzić w liczbie do 8 osobników. Polipy wykorzystują resztki pożywienia kraba, który

przenosi je na muszli w dogodniejsze 'miejsca żerowiskowe, same natomiast dzięki swym parzydełkom stanowią dla skorupiaka ochronę

przed wrogami. Jeszcze ściślejszy typ symbiozy przejawia p. z innym gatunkiem kraba — Pagurus arrosor, na którego ślimaczych

muszlach osiedla się wyłącznie pojedynczo. Skorupiak przesiedlając się odrywa szczypcami p. od starej muszli i osadza ją na nowej,

przytrzymując polipa, dopóki się do niej nie przyssie podeszwą bądź czułkami. Gdy mu się zabierze ukwiała i u-mieści opodal, szuka go i

przynosi z powrotem. [Z.SĄ

pólstrunowce (Hemźchordata)

- typ zwierząt stojący na pograniczu 'kręgowców i -^bezkręgowców. Według niektórych badaczy uważane są za pod-typ -^-strunowców, z

uwagi na obecność parzystych i .segmen-talnie rozmieszczanych szczelin skrzelowych oraz występowanie niewielkiego, ślepego uwy-

puklenia gardzieli, skierowanego w głąb ryjka i wykazują-

- cego duże podobieństwo do struny grzbietowej tak pod względem rozwoju, jak ł budowy oraz położenia. Z drugiej strony, zwierzęta te

spokrewnione są ze szkarłupniami, na-co wskazuje budowa ich postaci larwalnych. Ciało p. zróż-

prą ja

254

nicowane jest na 3 odcinki: ryjek, kołnierz oraz największy z nich — tułów. Odcinkom tym odpowiadają oddzielne woreczki

wtórnej jamy ciała. Układ pokarmowy zaczyna się gębą umieszczoną u nasady 'ryjka lub na pograniczu kołnierza i tułowia.

Dalsze odcinki tego układu — to gardziel, przełyk oraz jelito, którego przednia część ma boczne kieszonki wątrobowe. Po bokach

przełyku występują liczne szczeliny skrzelowe, łączące przewód pokarmowy ze środowiskiem zewnętrznym. Układ

krwionośny składa się zasadniczo z 2 podłużnych naczyń: brzusznego oraz grzbietowego, przechodzącego ku przodowi w zatokę

sercową. Układ wydalniczy jest bardzo prymitywny. Ma postać urzęsionych przewodów, łączących jamę ciała ze środowiskiem

zewnętrznym. Niezwykle prostą budową odznacza się także układ nerwowy oraz układ rozrodczy. W skład pierwszego wchodzą

2 podłużne pasma nerwowe (grzbietowe i brzuszne), połączono w obrębie kołnierza obrączką. Parzyste gonady położone są po

bokach jelita i mają krótkie przewody, wyprowadzające produkty płciowe bezpośrednio na zewnątrz. Powłokę ciała tworzy

nabłonek migawkowy i bezstrukturalna błona, pod którą rozmieszczona jest muskulatura. P. są rozdzielnopłcio-we i jajorodne.

Zapłodnienie przebiega w wodzie morskiej. Należy tu niespełna 100 współcześnie żyjących gatunków, zamieszkujących

wyłącznie dno mórz pełnosłonych. P. dzieli się na 2 gromady: jelitodyszne i pióroskrzelne. [L.2.]

praja (Praya) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->.rurkopła-wów. Tworzy kolonie o długim

pniu, z narządem hydrostatycznym w postaci zbiornika olejowego i z 2 naprzeciw siebie rozmieszczonymi dzwonami

pływnymi u szczytu. Pozbawione czułków osobniki występują na pniu grupami w -rkormidiach złożonych z żywiciela, nici

chwytnych z parzydełkami, elementów ochraniających i roeduzoidu. P. zamieszkują wody Morza Śródziemnego. [Z.S.]

prapierścienice, pierwieńce (Archiannelida) — grupa systematycznie niejednorodna z gromady -».wieloszczetów. Mają ciało

obłe, wydłużone, o zabarwieniu od białego, przez szare, żółtawe do czerwonego. Należą do nich formy na ogół drobne, o długości

od l do ponad 100 mm. Segmentacja jest słabo zaznaczona lub jeśli wyraźna, to występuje nie więcej niż 50 pierścieni o podobnej

budowie. Parapodiów brak bądź są słabo wykształcone. Szczecinki nie zawsze występują. Po stronie brzusznej ciało jest zwykle

mniej lub więcej silnie orzęsione. Na końcowym odcinku ciała mogą występować gruczoły wydzielające kleistą substancję, służącą

do przytwierdzania się do podłoża. Układu krwionośnego zwykle brak. Układ nerwowy jest prymitywny. P. są przeważnie

rozdzielnopłciowe, rzadziej obu-płciowe. Jaja u niektórych gatunków wydostają się do wody przez rozdarcie ścianki ciała

organizmu macierzystego. W rozwoju występuje larwa pe-lagiozna -».trochofora. Okazy rozmnażające się spotykane są u

większości gatunków w ciągu całego roku. P. występują w morzach i w ujściach rzek, na piaskach przybrzeżnych. Pełzają po dnie

lub pływają wijącym ruchem, rzadziej pę-

255

procerkoid

dzą osiadły tryb życia na glonach. Żywią się na ogół drobnymi, dennymi organizmami wodnymi. Niektóre pasożytują u zwierząt

morskich. P. nie są dokładnie poznane. Uważane były do niedawna za grupę prymitywnych, pierwotnych pierścienic. Obecnie

przeważa pogląd, że p. obejmują uwstecz-nione wieloszczety. W wyniku rewizji cech taksonomicznych różne gatunki p.

stopniowo włączane są do wieloszczetów wędrujących lub do wieloszcze-tów osiadłych. Z Bałtyku i z Morza Północnego

znanych jest około 20 gatunków p., wśród nich gatunki z rodzajów Proto-drźlus i Polygordżus. [M.G.]

pratchawce, pazurnice (Protra-cheata, Onychophora) — typ -^•bezkręgowców, których pewne elementy budowy upodobniają je

do -^pierścienic, a Inne — do -^stawonogów. Osiągają zwykle około fl cm długości, a maksymalnie 15 cm. Mają kształt

robakowaty i są spłaszczone na stronie brzusznej. P. cechuje metameria ho-monomiczna. Z każdego pierścienia ich ciała, prócz

ostatniego, wyrasta para nieczłonowa-nych odnóży, kończących się pazurkami. Na głowie znajduje się 'l para członowanych czuł-

ków. Za nimi leżą oczy proste. Schitynizowane szczęki otaczają otwór gębowy, umieszczony na spodniej stronie głowy. Po

bokach głowy 'znajdują się drożne brodawki, przez które p. wyrzucają ciecz z gruczołów śluzowych na odległość do 15 cm, co

stanowi sposób ich obrony. Na pokrywającym ciało oskórku widoczne są liczne drobne brodawki i szczecinki. Układ pokarmowy

składa się z gardzieli, przełyku i jelita zakończonego odbytem. Układ wydalniczy jest podobny do

układu wydalniczego pierścienic. P. mają otwarty układ krwionośny, w skład którego wchodzi serce, a układ nerwowy

drabinkowy. Oddychają tchawkami. Są rozdzlelno-płciowe. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne. Przechodzą rozwój

iprosty (bez stadium larwalnego). Reprezentuje je 70 gatunków. Żyją w ciemnych i wilgotnych bioto-pach — pod kamieniami,

pod korą drzew i liśćmi. Występują głównie na półkuli południowej — w Australii, na Nowej Zelandii, w Ameryce Południowej

oraz w południowych rejonach Afryki. [T.S.]

procerkoid (procercoźdus) — stadium larwalne -^tasiemców rozwijające się z -»-onkosfery lub z likofory (-».amfilina) w jamie

ciała pierwszego ływi-ciela pośredniego. Jest kształtu wydłużonego, a jego wnętrze wypełniają komórki pa-renchymy, ciałka

wapienne ' oraz komórki gruczołowe. W przedniej części p. mogą znajdować się tzw. gruczoły frontalne, służące prawdopodobnie

do przebijania tkanek żywiciela na drodze enzymatycznego ich rozpuszczania. Na przeciwległym końcu ciała występuje niewielki

przydatek embrionalny, tzw. cerkomer, będący pozostałością onkosfery cay likofory. Przydatek ten ma kształt kulisty lub

wydłużony. Na cer-komerze znajduje się 6 lub 10 haków embrionalnych. Cerkomer może odpadać po dłuższym pobycie larwy w

żywicielu pośrednim. Przez pewien czas zachowuje nawet zdolność do samodzielnego ruchu, wkrótce- jednak ginie. Istnieje po-

dobieństwo cerkomeru do tarczy czepnej ->-przywr monoge-netycznych. Na tej podstawie przywry monogenetyczne i ta-

procesy płciowe u pierwotniaków

256

siemce łączy się nawet we wspólną grupę Cercomeromor-pha. V większości tasiemców, których rozwój przebiega z u-działem p.,

następuje później przekształcanie się go w -wple-rocerkoild. Znany jest tasiemiec, który osiąga dojrzałość płciową na etapie

rozwoju p. Jest 'nim ->Archigetes crypto-bothrius. [M.S.]

procesy piętowe u pierwotniaków. Nazywa się je często, ale niesłusznie, rozmnażaniem płciowym. Ich istotą jest zespolenie

się 2 jąder komórkowych, pochodzących z 2 osobników danego gatunku, zwanych gametami. Każde z tych jąder niesie pewną

informację genetyczną. Jądro powstałe ze zlania się jąder genetycznych nosi nazwę jądra izygoty lub synkarionu i stanowi nową

kombinację genetycznego materiału. W trakcie procesu zlewania się jąder (kopulacji gamet) zwykle gamety 'ulegają również zlaniu

się, 'dając tzw. zygotę. Jądra gamet są jądrami o zredukowanej liczbie chromosomów, czyli haploidal-nymi, a jądra zygot stanowią

jądra o podwójnej liczbie chromosomów, czyli dtploidalne. Jądra haploidalne powstają z jąder diploidalnych w trakcie podziału

redukcyjnego (mejo-zy). W czasie tego procesu (w przeciwieństwie do wegetatywnego podziału somatycznego) chromosomy nie

podlegają re-plikacji, lecz są jedynie segregowane do potomnych komórek. W wyniku tej segregacji każda potomna komórka

otrzymuje 'zaledwie pojedynczy garnitur chromosomów. Takie haploidalne komórki mogą stać się gametami. W chromosomach

znajdują się geny, czyli struktury warunkujące dziedziczenie określonych cech. Segregacji chromosomów podczas mejozy

towarzyszy segregacja materiału dziedzicznego zgodnie z prawami Mendla. U pierwotniaków występuje mejoza pregamiozna i

postgamiczna. W przypadku tej pierwszej (-^•opaliny, -»orzęski, wszystkie organizmy wielokomórkowe) podział redukcyjny

zachodzi bezpośrednio przed wytworzeniem gamet i ich kopulacją. Stąd stadia wegetatywne organizmów o mejozle pregamicz-nej

cechuje diploidalność. 0-znacza to, że stadia wegetatywne są identyczne pod względem genetycznym z eygotą, z której powstają

przez podziały somatyczne. Mejoza postgamiczna (-»-wiciowce, -^-spo-rowee właściwe) występuje wówczas, gdy diploidalny

syn-karion podlega od razu podziałowi redukcyjnemu, a więc mejoza zachodzi bezpośrednio po procesie płciowym. W wyniku

mejozy powstają różne genetycznie komórki haploidalne. Te komórki z kolei dzielą się wegetatywnie wielokrotnie, zachowując

stale haploidalność, powstałą w wyniku mejozy. Dopiero po wielokrotnych podziałach wegetatywnych komórki te w

sprzyjających warunkach dojrzewają fizjologicznie, stając się gametami. W trakcie tego dojrzewania materiał genetyczny nie ulega

już żadnym zmianom. Nieco odmiennie procesy te kształtują się u -potwornie. Ich zygota diploidalna wytwarza pokolenia

diploidalne. Dopiero po szeregu podziałów jąder diploidalnych 'występuje podział redukcyjny. Następnie powstają znów

generacje haploidalne. Wobec tego mejoza nie jest tu ani prę- ani postgamiczna, ale pośrednia. Jeżeli gamety są morfologicznie

takie same, proces kopulacji nazywa

TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d.)

Skakun

TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c d.)

Przedstawiciel szpecielowatych żerujący na śliwie

Samica mechowca. W odwłoku widoczne jaja

257

promienłoe

się izogamią -x;hlamydomo-nas). Izogamety, chociaż identyczne morfologicznie, różnią się między sobą fizjologicznie, w związku

z czyim •wyróżnia się łzw. typy płciowe, oznaczone symbolicznie znakiem + i —. Procesowi kopulacji podlegają jedynie

osobniki pochodzące z 'linii wegetatywnych o przeciwnym typie płciowym. Jeżeli kopulujące gamety różnią się między sobą

morfologicznie, wówczas mniejszą określa się jako mikrogametę, czyli gametę męską, a większą

— jako gametę żeńską albo makrogametę. Proces kopulacji nosi wtedy miano anizogamii. Anizogamia występuje m.in. u

—•toczka, —^nadwiciowców, -*• opalili i —>-sporowców 'właściwych. Szczególnym rodzajem procesu płciowego jest koniu-

gacja orzęsków. W trakcie koniugacji osobniki nie ulegają zlaniu się jak przy ikopulaicii, lecz wymianie ulegają krzyżowo jedynie

halploidalne pronu-kleusy. Otóż na początku koniugacji diploidatoe jądro ge-neratywne orzęaka, czyli mi-kronukleus, podlega

mejozie, wytwarzając haploidalne jądra gametyczne. Dwaj koniugujący partnerzy przez most cytoplaz-Jnatyczny wymieniają po

jednym pronukleusie. Jądro zygo-ty powstaje w wyniku zlania się jądra haploidalnego jednego partnera z takimż jądrem

haploidalnym drugiego partnera. [A.J.K.]

promienieć (Radiolaria) — rząd pierwotniaków z ipodgromady

—^promienionóżek. Średnica ich ciała wynosi 15 (mi — l mm. Mają one szkieleciki zbudowane z krzemionki. Szkielety powstają

z krótkich igieł lub be-leczek, które wylkrystalizowują pomiędzy licznymi pęcherzykami zewnętrznej cytoplazmy.

VI Bezkręgowce

Jeżeli igieł czy toeleczek ieat stosunkowo mało, to ułożone są dosyć luźno, natomiast przy dużej liczbie końce ich spaja

krzemionka i tworzy się jednolity, mineralny pancerzyk o sześciokątnych oczkach. Dalsza mineralizacja a wzrost p. rio-

prowadza często do dalszego wypełniania ścianek lub wtórnej modyfikacji iszkiel&tu. W cytoplaizmie p. występuje ponadto

szkielet organiczny w postaci tzw. torebki centralnej (capsula centralis) zbudowanej z wielocukrów. Cytoplazma wewnątrz

torebki obejmującej także jądro kontaktuje się z piankowatą cytoplazmą zewnętrzną przez otworki w torebce. Jedną z istotnych

cech systematycznych poszczególnych gatunków p. jest liczba otwor-k6w w ich torebkach centralnych. Nibynóżki p. mają

zasadniczo charakter sztywnych, nitkowatych wypustek, wybiegających promieniście z ciała. Mogą (jednak również tworzyć

połączenia pomiędzy sobą, tworząc delikatną siateczkę. W czasie podziału p. następuje podział torebki centralnej prawie

jednocześnie z podziałem jądra. U gatunków o małej liczbie igieł mineralnych ich rozdział następuje wraz z podziałem

cytoplazmy, a każda z potomnych komórek uzupełnia braki. W przypadku p. o szkielecie spoistym albo następuje podział

szkieletu, a następnie dobudowa 'brakujących części, albo jeden z potomnych osobników oddziela się bez szkieletu

.krzemionkowego. Wytwarza on sobie potem szkielet od nowa, podczas gdy drugi osobnik potomny pozostaje w starym

szkielecie. U wielu p. obserwuje się w ektoplazmie występowanie symbiotycznych glonów <tzw. zoochlorelli) lub

pasożytniczych pierwotniaków

promienionóżki

258

(np. niektórych -»-bruzdnic). U p. wielokrotnie obserwowano pojawienie się pływek uwicio-nych o małej liczbie chromosomów,

2<iolnych do kopulacji. Jednakże zdania badaczy są podzielone, czy rzeczywiście jest to gametogeneza p., czy ich pasożytniczych

wicioweów. Być może, powstające pływki są jedynie wegetatywnym sposobem rozmnażania się p. Tak więc cykl życiowy p. kryje

jeszcze wiele tajemnic. P. stanowią ważny składnik plank-tonu morskiego. Po śmierci ich szkieleciki opadają na dno i stanowią składnik

mułów oceanicznych (nawet poniżej 5000 m). Poniżej tej głębokości ulegają rozpuszczeniu wapienne skorupki. -potwornie w związku

z podwyższoną kwasowością środowiska, a gromadzą się jedynie osady krzemionkowe (m.in. ze szkieletów p.). Osady mineralne z prze-

wagą p. noszą nazwę radiola-rytów. Formy kopalne p., podobnie jak i formy kopalne otwomic, stanowią ważne skamieliny przewodnie.

[A.J.K.]

promienionóżki (Actinopoda) —• podgromada pierwotniaków z gromady -».zarodziiowych. Mają kulisty kształt i wytwarzają licane,

cienkie nibynóżki, wybiegające promieniście z ciała. Nibynóżki te są zwykle wzmocnione przebiegającą w nich pałeczką osiową (aksone-

mą). Aksonema składa się z drobnych włókienek białkowych. Ulega łatwo samorzutnemu rozpuszczaniu bądź też z powodu podrażnienia,

np. przez kontakt z cząstką pokarmu w postaci okrzemki czy pierwotniaka. Gdy ofiara przylepia się do nibynóżki, akso-nema

rozpuszcza się, a hiby-nóżfca zostaje wciągnięta wraz z ciałem obcym w głąb cyto-

plaamy. Pewna część nibynóżek aktualnie bez włókienka osiowego jest wiotka i może tworzyć połączenia z innymi niby-nóżikami,

tworząc siateczkę. Niektóre formy p. są nagie, inne mają ażurowe skorupki mineralne, igły w cy.toplazmie bądź organiczną,

dziurkowaną torebkę, w której zamknięte jest jądro z częścią cytoplaz-my. Rozmnażanie wegetatywne p. może zachodzić rozmaicie. U

niektórych gatunków znane są procesy płciowe, w których występują uwioione gamety. P. bytują w wodach słodkich i słonych jako

organizmy wolno żyjące, rzadziej jako wtórnie osiadłe. W obrębie p. wyróżnia się 3 rzędy:

słonecznice, promienieć i Acan-tharia. [A.J.K.]

prorodon (Prorodon ovum) — gatunek pierwotniaka z pod-gromady -^równonzęsych. Wymiary jego ciała wahają się w granicach SO—

2SO |im. Gęba komórki leży na przednim biegunie ciała i jest otoczona wieńcem białkowych pałeczek, które wchodzą w głąb cyto-

plazmy, tworząc tzw. gardaiel komórki. U p. brak jamki gębowej i wyspecjalizowanego orzęsienia gębowego, co u rów-norzęsych

świadczy o prymitywizmie budowy. Wodniczka tętniąca położona jest na tylnym końcu ciała. P. mają zdolność do tworzenia cyst.

Występują w kałużach i w stawach. Odżywiają się szczątkami organicznymi, np. fragmentami rozmaitych tkanek martwych

skąposzczetów lub ślimaków. (A.J.K.]

prosionek (Porcellźo) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-równo-nogów. Obejmuje gatunki o wyraźnie spłaszczonym ciele długości do 2

cm. Głowa ma

258

prządka

z przodu 3 występy: 2 narożnikowe i l szerszy, środkowy. Płytka ogonowa jest kształtu trójkątnawego. Zabarwienie ciała bywa bardzo

różnorodne. R. obejmują około 150 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, występujących na wszystkich kontynentach, szczególnie

licznie reprezentowanych w po-łudniowo-zachodniej Europie. Najpospolitszym gatunkiem krajowym jest p. szorstki. Nazwą p.

obejmuje się często również gatunki należące do innych pokrewnych mu rodzajów. [L.2.]

prosionek szorstki (Porcellźo scaber) — gatunek stawonoga z rodzaju ->prosionka. Dochodzi do długości 16 mm. Powierzchnia ciała

bywa prze-' ważnie matowa, zmiennie u-barwiona, usiana licznymi guzkami. "P.sz. może zwijać się w kulkę. Jest on najpospolitszym

krajowym równonogiem, rozpowszechnionym w całej nizinnej Polsce. Żyje w lasach pod odstającą korą, a także w ruinach,

mieszkaniach, cieplarniach i piwnicach, w których występuje nierzadko gromadnie. Przebywa w miejscach dość suchych. W ciągu dnia

chętnie wysiaduje na nasłonecznionych skałach i murach. Gatunek ten został przez człowieka rozwleczony niemal po całym świecie. Jest

on jedynym równonogiem przekraczającym koło podbiegunowe. W Alpach występuje zwyikle do wysokości 1000 m, a miejscami nawet

do 1800 m. n.p.m. (Tabl. XIII). [L.Z.]

prządka (Nephila) — rodzaj stawonogów z rodziny -*krzy-żakowatych. Obejmuje liczne gatunki tropikalne, odznaczające się silnym

dymorfizmem płciowym. Samce są niepozorne, o długości ciała dochodzącej do kilteu zaledwie milimetrów, nie budują własnych

sieci i "korzystają z gościny" na sieciach samic. Samice osiągają długość do 100 mm, mają wydłużony, walcowaty, często pięknie i

kolorowo ubarwiony odwłok oraz długie nogi. P. budują sieci o rozpiętości do 8 m, przy czym sama płaszczyzna łowna ma

średnicę około metra i jest w charakterystyczny sposób asymetryczna —. początek spirali (czyli środek sieci) jest przesunięty

ku górze. W niezwykle mocną pajęczynę p. zaplątują się nawet nieduże ptafci, a na niektórych wyspach Pacyfiku ludność tu-

bylcza wyrabia z niej worki i sieci rybackie. Czyniono rów-

Prządka Nephila ciauipes

nież próby wykorzystania jej w przemysłowej produkcji tkanin, jednak ze względu na trudności awiązane z otrzymywaniem

przędzy w dużych ilościach (trudności z hodowlą dostatecznie dużych stad pająków) prób zaniechano, gdyż

przegrzebek

260

produkt byłby, mimo o wiele lepszej jakości, zbyt drogi w porównaniu z jedwabiem naturalnym czy sztucznymi włóknami.

(Tabl. XII). [W.S.]

przegrzebek (Pecten) — rodzaj mięczaków z rzędu ->nierów-nomięśniowych. Znakomita większość p. ma muszle średnicy

4—8 cm, ale śródziemnomorski Pecten mcucimus rośnie do 15 cm, a kilka gatunków z głębszych wód północnego Atlantyku i

Pacyfiku osiąga nawet średnicę 20 cm. Prawa połowa muszli jest zwykle wypukła, jaśniejsza i stale kontaktuje z dnem, natomiast

lewa, płaska i ciemniejsza, znajduje się na górze. Muszla p. przypomina leżące na dnie pudełeczko z pokrywką. Młode p.

wkrótce po ukończeniu rozwoju larwalnego zaczynają wieść żywot osiadły, przytwierdzając się do skał lub kamieni bisiorem.

Dojrzewając, odrzucają bisior i leżą swobodnie na dnie. P. odznaczają się silnie rozwiniętym rąbkiem płaszcza, który jest bardzo

szeroki, umięśniony i zawinięty do wnętrza. Dzięki temu rąbki obu płatów płaszcza mogą się zetknąć, zamykając wypełnioną

wodą jamę płaszczową, kiedy

Muszla przegrzebka

muszla jeszcze nie jest zamknięta. Jeżeli wówczas mięsień zwieracz zamknie muszlę ee znaczną siłą, woda zawarta w jamie

płaszczowej zostaje wy-strzyknięta na zewnątrz wąskim strumieniem o wysokim ciśnieniu. Ruchomość rąbka płaszcza

umożliwia zwierzęciu wystrzykiwanie wody w 2 różnych kierunkach — grzbietowym i brzusznym. Efektem < jest odrzut,

dzięki któremu p. wcale zręcznie pływają w jednym lub drugim, .dowolnie wybranym kierunku. Zewnętrzną powierzchnię rąbka

płaszcza okrywają liczne, drobne czulki i również maleńkie, ale stosunkowo wysoko uorganizo-wane oczka. Dość dobry wzrok

pozwala p. dojrzeć z daleka zbliżającego się napastnika i ratować się przed nim ucieczką. P. są najczęściej atakowane przez

rozgwiazdy i^prawie równie często przez ośmiornice. Zamieszkują wszystkie morza północne. Żyją na wszystkich rodzajach

dna i na rozmaitych głębokościach. Wiele gatunków p. jest spożywanych przez ludzi. Na łowiskach u wybrzeży Nowej

Fundlandii łowi się nie tylko ryby; wypływają tam także kutry, które łowią p. tonami za pomocą odpowiednio dużych drąg. W

wielu krajach elegancki obyczaj nakazuje niektóre potrawy, np. móżdżek, podawać w dużych muszlach (prawych oczywiście) p.,

czyli w tzw. kokilkach (fr. coquille — muszla). [T.U.]

przejrzystka (Cźona intestina-lis) — gatunek strunowca z gromady -».żachw. Ma ciało walcowate wydłużone z niezbyt długimi

syfonami, umtese-czonymi na szczycie. Wysokość jej waha się w granicach 5— —15 cm. Przez niemal przeźroczystą i lefcko

żółtawą osłonę

261

przekopnica właściwa.

przeświecają czerwonawe narządy wewnętrzne, a wśród nich podłużne pasma mięśni, za których pomocą p. może się kurczyć.

Żyje pojedynczo lub w zwartych kępkach. Występuje w pełnosłonych morzach

Przejrzystka

na płytkim skalistym dnie, na palach, kadłubach statków i na bogach. Jest gatunkiem ark-tyczno-borealnym, rozwleczonym pa

niemal wszystkich portach świata. Nadaje się do hodowli akwaryjnej, jak również do konsumpcji. [L.Z.]

przekopnica afrykańska (Tnops

grananus) — gatunek stawonoga z rzędu ->-tarczowców. Ma niewielki pancerz i silnie wydłużony odwłok. Jest rozsiedlona w

drobnych, okresowo wysychających zbiornikach słod-kowodnych całej Afryki oraz południowej i częściowo środkowej Eurazji.

[L.Ż.]

przekopnica arktyczna (Lep;-durus glacialis} — gatunek stawonoga z rzędu ->-tarczowców. Ma charakterystycznie ząbko-

wane tylne wycięcie pancerza. Pomiędzy widełkami na końcu odwłoka znajduje się płytka ogonowa. P.a, zamieszkuje

lodowato zimne zbiorniki wodne głębokości l—30 m, wolne od lodu w ciągu niewielu miesięcy w roku. Jest to jedyny polarny

przedstawiciel rzędu tarczowców, szeroko rozsiedlony w Arktyce, szczególnie często spotykany w drobnych zbiornikach

Grenlandii. Występuje także w niektórych górskich jeziorkach strefy umiarkowanej na wysokości 1300— —3000 m n.p.m. (m.in.

w Skandynawii i w Armenii). [L.Ż1

przekopnica wiosenna (Lepidu-rus apus) — gatunek stawonoga z rzędu ^-tarczowców. Ciało jej jest koloru zielonkawo-

brązowego, długości wraz z widełkami ogonowymi dochodzącej do 5 cm. Ma do 40 par odnóży, a pomiędzy widełkami na końcu

odwłoka występuje języczkowata płytka ogonowa (której brak u przekopnicy właściwej). Żyje przeważnie w okresowych

zbiornikach wodnych, powstałych z wiosennych wód roztopowych, o temperaturze zaledwie kilku stopni. Zjawia się w nich

wczesną wiosną i znika już w maju, znosząc uprzednio grubo otor-bione jaja. Rozmnaża się przeważnie dzieworodnie. Samce

pojawiają się bardzo nielicznie. P.w. rozsiedlona jest w całej umiarkowanej strefie Eurazji. W Polsce należy do dość pospolitych

mieszkańców śródleśnych i śródląkowych rowów, większych kałuż oraz wód o podobnym charakterze. [L.Ż.]

przekopnica właściwa (Triops

cancriformis} — gatunek stawonoga z rzędu -^.tarczowców. Ma brązowawe lub czerwonawe zabarwienie. Długość pancerza

części grzbietowej wynosi zwykle 2—4 cm, a niekiedy dochodzi nawet do 7 cm. Wyrośnięta p.w. ma co najmniej

przepaska Wenery

262

60 par odnóży. W czasie całego rozwoju osobniczego skorupiak ten przechodzi 40 linień. Rozwój ten w okresie letnim trwa zaledwie

2—4 tygodni. W ciągu jednego lata rozwija się kilka kolejnych generacji. Samce pojawiają się stosunkowo rzadko, większość zaś samic

rozmnaża się dzieworodnie. P.w. jest typowym mieszkańcem drobnych śródłąkowych staw-ków o dnie gliniastym. Spotkać ją można

także w kałużach śródleśnych, rowach melioracyjnych i tym podobnych zbiornikach slodkowodnych.

Przekopnica wlaściwa (od strony brzusznej)

Występuje w nich w ciepłym okresie raku, tj. przeważnie od maja do września włącznie. Jest niezwykle szeroko rozprzestrzenionym

skorupiakiem, spotykanym zarówno w strefie umiarkowanej, jak i w strefie tropikalnej. W Polsce jest dość pospolitym mieszkańcem

drobnych zbiorników wodnych. Gatunek ten występuje na kuli ziemskiej już od początku ery mezozoicznej, tj. około 180 min lat (Tabl.

XIII). [L.Ż.]

przepaska Wenery (Cestus ve-

neris) — gatunek jamochłona z gromady —^Tentaculifera. Ciało jej przedstawicieli jest wstęgowate. Wyrośnięte osobniki osiągają

długość do 1,5 m i wysokość 8 cm. P.W. ma ciało szkliste, fluoryzujące, bardzo

giętkie. Na grzbietowej stronie biegną 2 szeregi blaszek pływ-nych, których uderzenia powo= dują płynięcie w określonym kierunku, z

reguły w pozycji wyprostowanej. Jest szarotko rozprzestrzeniona w oceanach obu półkul. [Z.S.]

przeplataniec (Isis) — rodzaj jamochłonów z rzędu -*gorgo-nii. U reprezentujących go gatunków osie szkieletów składają się z na

przemian po sobie następujących rogowych ł wapiennych członów, prześwitujących przez czysto białą korę (-••cenosark). P.

zamieszkują Ocean Indyjski. [Z.S.]

przepólka, ampularia (AmpuE-—.laria) — rodzaj mięczaków z rodziny Ampullariidae, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Obejmuje

gatunki mające muszlę wysokości kilku centymetrów, przypominającą muszle -*żyworódek, ale bardziej pękatą, o bardzo wypukłych

skrętach. Otwór (jak u żywo-ródki) zamyka koliste cienkie wieczko. P. są zwierzętami ziemno-wodnymi, przystosowanymi do

przebywania przez dłuższy czas na lądzie. Ich jama płaszcza jest podzielona na 2 komory. W prawej leży normalne skrzele, lewa zaś, o

bogato uiriaczynionej ścianie, .może być napełniana powietrzem i pełnić rolę płuca. P. nawet przebywając w wodzie często oddychają

powietrzem atmosferycznym, pobieranym znad powierzchni przez syfon oddechowy, tj. długą rurkę wytworzoną z płaszcza. Odznaczają

się wielką odpornością na wysychanie. Zapadając w .stan odrętwienia, mogą przetrwać w mulą nawet 'kilka lat suszy. Zamieszkują

tropikalne części Ameryki Południowej i Azji. Żyją niegłęboko w wodach

263

przeźroczka

stojących. Amerykańska p. olbrzymia (Ampullaria gigas) jest często hodowana w akwariach. Duże gatunki p., mnożące się w Indiach na

polach ryżowych, są'jadane przez miejscową ludność. [T.U.]

przełączniki (Scutigeromorpha)

— rząd stawonogów z gromady

->-pareczn,ików. Mają ciało krótkie, dochodzące do 30 mm długości, izlożone z 18 częściowo zlanych ze sobą segmentów, co

zapewnia znaczną sztywność. Nogi w liczbie 15 par są bardzo długie (zwłaszcza ostatnie pary), dzięki czemu p. poruszają się z wielką

szybkością we wszystkich kierunkach. P. zamieszkują zabudowania w krajach o ciepłym i gorącym klimacie. Na terenie Europy

występują w Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, we Włoszech i Francji. Są pożyteczne, gdyż

Przetacznik Scutigera coleoptrata

ich ulubioną zdobycz- stanowią muchy. Ogółem opisano około 130 gatunków p. [W.S.]

przewiertka (Fus.łtrella) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-dwu-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę przebitą na

wierzchołku podłużnym otworem, nie skręconą, kształtu stożkowatej czapeczki z wydłużoną podstawą, długości 1—12 cm. Z otworu

wierzchołka muszli wystają rozmaicie

ukształtowane i ubarwione wyrostki płaszcza, prawdopodobnie pełniące funkcje czuciowe. P. zachowują jeszcze prymitywną symetrię

dwuboczną — w ich jamie płaszczowej znajdują się 2 skrzela równej wielkości. Liczne gatunki p. zamieszkują wody przybrzeżne mórz

pełnosłonych strefy gorącej, ciepłej i umiarkowanej. Żyją na skałach,, do których przyczepiają się mocno szeroką, przyssawkowatą

nogą. Poruszają się wolno i niewiele. Żywią się najdrobniejszymi glonami, zdrapywanymi tarką z powierzchni skał. [T.U.]

przewiertka (Terebratulina septentrionalis) — gatunek czulkowca z podgromady -»-za-w.iasowców. Ma skorupki białe lub

jasnożółte, z tyłu zwężone, dziób (uwypuklenie tylnej części brzusznej skorupki) krótki, tępy, z dużym, okrągłym otworem. P. są sze-

roko rozprzestrzenione we wszystkich morzach. Spotyka się je na głębokościach 50—

—400 m. [J.M.R.]

przewięźnik -».szczudlik.

przeźroczka (Sida cristallina) — gatunek stawonoga z rzędu

->-wioślarek. Rośnie do 4 mm długości. Skorupa okrywa cały tułów wraz z 6 parami drobnych odnóży oraz część odwłoka uzbrojonego w

2 rzędy cierni rozmieszczonych wzdłuż grzbietowej krawędzi. Masywne czulki pływne kończą się cierniem oraz drobnymi ząbkami.

Pojawiające się późną jesienią samce są dwukrotnie mniejsze od samic. Samice składają jednorazowo do swej komory lęgowej do 75 jaj.

P. to mieszkaniec jezior i stawów, przebywający zazwyczaj wśród wodorostów, zwłaszcza wśród

przeźrotka szklista

264

Przeżroczka

roślin o liściach pływających. Jest bardzo szeroko rozsiedlona, znana z większości obszarów Eurazji oraz Ameryki Północnej i

Południowej. [L.2.]

przeźrotka szklista {Yitrina pellucida) — gatunek mięczaka z rodziny —>-przeźrotek. Ma ku-listawę muszlę, o średnicy 3—

—5 mm, bardzo cienką, przejrzystą i lśniącą. Jest pospolita na całym obszarze' Polski w najbardziej różnorodnych środowiskach nawet

stosunkowo suchych jak na przedstawiciela tej rodziny. Licznie albo nawet masowo występuje jednak tylko w tych miejscach, w których

przez cały rok utrzymuje się względzie stała, dość wysoka wilgotność, a więc np. w sąsiedztwie strumyków lub źródeł. [T.U.]

przeźrotki (Vitr{nidae) — rodzina mięczaków z rzędu

->trzonkoocznych. Ich muszle są bardzo cienkie, przejrzyste i błyszczące, o średnicy 3—5 mm, wyjątkowo do 6 mm. W stosunku do

ślimaka muszla jest zbyt mała, aby mógł on się cały do niej schować. P. zamieszkują Europę, Aż j ę, Afrykę i Amerykę Północną. W

Polsce występuje 5 gatunków, z czego 4 są ograniczone wyłącznie do gór i podgórzy, a tylko l — p. szklista — jest pospolity w całym

kraju. P. żyją przeważnie

w miejscach cienistych i wilgotnych, ale zdarzają się i na górskich halach, zwykle jednak w sąsiedztwie potoków lub źródeł. Wiadomości

o pokarmie tych ślimaków są skąpe. 'W hodowli karmiono je sałatą, plasterkami marchwi i makaronem, a także mięsem. W terenie

obserwowano zjadanie przez nie zwiędłych liści i but-wiejących szczątków roślinnych, rzadziej — dżdżownic. Prawdopodobnie żywią się

też niższymi grzybami. Nie mając dostatecznie dużej muszli p. są bardzo wrażliwe na suszę. Przy suchej pogodzie w ogóle nie można ich

znaleźć. Natomiast w przeciwieństwie do większości innych ślimaków, nie przeszkadza im chłód. Na początku zimy widuje się nieraz

liczne p. w pełni aktywne, pełzające po wilgotnych liściach wśród płatów śniegu. [T.U.]

przędziorkowatc (Tetranychi-dae) — rodzina .stawonogów z podrzędu —^Trombidiformes, obejmująca liczne pasożyty roślin.

Najpospolitszymi przedstawicielami p. są przędziorki, zwane często czerwonymi pajączkami. Żyją one na liściach drzew liściastych i

igłach drzew iglastych, -uszkadzając je przez wysysanie zawartości komórek. Przędziorki mają zdolność przędzenia cienkich nici,

zabezpieczających je przed spadnięciem 2 liści. Ich gruczoły przędne otwierają się na wardze górnej. (Tabl. XII). [J.P.]

przodoskrzelne (Prosobranchźa) — podgromada mięczaków z gromady —^ślimaków. Mają worek trzewiowy obrócony, w jamie

płaszczowej parę lub l skrzele, a pnie nerwowe długie i skrzyżowane. Są rozdzielno-płciowe. Z tej grupy pochodzą niemal wszystkie

bardzo duże,

265

praylbica

kolorowe lub dziwaczne muszle, używane do ozdoby. P. dzieli się na 2 rzędy: dwuprzed-sionkowce i jednoprzedsion-kowce.

rr.U.]

przydacznia, tridaikna (Trźdac-na) — rodzaj mięczaków z rodziny Tridacnidae, z rzędu -*,blaszlkostezelnych właściwych.

Obejmuje gatunki należące do największych małżów świata. Ich muszle mają do 135 cm długości i do 200 kg ciężaru. Są

wydłużone i zaopatrzone w kilka promienistych, grubych żeber, pokrytych półksiężycowymi łuskami. Krawędź tych muszli ma

linię falistą, przy czym dołki i wzniesienia jednej połówki przystają do dołków i wzniesień drugiej. W rezultacie otwór lekko

rozchylonej muszli Jest zygzakowatą szczeliną, w której widnieje podobnie zygzakowata krawędź płaszcza, jaskrawo ubarwiona.

Powierzchnia muszli jest biaława, z reguły całkowicie obrośnięta przez mszywioły, gąbki, glony, korale, rurki wieloszczetów i

muszle drobniejszych małżów. Białe wnętrze muszli opasuje żółty brzeg. Podobnie . jak wszystkie małże, p. mogą wytwarzać

perły. Największa znaleziona dotychczas perła pochodziła z p. olbrzymiej (Trź-docna gigas) i miała rozmiary 23X14X15 cm.

Perły p. nie mają jednak wartości handlowej. P. w liczbie (kilku gatunków zamieszkują tropikalne wody Oceanu Indyjskiego, Mo-

rza Czerwonego i Pacyfiku. Żyją na głębokości nie przekraczającej kilku metrów, na rafach koralowych. Ich plan-ktoniczne larwy,

osiadając na podłożu i przeobrażając się w ostateczną postać małża, przytwierdzają się do podłoża bi-

siorem. Po rychłym zaniknięciu bisioru p. leżą swobodnie na rafie, zwykle nieco przez nią obrośnięte z boków, otworem

zwrócone ku górze. Zamaskowaną wówczas muszlę zdradza jednak zawsze żywa barwa płaszcza. P. są jadane przez miejscową

ludność. Szczególnie duże egzemplarze muszli spotyka się jeszcze w kościołach jako chrzcielnice. [T.U.]

przylądnik (Eriphia honagra) — gatuneik stawonoga z sekcji -^.krabów. Ma głowotułów o długości do 3 cm, z boczną krawędzią

wyraźnie ząbkowa-ną, a czołem niemal płasko ściętym, z wnęką pośrodku. Szczypce są masywne, nierównej wielkości, a pancerz

— żywo ubarwiony. P. zamieszkują strefę pływów i przyległych obszarów, gdzie ukrywają się wśród kamieni, wodorostów,

gąbek i raf koralowych. Występują też w słonawych kałużach brzegu morskiego. Są rozprzestrzenione w strefie tropikalnej i

subtropikalnej wzdłuż amerykańskich wybrzeży A-tlantyku. [L.Z.]

przyłbica (Cassis) — rodzaj mięczaków, z rodziny Cassidae, z rzędu -»-jednoprzedśioinlkow-ców. Muszla p. jest kształtu

stożkowato-kulistawego, wysokości (zależnie od gatunku) 8—.35 om. U dorosłych okazów brzegi otworu muszli rozrastają się w

szeroką, owalną lub eliptyczną tarczę, która częściowo lub całkowicie okrywa muszlę od dołu. U wielkich gatunków tropikalnych

tarcza ta jest tak wielka, że zupełnie maskuje pierwotny kształt muszli. Powierzchnia tarczy w przeciwieństwie do matowej i

białawej muszli, jest pięknie ubarwiona, najczęściej w pastelowych kolorach różowych,

przystawiec

266

łososiowych lub jasnobrązo-wych. Otwór jest zwykle obrzeżony szeregiem gładkich zębów czy wzgórków, odcinających się jasnym

kolorem od bardzo ciemnego tła. Szereg gatunków p. zamieszkuje pełnoslone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i •cieplejszych

części strefy umiarkowanej. Żyją one na nieglębokim dnie piaszczystym, odżywiając się głównie jeżowcami. Mniejsze gatunki spotykane

w Morzu Śródziemnym są poławiane i spożywane przez ludzd. Duże gatunki tropikalne również służą człowiekowi za pokarm, ale

znacznie cenniejszą zdobycz stanowią ich muszle. Z kolorowego obrzeżenia muszli rżnięto kiedyś piękne kamee, cale zaś muszle były w

okresie secesji ulubioną ozdobą salonów. Muszle p. czerwonej (Cassźs rufa) są używane do dnia dzisiejszego przez myśliwych jako

instrument do naśladowania godowego ryku jelenia. (Tabl. XVII). [T.U.]

przystawiec (Ligidium) — rodzaj stawonogów z rzędu —.-równonogów. Obejmuje gatunki o ciele owalnym, wydłużonym, lśniącym,

barwy żółtawej z ciemnymi plamami. Po bokach szerokiej głowy widnieją duże oczy, złożone z wielu oczek pojedynczych. Czułki II

pary (w przeciwieństwie do analogicznych czułków pozostałych krajowych równono-gów lądowych) są bardzo wydłużone (dochodzą do

kilkunastu centymetrów długości i składają się z kilkunastu członów). P. obejmują około 15 gatunków roBprzestrzenionych w

Palearktyce i Nearktyce, szczególnie licznie reprezentowanych w południowo-wschodniej Europie. Na terenie Polski najpospolitszy z

nich jest p. pospolity. [L.Ż.1

przystawiec pospolity (Ligidium hypnorum) — gatunek stawonoga z rodzaju —>-przy-stawców. Długość jego ciała dochodzi do l cm.

Jest on pospolitym mieszkańcem wilgotnych lasów i zarośli, szczególnie olszyn. Ukrywa się zwykle pod opadłymi liśćmi. Gatunek ten

zasiedla znaczne obszary nizinnej Europy, pojawiając się też niekiedy w górach do wysokości 1000 m n.p.m. [L.Z.]

przyszynka -^.pinna.

przytulik (Ancylus fluviatilis)

— gatunek mięczaka z rodziny przytulikowatych (Ancylidae), z rzędu —>nasadoocznych. Różni się od innych ślimaków muszlą, która

nie jest skręcona spiralnie, lecz ma kształt czapeczki frygijskiej o długości 5—8 mm. Jedynym krajowym gatunkiem o podobnej .muszli

jest.->iprzywierka należąca do rodziny Acroloxidae. P. zamieszkują Europę, północną Afrykę i zachodnią Azję. W Polsce są

rozprzestrzenione w całym kraju, ale dość rzadkie. Żyją w potokach i rzekach, rzadziej w jeziorach. Sięgają stosunkowo wysokich

rejonów podgórskich. Znaleźć je można najczęściej przyczepione do powierzchni kamieni. Od naukowej nazwy p. pochodzi nazwa

jednego z etapów geologicznej historii Bałtyku. Po okresie Morza Joldiowego (-*ijoldia), na skutek wypiętrzenia lądu obecnej Finlandii i

południowej Szwecji, powstało wielkie, śródlądowe, słodkie jezioro, od obfitości p. nazwane Jeziorem Ancylusowym. [T.U.]

przywierka (Acrolo.rus lacus-tris) — gatunek mięczaka z rodziny Acroloxidae, z rzędu

--nasadoocznych, różniący się od innych ślimaków z tego rzę-

267

przywrą kocia

du muszlą, która nie jest skręcona spiralnie, lecz ma kształt wydłużonej i lekko wysklepio-nej tarczki długości 6—8 mm. Jedynym

gatunkiem o podobnej muszli jest -wprzytulik, należący do rodziny przytulikowatych. P. zamieszkują Europę z wyjątkiem jej .krańców

południowych i północnych. W Polsce są pospolite w całym kraju z wyjątkiem gór i pod-górzy. Żyją przeważnie w wodach stojących,

obficie zarośniętych. Najczęściej można je znaleźć przyczepione do liści i łodyg roślin wodnych. P. podobnie do innych ślimaków

wodnych bywają żywicielem pośrednim niektórych gatunków przywr. O trybie życia p. wiadomo nam bardzo niewiele. [T.U.]

•

przywrą jelenia, paramfisto-mum (ParamphźstomuTO cervi}

— gatunek płazińca z gromady

—.•przywr digenetycznych. Długość jej wynosi 5—15 mm. Ma kształt stożkowaty oraz silnie rozwiniętą przyssawkę brzuszną, położoną

na końcu ciała. Pasożytuje w czepcu i żwaczu wielu gatunków przeżuwaczy. Rozwój jej przebiega podobnie do rozwoju ->'motylicy

wątrobowej. Żywicielem pośrednim

Przywrą jelenia

w środkowej Europie jest ślimak -^zatoczek pospolity. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając wraz z trawą otorblo-ne na źdźbłach -

wmetacerkarie. Chorobotwórcze są głównie młode pasożyty, gdyż w okresie wędrówek wewnątrz tkanek i narządów gospodarza uszka-

dzają je, powodując szereg zmian anatomopatologicznych. Intensywna -^inwazja prowadzi niejednokrotnie 'do śmierci żywiciela

ostatecznego. [M.S.I

przywrą kocia (Opisthorchis fe-lineus) — gatunek płazińca z gromady -^-przywr digenetycznych. Długość jej ciała wynosi 7—12 mm.

Formy dorosłe pasożytują w przewodach żółciowych psa, kota, lisa i innych mięsożernych, a także człowieka. -*Miracidium opuszcza

jajo w żołądku słodkowodnego ślimaka zagrzebki sklepioneji Przebija ono następnie ścianki jelita i w jamie ciała ślimaka przekształca

się w -»-sporocy-stę. W sporocyście tworzą się

->-redie, które przenikają do trzustko-wątroby ślimaka. Następne stadium rozwoju stanowią -»cerkarie. Opuszczają one ciało zagrzebki i

w wodzie atakują przepływające ryby z rodziny karpiowatych. W mięśniach ryby cerkaria otacza się cystą, przekształcając się w

->imetacerkarię. Żywiciel ostateczny .zaraża się, spożywając surową lub .niedostatecznie ugotowaną rybę. Uwolnione z torebek

metacerkarie dążą do przewodów żółciowych, gdzie osiągają dojrzałość w ciągu 12 dni. Jaja opuszczają organizm żywiciela ostatecznego

wraz z jego kałem. P.k. występuje w krajach Dalekiego Wschodu. Na skutek działalności pasożyta może dojść do szeregu zmian

anatomopatologicznych u żywiciela. U kotów silniejsza inwazja powoduje wycieńczenie, powiększenie wątroby, żółtaczkę, silne

powiększenie przewodów żółciowych. Również u człowieka przebieg choroby zależy od liczby pasożytów. Przy intensywności zarażenia

prze-

przywrą płucna

268

Przywrą kocia

l — przyssawka gębowa; 2 — gardziel; 3 — widełki jelita, 4 — przyssawka brzuszna; 5 — źóitnik; 6 — zwoje macicy; 7 — gruczot

Mehii-sa; 8 — jajnik; 9 — pęcherz moczowy; 10 — jądro; 11 — otwór wydalniczy; 12 — zbiornik nasienia

kraczającej 60 przywr przebieg choroby bywa poważny. Ja-jeczka pasożyta, na których odkłada się cholesterol, mogą zapoczątkować

powstawanie kamieni żółciowych. [M.S.]

przywrą płucna, iparagonimus

(Paragonirn.iłs westermani) — gatunek płazińca z gromady .—Mprzywr digenetycznych. Ma ciało kształtu owalnego, długości 8—16

mm. Jej formy dojrzale pasożytują najczęściej w płucach (rzadziej w innych narządach) człowieka, psa, kota i świni. Jaja p.p. wydostają

się

z wykrztusiną na zewnątrz. Pierwszym żywicielem pośrednim, w którym z -».miracidium powstają —>sporocysty, a następnie ->-redie i

—•-cerkarie, jest ślimak czerniak (Melania). Cerkarie wydostają się ze ślimaka i atakują pewne skorupiaki słodkowodne, w których

powstają ->metacerkarie. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając w stanie surowym zarażone skorupiaki. Paragoni-moza wywoływana

przez p.p. jest groźną chorobą ludności Dalekiego Wschodu i Ameryki Południowej. [M.S.]

przywrą szczupacza (Azygia lu-cii) — gatunek płazińca z gromady -^przywr digenetycznych. Ma wydłużone ciało o długości od 10 do

ponad 30 mm. W stadium dojrzałym pasożytuje w żołądku wielu gatunków ryb drapieżnych, np. szczupaka, sandacza, okonia. Jaja

wydostają się •L kałem ryby do wody, gdzie zjadane są przez ślimaki -»-bągnice. W przewodzie pokarmowym ślimaków z jaj wydostają

się

-rfniracidia, które przenikają do trzustko-wątroby, gdzie przekształcają się w -^cerkarie. Wydostające się ze ślimaka cerkarie zjadane są

przez ryby karpiowate, w których cerkarie przekształcają się w

->-metacerkarie. Szczupak zaraża • się zjadając zarażone me-tacerkariami ryby karpiowate. P.sz. zaopatrzona jest w silnie rozwinięte

przyssawki. Drażniąc nimi ścianki żołądka może powodować jego owrzodzenie. Przy silnej inwazji powoduje śniecie ryb. [M.S.]

przywrą żylna, schistosoma

(Schistosoma hciematobium) — gatunek płazińca, z gromady

-^.przywr digenetycznych. Jest to jeden z nielicznych gatun-

269

przywry digenetyezne

ków tej gromady, który cechuje rozdzielnopłciowość. Długość ciała samca wynosi 10—15 mm, samicy — 15—20 'mm. Stadium

dojrzałe p.ż. pasożytuje m.in. u człowieka w żyłach, głównie w okolicy miednicy. Jaja składane są we włosowatych-naczyniach

krwionośnych, skąd następnie z prądem krwi dostają się w okolicę pęcherza moczowego, gdzie za pomocą kolca przebijają jego

ściankę i z moczem wydalane są na zewnątrz. W wodzie z jaj rozwijają się --»miracidia. Żywicielem pośrednimi p.ż. są ślimaki

słodkowodne (m.in. z rodzaju Bulinus). Powstające w ślima-

Przywra żylna A — samiec; B — samica noszona przez samca w rynience, którą tworzą faidy skórne po jego brzusznej stronie ciała

kach ->cerkarie po przejściu do wody przenikają przez skórę żywiciela ostatecznego. Proces dojrzewania trwa około 2—3 mieś.

P.ż. żyje stosunkowo długo, bo od 5 ido przeszło 18 lat. 2 rodzaju Schźstosołna pasożytuje u człowieka jeszcze Schistosoma

mansoni waz Schistosoma japonicum. Objawy chorobowe

są wynikiem uszkodzeń powodowanych przez wędrujące jaja. [M.S.]

przywry digenetyczne (Dige-nea) — gromada z typu ->-pła-zińców. Rozmiary ich wahają się na ogół od ułamków centymetra

do kilku centymetrów. Wyjątkowo tylko niektóre gatunki mogą osiągać około l m długości. P.d. są pasożytami wszystkich

gromad kręgowców i niektórych bezkręgowców. Reprezentuje je przeszło 2000 gatunków. Są wydłużonego lub owalnego

kształtu. Większość ma aparat czepny .składający się z przyssawek bez haków, a tylko nieliczne gatunki mają l przyssawkę lub

są ich pozbawione. Przyssawka gębowa ipołożona na samym przodzie ciała otacza otwór gębowy, brzuszna zaś znajduje się

zwykle w pnzedńiej części, na stronie brzusznej. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli, a u niektórych gatunków od razu do

przełyku, ód którego odchodzą 2 ślepo zakończone gałęzie jelita. Bardzo rzadko przewód pokarmowy ma kształt nie

rozgałęzionej rurki. Proto-nefirydialny układ wy.dalniozy składa się z 'komórefe płomykowych oraz z głównych pni wy-

dalniczych, łączących się w tyle w pęcherz wydalniczy, który uchodzi na zewnątrz pojedynczym otworem wydalniczym na

końcu ciała. W skład układu nerwowego wchodzi parzysty zwój mózgowy, od którego odchodzą 3 pary pni •nerwowych

połączonych poprzecznymi spoidłami. Silnie unerwione są przyssawki i gardziel. Dorosłe p-id. nie mają oczu. Narządy zmysłów

występują jedynie w postaci komórek czuciowych umieszczonych głównie na przyissawikach. Ogromna "większość p.d. jest

obojnakami z

przywry monogenetyczne

270

Schemat budowy przywry (Łigene-

tycznej l — otwór gębowy; 2 — przyssawka gębowa; 3 — kołnierz z wieńcem kolców; 4 — torebka gardzielowa; 5 — kolce skórne albo

łu-seczki; 6 — gardziel; 7 — przełyk;

8 — część pochwowa macicy; 9 — przedsionek płciowy; 10 — prącie;

11 — gałąź jelita; 12 — pęcherzyk nasienny; 13 — torebka prąciowa;

14 — przyssawka brzuszna; 1S — macica; 16 — gruczoł Mehiisa; 17 — kanał Laurera; l« — ootyp; 19 — jajowód; 20 — zbiornik

nasienia;

21 — przewód żółtnikowy wspólny;

22 — nasieniowód; 23 — jajnik; 24 — przewód żółtnakowy; 26 — przewody wyprowadzające; 26 — jądra;

27 — żółtn.ik; 28 — pęcherz wydal-niczy

silnie rozwiniętym układem rozrodczym. Układ rozrodczy męski składa się przeważnie z 2 jąder, od których odchodzą 2

nasieniowody. Nasieniowody łączą się, tworząc wspólny kanał wytryskowy, znajdujący się w prąciu. Przed ujściem ido prącia

nasieniowody mogą się rozszerzać, tworząc pęcherzyk nasienny. W skład układu rozrodczego żeńskiego wchodzi pojedynczy

jaginik, od 'którego

odchodzi jajowód, przechodzący z kolei w ootyp. Do jajowodu . bądź ootypu wpada wspólne ujście groniastych żółtników,

rozmieszczonych po bokach ciała. Zółbniki produkują komóriki z materiałem odżywczym 'dla jaj. Do ootypu otwiera się gruczoł

Mehiisa, którego rola nie jest jeszcze całkowicie wyjaśniona. U wielu gatunków od jajowodu lub ootypu odchodzi otwierający się po

grzbietowej stronie ciała przewód, zwany kanałem Laurera. Przypuszcza się, że przez kanał Laurera jest 'usuwany na zewnątrz 'nadmiar

wydzieliny żółtników i gruczołów Mehiisa. Ootyp przechodzi w macicę w postaci długiego, zwykle skręconego przewodu, wypełnionego

jajami formującymi się w ootypie. Macica otwiera się najczęściej obok męskiego narządu kopulacyjnego w tzw. zatoce płciowej.

Zapłodnienie jest na ogół krzyżowe, ale występuje niekiedy również sa-mozapłodnienie. U p.d. wyodrębnia się następujące stadia

larwalne: -»imiracidium, ->-spo-rocystę, -^-redię, -^.cerkarię i

->metacerkarię. Rozwój p.d. jest zawsze złożony i przebiega ze zmianą żywicieli. Pierwszymi żywicielami pośrednimi są zawsze

mięczaki, a ostatecznymi głównie kręgowce. P.d. są bardzo rozpowszechnione. Powodują powstawanie licznych chorób, zwanych

trematodoza-mi. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych na kuli ziemskiej p.d. jest motylica wątrobowa. Do innych dość często

spotykanych należą m.in.: mo-tyliczka, przywrą jelenia, przywrą szczupacza, przywrą żylna i przywrą kocia. [M.S.]

przywry monogenetyczne (Mo-nogenoidea) — gromada z typu

-»płazińców. Rozmiary ich cia-

271

ptasznik!

ła wynoszą od l do kilku milimetrów. Znanych jest około 900 gatuników, p.m. Są to pasożyty zewnętrzne, występujące na skrzelach,

skórze oraz w jamie gębowej ryb słodko-wodnych i morskich. Niektóre spotyka się w pęcherzu moczowym płazów lub w jamie gębowej

oraz w przełyku gadów. Utrzymanie się pasożytów na żywicielu umożliwia silna tarcza czepna, zaopatrzona w przyssawki oraz halki

czepne,

•znajdujące się na końcu ciała. Stadium dorosłe ma oczy. P.m. są podobnie jak -^przywry di-genetycane oboijnakami, ale przechodzą

rozwój bez żywiciela pośredniego. W skład ich układu rozrodczego wchodzi l jądro, rozpadające się u niektórych gatunków na liczne

pęcherziyfci jądrowe, i pojedyn-

-•zy jajnik. Ujście macicy oraz prącia znajduje się w przedsionku płciowym, leżącym w przedzie ciała. Pochwa kończy się samodzielnym

otworem na grzbietowej lub brzusznej sitro-nie ciała. W przypadku występowania 2 pochw, 'mają one ujście po bokach. Od żółtników

odchodzą 2 przewody żółtniko-we, fctóre łączą 'się we wspólny kanał wpadający do jajowodu. P.m. są jajorodne bądź żywo-rodne.

Wytwarzają niewiele jaj. Po dostaniu 'się do wody w jaju rozwija się -^onkomiraci-dium. Główne pnie boczne układu wydalniczego

otwierają się 2 otworami na grzbietowej stronie ciała. Otwór gębowy (pozbawiony przyssawki) znajduje się na przedzie. Prowadzi on do

krótkiej gardzieli, która zazwyczaj przez przełyfe łączy się z rozwidlonym jelitem. Tylko wyjątkowo jelito 'nie jest rozwidlone i ma

kształt woreczka. U 'niektórych gatunków p.m. jelito łączy się z jajowodem kanałem, którego rola nie

została jeszcze wyjaśniona. P.m. charakteryzuje daleko posunięta specyficzność w stosunku do żywiciela. Szczególnie duże straty

powodują one wśród narybku. Do p.m. należą m.m. daktylogyrus, gyro-daktylus i diiplozoon. [M.S.]

pseudoplazmodium ->śluzowce komórkowe.

psotówka -»-ligła.

ptaszniki iMygalomorphae) — podrząd stawonogów z rzędu —-pająków. Typowe p. (z rodziny Theraphosidae) odznaczają 'się poza

olbrzymimi jak na pająki rozmiarami ciała (długość do 11 om, rozpiętość nóg do 25 cm) bardzo obfitym owłosieniem, potężnymi szczę-

koczułkami, których 2 człon jest ustawiony równolegle do osi ciała (a nie poprzecznie jak u większości pająków), oraz masywnymi,

podobnymi do nóg nogogłaszczkami i dość krótkimi, ale silnymi nogami. P. nie tylko sprawiają wrażenie bardzo groźnych zwierząt, ale i

są nimi w rzeczywistości. Niektóre ich gatunki (z rodzajów Acanthoscurrźa, Pfconnźctopus i Theraphosa) dysponują jadem zdolnym

zabić człowieka, a

Ptasznik z rodziny Theraphostdae

puchar Neptuna

272

wszystkie zabijają drobne ptaki, myszy czy jaszczurki. Oprócz ^silnego jadu p. mają jeszcze ^nną broń: włosy .pokrywające ich

odwłok odrywają się i ; wbijają w ciało ewen-. tualinego .prześladowcy, powodując podrażnienie skory. P. żyją na drzewach i w

dziuplach, w szczelinach skal i norach wykopanych w glebie. Wiele gatunków buduje rurkowate sieci-schronienia. P. .nie budują

sieci łownych, lecz polują aktywnie, zwykle o zmierzchu lub w nocy. Jest to grupa wyłącznie tropikalna. Większość gatunków z

rodziny Theraphosi-dae występuje w Ameryce Południowej, niektóre w Afryce i Indonezji. Spokrewnione rodźmy zamieszkują

również inne części świata. Do jednej z takich rodzin należy nasz gry-zael, do innej — jeden z najbardziej jadowitych pająków,

australijski Atrax. Znanych jest około 600 gatunków typowych p., a razem z pokrewnymi rodzinami jest ich około 1500. (Tabl.

XII). [W.S.]

puchar Neptuna (Poterionnep-tuni) — gatunek gąbki z rzędu -^gąbek czteroosiowych. Ma kształt .pucharowaty. Jest jedną z

największych gąbek —

Puchar Neptuna

osiąga wysokość 1,5 m i średnicę 80 cm. Podobnie jak pozostali przedstawiciele rodziny Clionidae, p.N. drążą kanały w skałach

wapiennych, w skorupach mięczaków i w szkieletach raf koralowych dzięki wydzielaniu substancji rozpuszczających wapień.

Często pogrążają się w skale wapiennej na znaczną głębokość. Są spotykane w morskich wodach strefy tropikalnej, głównie w

Oceanie Indyjskim. [J.M.R.]

purpurowieć -»-szkarlatnik. pustelniczek -Arab palmowy.

pustelnik (Pagwus Ł Eupagu-rus) — 2 objęte wspólną nazwą rodzaje stawonogów z sekcji -»pustelnikowców niesłusznie

nazywane niekiedy rakami pustelnikami. Większość należących do nich gatunków osiąga długość 5—10 mm, a tylko niektóre —

do 10 cm. Mają one głowotułów okryty w przedniej części twardym pancerzem. Miękki, workowaty i spiralnie zagięty odwłok

jest ukrywany w głębi pustej muszli ślimaka, wraz z którą p. łażą po dnie morskim. Na zewnątrz muszli wystawiają oczy oraz 3

pary odnóży tułowiowych, z których I parę wieńczą mocne szczypce, silniej rozwinięte na prawej kończynie. Tylne pary od-

nóży tułowiowych są silnie skrócone i służą wraz z odnóżami odwłokowymi (rozwiniętymi nie na wszystkich segmentach i z

reguły tylko z lewej strony odwłoka) 'do przymocowania się w głębi muszli. W miarę wzrostu p. muszą zmieniać zamieszkiwaną

skorupę ślimaczą na większą, co wiąże się z koniecznością przynajmniej chwilowego obnażenia delikatnego odwłoka. Skorupiaki

te rozsiedlone są głów-

273

racicznica

Pustelnik Pagurus

nie na płytkim, piaszczystymi żwirowatym dnie mórz tropikalnych, subtropikalnych i mórz klimatu umiarkowanego. Niektóre

gatunki występują też w głębszych miejscach oceanu, co najmniej do 1000 m głębokości. [L.2.]

pustelnikowce (Anomura) — sekcja stawonogów z podrzędu -».chodaczków. Obejmują dość różnorodne skorupiaki o długości

od kilku milimetrów do około metra i rozmaicie wykształconym odwłoku, U typowych przedstawicieli (np. u pustelnika i

staczała) jest on niesymetryczny i ma postać miękkiego, zwężającego się worka, ukrytego zazwyczaj w głębi muszli ślimaczej. U

szeregu gatunków odwłok jest symetryczny, silnie wydłużony i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, bądź też ulega

dość •znacznej redukcji upodabniając te zwierzęta do

przedstawicieli sekcji krabów. W itym ostatnim przypadku ip. można jednak łatwo odróżnić po obecności 4 ipar dobrze roz-

winiętych odnóży tułowiowych. Szczątkowa V para jest zazwyczaj niewidoczna od strony grzbietowej. Na odwłoku wielu p.

występują .nieparzyste, lewostronne odnóża. Sekcja p. obejmuje około 1500 gatunków rozprzestrzenionych głównie w

środowisku morskim, w którym występują od strefy brze-• gowej do . głębokości co najmniej 5000 m. Nieliczni przedstawiciele

przystosowali się do życia w wodach słodkich, a nawet na lądzie. Wszystkie p. przechodzą w swym rozwoju osobniczym przez

morskie, wolno pływające stadia larwalne <-»-żywika i ->lasonóżka). Powyższy fakt ogranicza rozsiedlenie gatunków

słodkowod-nych i lądowych do stosunkowo wąskiego pasa wzdłuż wybrzeży morskich. Jednak pewne gatunki mogą oddalać się

na odległość co .najmniej kilku kilometrów od brzegów morskich, wędrując na wzgórza wzniesione do kilkuset metrów in.p.m.

Niektóre p. mają znaczenie użytkowe. Ich globalne wydobycie waha się w granicach 80 000—160 000 ton rocznie. Głównym

gatunkiem użytkowym p. jest krabon królewski. [L.Z.]

racicznica (Dreissena polymor-pha) — gatunek mięczaka z rodziny Dreissenidae, z rzędu -s-blaszkoskrzelnych właściwych.

Jej muszla ma kształt trójkąta o ostrych krawędziach, długości 2—4 om. Na żółtawo-brunatnym tle muszli występują liczne

zygzakowate, ciemne kreski, tak że całość sprawia wrażenie czarniawe. Podobnie do małżów morskich, a przeciwnie niż

wszystkie małże słodkowodne, r. wylęgają się z jaja w (postaci swobodnie pływającej larwy planktonioz-

racznica

274

nej. Po około 8 dniach osiada ona na podłożu, przytwierdzając się doń bisiorem. R. za miodu ma dobrze rozwiniętą nogę, może oddzielić

się od swego bisioru i popełznąć gdzie indziej. W miarę dojrzewania noga coraz bardziej uwstecznia się i dojrzałe zwierzę mię może już

porzucić swego podłoża. Do końca XVIII w. r. zamieszkiwały dolny bieg rzek wpadających do Morza Czarnego i Kaspijskiego. Od

początku XIX w. ich zasięg, zaczął się gwałtownie rozszerzać na północ i na 'zachód tak, że w okresie 40 lat rozprzestrzeniły się w całej

środkowej Europie łącznie z Anglią. Prawdopodobnie przyczyną tego zjawiska było przekopanie kanałów i nasilenie żeglugi śródlądowej,

przenoszenie tu i ówdzie r. osiadłych 'na dnach statków, łodzi i ma tratwach, skąd rozchodziły ®ię dalej same dzięki stadium swobodnej

larwy. B. 'w miejscach dogodnych potrafią tworzyć wielkie, wielocenty-metrowej grubości ławice. Powoduje 'to gdzieniegdzie zatykanie

przepustów kanałów i rur. W jeziorach spotyka się kolonie r. o wielkości pięści, osadzone ma muszlach skójek, przez 'co zapewniają

sobie lokomocję, W Polsce r. są pospolite we wszystkich wodach niżu. [T.U.]

racznica, luszozyn (Golathea) — rodzaj stawonogów z sekcji ->pustełnikowców. Obejmuje gatunki o 'długości ciała kilku, rzadziej

kilkunastu centymetrów. Mają one zabarwienie żółtawe, 'czerwonawe, brązowawe lub fioletowawe i są często cętkowane. Dobrze roz-

winięty, zagięty w 'dół odwłok nie przylega ściśle do głowotu-łowia. Wieńczy go szeroki wachlarz ogonowy. Dość długi

dziób czołowy zdobią po bokach szerokie ząbki. R. mają oczy osadzone .na grubych słupkach. Ich odnóża tułowiowe I pary są silnie

wydłużone i zakończone smukłymi szczypcami. 3 następne pary odnóży służą do chodzenia, a ostatnia, znacznie mniejsza para przy-

stosowana jest do oczyszczania powierzchni ciała. B. w ciągu dnia kryją się w szczeliinach skał, pod kamieniami itd., 'natomiast żerują

nocą. Tan bogaty w gatunki rodzaj jest szeroko rozprzestrzeniony w płytkich morzach klimatu tropikalnego, subtropikalnego i u-

miarkowanego. R. są chętnie spożywane, zwłaszcza w Chile.

Raczoica Galathea strigosa

Ich roczne połowy wynoszą ponad 20 000 ton. [L.Z.]

raczyniec jadalny (Carcinus •maenas) — gatunek stawonoga z sekcji -^-krabów. Ma głowo-tułów rosnący 'do 6 iom długości,

•charakterystycznie ku przodowi rozszerzony, z niemal równo ściętym 'czołem oraz z 5 bocznymi ząbkami. Jego lancetowato

zakończone odnóża

276

rak rzeczny

przystosowane są do szybkiego biegania oraz zagrzebywania się w dnie. R. j. występują pospolicie w rejonie pływów morskich. W czasie

odpływu przemieszczają się ku głębszym miejscom bądź też zagrzebują w imulistym 'dnie albo chowają się pod kamieniami i wodoro-

Raczyniec jadalny

stami. Są drapieżcami żerującymi nocą podczas przypływu. Zamieszkują brzegi morskie strefy umiarkowanej, subtropikalnej i

tropikalnej wszystkich kontynentów. Bytują też w obrębie Cieśnin Duńskich, po zachodnie krańce Bałtyku. Czasami przywędrowują do

naszych brzegów. Połowy r.j. dochodziły do .niedawna w pewnych latach do 600 ton rocznie, obecnie jednak zmalały niemal do zera.

Gatunek ten nadaje się do hodowli akwaryjnej. [L.Z.]

rak pręgowany (Cambarus IŹTOOSUS) — gatunek stawonoga z sekcji —-rakowców. Długość jego ciała mię przekracza zwykle 10 cm.

Na grzbietowej stronie odwłoka znajdują się duże, czerwonawobrązowe, poprzeczne plamy. Na przedniej części pancerza występują nie-

liczne ciernie. Szczypce i czuł-ki są krótkie. Samica składa do 600 jaj rocznie, nosząc je pod odwłokiem. R.a. zamieszkuje strefę

przybrzeżną najrozmaitszych zbiorników wód słodkich, nie wyłączając wód słona wyć h o zasoleniu do 2%o. W przeciwieństwie do

większości ra-kowców jest gatunkiem świa-tlolubnym, wygrzewa się chętnie w promieniach słonecznych tuż ponad powierzchnią wody.

Ojczyzną r.a. są wody słodkie wzdłuż atlantyckich wybrzeży Ameryki Północnej, w rejonie Waszyngtonu i Filadelfii. Do Europy został

sprowadzony w 1890 do obsadzenia stawu rybnego koło Myśliborza na Pomorzu Zachodnim, w którym wskutek epidemii wyginęły raki

rodzime. Następnie przeniesiono go także do innych zbiorników wodnych Polski, Niemiec i Francji, z których rozprzestrzenił się już

samodzielnie na znacznym obszarze niżu środkowoeuropejskiego, wypierając nierzadko szlachetnego raka rzecznego z jego

pradawnych siedlisk. Z powodu niewielkich rozmiarów r.a. nie ma większego znaczenia użytkowego. (Tabl. Xlii). [L.2.]

rak rzeczny, rak szlachetny, szewc (Astacus astacus) — gatunek stawonoga z sekcji -^ra-kowców. Samce rosną do 17 'cm długości,

samice — do 15 cm. Ciężar dużych okazów wynosi 200—300 g. Zabarwienie pokrywy ciała jest prawie jednolicie brązowawe lub

oliwkowozielo-ne z czerwonawym odwłokiem. Krótkie'! masywne szczypce I pary odnóży tułowiowych zamykają się inieszczelnie. Pan-

cerz głowotułowia jest gładki, a czułki krótkie. Jesienią samice składają zależnie od swej wielkości 60—200, rzadziej do 300

ciemnoczerwonych jaj. Po około 6 miesiącach wykluwają się z mich larwy -^-lasonóżki (długości l cm), przytwierdzające się

początkowo do odnóży odwłokowych samicy lub do

rak stawowy

276

przyklejonych ido mich osłonek jajowych. Po kilkunastu dniach zaczynają opuszczać na krótko matkę, a przed upływem mie-

siąca, mając 1,5—1,7 cm długości, rozpoczynają całkowicie samodzielny żywot. Wkrótce potem samica linieje, pozbywając się

szczątków osłonek jajowych. R.rz. uzyskują dojrzałość płciową zwykle pod koniec 3 lub 4 roku życia, a żyją do 20 lat.

Zasiedlają wody słodkie znacznej 'części Europy. Zamieszkują jeziora, stawy oraz wolno płynące rzeki o Stromych,

ikamienistych lub zadrzewionych brzegach. Są zwierzętami nocnymi, spędzają dzień w ukryciu pod kamieniami, wśród korzeni

lub w samodzielnie wygrzebanej norce, skierowując zawsze swe szczypce w stronę otworu. O zmierzchu wychodzą na żer,

żywiąc się rozmaitymi zwierzętami i roślinami wodnymi, a także padliną. Z uwagi na znaczne rozmiary oraz bardzo smaczne

mięso r.rz. jest ważnym gatunkiem użytkowym, znanym pod nazwą raka szlachetnego, któremu przeciwstawia się 2 pozostałe,

mało wartościowe raki krajowe. (Tabl. XIII). [L.Z.]

rak stawowy, krawiec (Astacus leptodactylus) — gatunek stawonoga z sekcji -*rakowców. Długość ciała samców nie przekracza

zwykle 19 cm; samice są 'trochę miniejsze. Ubarwienie powierzchni ciała jest przeważnie brązowo-marmurkowa-ne. Długie i

wysmukłe szczypce. I pary odnóży tułowiowych zwierają się szczelnie wzdłuż całej niemal swej długości. Ozutki są 'długie,

sięgają mniej więcej do ikońca ciała, a powierzchnia pancerza głowotu-łowiowego — usiana licznymi cierniami. R.s. prowadzą

dość

ruchliwy tryb życia. Zerują nie tylko mocą, lecz często także w ciągu 'dnia. Zamieszkują wszelkiego rodzaju wody słodkie,

wytrzymując zasolenie do 5%o. Pierwotnie zamieszkiwały wyłącznie obszar pontyjsko--fcaspiaski, po zbudowaniu sieci

kanałów rozprzestrzeniły się po całej niemal Europie i przyległej części Azji. Jako bardziej płodne (samica składa do 800 jaj

rocznie) i mniej wrażliwe na nie sprzyjające warunki środowiskowe, wyparły raka rzecznego z wielu jego pierwotnych siedlisk. Z

uwagi na stosunkowo małą ilość mięsa nie mają dużego znaczenia użytkowego. (Tabl. XIII). [L.Z.]

rak szlachetny —rrak rzeczny. raki niższe -»czlonowce.

rakowce (Astacura) — sekcja stawonogów z podrzędu ->cho-daczków. Należą do nich duże skorupiaki, których pewne gatunki

rosną nawet do 75 cm długości. Głowotułów r. okrywa twardy pancerz, wyciągnięty ku przodowi w zaostrzony i ząbkowany

dziób czołowy. Odwłok jest wyraźnie segmentowany i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym.

1 parę odnóży tułowiowych wieńczą potężne kleszcze. Podobne, lecz znacznie niniejsze kleszoze znajdują się także na

2 następnych parach odnóży. R. chodzą za pomocą 4 par odnóży tułowiowych, unosząc po-tęane kleszcze przed sobą. Czułki I

pary są krótkie i dwudzielne, natomiast II para czuł-ków ma postać pojedynczych, długich, ruchomych witek. Większość r.

prowadzi mocny tryb życia, kryjąc się w ciągu dnia ma 'dnie w najrozmaitszych szczelinach i zakamarkach. Na żer wychodzą

przeważnie dopiero o

277

ramienionogi

Przekrój przez ciało samca raka l — dwudzielny czulek I pary; 2 — czulek H pary; 3 — łuska; 4 — dziób; 6 — oko; 6 — żołądek; 7 —

tętnica oczna; 8 — mięsień żu-waczM; 9 — wątrobo-trzustka; 10

— Storzela; 11 — jąda-o; 12 — otwór, przez który hemolimta wnika do serca; 13 — serce; 14 — nasienio-wód; 15 — tętnica

odwłokowa; 18

— jelito; 17 — mięśnie odwioka

zmierzchu. Żywią się padliną lub niewielkimi, mało ruchliwymi zwierzętami. Latem co 2—3 lata samice składają liczne drobne

jaja, przyklejając je do odnóży odwłokowych. Wiosną następnego roku rozwijają się z nich larwy w stadium ->-lasonóżki,

wiodące samodzielny tryb życia lub też noszone nadal przez samicę. Do r. należy niespełna 300 gatunków, z fetórych 200

reprezentuje rodzinę Astacidae (rak amerykański, rak rzeczny, rak stawowy) rozprzestrzenioną w wodach słodkich i częściowo

słonawych półkuli północnej, a około 80 gatunków — rodziny Parastacidae i Austroasta-cźdae, zamieszkujące wody słodkie i

słonawe południowej półkuli. Zaledwie kilkanaście gatunków należy do rodziny Wephropsźdae. Przedstawiciele tej ostatniej

bytują w środowisku morskim, w umiarkowanej strefie północnego Oceanu Atlantyckiego a także w Oceanie Spokojnym i

Oceanie Indyjskim. R., a zwłaszcza ich gatunki morskie, mają poważne znaczenie użytkowe, poławiane są bowiem w ilości

przekraczającej 80 000 ton rocznie. [L.Z.]

ramienica (brochźolana) — forma larwalna niektórych gatunków -»-rozgwiazd. Powstaje z -*dwurzęsicy. Jej krótkie ramiona są

wyposażone w przyssawki. Po przyczepieniu się do podłoża ulega przeobrażeniu w ostatecznie ukształtowaną, niewielkich

rozmiarów rozgwiazdę. [T.S.]

ramienionogi (Brachiopoda) — gromada z typu -».czułkowców. Wyglądem zewnętrznym przypominają małże, do których

były niegdyś zaliczane. Ciało ich okrywają skorupki — brzuszna i grzbietowa — z których brzuszna jest zazwyczaj większa i

bardziej wypukła. Skorupki łączą się ze sobą za pomocą Tnięśni lub mięśni i zamka. Zamek tworzą wyrostki znajdujące się na

tylnej części skorupki brzusznej i wchodzące w odpowiednie zagłębienia skorupki grzbietowej. Zamykanie i otwieranie skorupek

odbywa się dzięki złożonemu systemowi mięśni. Na przednim odcinku ciała znajdują się z reguły spiralnie zwinięte ramiona, na

których osadzone są czułki otaczające

rawka

Ramientonogi przytwierdzone trzonkiem do podłoża

otwór gębowy. Tylną część ciała u niektórych gatunków tworzy trzonek (noga) służący do przyczepiania się do podłoża. Gatunki nie

mające trzonka przytwierdzają się za pomocą brzusznej skorupki. Ciało zajmuje tylną część komory utworzonej przez skorupki,

których część przednią wyściela dwuwarstwowy oskórek, powodujący przyrost skorupek. Układ nerwowy r. jest słabo rozwinięty w

związku z osiadłym trybem życia. Krew pompowana przez kurczliwe serce krąży w układzie zamkniętym. Funkcje wydalnicze pełnią na-

rządy typu metanefrydialinego, które biorą również udział w transporcie i wydalaniu .pro-duiktów rozrodczych. Skorupki współczesnych

r. osiągają wielkość l—84 mm, a rozmiary skorupek niektórych gatunków kopalnych — do 400 mm. Największy rozwój i zróżnicowa-

nie osiągnęły r. w erze paleo-zoicznej. Badania wykazały, że od tego czasu struktura morfo-logiczno-anatomiczna r. prawie w ogóle nie

uległa zmianie. R. isą zwierzętami morskimi, prowadzącymi osiadły tryb życia. Żywią się one drobnym, roślinnym i zwierzęcym plank-

tonem oraz unoszącymi się w wodzie szczątkami organiczny-

____________________278

mi. Żyją do kilkunastu lat. Większość gatunków jest roz-dzielnopłciowa, ale dymorfizm płciowy mię uwidacznia się. Rozród 'następuje

najczęściej w miesiącach letnich. Jaja za-pladniane są z reguły wewnątrz muszli samicy, gdzie też często odbywa się proces początkowego

rozwoju. Z chwilą ukształtowania się larwy wydostaje się ona na zewnątrz, żyjąc swobodnie w toni wodnej od kilku godzin do 12 dób.

Osiada następnie na dnie i stopniowo (przekształca się w postać dorosłą. Krótki okres swobodnego pływania stanowi dla r. jedyną możli-

wość rozprzestrzeniania się. R. Spotykane są 'zarówno w morzach tropikalnych, jak i polarnych. Większość występuje na szelfie

kontynentalnym do głębokości 300 m, jednak kilkadziesiąt gatunków znaleziono na głębokości poniżej 2000 m, a wśród nich dwa ina

głębokości 6000 m. Okazy r. znajdowane niekiedy w żołądkach ryb należy uznać raczej za przypadkowe. Jak wynika z dotychczasowych

badań, odżywia się nimi tylko l gatunek rozgwiazdy. R. obejmują 2 pod-gromady, to jest zawiasowce oraz bezzawiasowce, 7 rodzin i

około 380 współcześnie żyjących gatunków. [J.M.R.]

rawka {Squilla) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-ustonogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 30 cm długości. Ciało ich jest

grzbietowo-brzu&znie spłaszczone, dość silnie wydłużone, zakończone szeroką płytką ogonową i zabarwione na kolor

żółtawobrunatny, czerwonawy lub bladofioletowy. R. reprezentuje około 70 gatunków rozprzestrzenionych we wszystkich morzach

tropikalnych i subtropikalnych. Stano-

279

Rawka Sguilla oratoria

\vią one rarytas kuchni krajów Południa. [L.Ż.]

rdzeniaczek (Actźnospherżum) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^-słonecznie. Średnica należących do niego gatunków wynosi 0,2—l

mm. Odżywiają się drobnymi wrotkami, okrzem-

Rdzeniaczek l — jądro; 2 — promieniste niby-nóżki; 3 —• cytoplazma zewnętrzna;

4 — cytoplazma wewnętrzna

________________redlą

\ karni i pierwotniakami. Ofiary są najpierw paraliżowane przez dotknięcie sztywnymi, promienistymi nibymożikami. Następnie

nibynózki wiotczeją, ich włókienka osiowe ulegają rozpuszczeniu i nibynóżki ulegają wciągnięciu do wnętrza komórki 'wraz z ofiarą.

Trawienie odbywa się w wodniczkach pokarmowych znajdujących się w centralnej, gęstszej warstwie cytoplazmy. R. rozmnażają się

przez podział 'na 2 osobniki lub przez pączkowanie. Obserwowano u mich także procesy płciowe, polegające na wytwarzaniu gamet

zdolnych do kopulacji w obrębie jednego okazu rodzicielskiego. [A.J.K.]

redia — stadium rozwojowe -»-przywr digenetycznych powstające w macierzystej -*spo-rbcyście. Dorosłą r. cechuje o-becność

przewodu pokarmowego, złożonego z gardzieli i workowatego jelita. Na podstawie pokroju ciała wyróżnia się r. workowate, nitkowate i

z bocznymi wyrostkami. Kształt jelita jest ważną cechą, rozpoznawczą w systematyce r. U niektórych r. stwierdzono gruczoły

uchodzące do światła gardzieli. Przypuszcza się, że mogą one brać udział w procesie odżywiania. Układ wydalniozy r. składa się z

komórek płomykowych, kanałów wydalni-czych oraz przewodów zbierających. W skład układu nerwowego r. wchodzi izwój znajdujący

się w [pobliżu gardzieli oraz odgałęzienie nerwów odchodzących do przodu (2) i tyłu ciała (4). Organy czuciowe rozlokowane są

naj'częściej wokół otworu gębowego, znajdującego się w przodzie ciała. Opuszczanie przez r. sporocysty macierzystej odbywa się przez

rozerwanie ścianki jej ciała. Dzieje się to zwykle między 10

renilla________________

a 20 dniem rozwoju. Liczba powstających r. z l sporocy-sty wymosi l—20. Wewnątrz r. z komórek zarodkowych powstają od

razu -^cerkarie bądź najpierw r. potomne, które z kolei wytwarzają następne pokolenia r. lub cerikarie. [M.S.]

teofila (Renilla) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-piórówek. Tworzy kolonie bez osi, o kształcie nerkowatym. Polipy żeńskie i

męskie żyją w oddzielnych koloniach (diocja). R. znoszą znaczne wysiedzenie wody. Występują m.in. w ujściu Missisipi oraz

wzdłuż wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej. [Z.S.]

Rhabdltis — rodzaj z rodziny Rhabditidae, z gromady ->-ni-cieni. Obejmuje gatunki nie przekraczające l mm długości, mające

gardziel z rozszerzeniami. Żyją one przeważnie w rozkładających się substancjach pochodzeinia roślinnego i zwierzęcego.

Niektóre z nich mogą pasożytować w ciele bezkręgowców, rzadziej kręgowców. W Polsce pospolite. [M.S.]

Ricinulei — rząd niewielkich, dochodzących do l 'cm 'długości, słabo poznanych stawonogów z gromady -»fpajęczaków. Mają

ciało krępe, pokryte niezwykle grubym pancerzem, i centralny układ nerwowy skoncentrowany w jedną masę mózgu.

Występują w równikowych lasach zachodniej Afryki Południowej, w .leśnej ściółce, pod piniami obalonych drzew i W jaskiniach,

a więc w półmroku lub ciemności — stąd trudności przy ich obserwowaniu. Mogą żyć co najmniej kilka lat. Stwierdzono, że od-

żywiają się im.im. larwami muchówek oraz termitami. Po-

280

Przedstawiciel Ricinulei Ricinoicies sjoestedti

znano dotychczas 25 gatunków stawonogów z tego rzędu. [J.P.1

rizokrinus (Rhizocrinus) —' rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -^-liliowców członowanych. Obejmuje formy

mające cylindryczny trzonek długości do 8 cm, "a którego części nasadowej znajdują się cienkie wąsy, służące do przytwierdzania

się do podłoża morskiego. Z drobnego kielicha wyrasta jedynie 5 ramion z nielicznymi bocznymi odgałęzieniami. Należy itu kilka

gatunków występujących w Atlantyku na głębokości 500— —4000 m. [L.Ż.]

robactwo -*-robaki.

robacznik (Yermetus) — rodzaj mięczaków z rodziny Verme-tidae, z rzędu -».jednoprzed-sionkowców, o niezwykłym wyglądzie

i trybie życia. Młode r. mają spiralnie zwiniętą, stożkowatą muszlę, podobną do muszli innych ślimaków, i pędzą swobodny tryb

życia. Po krótkim .czasie jednak przyklejają się do podłoża wapienną wydzieliną. Od tej chwili wio-

281__________________

da żywot osiadły, a dalszy ciąg muszli budują w kształcie nieregularnie powyginanej rurki długości do 10 cm. Muszle dorosłych r.

są tak bliźniaczo podobne do rurek wytwarzanych przez -»wieloszczety osiadłe, że w materiałach kopalnych nieraz nie udaje się

stwierdzić, czy imamy do czynienia ze szczątkami ślimaka czy pierścienicy. R. w dziwaczny sposób pobierają pokarm: wysnu-

wają z gruczołów nogi pasma śluzu osiągające nieraz 30 cm długości; do pasm tych przyklejają się drobne organizmy planktonowe

i martwe cząstki organiczne, po czym ślimaki zgarniają i pożerają całą tę sieć wraz z zawartością.

/ ~.s^

Muszla robacznika

Liczne gatunki r. zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz z wyjątkiem podbiegunowych. [T.U.]

robak medyński -»drakunku-

lus.

robaki, robactwo—termin potoczny, którym obejmuje się wiele drobnych zwierząt bezkręgowych, w tym pijawki,

______________rogowiec

dżdżownice, wije i owady (zwłaszcza pasożytnicze lub szczególnie dokuczliwe). Jeszcze do niedawna w systematyce zoologicznej

wyróżniano typ r. (Vermes), do którego zaliczano płazińce, obleńce, wstęż-niaki i pierścienice. Obecnie nazwy r. używa się tylko ro-

boczo dla oznaczenia płazińców i obleńców. [M.S.]

robaki obie -^-obleńce. robaki płaskie -*<płazińce. robakopodobne ->czułkowce.

rogatka {Chalina oculata) — gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek krzemorogowych. Jej 'kolonie tworzą bardzo długie wyrostki, na których

widoczne są liczne, okrągłe, pojedyncze osobniki. Szkielet składa się z krótkich, tępo zakończonych, jednoosiowych igieł

krzemionkowych, połączonych włótenainai spongi-ny. Kolonie r. osiągają wysokość około 30 cm. Występują licznie w strefie

przybrzeżnej Morza Pomocnego i Oceanu Atlantyckiego na głębokości 2—30 m. [J.M.R.]

rogowiec (Macowa) — rodzaj mięczaków z rodziny Tellini-dae, z rzędu -».blaszkoskrzel-nych właściwych. Muszla jego przedstawicieli

jest owalna, czasem nieco wydłużona, o gładkiej, matowej powierzchni i barwie białej, niekiedy z lekkim nalotem żółtawym lub ró-

żowawym. Długość muszli wynosi zwykle 2—4; cm, a tylko nieliczne gatunki bywają większe. R. żyją na dnie piaszczystym iluto

mulistym, całkowicie w nim zagrzebane. Nad powierzchnię wystawiają tylko swoje bardzo długie syfony, przy czym syfon wpustowy ob-

macuje dno dookoła i zbiera

ropalium

282

z jego powierzchni cząstki pokarmu. Zamieszkują morza półkuli 'północnej, a wśród nich 2 gatunki odporne na niskie zasolenie wody

występują również w Bałtyku. R. bałtycki (Macoma baltića) jest bardzo pospolity w rejonie wybrzeży na głębokości od kilku metrów aż

do 50 m. Na plażach widuje się jego muszle w wielkich ilościach. R. zwapniały (Macoma caicarea) przebywa w najgłębszych częściach

Morza Bałtyckiego, stąd muszle jego na plażach trafiają się bardzo rzadko. (T.U.]

ropalium, ciałko brzeżne, kolb-ka czuciowa {rhopalium} — zespół narządów zmysłowych występujący w zmiennej liczbie na brzegu

klosza licznych

-^•meduz. W skład r. wchodzą narządy zmysłu równowagi (statocysty) i narządy światło-. czułe, a często również narządy zmysłu

chemicznego. Elementy te miewają różną budowę u odrębnych gatunków, czasem mogą być od siebie oddalone bądź też w ogóle się nie

rozwijać. Najlepiej wykształcone r. istnieją u swobodnie pływających meduz krążkopła-wów. U chełbi występują w liczbie 8. [Z.S.]

ropilema, meduza jadalna (Rhopilema esculenta) — gatunek jamochłona z rzędu

—meduz kanalikowych. Pokrojem przypomina rozlistka. Ma silnie rozwinięte, rozgałęzione ramiona przyustne i wypukły klosz. Jest

imało ruchliwa. Gromadzi się często w ujściach rzek zbitymi chmarami, dochodzącymi do 3 km długości. Występuje 'u chińskich i

japońskich wybrzeży, gdzie bywa masowo poławiana do celów konsumpcyjnych. Użytkuje się tylko oczyszczoną me<zogleę klosza,

którą się soli, a następnie smaży bądź gotuje. [Z.S.]

rosochatki (Polydesmida) — rząd stawonogów z gromady —••krocionogów. Mają przeważnie 'ubarwienie brunatne, ale istnieje też

sporo gatunków, zwłaszcza tropikalnych, jaskrawo ubarwionych. Ciało r; składa się z 18—22 (najczęściej z 20) segmentów,

zaopatrzonych w płatowate wyrostki, sterczące ipo bakach. R. są ślepe. U samców tylko I para odnóży VII segmentu przekształciła się

w nóżki kopulacyjne. R. żyją w ściółce i glebie w wilgotnych (biotopach. W Polsce występują w liczbie 11 gatunków. (W.S.l

rospoka (Venerupzs) — rodzaj mięczaków z rodziny Yeneri-dae, z rzędu -»-blaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki mające

muszlę nieco wydłużoną, owalną lub lekko czworokątną, 'długości 3—6 cm. Powierzchnia muszli jes't gładka, zwykle w barwach żółta-

wych i brunatnych, z charakterystycznym rysunkiem, na który składają się promieniste, wachlarzowato rozbiegające się pasma, na

przemian jasne i ciemne, oraz koncentryczne, cienikie zygzaki. R. w liczbie kilku gatunków zamieszkują mor7a europejskie. Żyją na

dnie piaszczystym lub mulis-tym, na głębokości kilku metrów. Większość gatunków jest jadalna. [T.U.]

rowiel (Serotia) — rodzaj stawonogów z rzędu -»równono-gów. Obejmuje gatunki o długości do 3 cm, mające silnie spłaszczone ciało, w

zarysie szeroko owalne, z dużą głową, zakończoną drobnym a ostrym wyrostkiem czołowym. Powierzchnia ciała jest gładka

283

rozdętka

lub usiana guzikami, ułożonymi często w rzędy. R. są mieszkańcami dna piaszczystego, w którym zagrzebują się podobnie jak płastugi.

Należy tu szereg gatunków rozpowszechnionych w płytkich morzach tropikalnych, szczególnie w rejonie Australii. [L.Ż.]

rozdepka rzeczna (Theodo-rus iluviatilis) — gatunek mięczaka z rzędu ->.dwuprzedsion-kowców. Ma grubościenną muszlę długości

7—13 'mm, ipółku-listą, barwy czarnej lub brązowej, niekiedy z odcieniem fioletowym, zdobną białymi kreskami i plamkami, czasem

pokrytą czamo-białą szachownicą. Otwór muszli 'zamyka grube, półkoliste wieczko. R.rz. zamieszkuje rzeki i jeziora prawie całej

Europy aż po Dniepr, z wyjątkiem .dalekiej północy (do 64° szerokości północnej). Występuje także w przybrzeżnych wodach Bałtyku.

U nas na niżu jest dość pospolita. Najczęściej spotyka się ją na kamieniach, czasem na drewnianych palach, .rzadziej na roślinach. Mimo

jej pospolitości, czym się odżywia, nie jest .dokładnie zbadane. Wiadomo, że zdrapuje tarką glony porastające powierzchnię 'kamieni,

'być może zjada również martwe szczątki zwierzęce. Jaja składa w kulistych, białawych kokonach o średnicy

około l mm, przyklejanych 'do kamieni i do muszli innych r.rz. W każdym kokonie rozwija się tylko jedno jajo. Pozostałe

natomiast jaja w liczbie kilkudziesięciu służą za pokarm rozwijającemu się zarodkowi. [T.U.]

rozdętka (Physa) — rodzaj mięczaków z rodziny rozdętko-watych {Physidae), z rzędu -rnasadoocznych. Muszle r. różnią się

od większości musz-

Muszla rozdepkj.

Muszla rozdętki pospolitej

li innych krajowych ślimaków słodkowodnych tym, że są le-woskrętne. Mają one kształt jajowaty, 8—12 mm wysokości oraz bardzo

cienką i przejrzystą ściankę, o gładkiej i silnie błyszczącej powierzchni. U żywych r. zwraca uwagę stosunkowo duża głowa, bardzo długa i

wysmukła noga oraz płaszcz, który częściowo okrywa muszlę i tworzy długie, palczaste wypustki. R. jak na ślimaki poruszają się

zadziwiająco szybko. Zamieszkują wody słodkie wszystkich kontynentów. W Polsce żyją 2 gatunki r. R. pospolita (Physa fontinalis),

mająca zaokrąglony wierzchołek muszli, jest pospolita w całym kraju w płytkich i obficie zarośniętych wo-

rozglowce

284

dach stojących i leniwie płynących. R. zaostrzona (Physa acuta) różni się od poprzedniej ostrym •wierzchołkiem i nieco

grubszymi ścianami muszli. Pochodzi ona z krajów śród-ziemnomoiskicht U nas 'była hodowana w akwariach, zwłaszcza na

śląsku.. Ponieważ mnoży się łatwo i jest mało wymagająca, rozpowszechniła się z roślinami wodnymi po basenach wodnych

cieplarni i ogrodów botanicznych, a istam-tąd jęła zasiedlać zbiorniki naturalne, zasilane podgrzanymi wadami poprzemysłowymi.

R. żywią się pokarmem różnorodnym, od jednokomórkowych glonów, (które zdrapują z powierzchni roślin wodnych, liści

rdestnicy, dkrężnicy i rzęsy wodnej, do rozkładających się (szczątków roślinnych i zwierzęcych. [T.U.]

rozglowce {Rhizocephala) — rząd stawonogów z podgroma-dy —».wąsonogów. Obejmuje pasożyty o bardzo uproszczonej

budowie. Ciało 'dorosłych osobników składa się wyłącznie z silnie rozgałęzionych, ko-rzonkowatych wyrostków, wrastających

głęboko w ciało gospodarza, oraz ze sterczącego na powierzchni woreczka lęgowego, przypominającego owoc-nik grzyba o

rozmiarach nierzadko Uniku centymetrów i zawierającego gonady. Z jaj lęgną się maleńkie, swobodnie pływające -»pływiki, prze-

kształcające się wkrótce w ->larwy cyprysoidalne. Larwy te przyczepiają się do odwłoka krabów. Tutaj przemieniają się w

bezkształtną grudkę, która wnika u nasady szczecinek w głąb ciała gospodarza. Larwy (podobnie jak i dorosłe osobniki)

pozbawione są przewodu pokarmowego. Nie pobierają pokarmu, żywiąc się

kosztem substancji wyniesionej z jaja. Po wniknięciu do ciała kraba r. wchłaniają pokarm osmotycznie. Należy tu co najmniej 200

gatunków (np. worecznica) rozprzestrzenionych we wszystkich pełnosło-nych morzach. Pewne tropikalne gatunki pasożytują

na krabach słodkowodnych, stanowiąc jedyne wąsonogi wód słodkich. [L.Z.]

ro-zglówka ->-chelura.

rozgwiazda czerwona (Asterźas rubens) — gatunek szkarłupnia z rzędu -^rozgwiazd właściwych. Ma bardzo drobną tarczę

centralną oraz 5 (rzadko 4 lub 6) długich, w przekroju zaokrąglonych ramion. Zabarwienie ciała bywa bardzo zmienne — żółte,

pomarańczowe i czerwone aż po ciemnobrązowe. R. cz. żywi się głównie małżami, m.in. ostrygami i omułkami, wyrządzając

przez to często szlkody gospodarcze. W Bałtyku występuje sporadycznie, i to jedynie w jego zachodnich krańcach; W Morzu

Północnym jest wydobywana w ilości rów—4000 ton rocznie przez rybaków Danii, RFN i Holandii. [L.2.]

Rozgwiazda czerwona

285

rozgwiazdy

rozgwiazda gigantyczna (Pyc-nopodia holianthoides) — gatunek szkarłupnia z rzędu -^.rozgwiazd właściwych. Ma średnicę ciała

do 80 cm, a liczba jej ramion dochodzi najwyżej do 24. Wskutek redukcji szkieletu ramiona te są niezwykle giętkie i ruchliwe. R.g.

zamieszkuje skały porosłe bru-nataicami w północno-wschod-nim Pacyfiku. [L.Ż.]

rozgwiazda purpurowa -»gwia-zdnica.

rozgwiazda słoneczna -a-gwia-zdnica.

rozgwiazdoksztattne {Forcipu-lata) — rząd iszkarłupni z gromady -^rozgwiazd. Mają stosunkowo idługie i giętkie ramiona w

liczbie 5 (jak np. u rozgwiazdy czerwonej), rzadko większej <'jak inp. u rozgwiazdy gigantycznej). Ramiona te są mniej lub

bardziej •walcowate oraz brak im wyróżniających się płytek brzeżnych. Nóżki anabulalkralne ustawione w 4, rzadłko 2 rzędach,

mają wyraźne przyssawki. Wierzch ciała usiany jest drobnymi pedicel-lariami, których końcowe człony często się krzyżują. R.w.

są reprezentowane przez niezbyt liczne gatunki. Zasiedlają wszystkie 'morza o zasoleniu co najmniej kilkunastu pro-mille,

występując na różnej głębokości dna. W miejscach hodowli ostryg i omułków wyrządzają nierzadko poważne szkody

gospodarcze. [L.2.]

rozgwiazdy (Asteroźdea) — gromada z typu ->szkarłupni. Obejmują wolno żyjące zwierzęta, w większości jaskrawo

zabarwione, o wyraźnej gwiaździstej budowie. Maksymalna średnica r. waha się zależnie od gatunku w granicach od kilku

centymetrów do około

l m. Ciało ich składa się ze słabo wyodrębnionej tarczy centralnej, przechodzącej bezpośrednio w 5 lub w większą liczbę ramion.

Wzdłuż dolnej strony każdego ramienia przebiega wyraźna bruzda, z której wysuwają się setki nóżek am-bulakralinych,

ustawionych w . 2, rzadziej w 4 rzędach. Nóżki ' te są niezwykle rozciągliwe i kończą się z reguły przyssawką. Służą do pełzania,

obejmowania zdobyczy itp. Większość r. pełza z szybkością 5»—15 cm na minutę. Tylko nieliczne gatunki, zwłaszcza

wieloramien-ne gwiazdnice, potrafią pełzać znacznie szybciej — l—2 m na minutę. Szkielet r. składa się ze śródskórnych,

ruchomo połączonych elementów wapiennych, co zapewnia pewną giętkość ciała. Na powierzchni ciała występują rozmaite o-

chronne przydatki szkieletowe,

często ruchomo połączone z płyi&ami szkieletu podstawowego. Mają one postać brodawek, guzków i listewek albo kolców lub

igieł, nierzadko uwieńczonych pęczkiem drobnych 'szczytowych cierni lub czopów. U niektórych r. na powierzchni ciała

występują ponadto drobne szczypczyki (pe-dicellaria), .osadzone na ruchomych trzoneezkach lub bezpośrednio na płytkach

szkieletu podstawowego. Służą one do oczyszczania powierzchni ciała, a niekiedy taikże do obrony. Pomiędzy tymi przydatkami

mogą występować delikatne, cienkościenne, oddechowe wy-pustiki jamy ciała, zwane skrzelami skórnymi. W pobliżu środka

górnej (przeciwgębo-wej) części tarczy centralnej istnieje l (wyjątkowo więcej) płytka madreporowa, przez którą układ wodny

ikomuniku-je się ze środowiskiem zewnętrznym. Gęba jest nie

rozkolcowate

286

uzbrojona i znajduje się pośrodku spodniej (gębowej) strony tarczy centralnej. Prowadzi ona do przełyku rozszerzającego się w

workowaty żołądek, którego ślepe odgałęzienia (kieszenie wątrobowe), podobnie jak gonady, sięgają w głąb ramion. Jelita oraz odbytu

brak lub tez jelito jest słabo rozwinięte i kończy się odby- ' tem zlokalizowanym na górnej części tarczy centralnej. R. są bardzo

żarłoczne. Żywią się małżami, ślimakami, skorupiakami, jeżowcami i innymi szkarłupniami, a nawet padliną i odpadkami kuchennymi.

Drobne zwierzęta r. połyka w całości, natomiast większą zdobycz przed połknięciem trawi, otulając ją wysuwanym na zewnątrz, bardzo

rozciągliwym żołądkiem. Małże np. obejmowane są ramionami i chwytane za pomocą licznych nóżek ambulakralnych. Ofiara zwiera

początkowo bardzo silnie swą muszlę, jednak w końcu ulega zmęczeniu i zmuszona jest ją rozchylić. Na ten właśnie moment czeka

napastnik, który natychmiast wprowadza swój żołądek pomiędzy skorupy małża, rozpoczynając proces trawienia. Wśród r., zwłaszcza

zamieszkujących głębie oceaniczne, znanych jest szereg mu-łożerców. R. to w większości zwierzęta rozdzielnopłciowe. Wyrzucają do

otaczającej wody swe plemniki oraz miliony miki ośli opijnych jajeczek. Tu następuje zapłodnienie, po czym rozwija się dwubocznie

symetryczna larwa -^dwurzęsica, która odżywia się 'drobnymi glonami iplanktonowymi. Po kilku tygodniach przekształca się ona w

kolejne stadium larwalne, w tzw. -^ramienicę, która osiada wkrótce na dnie i przeobraża się w maleńką r. Wiele gatunków, zwłaszcza z

mórz polarnych oraz wielkich głębi oceanicznych, składa tylko kilkadziesiąt lub kilkaset większych jaj, obfitujących w żółtko, z

'których po pewnym czasie wylęgają się od razu, z pominięciem form larwalnych, młode r. Samice tych gatunków roztaczają daleko

idącą opiekę nad jajami, obejmując je (a później także noworodki) ramionami złożonymi iku dołowi i tworząc w iten sposób ze swego

'ciała rodzaj koszyczka lęgowego. Niektóre gatunki mają specjalne ikieszenie lęgowe bądź też młodociane osobniki rozwijają się na ich

grzbiecie wśród kolców. R. żyją do kilku lat, rozmnażając się corocznie. Należy do mich ponad 2000 gatunków zamieszkujących

wyłącznie dno morskie. Większość z mich zasiedla płytkie morza, zwłaszcza strefy tropikalnej. Szereg gatunków występuje w obrębie

strefy pływów oceanicznych, w związku z czym można je dość łatwo zbierać w czasie odpływu morza. Pewne gatunki wytrzymują dość

znaczne wysiedzenie wody. R. w morzach pełnosło-nych stanowią ważny składnik fauny dennej, tworząc nierzadko zwarte zespoły

denne. Corocznie wydobywa się z mórz co najmniej kilka tysięcy ton r., przeznaczonych głównie do produkcji mączki na paszę. R.

dzieli się na 3 rzędy:

tarczogwiazdy, gwiazdnice i rozgwiazdoksztaitne. [L.2.] .

rozkolcowate (Muricidae) — rodzina mięczaków z rzędu -^jednoprzedsionkowców. Mają muszle grubościenine, kształtu jajowato-

stożkowatego, stosunkowo niewielkie, rzadko przekraczające 10 cm wysokości. U niektórych przedstawicieli r. są one pokryte

licznymi, wiel-

287

rozkonarek

kimi kolcami, które w znacznym stopniu maskują podstawowy kształt muszli. Mogą mieć 'także wybiegający od otworu rynienkowaty

wyrostek — syfon — który nieraz bywa 'dwukrotnie 'dłuższy od reszty muszli. Otwór muszli zamyka dość grube, konchioli-nowe

wieczko. Liczne gatunki r. zamieszkują pelnosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na niegłębo-kim 'dnie. Wszystkie są

drapieżnikami. Żywią się przeważnie osiadłymi zwierzętami oskorupionymi, a więc głównie małżami i pąklami; sporadycznie jadają też

padlinę. Niektóre są groźnymi szkodnikami w hodowlach ostryg, omułków i perlopławów. W jamie płaszczowej r. leży gruczoł, którego

wydzielina służyła starożytnym ludom basenu Morza Śródziemnego ido sporządzania słynnego barwnika purpury. Wełna lub płótno

namoczone w wywarze z rozgniecionych gruczołów i wysuszone na słońcu, przybierały piękną i trwałą barwę zależnie od użytego ga-

tunku ślimaka — czerwoną, fioletową lub ametystową. Purpurą barwiono też kość słoniową i pergamin, a dla eleganckich dam dworu

sporządzano z niej szminki. Do r. należą m.in. rozkolce, szkarłatniki i wiercielce. [T.U.]

rozkolec (Mure-r) — rodzaj mięczaków z rodziny -».rozkol-cowatych. Obejmuje gatunki mające muszle grubościenne, o powierzchni

urzeźbionej w grube żebra i guzy. Krawędź otworu muszli jest zawsze uzbrojona w kilka tmponują-jących kolców. Kiedy r. rosną i

^obudowują 'dalszy ciąg muszli, kolce zostają w tyle na powierzchni muszli, a wokół otworu wyrasta następny sze-

Muszla rozkolca

reg kolców, jeszcze większych. Tak powstaje charakterystyczna forma muszli, zdobna wieloma szeregami coraz to większych kolców,

znaczących kolejne 'położenia otworu. Przedni koniec otworu wybiega w długą rynienkę, zwaną syfonem, 'która może przewyższać

dwukrotnie długość muszli. Kilka 'gatunków r. z Oceanu Indyjskiego ma kolce tak długie i cienkie, że szeregi ich iprzypomtoasją ozdobne

grzebienie do włosów. Liczne gatunki odznaczają się, prócz oryginalnego kształtu, piękną, barwą muszli, 'są więc gromadzone przez

kolekcjonerów i używane nieraz jako ozdoby mieszkań. 2 gatunki r., mianowicie Mu-rex trunculus i Mwex branda-ris, były głównymi

dostarczycielami purpury, przy czym pierwszy z nich dawał barwnik czerwony, drugi zaś — fioletowy. (Tabl. XVII). [T.U.]

rozkonarek (Dendrophyllia ra-mea) — gatunek jamochłona z rzędu -*korali madreporowych. Tworzy rozgałęzione kolonie, osiągające

długość i rozpię-

rozkruszek drobny

2B8

tość "konarów" do l m. Odgałęzienia te mogą mieć kilkucentymetrową grubość. Polipy wielkości 'do 2 <an są jaskra-wożółte. R.

zamieszkują Morze Śródziemne. [Z.S.]

rozkruszek drobny (Tyropha-ons pufrescenttae) — gatunek stawonoga z rodziny rozkrusz-ków. Osiąga 0,3—0,35 mm długości.

Ma ciało kształtu grusz-kowatego, białe lub białoróżo-we. Występuje w produktach spożywczych, w zewnętrznej warstwie

gleby, w stogach zbóż i siana, w ptasich gniazdach i pieczarkarniach. Jest kosmo-politą. (Tabl. XII). [J.P]

rozkruszki (Acaridae) — rodzina stawonogów z podrzędu ->Sarcoptiformes. Należą do nich szkodniki magazynów zbożowych,

składów suszonych owoców i sera. Ponieważ bardzo szybko się rozmnażają (dając co kilkanaście idni nowe pokolenie) oraz są

wytrzymałe na suszę i brak pokarmu, stanowią prawdziwą plagę. Najpospolitszym ich przedstawicielem jest r. mączny (Acarus

SITO, Tyroglyphus farinae) rosnący do długości 0,6 mm. Jego wydzieliny w produktach żywnościowych oraz w pyle magazynów

mogą powodować u ludzi zatrucia oraz różne objawy uczuleniowe, m-in. astmę. (Tabl. XII). [J.P.]

rozkrzelipka, sertularia (Sertu-laria) — rodzaj jamochłonów z rzędu -».stułbiowców. Tworzy mocno rozgałęzione kolonie do 70

cm wysokości. Polipy mają kielichowate osłony i osadzone są po obu stronach łodygi kolonu. Występują wśród nich gonofory.

Różne gatunki r. zamieszkują nuta. morza europejskie (w tym Bałtyk) poniżej strefy pływów. Stanowią składnik tzw. mchu

morskiego, który po zebraniu, wysuszeniu i zabarwieniu służy do dekoracji wnętrz. [Z.S.]

rozkrzewy ->gorgonie.

rozlistek, meduza kanalikowa (Rhizostoma, Pilema) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-meduz kanalikowych. R. są to duże

meduzy, niekiedy osiągające 80 cm średnicy. Zamiast otworu gębowego mają liczne drobne pory na ramionach przy-ustnych,

prowadzące cienkimi kanalikami .do jamy gastralnej. Woda wraz z zawiesiną dostaje się do ich wnętrza podczas ruchów

pływnych, a drobne cząstki pokarmowe wskutek działania rzęsek w kanalikach przedostają się do jamy trawiącej. R. zamieszkują

głównie morza ciepłe, tylko gatunek Rhizostoma pulmo bywa spotykany w chłodniejszych, np. w Morzu Północnym. Klosz

meduz z tego gatunku jest wypukły, żółtawy, z kobaltowo-niebieskim rąbkiem drobnych tarzeżnych płatków. Pokrewny gatunek

Rhizostoma. octopus ma cały klosz o odcieniu kobaltowym. (Tabl. V). [Z.S.]

rozłogi -»stolony.

rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych. Występuje ono w postaci rozrodu płciowego i bezpłciowego (we-

getatywnego). Gąbki nie mają układu rozrodczego ani narządów rozrodczych. Ich komórki rozrodcze (odpowiedniki mikro- i

makrogamet pierwotniaków, drtóre tu i w wyższych typach zwierząt zwykło się nazywać plemnikami i jajami) powstają w

mezoglei z przekształconych archeocytów. Plemniki gąbek w okresie rozrodu przedostają się do wody przez ściankę ciała i

wnikają

289

rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych

do innych osobników, zapład-niając tam komórki jajowe. Zarodek opuszcza po pewnym czasie organizm macierzysty. Żyjąc

początkowo swobodnie jako larwa, a następnie osiadając na podłożu, przekształca się w dojrzałą gąbkę. Niektóre gąbki są

rozdzielnopłciowe, inne — obojnacze. U obojna-ków dojrzewanie }aj i plemników w tym samym ustroju zachodzi

nierównocześnie, co wyklucza samozapłodnienie. Gąbki rozmnażają się także bezpłciowo przez pączkowanie. U jednych gąbek

pączkujące osobniki pozostają w mniej lub bardziej ścisłym związku z organizmem macierzystym, tworząc kolonię, a u

pozostałych odrywają się i wiodą w pobliżu życie samodzielne. U gąbek słodkowodnych zachodzi rozmnażanie bezpłciowe za

pomocą pączków przetrwalniko-wych, zwanych ->-gemulami. Są to zespoły komórek, których warstwa zewnętrzna wytwarza

grubą, zawierającą komory powietrzne otoczkę. Po śmierci 'kolonii w okresie suszy czy zimy gemule zachowują żywotność i

przy sprzyjających warunkach na wiosnę rozwijają się z nich nowe gąbki. U roadzielnopłciowych na ogół parzydełkowców za-

płodnienie zachodzi w wodzie poza organizmem rodzicielskim albo w jamie gastralnej zwierzęcia. Rozród wegetatywny

parzydełkowców występuje w postaci podziału podłużnego lub poprzecznego, pączkowania i -^-frustulacji. Pączek tym różni

się od frustuli, że w skład jego wchodzą większe fragmenty ekto- i entodermy (ewentualnie taikże mezoglei) organizmu

macierzystego, natomiast fru-stula składa się z nielicznych komórek, które modyfikują się w miarę wzrostu nowego osobnika. TT

jamochłonów z gromady krążkopławów podział poprzeczny polipów odbywa się bądź kilkakrotnie w trakcie wzrostu polipa,

bądź dzieli się on jednorazowo na szereg larwalnych meduz, zwanych -zefirami. Ten typ podziału poprzecznego nosi nazwę

strobilacji. U stułbi opławów i krążkopławów występujących w postaci polipów i meduz zachodzi często regularna przemiana

pokoleń (metageneza). Polega ona na tym, że polipy na drodze rozrodu wegetatywnego wytwarzają meduzy, a te rozmnażając się

płciowo, tworzą pokolenie polipów. P łazi ń c e (nie licząc wirków) i obleńce rozmnażają się tylko płciowo, a zapłodnienie jest u

nich wewnętrzne. Większość ich jest jajorodna^tzn.że organizmy potomne uwalniają się z •otoczki jajowej dopiero po pewnym

czasie po wydaleniu jaj z organizmu matki. U gatunków jajożyworodnych rozwój zarodków odbywa się w organizmie

matczynym, w osłonkach jajowych, a młode wykluwają się w momencie wydalania jaj przez samicę. Pierścienice są rozdziel-

nopłciowe (większość wielo-szczetów) lub obupłciowe (ską-poszczety, pijawki i niektóre wieloszezety). Zapłodnienie bywa u

nich wewnętrzne albo zewnętrzne. Skąposzczety i pijawki otaczają składane jaja kokonem. U przeważnie roz-dzielnopłciowych

stawonogów oraz u mięczaków, które są rozdzielnopłciowe lub obojnacze, rozród wegetatywny nie istnieje. Niektóre skorupiaki

rozmnażają się'glównie dzie-worodnie (partenogenetycznie), tzn. bez udziału samców. Co jakiś czas jednak, po serii pokoleń

partenogenetycznych pojawia się u nich .pokolenie

rozskoez

290

dwupłciowe i dochodzi do zapłodnienia. Zjawisko cyklicznego występowania po sobie na przemian pokoleń partenogene-

tycznych i dwupkiowych nosi miano heterogonii. U niektórych stawonogów (np. u zale-szczotków) zapłodnienie odbywa się za

pośrednictwem sper-matolorów, czyli woreczkowa-tych pojemników" z nasieniem, które samiec przykleja do podłoża, a samica

zgarnia i wprowadza -do swych narządów rodnych. S z k a r ł u-pnie są na ogół (z nielicznymi wyjątkami) rozdzielno-płciowe.

Występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne. Ponadto u rozgwiazd, liliowców, strzykw i wężowideł spotyka się często rozród

bezpłciowy przez odtwarzanie całości z utraconych części organizmu. U z reguły obupłciowych osłonie wiele gatunków jest

zdolnych także do rozrodu bezpłciowego przez pączkowanie. Pączki tworzą się u nich na

-»-stolonach. [T-S.]

rozsfcocz ~*emiera'cze& zalewowy.

roztocze (Acari, Acarina) — rząd stawonogów z gromady

->-pajęczaków. Rozmiary ich ciała leżą zwykle w granicach 0,5—2 mm (ale dorosłe samice niektórych gatunków po opiciu się

krwią dochodzą nawet do 3 cm długości, a istnieją również gatunki mające mniej niż 0,1 mm długości). Budowa ciała r. odbiega

nieco od ogólnego schematu budowy pajęczaków. Zewnętrzna segmentacja jest w dużym stopniu zatarta. Siady jej można znaleźć

jedynie w ułożeniu płytek okrywających część ciała, w wyodrębnieniu się poszczególnych tagm i w metamerycznym układzie

członowanych odnóży. Seg-

ineirrtacja ciała jest jednak wyraźna w czasie rozwoju zarodkowego. Podział na tagmy jest rożny u różnych grup. U większości r.

wyodrębnia się przednia część ciała, odpowiadająca segmentom szczękoczułkowemu i nogoglaszczkowemu oraz segmentom, na

których osadzone są nogi I i II pary. Ta część zwie się proterosomą. Segmenty, 'na których osadzone są nogi III i IV pary,

zrastają się z odwłokiem w jednolity region zwany histerosomą. Te 2 zasadnicze regiony wykazują rol-maity podział u różnych

grup r. System nerwowy koncentruje się w proterosomie, tworząc mózg. Narządy zmysłowe to różnego rodzaju szczecinki i

włoski czuciowe, szczeliny zmysłowe oraz (u niektórych gatunków) oczy. Układ pokarmowy r. składa się ze skomplikowanej

jamy przedgębo-wej, gdzie znajdują się szczę-koczułki, z otworu gębowego, gardzieli ssącej i jelita. Jelito odbytowe i odbyt

występują tylko u niektórych grup r. Narządami wydalniczymi są cewki Malpiighiego uchodzące do jelita oraz gruczoły biodrowe

(należące do r. kleszcze zakażają zarazkami niektórych chorób właśnie przez wydzielinę tych gruczołów). Niektóre r.

(przędziorkowate) wyposażone są w gruczoły przędne na wardze górnej. Wiele małych r. oddycha przez powłoki ciała i nie ma

żadnych specjalnych narządów oddechowych, u innych występują tchawki. Tylko u niektórych istnieje krótkie serce z l lub 2

parami otworów opatrzonych zastawkami. B. są rozdzielnopłciowe. Do zapłodnienia dochodzi za pomocą odnóża przekształco-

nego do przenoszenia nasienia, a u Acaroidei — prącia. W rozwoju osobniczym większości r

291

roswój zarodka

występują 4 stadia młodociane (larwa i 3 kolejne stadia

-»<nimf). Długość życia stadium dorosłego waha się od kilku dni do 3 lat. Rząd r. liczy około 20 000 gatunków i dzieli się na

następujące podrzędy: Noto-stigmata, Parasitiformes, Trombidiformes, Sarcoptifor-mes i TetrapodiU (obejmujący rodzinę

szpecielowatych). R. pasożytują na zwierzętach (kleszcze, świerzbowce) l roślinach (przędziorkowate, szpe-cielowate) bądź

żywią się rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Stanowią ważny składnik fauny wodnej (wodo-pójki) i glebowej

(mechowce). Choć znaczenie r. jest olbrzymie, są bardzo jeszcze słabo poznane. [J.P.]

roztoczek domowy (.Glycypha-gus domesticus) — gatunek stawonoga z rodziny Acaridae, z podrzędu -uSarcoptiformes.

Zamieszkuje wilgotne mieszkania. Żywi się przede wszystkim pleśnią. Jest nosicielem larw tasiemca Catenotaenia pusilla. [J.P.]

roztoczek owłosiony (Glycy-

phagus destructor) — gatunek stawonoga z rodziny Acaridae, z podrzędu -i-Sarcoptiformes. Jest groźnym szkodnikiem pro-

duktów żywnościowych oraz zbiorów przyrodniczych. Spotyka się go również w ulach oraz w gniazdach ptaków i gryzoni.

(Tabl. XII). [J.P.]

rozwątrzyca ->-eunice. rozwielitka ->-dafnia.

rozwierucha (Antedon) — rodzaj szkarłupni z podrzędu

-»-liliowców pierzastych. Obejmuje formy o zabarwieniu purpurowym, różowym lub żółtym. Pośrodku górnej (oralnej)

Rocwterucha Antedon melUterra-nea

strony niewielkiej tarczy mieści się gęba, na jej zaś skraju — odbyt. R. prowadzą .osiadły tryb życia tylko w okresie

młodocianym. Okazy dorosłe łażą po dnie lub pływają w jego pobliżu za pomocą 10 długich, ruchliwych ramion (długości do 15

cm każde) bądź też przyczepiają się do różnych przedmiotów 'podmorskich kilkunastoma wysmukłymi wąsami chwytnymi.

Należy tu 7 gatunków zamieszkujących pół-noono-wschodni Atlantyk l przyległe morza pełnosłone, na głębokości 5—500 m.

[L.Ż.]

rozwój zarodka. Trwa on od momentu zapłodnienia jaja do chwili podjęcia przez osobnika swobodnego, samodzielnego życia.

Pierwsza faza rozwojowa, polegająca na podziale zapłodnionej komórki jajowej na szereg komórek potomnych (bla-stomerów),

nazywa się bruzd-kowaniem. Szybkość przebiegu tego procesu i jego specyfika zależą od ilości i rozmieszczenia w jaju plazmy

odżywczej (żółtka, deutoplazmy), ponieważ żółtko utrudnia bruzdko-wanie. U jaj ubogich w plazmę odżywczą występuje

bruzdko-wanie całkowite i równomierne, tan. że w trakcie kolejnych podziałów jajo dzieli się całe na ibiastomery mniej więcej

rozwój zarodka

292

równej wielkości. Bruzdkowa-nie -prowadzi tu do uformowania moruU — zbitego zespołu komórek, przypominającego

kształtem owoc morwy. Następnie komórki moruli roz-stępują się, tworząc pęcherzyk o ściance złożonej z l warstwy komórek,

zwanej blastodermą. Pęcherzyk wypełnia się płynem powstałym z wydzieliny komórek i z wody przenikającej tu ze środowiska

zewnętrznego (jeżeli bruzdkowanie zachodzi w wodzie). Jamka w pęcherzyku zwie się pierwotną jamą ciała (blastocelem), a cała

struktura — blastulą. Jaja ubogie w żółtko występują m.in. u niektórych robaków, u jeżow-ców i bezczaszkowców, a mówiąc

ogólnie — u zwierząt przechodzących przez stadium larwy oraz u form żyworod-nych, czerpiących pokarm w trakcie rozwoju

embrionalnego z organizmu matki. W jajach bogatszych w żółtko, zwanych biegunowożółtkowymi, wyróżnia się biegun

animalny, zawierający jądro, i plazmę twórczą, oraz biegun wegetatywny, w 'którym skupia się plazma odżywcza. Bruzdkowanie

bywa wówczas (w zależności od ilości deutoplazmy) całkowite, prawie równomierne, lub całkowite, nierównomierne, tzn. że na

biegunie wegetatywnym tworzą się komórki bogatsze w żółtko i większe od komórek bieguna animalnego, albo cząstkowe, zwane

tarczowym. To ostatnie zachodzi w jajach bardzo bogatych w deutoplazmę. Nie bierze ona udziału w podziale komórid, a podział

ogranicza się do bieguna animalnego, gdzie jądro wraz z plazmą tworzy niewielką tarczkę zarodkową. Drugą formą bruzdkowa-ma

cząstkowego jest tzw. bruzdkowanie powierzchniowe, występujące np. u owadów.

Zachodzi ono w jajach śródżół-tkowych. Wnętrze tego typu jaj wypełnia plazma odżywcza z pogrążonym w niej jądrem,

otoczonym znikomą ilością plazmy twórczej (ooplazmy), której reszta gromadzi się na obwodzie komórki. W jajach

śródżółtkowych jądro dzieli się na wiele jąder potomnych, rozmieszczających się początkowo równomiernie w deutoplazmie, a

następnie podążających na jej powierzchnię, gdzie otaczają się częściami plazmy twórczej. W ten sposób tworzy się na obwodzie

jednowarstwowa blastodermą blastuli zawierającej wewnątrz żółtko. Z, blastuli w wyniku dalszego procesu rozwojowego,

zwanego gastrulacją, powstaje tzw. ga-strula. U wielu gąbek, jeżow-ców i u lancetnika gastrula tworzy się przez wpuklenie do

środka wegetatywnej części ściany blastuli. W miejscu wpuklenia powstaje tzw. prą" gęba. Zewnętrzną warstwę komórek

stadium gastruli nazwano zewnętrznym listkiem zarodkowym (ektodermą), a wewnętrzną — wewnętrznym listkiem

zarodkowym (entoder-mą). Przebieg gastrulacji zależy od zawartości deutoplazmy w jaju. U wielu form zwierzęcych proces

tworzenia się gastruli jest odmienny od tego, który opisano powyżej, a mianowicie entoderma powstaje dzięki obrastaniu

komórek bieguna wegetatywnego (makromerów) przez komórki bieguna animalnego (mikromerów) albo na drodze

wwędrowywania niektórych komórek blastoder-my do blastocelu bądź dzięki rozszczepieniu się komórek blastuli, polegającym

na jednoczesnym podziale wszystkich komórek blastodermy rozdzielających się tym sposobem na 2 warstwy — ekto- i ento-

293

róg Trytona

dermę. U gąbek i jamochłonów również w stadium dorosłym ciało zbudowane jest tylko z 2 listków zarodkowych — ekto- i

entodermy. Choć u tych pierwszych i u wielu przedstawicieli tych ostatnich występuje ponadto warstwa pośrednia, me-

zenchymatyczna, zwana tu me-zogleą, to jednak nie ma ona zwartej postaci listka zarodkowego, gdyż składa się z nie u-

postaciowanej substancji, do której wtórnie wniknęły komórki z innych warstw. Natomiast u pozostałych grup tkankowców,

począwszy od płaziń-ców, w trakcie rozwoju tworzy się jeszcze trzeci, środkowy listek zarodkowy, zwany mezo-dermą.

Powstaje on rozmaicie — np. u pierścienic, skorupiaków i mięczaków z blastoder-malnego brzegu pragęby, skąd komórki

wwędrowują do pierwotnej jamy ciała, gdzie dzieląc się wielokrotnie tworzą litą tkankę. U szkarłupni i bezcza-. szkowców

mezoderma formuje się z kieszonkowatych wypustek entodermy stanowiącej ściankę jelita pierwotnego. Pierwotna jama ciała z

czasem bądź zanika, bądź utrzymuje się częściowo, op. jako światło naczyń krwionośnych, albo pozostaje dobrze rozwinięta, jak

np. u nicieni. Począwszy od pierścienic w trakcie r.z. tworzy się prócz pierwotnej także wtórna jama ciała (celoma), która

pojawia się w obrębie mezodermy. U postaci rozwiniętych zajmuje ona zwykle przestrzeń między trzewiami a ścianką ciała, u

niektórych jednak grup jest reprezentowana przez jamę gonad lub jamę osierdziową, jak np. u mięczaków. U płazińców, ob-

leńców, pierścienic, stawonogów i (mięczaków pragęba stanowi przyszły otwór gębowy, stąd zwą się one pragębowcami

(pierwoustymi). U wtórnogę-bowców (wtórnoustych), do których należą szkarłupnie i strunowce, pragęba z czasem zamyka się

bądź przekształca w odbyt, a otwór gębowy powstaje na przeciwległym końcu zarodka. Ostatnim etapem r.z. jest tworzenie się

rozmaitych tkanek i narządów z 3 listków zarodkowych. Z ektoder-my wykształca się pokrycie ciała, nabłonek wyścielający

światło przedniego i tylnego odcinka przewodu pokarmowego oraz układ nerwowy z komórkami zmysłowymi. Z entodermy

tworzy się nabłonek wyścielający środkową część przewodu pokarmowego, nabłonek pełniący w gruczołach trawiennych funkcje

wydziel-nicze i inne nabłonki wewnętrzne. Z mezodermy wywodzi się tkanka łączna formująca m.in. szkielet wewnętrzny,

tkanka mięśniowa, krew. [T.S.]

róg Trytona, tryton (Charonia) — rodzaj mięczaków z rodziny Cymatiidae, z rzędu ->jedno-przedsionkowców. Muszle tych

olbrzymich ślimaków, skręcone spiralnie w kształt wysmukłego stożka, osiągają wysokość 25—50 cm. R.T. zamieszkują

pełnosłone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją na niezbyt głębokim dnie

kamienistym i skalistym, rzadziej piaszczystym. Są groźnymi drapieżnikami:

napadają i połykają w całości rozgwiazdy, strzykwy i małże. Ich 'nazwa pochodzi stąd, że ongiś greckiego bożka Trytona

przedstawiano często grającego na muszli ślimaka z tego rodzaju. Gdy odpiłuje się wierzchołek muszli i zadmie w nią, powstaje

donośny, huczący dźwięk. B.T. były używane pospolicie .przez starożytnych

rówien

284

róznonogi

Greków, przez legiony rzym-tfeie, a nawet i dzisiaj rybacy na Morzu Śródziemnym używają ich nie&iedy jako rogów mgłowych.

Największy gatunek r.T. Charania tritonis z Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku jest także używany przez krajowców jako instrument

muzyczny, ale wykonują oni otwór z boku muszli, w jednej trzeciej jej długości od wierzchbłka. (Tabl. XVII). [T.U.l

rówień (Brissus} — rodzaj szkarłupni z rzędu -Mserdusz-kowców. Obejmuje formy mające dużą, spłaszczoną od spodu, owalnie

wydłużoną skorupę długości do 20 -cm. Zabarwienie skorupy i kolców jest popielate. W przedniej części skorupy widnieje

charakterystyczny rysunek, utworzony z wfcięsłych pasm płytek ambu-lakralnych, z których przednia para rozszerza się

równomiernie ku przodowi, a 4 pozostałe są płatkowało rozszerzone. Ciało okrywają krótkie, przypominające futerko kolce,

skierowane do tyłu. R. reprezentuje szereg gatunków rozsiedlonych na dnie piaszczystym i mulistym w ciepłych morzach

Atlantyku, Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego. [L.Ż.]

równonogt (Isopoda) — rząd stawonogów z podgromady -»-pancerzowców. Długość ich ciała waha się najczęściej w granicach

0,5—3 cm, ale niektóre gatunki rosną nawet do 25 cm długości. R. mają ciało na ogół mniej lub bardziej grzbietowo-torzusznie

spłaszczone, niekiedy bardzo szerokie, rzadko wysmukłe i walcowate. Jest ono zróżnicowane na głowę, tułów i odwłok. Z głową

zrasta się I segment tułowia. Niekiedy (np. u krabian-ka) silnie rozwinięte żuwaczki

tworzą parę potężnych kleszczy. Cz-ułki są na ogół krótkie, przy czym I para bywa często ledwo widocana, a długość II pary

rzadko przekracza połowę długości dała. W obrębie tułowia wyróżnić można 6 do 7 segmentów zaopatrzonych w parzyste,

jednogałęzicte odnóża, czasami osiągające znaczne długości (np. u szczudlika). Odwłok składa się z 6 segmentów, zlewających się

niekiedy ze sobą. Z każdego segmentu wyrasta para odnóży odwłokowych. Ostatnia para, będąca ważną cechą rozpoznawczą

przy oznaczaniu gatunków, nosi nazwę odnóży ogonowych. Ostatni segment odwłoka różni ślęz reguły d«ść znacznie budową od

pozostałych i zwany jest płytką ogonową; u szeregu gatunków wodnych osiąga ona spore rozmiary, okrywając od strony

grzbietowej listkowate skrzela. Charakterystycznym odruchem obronnym wielu gatunków r. jest zwijanie całego ciała w dość

regularną kulkę. Liczne gatunki potrafią przystosować zabarwienie swego ciała do otoczenia, zmieniając kolor i deseń w dość

szerokich granicach. B. są w większości rozdzielnopłciowe i jajorodne. Żywią się głównie pokarmem roślinnym lub

rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Szereg morskich gatunków wiedzie życie drapieżne (np. podwój) lub pasożytnicze,

żywiąc się krwią ryb (ega, nę-fcawka, rybosz). Znane są też wśród r. drewno jady (np. na-wierć, stutoik) drążące kanaliki w

palach i drewnianych budowlach wodnych, wskutek czego wyrządzają nierzadko poważne szkody gospodarcze. R.

przystosowały się do najrozmaitszych środowisk. Większość spośród 4000 znanych gatunków zamieszkuje środowisko morskie.

Znane są też gatunki słodkowodne oraz lądowe. Na brzegach morskich w strefie oprysku żyje bardzo ruchliwa łigia, chowająca się

w razie niebezpieczeństwa pod wodę. Lądowe i lądowo-wodne r. zasiedlają najchętniej wilgotne biotopy, kryjąc się pod kamie-

niami, opadłymi liśćmi lub korą drzew. Niektóre jednak gatunki (jak np. prosioaek szorstki) nie stronią od bardziej suchych

miejsc, wygrzewając się niekiedy nawet w promieniach słonecznych na karnie- -niach i skałach. [L.Ż.]

równorzęae (Holotricha)—pod-gromada pierwotniaków z gromady -»orzęsków. Mają równomierne orzęsienie ciała. Rzęski

ułożone są w podłużne południkowe szeregi, biegnące od przedniego końca ciała ku tyłowi, zwane kinełami. Ciałka podstawowe

należące do tej samej kinety łączą się między sobą delikatnymi włókienkami, widocznymi dokładnie jedynie w mikroskopie

elektronowym. Dzięki nim ktaeta jest strukturą sztywną i wzmacnia ciało komórki. Cy tostom znajduje się bądź bezpośrednio na

powierzchni ciała (np. u prorodona i chilodonelii), bądź na dnie jamki (kieszonki) gębowej, która stanowi wpuklenie błony

komórkowej (np. u pantofelka i tetrahymeny). Cytostom otoczony jest rzędami rzęsek napędzających pokarm, tworzącymi

często 4 błonki dogębowe ze zlepionych rzęsek. Czasem wzmocniony bywa włókienkami. R. obejmują formy wolno żyjące lub

pasożytnicze. Występują w wodach słodkich i słonych. [AJ.K.]

róża wiatrów (Solarium, Ar-chitectonica, Philippia) — grupa pokrewnych i bardzo podobnych

do glebie rodzajów mięczaków z rodziny Archtte-ctonicidae, z rzędu ->-jedno-przedsionkowców. Ich muszle o średnicy do 7 cm

mają kształt regularnego stożka, bardzo niskiego i szerokiego, przypominającego tarczę lub chińaki słomiany kapelusz. Są złożone

z dużej liczby wąskich, ciasno nawiniętych skrętów i pokryte delikatnym ornamentem regularnie rozmieszczonych plamek i

pasków, stąd też nasuwają na myśl ozdobną tarczę zegara lub kompasu. Należy tu około 40 gatunków zamieszkujących morza

tropikalne. R.w. żyją na płytkim dnie piaszczystym. Są poszukiwane przez kolekcjonerów. (TabL XVII). IT.U.]

róznonogi (Heteropoda) — grupa mięczaków z rzędu -»-jedno-przedsionkowców obejmująca rodziny Atlantidae, Carinari-idae i

Pterotracheidae), przystosowana do pelagioznego, planktonicznego trybu życia i do drapieżnictwa. W rodzinie Atlantidae

typowy rodzaj Atlanta ma muszlę średnicy około 3 cm, tak dużą, ze całe zwierzę może się w niej schować, ale tak lekką, że nie

przeszkadza mu ona swobodnie unosić się w wodzie. Noga dzieli się na 2 części. Na tylnej znajduje się wieczko, a przednia jest

przekształcona w płetwy i opatrzona przyssawką do przytrzymywania zdobyczy. Atlanty nie są dobrymi pływakami i mogą

napastować tylko organizmy dość powolne, jak np. meduzy. W rodzinie Cari-nariidae typowy rodzaj chy-b o t k a (Cannaria)

osiąga długość ciała 50 cm, ma muszlę o wysokości zaledwie 5 cm, kształtu czapeczki frygijskiej, cienką i przejrzystą jak blon-ka.

Worek trzewiowy jest też odpowiednio oiewieBd. Tylna

różnorzęski

296

Chybotka

część nogi, pozbawiona wieczka, służy za główny narząd napędowy, podobnie jak ogon ryby. Na przedniej części nogi

zachowuje się jeszcze przyssawka. Oczy są rozwinięte znacznie lepiej niż u atlanty — zjawisko normalne u aktywnego

drapieżcy. Większa też jest gardziel, zbrojna w potężniejszą tarkę. Chybotka ma zwyczaj pływać w odwróconej pozycji,

.grzbietem ku dołowi. Najwyższy szczebel doskonałości w przystosowaniu do pela-gicznego i •drapieżnego trybu życia osiąga

rodzina Pterotra-cheidae z typowym rodzajem ściężnicy (Pterotra-chea). Muszla u reprezentujących ją gatunków zanika cał-

kowicie, a jeszcze lepiej rozwinięte oczy i zwoje mózgowe umożliwiają sprawny pościg. Gardziel znajduje się na końcu

ruchliwego, długiego ryjka, tarka zaś składa się z niewielkiej liczby długich i ostrych zębów. Sciężnica potrafi chwytać nawet

ryby, z których mniejsze połyka w całości. R. są rozpowszechnione we wszystkich morzach gorących i ciepłych. [T.U.]

różn&rzęsld {Heterotricha) — rząd pierwotniaków z podgro-mady -^-Spirotricha. Mają gęste, równomierne orzęsienie,

złożone z południkowych rzędów rzęsek (kinet), oraz spiralę złożoną z szeregu rzęskowych błonek dogębowych, które pro-

wadzą do "otworu gębowego" komórki. Do r. należy m.in. spirostomum i trębacz. [A.J.K.]

rureczniki (Tubź.ficidae) — rodzina pierścienic z gromady -9-skąposzczetów. Są kształtu wydłużonego, wysmukłego, a u

niektórych gatunków przód ciała bywa nieco rozszerzony. Osiągają od 2 do ponad 200 mm długości, przy czym przeważają

formy drobne, długości kilku do kilkunastu milimetrów. Mają zabarwienie od żółtoczer-wonego, przez czerwone, brunatne, szare,

do czarnego. U niektórych z nich przednia część ciała jest nieco inaczej zabarwiona niż reszta, u innych — siodełko bywa jaśniej-

sze od reszty ciała. Szczecinki rozmieszczone są na poszczególnych pierścieniach w 4 pęczkach — 2 grzbietowych i 2

brzusznych, co uważa się za cechę pierwotną. Osocze krwi ma barwę jasnożółtą, czerwoną lub zielonkawą. R. rozmnażają się

wyłącznie płciowo, przy czym u wielu gatunków występuje wysuwalne prącie. Siodełko w formie pierścienia opasuje ciało lub

jest przerwane po stronie brzusznej. Do r. należą wyłącznie formy wodne, głównie będące składnikiem fauny dennej wód

śródlądowych, ujść rzek i mórz. Rozmieszczenie geograficzne r. jest b. szerokie. Szczególnie duży zasięg występowania mają eu-

rytopowe gatunki przybrzeżne. R. występują w całej strefie umiarkowanej półkuli północnej, mniej licznie w strefie

zwrotnikowej i na półkuli południowej. Żywią się resztkami organicznymi, mikroorganizmami i wykorzystują także

207

rurkeplawy

wolne aminokwasy występujące w mule. Ze względu na często liczne występowanie r., jakość ich pokarmu i przystosowanie się

niektórych gatunków do życia w wodach ściekowych należą one do najważniejszych gospodarczo wodnych skąposzczetów. Ich

pozytywne znaczenie polega na znacznym udziale w oczyszczaniu wód ściekowych oraz na tym, że stanowią pokarm ryb i

innych zwierząt wodnych. Pewne gatunki są jednak żywicielami pośrednimi tasiemców z rodziny Caryophyllaeidcie, pasożytów

ryb, i przyczyniają się w ten sposób do powstawania szkód w hodowlach jeziorowych i stawowych. Gatunki z rodzaju Tuł)ifex

żyją w koloniach złożonych nieraz z bardzo dużej liczby osobników, w wodach śródlądowych zamulonych, szczególnie licznie w

ściekach. Tkwią zwykle przednią częścią ciała w dnie zbiornika, natomiast część tylna, wystająca nad powierzchnię dna,

wykonuje faliste ruchy, ułatwiające przepływ wody i oddychanie. Niektóre gatunki przebywają w rurkowatych kanalikach.

Gatunek Tubi}ex tubifex, dochodzący do 8,5 mm długości, barwy czerwonej, hodowany jest .jako pokarm ryb akwariowych.

Dotąd opisano około 150 gatunków r., z których w Polsce występuje 20. [M.G.]

Kolonia fureczników z rodzaju Tubifex

rurkopławy (Siphonophora) — rząd jamochłonów z gromady

—Mstułbiopławów. Przedstawiciele ich żyją wyłącznie w koloniach zwanych kormusami, unoszących się swobodnie w toni,

przeważnie u powierzchni morza. Wykazują daleko posunięty polimorfizm i specjalizację funkcji. Zapłodnione jajo rozwija się w

larwę typu

—»-planuli, która wyrasta w polipa — założyciela kolonu. Przybiera on rurkowatą postać pnia kolonii i zwraca się otworem

gębowym ku dołowi. Od-pączkowują od niego polipy, które specjalizują się w pełnieniu różnorodnych funkcji i uwstecaniają

nieomal do narządów. W ten sposób całość kolonii uzyskuje wyższy poziom integracyjny, jakby nową osobowość wyższego

rzędu. Poszczególne osobniki (zoidy) połączone są ze sobą swymi jamami gastralnymi, a jama pnia spełnia rolę wspólnego spich-

rza. 2 typy osobników kolonii nie będące polipami, tylko meduzami — to dzwony pływne i osobniki słciowe. Pień kolonii u

niektórych gatunków bywa dyskowaty i krótki (np. u we-lelli i porpity). W skład typowej kolonii wchodzą osobniki

następujących typów: l. pień (założyciel) kolonii Ha swym górnym (przeciwustnym) końcu wytwarzający, mocny pęcherz

— pneumatofor — wypełniony gazem i utrzymujący całość przy powierzchni wody; 2. dzwony pływne — nektofory, ożyli

uwstecznione meduzy, których skurcze powodują kierunkowy ruch kolonii; 3. rurowate bądź workowate polipy odżywcze

karmiące kolonię (syfony, trofozoidy, gastrozoidy), o wystającym na stożku, silnie rozciągliwym otworze gębowym; 4. polipy

obronne, wyrastające u nasady poprzednich

rurkowiec

208

w formie długich, wielokrotnie rozgałęzionych- nici kurczliwych z licznymi parzydełkami;

5. twarde, łuskowate polipy ochraniające, które osłaniają kolonię przed uszkodzeniami;

6. bezuste nidowate polipy — palpony — pełniące rolę czuł-kow; 7. osobniki płciowe — gonozoidy — pączkujące na częściach

pnia, zwanych bla-stostylami lub gonoforami. Poszczególne okazy kolonii skupione bywają niekiedy w tzw. ->-kormidia. U

większości r. osobniki żeńskie i męskie rozwijają się w osobnych koloniach. B. w liczbie ok. 150 gatunków zasiedlają wyłącznie

pełnosłone morza, w ciepłych rejonach zamieszkują raczej warstwy głębsze i chłodniejsze,

Schemat budowy kolonii rurkopia-wów

l — pęcherz z gazem; 2 — dzwony plywne; 3 — pień kolonii: 4 — osłona; 5 — nić chwytna; 8 — polip odżywczy; 7 — gonofor z wi-

doczną w środku pączkując; meduzą

a w umiarkowanych — przypowierzchniowe. Do r. o największym zasięgu geograficznym należy bąbelnica. [ZJS.]

rarfcowiec, tubularia (Tubula-ria) — rodzaj jamochłonów z rzędu -»stułbiowców. Tworzy często kilkunastocentymetrowej

wysokości kolonie, których polipy mają, po 2 wieńce czuł-kow i tkwią nasadową częścią w długiej rurce ochronnej, utworzonej z

-»peride'rmy nie wzmocnionej węglanem wapniowym. Jeden z najpospolitszych gatunków Titbularia in-diyisa występuje w

morzach europejskich, ale me wkracza do Bałtyku; jej kolonie dochodzą do 20 cm długości. Częstsza od niej TubuZaria larynx

tworzy żółtoczerwonawe skupienia na dnie morskim u brzegów Europy. Górne, główkowało rozszerzone części jej polipów, nie

osłonięte peridermą, gdy zostaną oderwane (np. wskutek żerowania różnych skorupiaków), odrastają nadzwyczaj łatwo. R.

tworzą oddzielne kolonie osobników żeńskich i męskich (diocja). Polipy r. wykazują nietypowe dla stułbiopła-wów wzdłużne

rynienki wewnątrz jamy gastralnej. [Z.S.1

rurowka ->-serpula.

irybosz (Nerocila) — rodzaj stawonogów z rzędu. -*.równono-gów. Obejmuje gatunki dochodzące do 4 cm długości, o ciele

szerokim i spłaszczonym. Po bokach zaokrąglonej głowy widnieją drobne oczka. Czułki są bardzo krótkie. Odnóża tułowiowe

wieńczą haczyki cze-pne, służące do trwałego przytwierdzania się do ciała ryb. B. pasożytują najczęściej w jamie gębowej, na

skrzelach lub u nasady płetwy ogonowej. Ciało niektórych gatunków, seczegól-

209

rzęsistek

Bytooaz NeroclUa btołttata

nie tych, które żyją w zakamarkach jamy gębowej lub skrzelowej, bywa mniej lub bardziej asymetryczne. R. są hermafrodytami i

funkcjonują najpierw jako samce, a następnie przekształcają się w samice. Należy tu. szereg gatunków rozprzestrzenionych w

morzach tropikalnych i subtropikalnych. [L.2.]

ryjokrętM, szczotkoryjce (Ki-norhyncha, Echinodera) — gromada organizmów morskich z typu -»-obleńców, licząca około 100

gatunków. Ciało, ich długości do l mm. podzielone jest na odcinki (12—14), w odróżnieniu od segmentów zwane zenitami.

Odmiennie niż u -^pierścienic segmentacja zaznaczona jest tutaj w zasadzie tylko w kutikuli. Ciało .dzieli się zwykle na głowę,

która może być wciągana w głąb pierwszych zenitów, szyję i tułów. Szyja jest mniej więcej tej samej szerokości co tułów. Całe

ciało pokrywa dość gruba ku-tikula. Pod nią występuje epi-derma, mająca mniej lub bardziej syncytialny charakter. Układ

pokarmowy T. jest w zasadzie podobny do układu pokarmowego oicieini i ibrzucho-

rzęsków. Otwór odbytowy znajduje się w ostatnim zoni-cie. Układ nerwowy składa się z pierścienia okołoprzełykowe-go i

podłużnego brzusznego pinia nerwowego ze zwojami w zenitach. Narządami zmysłów są szczecinki .czuciowe oraz prostej

budowy oczy. Protone-frydialny układ wydalniczy ma postać 2 kom&rek płomykowych po obu stronach jelita. Komórki

płomykowe zaopatrzone są w l lub 2 wici. R. są rozdzielnopłciowe, ale bez wyraźnego dymorfizmu. Ich rozwój embrionalny nie

był badany. Wylęgające się larwy osiągają stopień organizacji dorosłego osobnika na drodze wielu linień. Pochodzenie r. nie jest

całkowicie wyjaśnione. R. żyją w strefie' przybrzeżnej mórz, odżywiając się pokarmem amajdowanym m.in. w mule. Prowadzą

głównie denny tryb życia. Rzadziej spotyka się je na wodorostach. [M.S.]

rzemieniec -^ligula.

rzęsistek (Trichomonas) —rodzaj pierwotniaków z rzędu

-»rzęsistków. Obejmuje gatunki pasożytnicze kształtu groszkowatego, długości około 5—

—30 (Jim, zaopatrzone w 4 wid. W przedniej części ciała pałeczka osiowa, dałka podstawowe wici i inne struktury włókniste

tworzą wspólną granulę w miejscu ich połączenia, tzw. cenłroblefaroplast. Rz. rozmnażają się jedynie przez podział, Są

pasożytami przewodu pokarmowego, dróg rodnych l moczowych kręgowców. U człowieka występuje nieszkodliwy rz.

jelitowy (Trichomonas hominis) oraz rz. pochwowy (Trichomonas vaginalis). U bydła rozpowszechniony jest rz. bydlęcy

(Trichomonas foetus). Gatunki te są bardzo podobne

300

Rzęsistek

l — wić sterowa; 2 — błona falująca; 3 — jądro; 4 — wici przednie; 5 — pałeczka osiowa

morfologicznie, a różnią się jedynie cechami fizjologicznymi. Kz. pochwowy i rz. bydlęcy przenoszą się w trakcie bezpo-

średniego kontaktu płciowego. Nie mają jakichkolwiek form przetrwalnikowych czy inwazyjnych. Nie wiadomo natomiast, jak

następuje zarażenie się człowieka nieszkodliwym rz. jelitowym. Rz. dróg rodnych człowieka i bydła powodują zespół objawów

chorobowych, zwanych rzęsistkowicą. U kobiet masowe występowanie rz. sprowadza przewlekłe stany zapalne i ropiejące

nadżerki szyjki macicy. U mężczyzn rz. rzadziej wywołują stany zapalne, co sprzyja nosicielstwu. Bzęsistkowica u bydła jest

chorobą groźną, ponieważ powoduje poronienia. [A.J.K.]

rzęsistki (Trichomonadida) — rząd pierwotniaków z podgro-mady -»-wiciowców zwierzęcych. Mają na przednim końcu ciała

4—8 wici, przy czym jedna z nich skierowana jest do tyłu ciała. Ta ostatnia u większości gatunków rz. przyrasta do błony

powierzchni komórki za pośrednictwem tzw. błonki falującej. Ciało rz. wzmacniał usztywnia pałeczka osiowa (aksostyl),

zbudowana z drobniutkich włókienek białkowych, widocznych jedynie w mikroskopie elektronowym. Rz. ca pasożytami

bezkręgowców l kręgowców. [A.J.K.]

sabella (Sabella) — rodzaj pierścienicy z podgromady -»-wie-loszczetów osiadłych. Jego przedstawiciele mają ciało wy-

dłużone, o brunatnawym zabarwieniu, długości kilkudziesięciu do kilkuset milimetrów. Odcinek głowowy zaopatrzony jest w pęk

długich, pierzastych włosków, służących do zagarniania pokarmu. Na stronie grzbietowej występują szczecinki włosowate, a na

stronie brzusznej — hakowate i łopat-

kdwate. Po stronie brzusznej i grzbietowej ciała znaj dują się skrzela. S. to zwierzęta morskie, żyjące na dnie, gdzie budują kanały

ochronne, z których wystawiają jedynie pierzaste przydatki. Spotyka się je zarówno w strefie przybrzeżnej, jak i w głębszych

partiach mórz, m.łn. Morza Bałtyckiego, a także Morza Północnego. [M.G.]

sakulina -^worecznica.

301

Schizopeltidia

Sarcocystis — rodzaj pierwotniaków należący prawdopodobnie do podtypu ^.sporowców właściwych. Obejmuje gatunki

pasożytnicze, tworzące we wnętrzu mięśni zwierząt kręgowych (np. u owiec i świń) duże cysty — obłonione plaz-modia — o

wielkości do l cm. Plazmodia te .dzielą się na liczne komórki macierzyste spór (sporoblasty), które z kolei przekształcają się w

spory. Spory S. mają kształt banana i długość 15—40 (im. W jednej dojrzałej cyście znajduje się ogromna ich liczba, przy czym

każda spora zawiera tylko l sporozoit. Stanowisko systematyczne S. jest niejasne, gdyż inne stadia cyklu życiowego są nie znane.

Badania w mikroskopie elektronowym wykazały jednak podobieństwo struktury sporozoitów ->-za-rodźców i S. Dlatego

wydaje się prawdopodobne, że te ostatnie są spokrewnione ze spo-rowcami właściwymi. Patogen-ność S. jest zwykle niewielka.

Jedynie przy masowej infekcji powodują one niekiedy porażenie tylnych kończyn u świń. [A.J.K.]

mady: wiciowce, zarodziowe i opaliny. [A.J.K.]

Sarcoptiformes — podrząd stawonogów z rzędu -».roztoczy obejmujący wiele gatunków pasożytniczych. Między innymi

należy tu świerzbowiec oraz gatunki z rodziny Psoroptidae wywołujące parchy. Do S. zaliczane są również czasami me-chowce,

co jednak jest sprawą dyskusyjną. [J.P.]

sarsja (Sarsia) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^stułbiow-ców. Polipy niektórych jej gatunków zaliczano dawniej do odrębnego

rodzaju — Syncory-ne. Polipy są maczugowate, z cz.ułkami w kształcie buławek. Wytwarzają meduzy mające bardzo wypukły

klosz o średnicy do l cm, z 4 narządami światłoczułymi (-»-ropalia). Niekiedy nie odrywają się one od polipa i wówczas określa

się je jako --»-meduzoidy. U meduz z gatunku Sarsia gemmifera zachodzi nie tylko rozmnażanie płciowe, ale ze stożka gębowego

odpączkowują meduzy. S. występują w'Atlantyku, Morzu Północnym i Bałtyckim. [Z.S.1

Sarcomastigophora — podtyp z typu -^.pierwotniaków. Poruszają się za pomocą wici, ni-bynóżek bądź obu tych rodzajów

organelli ruchu. U form wielojądrowych z wyjątkiem niektórych gatunków otwornic brak zróżnicowania jąder. Jeżeli zachodzą

procesy płciowe, to wówczas faza haploidalna przeważa w cyklu życiowym nad diploidalną. U wielu grup S. procesy płciowe

jednak nie występują. S. są grupą bardzo zróżnicowaną pod względem metabolicznym. Należą do nich zarówno formy typowo

roślinne, jak i typowo zwierzęce. W obrębie S. -wyróżnia się 3 gro-

schistosoma -»-przywra żylna.

schizogonia — typ wegetatywnego rozmnażania się pierwotniaków. Występują m.in. u

-*sporowców właściwych i

-potwornie. Polega na rozpadzie wielojądrowego -»-plazmo-dium na liczne jedno jądrowe schizozoity. Każdy ze- schizo-zoitów

może wytworzyć nowe plazmodium przez przyrost cy-toplazmy i przez liczne podziały jądrowe. [A.J.K.]

Schizopeltidia — podrząd stawonogów z rzędu- -*Uropygi. Bosną do 7 mm długości. Wyróżniają się głowotułowiem po-

•

schodówka

302

dzielonym na 2 części, z 'których pierwsza, 'większa, pokrytą jest jednolitym pancerzem, druga ma natomiast 2 drobne płytki

grzbietowe. Segmentowany "ogon" jest bardzo krótki, często zakończony buław-kowato rozdętym segmentem. Nogoglaszczki

podobnie jak I para nóg są silnie wydłużone! pełnią funkcje dotykowe. S. żyją pod kamianiami lub w ściółce w strefie tropikalnej i

subtropikalnej (w Indonezji, Afryce, Ameryce Południowej i południowej części Ameryki Północnej). Do Europy bywają

przywożone przypadkowo i obecnie występują w niektórych szklarniach w Anglii. Znane są 52 gatunki S. [J.P.]

•chodowkft -^skalaria.

• Semaeostomeae — rząd jamochłonów z gromady -»krążko-pławów. Meduzy ich mają na ogół dość płaski klosz i długie

ramiona przyustne. Na brzegu klosza występuje 8 -wopaliów. S. przechodzą przemianę pokoleń. Zasiedlają wszystkie morza. Tu

należą najpowszech-niej znane i najokazalsze (do 2 m średnicy) rodzaje, jak np. chełbia i bełtwa. [Z.S.]

sercówka (Cardźuwi) — rodzaj mięczaków z rodziny serców-kowatych (Cardiidae), z rzędu

->-blaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy 2—10 cm, kulistawą, pokrytą żeberkami o

przebiegu promienistym, niekiedy opatrzonymi łuskami lub kolcami. Nader charakterystyczną cechą s. jest długa, wysmukła,

kolankowato zgięta noga. Zaczepiając nogą o podłoże, a następnie prostując ją gwałtownie, s. mogą wykonywać skoki na

odległość kilkudziesięciu centymetrów. Dosyć

Muszla •ercówid

długie syfony są opatrzone przy otworach czułkami, a u niektórych gatunków — także i oczkami. S. zamieszkują wszystkie

morza. Żyją na dnie piaszczystym lub mulistym, często zagrzebane na kilka centymetrów w podłożu, od strefy pływów do

głębokości 100 m. Prawie wszystkie gatunki są jadalne, a niektóre wysoko cenione. Ich roczne spożycie w krajach południowej i

zachodniej Europy szacuje się na około 20 000 ton. Muszle s. wyrzucane przez fale w wielkich ilościach są używane jako

podłoże dla osiedlania młodych ostryg. Jeden z gatunków, mianowicie s. jadalna (Cardium edule) odznacza się znaczną

odpornością na obniżone zasolenie wody, w związku z czym zasiedliła również Bałtyk. W tych warunkach nie dorasta jednak

typowych dla swego gatunku rozmiarów, rzadko osiągając średnicę 3 cm. Na naszych plażach muszle s. spotyka się pospolicie.

S. są łatwe do rozpoznania jako jedyny gatunek o promieniście żeberkowanej muszli. [T.U.]

serduszkowce (.Spatangoidea') — rząd szkarłupni z podgromady -»jeżowców nieregularnych. Są pozbawione aparatu żującego.

Ich skorupa ma kształt owalny lub zbliżony do stylizowanego serca, o spłaszczonej dolnej stronie. Na wypukłej

301

serpul*

grzbietowej stronie skorupy widnieje charakterystyczny rysunek, utworzony z płatkowate rozszerzonych rzędów płytek

ambulakralnych. Ciało gęsto pokrywają delikatne kolce, skierowane ku tyłowi, sprawiające wrażenie miękkiego futerka. Gęba

umieszczona jest ekscentrycznie w pobliżu przedniej krawędzi ciała. Wiele gatunków ryje w miękkim dnie morskim. S. są

reprezentowane we wszystkich pełnosłonych morzach, najliczniej w morzach strefy tropikalnej. [L.Ż.]

serduszkowiec (Spatangus) — rodzaj szkarłupni z rzędu ~>.serduszkowców. Obejmuje formy o dość dużej skorupie w

kształcie półkuli ż głębokim wycięciem z przodu, w którego pobliżu mieści się bezzębna gęba. Zabarwienie ciała oraz miękkich,

futerkowatych kolców jest ciemnopurpurowe. Na grzbiecie skorupy widnieją

Serduszkowtec Spatangus purpu" reus

z części okazu usunięto kolce dla uwidocznienia płytek ambulakralnych

płatkowało rozszerzone rzędy płytek ambulakralnych, tworzące wyraźny pięciopłątkowy rysunek kwiatu, przesunięty nieco ku

przodowi. S. ryją chodniki w dnie piaszczystym, posługując się kolcami. Należy

do nich 13 gatunków rozmieszczonych w ciepłych morzach Atlantyku, Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego, na głębokości od kilku

do ponad 1000 m. [L.2.]

-erdusznik (EchtTiocardium) — rodzaj szkarłupni z - rzędu

->.serduszkowców. Obejmuje formy mające kształt nieznacznie wydłużonej i lekko wklęsłej z przodu półkuli długości do 8 cm,

barwy żółtawej. Powierzchnię ciała pokrywa mnóstwo krótkich kolców, skierowanych ku tyłowi i podobnych do futerka. Z ich

pomocą s. ryją poziome chodniki w dnie piaszczystym lub piaszczysto-

-mulistym, które jednak tuż za nim zapadają się. Wymiana wody niezbędnej do oddychania oraz wysuwania nóżek odbywa się

przez pionowy komin wysłany śluzem i budowany od nowa po każdym przemieszczeniu się jeżowca. Pokarm w postaci

mikroorganizmów i drobnych martwych szczątków organicznych jest zbierany z powierzchni dna przez kilka niezwykle długich,

pędzelkowa-tych nóżek ambulakralnych, zakończonych lepkimi, palusz-kowatymi wyrostkami. Inne nóżki służą do odsuwania

odchodów w głąb chodnika. S. należą do najpospolitszych je-żowców pełnosłonych mórz szelfowych północnej strefy

umiarkowanej. [L.Ż.]

serpula. rurówka (Serpula) -~ rodzaj pierścienicy z podgromady -»-wieloszczetów osiadłych. Reprezentujące ją gatunki' mają

ciało wydłużone, rozmaicie zabarwione, często 2 dominacją koloru brunatnego lub czerwonego. Większość stanowią formy drobne

o długości od kilku do kilkudziesięciu rzadziej do kilkuset milimetrów. Szczecinki na pierwszyn-

sertularia

304

pierścieniu przed wydłużonym, spiczastym zakończeniem mają 2 boczne ząbki. Liczne nitkowate" czułkł tworzą koronę i

wyrastają z głaszczek na pro-stomium. W czułkach znajdują się liczne naczynia krwionośne, stąd narządy te pełnią także rolę

skrzel. S. żyją w zaopa-

Serpula

l — wieczko; 2 — rurka mieszkalna

trzonych w wieczko, wyściełanych własną wydzieliną i wytworzonych przez nie rurkach wapiennych o trójkątnym przekroju,

których nigdy nie opuszczają. Tworzą często kolonie na muszlach, kamieniach, dnie morskim lub glonach. Występują najczęściej

u wybrzeży mórz lub w ujściach rzek, ro-in. Bałtyku i Morza Północnego. (Tabl. X). [M.G.]

sertularia ->rozkrzelipka.

sękacz (Voswm) — rodzaj mięczaków z rodziny Vasżdae, z rzędu -»-jednoprzedsionkow-

ców. Muszle s. mają kształt dość pękatego dwustożka o chropowatej powierzchni, pokrytej szeregami grubych i krótkich, tępych

kolców. Na pierwszy rzut oka wydają się podobne do muszli ->rozkol-ców. Wysokość muszli wynosi 4—12 cm. Ubarwienie

bywa rozmaite, najczęściej jednak od stosunkowo obojętnego tła odcinają się jaskrawą barwą kolce. S. zamieszkują morza

tropikalne. Żyją na nieglębo-kim dnie skalistym, zwłaszcza wśród raf koralowych, gdzie zjadają drobne zwierzęta, jak

wieloszczety, małże i krewetki. Muszle s. bywają używane do ozdoby mieszkań, a taikże poszukiwane przez kolekcjonerów.

[T.U.]

sferularia (Sphaerularia bombź) gatunek obleńca z rodziny Spherulariidae, z gromady -Mlicieni. Pasożytuje w jamie ciała

trzmieli. Cechą charakterystyczną tego pasożyta jest silnie rozwinięta macica, która przez otwór płciowy uwypukla się -na

zewnątrz i osiąga tak duże rozmiary, że czasem całe ciało samicy zdaje się być jedynie niewielkim jej przy-datkiem. Do organizmu

trzmie-

Sterularia

Samica będąca maleńkim przyda-tklem (l) na końcu swej ogromnej macicy (2)

305__________________

la przenikają zapłodnione samice. Z jaj produkowanych w ciele żywiciela wylęgają się larwy, które opuszczają go po pewnym

czasie i w środowisku zewnętrznym dojrzewają oraz odbywają kopulację. [M.S.]

sikwiaki (Sipunculoidea) — gromada z typu -^.pierścienic. Zalicza się do nich formy walcowate, ze zdolną do częściowego

wpuklania się przednią, ryjkowatą częścią ciała, niejednokrotnie przewyższającą długość reszty ciała. S. mają zabarwienie

białawe lub sza-robrunatnawe. Długość ciała waha się od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Wór skórno-mięśniowy składa się

z grubego oskórka, często z brodawkami, gruczołowatego nabłonka, tkanki łącznej oraz z 3 warstw mięśni: okrężnych, skośnych i

podłużnych. Wnętrze jamy ciała tylko u niektórych s. podzielone jest niepełnymi zresztą przegrodami. Jamę ciała wyściela

otrzewna i wypełnia ciecz, w której pływają różowe, płaskie ciałka, zawierające barwnik hemery-trynę (o budowie chemicznej

zbliżonej do budowy hemoglobiny), białe ciałka pełzakowate, kuliste skupienia komórek chloragogennych oraz urny. Te ostatnie,

nazwane tak z powodu swego kształtu, poruszają się szybko i wyławiają ziaren-kowate wydaliny oraz naładowane wydalinami

ciałka pełzakowate, usuwając je poprzez nefrydia. Różowe, płaskie ciałka służą m.in. do zaklejania ścianek jelita uszkodzonych

przez ziarnka piasku. S. mają układ wodny podobny do tego, jaki występuje u ->strzykw. Układ ten umożliwia uwypuklanie lub

wciąganie ryjka i czułków, a jak się przypuszcza, spełnia także rolę narządu

______________sikwiaki

limfatycznego lub wydalnicze-go. Przewód pokarmowy jest kształtu litery U. Otwór odbytowy znajduje się z przodu ciała, nieco

poniżej otworu gębowego. Otwór gębowy na szczycie ryjka, otoczony zwykle wieńcem czułków, przechodzi w gardziel. Dalej

znajduje się długie, skręcone jelito środkowe, .krótkie jelito proste i odbyt. Układ wydalniczy składa się z l pary, rzadziej z po-

Schemat budowy Sipunculus nudus l — mózgowie; 2-czulki; 3 — odbyt; 4 — jelito; 5 — brzuszny pień nerwowy; 6 — łnetanefrydium

jedynczych metanefrydiów, służących także do wyprowadzania produktów płciowych. S. oddychają całą powierzchnią ciała,

W ich układzie nerwowym pień nerwowy nie tworzy zwojów. Organa zmysłów u s.,

siodełkowce

308

ze względu na ich mało ruchliwy tryb życia, są słabo rozwinięte. Składają się na nie brodawki czuciowe skoncentrowane zwykle

przy obu końcach ciała oraz plamki oczne. S. są rozdzielnopłciowe. Komórki płciowe, wytwarzane w określonych miejscach

przedniej części jamy ciała, dojrzewają w cieczy jamy ciała. W rozwoju występuje larwa o budowie podobnej do -».trocho-fory.

S. są mało ruchliwą, nieliczną w gatunki grupą zwierząt. Żyją na dnie oceanów oraz mórz o dużym zasoleniu, nieraz na znacznej

głębokości, do kilku tysięcy metrów. Żywią się detrytusem, mikroorganizmami oraz niewielkimi bezkręgowcami, które trawią,

przepuszczając substrat dna morskiego przez przewód pokarmowy. Przedstawicielem s. jest szeroko rozpowszechniony

Sipunculus .nudus oraz występujący w Morzu Śródziemnym i w Oceanie Atlantyckim gatunek Phascotosoma vv.lga.re. Niegdyś

s. oraz szczetnice, ze względu na znaczne ich podobieństwo do • siebie, zaliczano do wspólnej grupy Gephyrei. Dziś odmawia się

im bliższego pokrewieństwa, a podobieństwo ich budowy Uznaje się za efekt przystosowania do życia w podobnych warunkach

środowiska. Z powodu braku szczecinek, niewyraźnej, śladowej metamerii i larwy zbliżonej tylko wyglądem do trocho-fory s.

uważane są przez niektórych badaczy za zwierzęta bardziej pierwotne od pierścienic. [M.G.1

riodelkowee (Clitellata) — wyróżniany w niektórych klasyfikacjach podtyp —pierścienic, obejmujący skąposzozety i pijawki.

Wspólnymi cechami s. są: rozwój prosty, hermafrody-

tyzm oraz obecność siodełka (clitellitTO), czyli zgrubienia skórnego z licznymi, silnie rozwiniętymi gruczołami, z których

wydzieliny powstaje kokon osłaniający jaja. [M.G.]

skafander (Scaphander) — rodzaj mięczaków z rodziny Sca-phandridae, z rzędu —»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające

muszlę elipsoidalną, bardzo cienką, bliźniaczo podobną do muszli -*<uerożkL Duży, ostatni skręt okrywa wszystkie pozostałe.

Wysokość muszli dochodzi do 7 cm, a długość ślimaków — do 15 cm, nie mogą się więc one do muszli schować. S. zamieszkują

chłodne morza półkuli północnej. Żyją na dnie piaszczystym i mulistym, na północy płytko, na południu aż do 3000 m głę-

bokości. Są drapieżnikami;

zdobycz, złożoną głównie z drobnych ślimaków, kiełczaków i wieloszczetów połykają w całości. [T.U.]

skakun (Salticus) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-ska-kunowatych. Te niewielkie pająki o długości 4—8 mm odznaczają się

deseniem odwłoka w formie ukośnych białych i czarnych pasków, ułożonych w jodełkę. S. żyją na nasłonecznionych pniach

drzew, płotach, ścianach zabudowań i skałkach. Z całego świata opisano kilkadziesiąt gatunków s. W Polsce żyją 3 bardzo pospo-

lite gatunki, m.in. Salticus sce-nicus. (Tabl. XII). [J.P.]

skakunowate (Salticidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du —pająków wyższych odznaczająca się aktywnym sposobem

chwytania zdobyczy oraz charakterystycznym sposobem poruszania się za pomocą krótszych lub dłuższych skoków.

307

skalaria

W budowie s. uderza rozwóij oczu, szczególnie oczu środkowych przednich, zajmujących znaczną część powierzchni, l wnętrza

przedniej części gło-wotułowia. Oczy te dają ostry obraz przedmiotu. Pająki z tej rodzimy dostrzegają i rozróżniają muchy z

odległości do 2 m, co jest rekordem wśród pajęczaków. Dzięki mięśniom poruszającym dno oczu, mogą być one ogniskowane na

różnych przedmiotach. Pozostałe oczy mają charakter pomocniczy i nie dają dokładnego. obrazu przedmiotów. S. są jedną z wielu

grup świata zwierzęcego, u których spotyka się tańce godowe. Tańce te składają się ze specyficznych u każdego gatunku ruchów

całego ciała oraz poszczególnych części —' odwłoka, nóg, nogo-głaszczków — przy czym uwydatniane zostają szczegóły

ubarwienia (np. białe plamy na odwłoku czy nogach). Taniec składa się z serii podskoków, podrygów i zwrotów, dokonywanych

w określonej odległości od partnera. Taniec jednego z partnerów pobudza drugiego do podobnej reakcji. Osobniki tańczące taniec

charakterystyczny w obrębie danego gatunku dla tej samej płci przechodzą do demonstracji odstraszających, które z kolei mogą

czasami przerodzić się w walkę. Osobniki różnych gatunków wykonujące taniec szybko obojętnieją wobec siebie i oddalają się.

Taniec godowy s. jest ważnym czynnikiem doboru naturalnego, zapobiegającym krzyżowaniu się pokrewnych gatunków. Taniec

godowy wykorzystuje się do badań doświadczalnych, w których studiuje się wzajemne reakcje różnych osobników, zastępuje

jednego z nich odpowiednio iporuszamym modelem, zmienia cechy ubarwienia badanych osobników. Badania te pozwalają

określić wrażliwość s. na barwy, kształty i ruch oraz funkcjonalne znaczenie cech ubarwienia. S., podobnie jak wiele innych pają-

ków, otaczają troskliwą opieką kokony z jajami, z'którymi lub ze świeżo wylęgłym potomstwem często zamykają się w

oprzędach. Wylęg młodych trwa zwykle kilka tygodni. Dojrzałość osiągają one po kilku miesiącach. Długość życia waha się u

różnych gatunków od kilku miesięcy do kilku lat. S. lubią miejsca nasłonecznione i ciepłe. Każdy z gatunków ma sprecyzowane u-

podobania środowiskowe. Spotyka się je na skałach, płotach, pniach drzew, na glebach kamienistych lub piaszczystych oraz na

roślinach zielnych, krzewach i gałęziach drzew. Kilka gatunków żyje w mchach i w ściółce leśnej. W Polsce występuje 50

gatunków s., w krajach 'zimniejszych jest ich znacznie mniej, jednakże kilka gatunków dociera aż poza koło polarne. S. są bardzo

liczne w krajach tropikalnych. Ogółem na całym świecie opisano około 4000 współczesnych gatunków tej rodziny. W

bursztynach zachowały się okazy kilku gatunków wymarłych. Do ważniejszych krajowych rodzajów należą: skoczek (11

gatunków), Heliophanus (8 gatunków), Ewphrys (7 gatunków), mrów-czynka, skakun, a także plą-sak. [J.P.]

skalaria, kręcone schodki, scho-dówka (Epitonium) — rodzaj mięczaków z rodziny Epitoni-idae, z rzędu —jednoprzedsion-

kowców, dawniej opisywany pod naukową nazwą Scalana. Obejmuje gatunki mające muszlę osiągającą do 10 cm dłu-

skalpellum

SOfl

gości, zwykle jednak nie przekraczającą 5 cm. Jest ona stożkowata, wysmukła, ma skręty bardzo wypukłe, na przekroju koliste,

szwy zaś wcięte tak głęboko, że skręty prawie nie przylegają do siebie. Powierzchnię muszli zdobią silnie wystające, wzdłużne

żeberka. Niekiedy żeberka są innego koloru niż pozostała część muszli. Istnieją też gatunki śnieżnobiałe. Największą ozdobą s.

jest ich wyszukany kształt. Liczne gatunki s. żyją w wodach przybrzeżnych mórz tropikalnych i subtropikalnych. Są to dra-

pieżniki wyspecjalizowane w wysysaniu polipów -^.ukwiałów i dużych pojedynczych korali, np. ->-grzybinek. Zwykle spo-

tyka się je w sąsiedztwie ich ofiar. Niektóre wytwarzają barwnik — purpurę, podobnie jak rozkolec i szkarłatnik. Rzadkie gatunki

s. osiągają na rynku ceny dziesiątków dolarów za jedną sztukę. (Tabl. XVII). [T.U.l

skalpellum (Scalpellum) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-to-raczkowców. Obejmuje gatunki o silnie wyrażonym dymorfizmie

płciowym. Ciało samic 8—30 mm, zwane "główką", otoczone kilkunastoma wapiennymi płytkami, osadzone jest na mięsistym

trzonku, pokrytym drobnymi łuseczkami wapiennymi, zwykle nieco krótszym od "główki". Wielokrotnie mniejsze od samic,

karzeł-kowate samce o rozmiarach zaledwie 0,5—1,5 mm mają postać nieregularnego woreczka, niekiedy ze szczątkową nóżką.

Żyją one pasożytniczo na ciele samicy, niekiedy po kilka na jednej. Rodzaj s. obejmuje ponad 100 gatunków rozprzestrzenionych

we wszystkich pełno-słonych morzach. Przeważają wśród nich mieszkańcy wielkich głębin oceanicznych, występujący często

wyłącznie na głębokościach 2000—4000 m, a kilka gatunków spotyka się do 7000 m poniżej poziomu morza, najgłębiej spośród

wszystkich wąsonogów. [L.2.]

skalosinica (Petricola pholadi-formis) — gatunek mięczaka z rodziny Petricolidae, z rzędu -»blaszkoskrzelnych właściwych.

Jej muszla długości 6 cm jest łudząco podobna do muszli -i-skałotocza, z którym bynajmniej nie jest blisko spokrewniona.

Podobieństwo polega na silnym skróceniu przedniej części muszli, pokrytej promienistymi szeregami krótkich ostrych kolców,

oraz na wydłużeniu tylnej części o znacznie delikatniejszej rzeźbie. Muszla jest biała lub żółtawa. Ojczyzną s. są atlantyckie

wybrzeża Ameryki Północnej, steąd około 1890 s. zostały zawleczone do Europy z transportami ostryg, po czym zadomowiły

się i rozpowszechniły wzdłuż brzegów europejskich. Żyją na niewielkiej głębokości, zwykle w strefie pływów, gdzie drążą

'poziome korytarze w średnio twardym podłożu, jak zbita glina, pokłady podmorskiego torfu, zbite masy rurek włeloszczetów

lub miększe skały wapienne. Narzędziem wiertniczym są kolce na muszli. Wodę z tlenem i pokarmem wciągają s. przez bardzo

długi syfon wpustowy, który zawsze wystaje z otworu korytarza. Syfon wypustowy jest nieco krótszy. [T.U.]

skałotocz (Pholas dactylus) — gatunek mięczaka z rodziny Pholadidae, z rzędu -*blaszko-skrzelnych właściwych. Jego muszla,

długości do 8 cm ma wydłużony, smukły kształt, wywołany głównie silnym wydlu-

309

skąposzczety

Prawa połówka muszli ckałotocza

żeniem jej tylnej części. Przednia część jest krótka, pokryta gęsto krótkimi, ostrymi kolcami. Na samym przedzie obie połówki

muszli są wygięte w ten sposób, że zawsze pozostaje między nimi duży kolisty otwór. Tędy przechodzi noga, stosunkowo

krótka, bardzo muskularna, zakończona przyssawką. Z tyłu również połówki muszli nie schodzą się dokładnie, pozostawiając

dość szeroką szczelinę, przez którą wystają syfony. Przy górnej krawędzi obie połówki muszli po zetknięciu się, ponownie roz-

chylają się na zewnątrz i do tej rozchylonej części przytwierdza się przedni mięsień zwieracz. Na skutek takiego przyczep.u

mięsień ten faktycznie rozwiera muszlę. Wszystkie inne małże zamykają muszlę za pomocą mięśni, a więc z dużą siłą, otwiera ją

zaś tylko sprężyste wiązadło. U s. ruch rozwierania muszli jest wykonywany zarówno przez wiązadło, jak i przez mięsień. S.

zamieszkują u wybrzeży Europy, od Morza Północnego do Śródziemnego. Żyją w korytarzach, które drążą w niezbyt twardych

skałach (wapieniach) lub w drewnie. Przyssawka na nodze służy im do bardzo silnego przytwierdzania się w korytarzu podczas

wiercenia skały, mięsień rozwierający muszlę zapewnia w tym momencie docisk kolców muszli do ścian korytarza, a muskulatura

nogi powoduje obrót małża w korytarzu, przy czym przedni koniec muszli działa jak wiertło

lub frez. Ponieważ s. pogłębiają i poszerzają swoje jamki w miarę swego wzrostu, korytarze są w głębi szerokie, ale prowadzą do

nich stosunkowo wąskie otwory, przez które syfony zwierząt wystają na zewnątrz. Dorosłe okazy nie mogą już później opuścić

swej kryjówki. [T.U.]

skąposzczety (Oligochaeta} — gromada z typu ->.pierścienic. Mają ciało wydłużone, o wyraźnej segmentacji zewnętrznej i

przeważnie odpowiadającej jej segmentacji wewnętrznej. Drobne gatunki s. są przeźro-czystobiaławe lub białawe, a większe o

pigmentowanej skórze — czerwone, brunatne lub fioletowe. Długość ciała waha się od l mm do ponad 2 m. W przeciwieństwie do

->.wielo-szczetów s. nie mają na ciel® parapodiów, czułków i wąsów. Liczba segmentów w zależności od gatunku wynosi kilka

do kilkuset. Część głowowa s. składa się z płata czołowego, osłaniającego otwór gębowy, l płata gębowego. Na większości

pierścieni znajdują się proste szczecinki, ustawione rzędami pojedynczo lub w pęczkach w zagłębieniach skóry. Zależnie od

części ciała, na jakiej się znajdują, szczecinki bywają różnie wykształcone i spełniają funkcje umożliwiające pełzanie, czepianie się,

pływanie lub funkcje organów dotyku. Na ostatnim segmencie ciała na ogół brak szczecinek. Niektóre gatunki wodne mają tam

skrzelowate przydatki, które u form pasożytniczych przekształcone są w przyssawki. Stosunkowo prosty pod względem

budowy przewód pokarmowy s. rozpoczyna się otworem gębowym, położonym zwykle po stronie brzusznej, a kończy

otworem odbytowym.

skąposzczety

310

Przegrody między pierścieniami tworzą .przewężenia jelita. Narządy wydalnicze składają się z metanefrydiów. W systemie

krwionośnym wyróżnia się naczynie grzbietowe i brzuszne, .połączone parzystymi naczyniami okrężnymi. Poza tym często

występują sploty naczyniowe i zatoki krwionośne. System nerwowy składa się ze zwoju nadprzełykowego, obrączki

okoloprzełykowej i łańcucha nerwów brzusznych. Narządami zmysłowymi są włoski czuciowe, rozmieszczone w różnych

częściach ciała, a w przedniej -jego części — che-moreceptory. Wszystkie s. są obojnakami. Zaplemniają się krzyżowo, tzn. że -2

osobniki wymieniają między sobą nasienie. Ich organa płciowe znajdują się w przedniej części ciała i składają się z l lub 2 par jąder

oraz z położonych za nimi jajników. Od chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej, na stałe lub w okresie rozmnażania pojawia się na

określonym odcinku ciała tzw. siodełko (clitellum) — gruczo-hwate nabrzmienie nabłonka — którego wydzielina odgrywa pewną

rolę przy kopulacji oraz tworzy osłonę jaj, tj. kokon. W czasie kopulacji 2 osobniki stykają się swymi brzusznymi stronami,

przy czym ich części głowowe skierowane są w przeciwnym kierunku. Partnerów łączy śluz siodełka. Każdy z osobników

wydziela nasienie, które przyjmowane jest przez torebki nasienne drugiego osobnika i przezeń magazynowane. Później, w okresie

składania jaj, siodełko wytwarza wokół siebie jakby mufkę z substancji, której zewnętrzna powłoka twardnieje na powietrzu.

Następnie w trakcie wysuwania się s. z. (tej mufki wpadają do niej

jaja lub l jajo i plemniki z torebek nasiennych. Zsunięta mufka zasklepia się tworząc kokon jajowy, w którym zachodzi

zapłodnienie jaj. W rozwoju s. nie ma przeobrażenia. Młode po zużyciu pokarmu białkowego zawartego w kokonie opuszczają go

i są zdolne do samodzielnego żyda. Rosną przez powstawanie coraz- nowych pierścieni w. tylnej części ciała. Niektóre gatunki

rozmnażają się także wegetatyw-nie .przez podział ciała z równoczesną regeneracją części brakującej. Tego rodzaju rozmnażanie

umożliwia duża zdolność regeneracyjna s. U niektórych gatunków w pierwszej fazie podziału osobnika tworzą się łańcuchy

(Mobników potomnych. Pewne gatunki s. regularnie i na przemian rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. Wśród s. są formy

lądowe (glebowe), amfibiotyczne i wodne, a wśród tych ostatnich zarówno żyjące w wodach śródlądowych jak i w morzach, w

strefie przybrzeżnej i pelagicznej. Lądowych i amfibiotycanych form s. jest znacznie więcej niż wodnych, ale formy wodne są

bardziej rozprzestrzenione głównie dzięki większej .możliwości biernego przenoszenia przez prądy wodne, ptaki itd.

Optymalnym środowiskiem dla form lądowych są wilgotne, próchniczne gleby, szczególnie łąk tortowych, gdzie spotykana jest

największa liczba gatunków. Do lądowych gatunków s. należą głównie dżdżownice i wazonkowce. S. żywią się resztkami

organicznymi, mikroorganizmami i cząstkami żywych roślin. Nieliczne gatunki są koprofagiczne, drapieżne lub pasożytują na

zwierzętach wodnych, głównie skorupiakach i rybach. S. żyjące w glebie (dżdżownice, wazonkowce)

311

skoczek

wywierają korzystny wpływ na stan i żyzność gleb, a s. wodne (głównie rureczniki i wazonkowce) są cennym pokarmem ryb.

Znanych jest około 3000 gatunków s., w tym ponad 200 w Europie Środkowej. [M.G,]

skleroblasty — komórki wytwarzające elementy szkieletu (->-skleryty). Spotyka się je u

-»-gąbek oraz u -^koralowców w mezoglei, a u ->-szkarłupni

- głównie w skórze właściwej. [TJS.1

skleryty — mineralne elementy wchodzące w skład szkieletu -»gąbek, -^koralowców,

-*bruzdobrzuchów i -»-szkar-łupni. Szczególnie zróżnicowane kształty mają s. gąbek, u

niewielkich pająków o długości ciała 2—5 mm, o niepozornym, szarobrunatnym ubarwieniu. Gatunki s. wykazują zróżnicowanie

wymagań środowiskowych. Na przykład z 2 gatunków łąkowych jeden występuje raczej na wierzchołkach traw i ziół, gdzie

buduje

Typy igieł gąbek

których występują w postaci jedno-, trój-, cztero- albo też sześcioosiowych igieł (spi-kul). [J.M.B.]

skoczek (Sitticus) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-ska-kunowatych. Obejmuje formy

Skoczek Sitticus ftoricola.

oprzęd, drugi natomiast — w pobliżu ziemi. Pewne gatunki przystosowane «ą do środowiska skalnego, inne do terenów

piaszczystych albo do bytowania na pniach drzew czy nasłonecznionych ścianach budynków i płotów. Pomimo właściwego

pająkom kanibalizmu niektóre s. gnieżdżą się gromadnie, np. górski gatunek Sitticus rupicola, który buduje oprzędy pod

kamieniami leżącymi na powierzchni skał. Pod jednym kamieniem można niekiedy znaleźć kilkanaście oprzędów, w których

samice strzegą swych kokonów. Duże (do 2 cm średnicy) białe oprzędy Sitticus flmicola spotyka się często na wierzchołkach

trawi sitowia na wilgotnych łąkach oraz nad rozmaitymi zbiornikami wodnymi. Ze znanych ok. 50 gatunków s. na terenie Polski

stwierdzono występowanie 11. [J.P.]

skolopendry

S12

skolopendry (iS'co!operadrołnor-pha) — rząd stawonogów z gromady -»pareczników. Mają ciało dość .silnie wydłużone,

długości kilkunastu centymetrów, złożcne z 23—26 segmentów, z których tylko pierwsze za głową wykształcone są nieco

odmiennie niż reszta. Dość krótkie i mocne nogi wieńczą ostre pazurki. Wiele gatunków jest bardzo żywo ubarwionych, żółtych,

zielononiebieskich lub wielobarwnych. S. dysponują silnym jadem, zabijającym żaby i jaszczurki i powodującym długotrwale bóle

u człowieka. Samice s. opiekują się jajami i potomstwem, zwijając się wokół nich w jamce wygrzebanej w ziemi. Spośród około

550 znanych gatunków olbrzymia większość żyje w tropikach.

Skolopendra Scolopendra ytrtdts

Niektóre są dość pospolite w południowej Europie. S. kryją się pod kamieniami w suchych i ciepłych biotopach. [W.S.]

skorpiony (Scorpźones) — rząd prymitywnych stawonogów z gromady -»-pajęczaków, z których największe (Pandinus)

osiągają 18 cm długości. Ciało ich dzieli się na głowotułów okryty jednolitym pancerzem oraz dwuczęściowy odwłok, złożony z 5

segmentów dużych l 5 małych, (przekształconych w

cienki, ruchliwy 2aodwłok. 0-statni segment, telson, zawiera gruczoł jadowy i zakończony jest kolcem jadowym. I segment

odwłoka (VII ciała) zanikł, a VIII i IX są tylko częściowo zachowane. S. mają szczękoczułki krótkie, kończące się małymi

szczypcami, no-gogłaszczki długie, zakończone potężnymi kleszczami, oraz 4 pary odnóży krocznych. Biodra nogogłaszczków i

I pary odnóży krocznych uzbrojone są w płytki szczękowe. Odnóża IX segmentu ciała są przekształcone w charakterystyczne

grzebyki i pełnią funkcje organu dotykowego; prawdopodobnie służą też do pobierania wody z wilgotnego podłoża. Na seg-

mentach X—XIII znajdują się płucotchawki, będące przekształconymi szczątkami odnóży odwłokowych. S. wyróżniają się

wieloma prymitywnymi cechami, jak np. słabą koncentracją centralnego układu nerwowego i siateczkową formą gonad. Słyną ze

swojego zabójczego jadu, jednakże opinie te są znacznie przesadzone, tylko niektóre bowiem gatunki mogą być groźne dla

człowieka. Są to na ogół gatunki średniej wielkości, o delikatnych szczypcach nogogłaszczków. Do najniebezpieczniejszych

należy półriocno-afrykańskł Androctonus aus-tralis, którego jad może zabić człowieka w ciągu kilku godzin. Ukłucie' innych

gatunków powoduje jedynie mniej lub bardziej silny ból. Jad ma charakter neurotoksyny i zbliżony jest do jadu niektórych węży.

Istnieją surowice przeciw jadowi s., opracowano również metody osłabiania działania jadu przez długotrwałe (do kilku dni)

chłodzenie ukłutej części ciała i leczenie objawowe. Pierwsza ipomoc, podobnie jak

313

skorupiaki

przy ukąszeniu węży, polega na przewiązaniu ukłutej części ciała, wykrwawieniu zatrutej tkanki i, jeśli to możliwe,-chłodzeniu

w wodzie z lodem lub za pomocą okładów chłodzących. S. nie niepokojony nie kłuje. "Ukąszenie" następuje zwykle _ przy

próbie łapania lub przy podrażnieniu s. przypadkowo zaplątanego w ubraniu, pościeli, obuwiu. S. prowadzą nocny tryb życia,

kryjąc się w dzień w norach dochodzących nawet do 80 cm głębokości, pod kamieniami, w szczelinach skał lub pod korą drzew.

Są drapieżne. Pokarm (owady i inne drobne bezkręgowce) chwytają •i zabijają szczypcami nogogłaszczków, a jedynie większą

zdobycz uśmiercają jadem. W pozycji bojowej odwłok jest wygięty do góry i do przodu tak, że kolec jadowy znajduje się w

pobliżu przedniej krawędzi głowotułowia. Po wbiciu kolca jadowego w ciało ofiary następuje wyciśnięcie jadu zawartego w

pęcherzyku jadowym. W okresie godowym samce i samice wykonują charakterystyczny taniec godowy, w czasie którego samiec

wytwarza i przylepia do podłoża zawiera jacy nasienie chitynowy woreczek o skomplikowanym kształcie (spermatofor), który

samica sama wprowadza do swoich narządów rozrodczych. Po zapłodnieniu samiec, jeśli nie zdąży uciec, często bywa pożerany

przez samicę. Rozwój zarodków odbywa się wewnątrz ciała matki, w jajnikach lub jajowodach, przy czym u niektórych s.

wytwarza się rurkowaty przewód pomiędzy przewodem pokarmowym matki i otworem gębowym zarodka, przez który odbywa

się odżywianie zarodka. Młody s. wylęga się z jaja w macicy i zostaje następnie

Skorpion z rodzaju Pandłnu*

urodzony. Samica opiekuje się młodymi do 2 miesięcy, nosząc je na grzbiecie i karmiąc częścią własnej zdobyczy. S. żyją w

strefie klimatu ciepłego i gorącego, raczej suchego, na wszystkich kontynentach. W Europie występują w basenie Morza

Śródziemnego (dosyć boleśnie kłujące gatunki z rodzaju Buthus), dochodząc na północ aż do północno-wschod-niej Austrii

(nieszkodliwe gatunki z rodzaju Euscorpius), W Polsce, podobnie jak w wielu miastach portowych Europy, s. trafiają się

sporadycznie, zawleczone z transportami owoców tropikalnych (bananów) i drewna z krajów cieplejszych, nie są one jednak w

stanie przeżyć w naszych warunkach chłodniejszych pór roku. W każdym razie należy się liczyć z możliwością napotkania u nas

s. (jak również egzotycznych pająków, owadów i węży), np. w dojrzewalniach bananów. Ogółem znamy około 700 gatunków

żyjących współcześnie s. [J.P.]

skorupiaki (Crustacea) — pod-typ, a zarazem gromada z typu -^stawonogów. Ciało ich składa

skorupiaki niższe

314

się z głowy powstałej ze zlania się co najmniej 5 segmentów, wielosegmentowego tułowia o-raz segmentowanego odwłoka. U

niektórych grup s. l lub kilka przednich segmentów tułowia zrasta się z głową w jednolitą całość, zwaną głowotuło-wiem.

Zasadniczo z każdego segmentu ciała wyrasta para odnóży, przeważnie dwugałęzi-stych. Do odnóży głowowych należą 2 pary

czułków (z których I lub II para służy u niektórych grup do poruszania się w wodzie, a obie są siedliskiem narządów zmysłów,

głównie zmysłu chemicznego), para żu-waczek i 2 pary szczęk. 3 ostatnie pary odnóży głowowych pełnią rolę narządów gębo-

wych, w skład których wchodzi często także l do 5 par odnóży tułowiowych, zwanych wówczas szczękonóżami. Liczba

szczękonóży zależy od liczby segmentów tułowiowych wchodzących w skład głowotułowia. Pozostałe odnóża tułowiowe,

zwykle w liczbie 5 lub więcej par, służą do chodzenia lub pływania. Niektóre z nich mogą być zmienione w narządy chwytne,

zakończone szczypcami. Odnóża odwłokowe rozwinięte są tylko u s. z podgroma-dy pancerzowców. Oczy gatunków

drapieżnych składają się z kilkuset soczewek; u niektórych mieszkańców głębin oceanicznych liczba ich dochodzi do 3000. S. są

przeważnie rozdziel-nopłciowe i jajorodne, znacznie rzadziej żyworodne. W rozwoju-występuje l lub kilka postaci larwalnych.

Najbardziej rozpowszechnionym stadium larwalnym jest -*.pływik. Gromada s. obejmuje ponad 40 000 gatunków

zasiedlających w większości środowisko morskie. Spora liczba gatunków zamieszkuje także wody słodkie, a tylko stosunkowo

nieliczne,

wyżej uorganizowane s. przystosowały się do środowiska lądowego. Wśród s. obok drapieżców znamy też wielu ro-ślinożerców,

żywiącyah się przeważnie mikroskdyijnymi glonami, oraz mułożerców i padlinożerców. Liczne gatunki wiodą pasożytniczy

tryb życia, co w szeregu przypadków doprowadziło do całkowitego przeobrażenia postaci dorosłych, w których nie sposób do-

patrzyć się cech stawonoga, a przynależność ich do gromady s. widoczna jest tylko w postaci larwalnej. Nieco odmiennemu, lecz

nie mniej poważnemu przeobrażeniu, związanemu z trybem życia, ulegli liczni. przedstawiciele wąsonogów. S. dzielimy na 7

podgromad. a mianowicie cefalokaridy, skrzelonogi, liścionogi, małżo-raczki, widłonogi, wąsonogi oraz pancerzowce. Dawniej

pancerzowce, jako tzw. s. wyższe, przeciwstawiano pozostałym s., zwanym członowcaml lub s. 'niższymi. [L.2.]

skorupiaki niższe -»"człoinowce.

akojka (Unio) — rodzaj mięczaków z rodziny ->"skójkowa-tych. Obejmuje liczne gatunki, rozsiedlone w Europie, zachodniej

Azji i północnej Afryce. Należą do nich również nasze duże słodkowodne małże. W odróżnieniu od przedstawicieli drugiego

rodzaju dużych, słod-kowodnych małżów, -^szczeżui, s. mają muszle bardziej wydłużone, w przekroju poprze-

Muszla ekójki

316

skrobikularia

czmyim bardziej zbliżone do koła, a ściany muazii znacznie grubsze i bez porównania grubszą warstwę .perłową. Ponadto w

przeciwieństwie do szczeżui (u których brak zamka) zamek s. składa się z silnych, dobrze rozwiniętych zębów i listew. S. są

pospolite w całym kraju na niżu, gdzie żyją w wodach stojących lub też niezbyt szybko płynących. Unikają wartkich potoków

oraz zbiorników silnie zakwaszonych. [T.U.]

skójka perłorodna -»perło-rodka.

skójkowate (Unionidae) — rodzina mięczaków z rzędu ->bla-szkoskrzelnych właściwych. Ich muszle są kształtu mniej lub

bardziej owalnego, dwubocznie spłaszczone, długości 4—20 cm. Płaty płaszcza s. nie zrastają się, ale w normalnym położeniu

ściśle do siebie przylegają, pozostawiając otwarte tylko 2 wąskie szczeliny, zwane syfonami. Syfon dolny (wpustowy) jest

opatrzony licznymi drobnymi czułkami, syfon górny (wypustowy) jest gładki. Liczne gatunki s. zamieszkują wody słodkie

niemal wszystkich rejonów Ziemi. Tu należą wszystkie gatunki dużych małżów krajowych. Bardzo charakterystyczny dla s. jest

ich rozwój larwalny. Jaja rozwijają się w zewnętrznych płatach skrzel aż do stadium larwy, zwanej glochidium. Ma ona muszlę z

2 trójkątnych połówek, średnicy około 0,3 mm, przy czym na każdym z wolnych kątów muszli leży ruchowy, ostry kolec.

Glochidia za pomocą kolców czepiają się skóry przepływających ryb. Naskórek ryby rozrasta się "w miejscu zranienia,

obrastając dokoła całą larwę, która następnie do 10 tygodni pasożytuje w naskórku ryby, nie wyrządzając zresztą żywicielowi

poważniejszych szkód. Po u-kończeniu rozwoju larwalnego młode małże wydostają się z naskórkowej otoczki, opadają na dno i

rozpoczynają życie typowe dla postaci dojrzałej. W przepływie materii i energii biocenoz wodnych s. odgrywają dosyć doniosłą

rolę, wykorzystują bowiem jako pokarm zawiesiny organiczne (dostępne tylko niewielu organizmom), przetwarzając je 'na białko

zwierzęce o dużych wartościach pokarmowych. S. służą za pożywienie wielu zwierzętom wodnym i nadwodnym. W Polsce w

niektórych okolicach są wykorzystywane na niewielką skalę jako pasza dla świń i drobiu. [T.U.l

tkręp -».trochus.

skrobikularia (Scrobicularia piana) — gatunek mięczaka z rodziny ScrobicuZaritdae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właści-

wych. Ma muszlę owalną, długości do 5 cm, szarawą z lekkim nalotem żółtawym lub czerwonawym. Zamieszkuje wybrzeża

Atlantyku, od północnej Afryki do południowej Norwegii, oraz Morze Śródziemne. Żyje na dnie mulistym, od brzegu do

głębokości 15 m, również w wodach częściowo wyśledzonych oraz przy ujściach rzek. Zwykle zagrzebuj e się w muł na

głębokość około 10 cm, wystawiając tylko syfony. Odznacza się oryginalnym sposobem pobierania pokarmu: podczas gdy syfon

wypustowy tylko wystaje z dna, syfon wpustowy, całkiem od niego oddzielony i znacznie dłuższy, zatacza koła i obmacuje dno,

zbierając cząstki pokarmu z jego .powierzchni. S. są

skrytosz

S16

jadalne, wyróżniają się pikantnym smakiem, stąd w niektórych językach noszą nazwę "małży pieprzowych". [T.U.]

skrytosz (Dorippe) — rodzaj stawonogów z sekcji -^-krabów. Obejmuje gatunki o głowotu-łowiu dochodzącym do 2 cm długości.

2 tylne pary odnóży tułowiowych zmienione są w drobne, wzniesione ku górze organa chwytne, służące do przytrzymywania na

grzbiecie maskujących ciał obcych. S.

skrzydlówka

Storytosz Dorippe granulatu A — odsłonięty; B — ukryty pod muszlą

biegają po dnie morskim za pomocą jedynie 2 wysmukłych par odnóży. Zasiedlają płytkie dno mórz tropikalnych, rzadziej

.subtropikalnych. [L.Ż.]

.skrzelonogi l. (Anostraca) — podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Mają ciało inie pokryte pancerzem, jednorodną

segmentację tułowia i odnóża o listkowatych członach, jak u wielu -»-li-

ścionogów. 2, (Branchiopodd) — grupa skorupiaków obejmująca liścionogi i Anostraca. [T-S.]

skrzeloptywka (Branchinecta paludosa) — gatunek stawonoga z podgromady ->skrzelono-gów o wysmukłym, półprze-

źroczystym ciele. Tułów ma 11 par dwugałązkowych odnóży pływnych. S. jest gatunkiem arktycznym o szerokim wokół-

biegunowym rozsiedleniu. Jej głównym biotopem "są małe i płytkie stawki, utworzone z wód roztopowych, zimą przemarzające

aż do dna. Aktywne życie s. ogranicza się do kilku miesięcy w ciągu roku. W Polsce gatunek ten występuje tylko w jednym

jeziorku tatrzańskim (w Stawie Dwoistym), w którym zachował się jako relikt polodowcowy. S. żyją zasadniczo w wodach

słodkich, jednak sporadycznie spotkać je można w środowisku mniej lub bardziej słonym. [L.2.]

skrzelowce — -^przywry mo-nogenetyczne z rodziny Dacty-logyridae i Gyrodactylidae. Pasożytują na skrzelach i skórze ryb

słodkowodnych i morskich. Ważne z gospodarczego punktu widzenia są rodzaje daktylo-gyrus i gyrodaktylus. [M.S.1

skrzydelnik (Strombus) — rodzaj mięczaków z rodziny Strombidae, z rzędu -»-jedno-przedsionkowców. Muszle s. mają

najczęściej wysokość 3— —10 cm, ale istnieją gatunki rosnące do 30 cm, a nawet 40 cm. Samice są nieco większe od samców.

Muszla młodych s. jest stożkowata, a u dorosłych zewnętrzna krawędź otworu muszli rozbudowuje się w kształt szerokiego

"skrzydła". To skrzydło może być znacznej grubości, a jego wewnętrzna

powierzchnia — wyszukanej barwy. Wieczko z konchioliny jest sztyletowate wydłużone, osadzone na wydłużonej i bardzo

ruchliwej, tylnej części nogi. Gwałtownymi ruchami wieczka może się s. odbijać od podłoża i w ten sposób w razie zagrożenia

kilku skokami oddalić w bezpieczniejsze miejsce. Przypadkowe uderzenie wieczkiem może być dla napastnika bolesne, a nawet

spowodować poważne okaleczenie. Normalnym sposobem poruszania się ś. jest również odpychanie się wieczkiem od podłoża,

tylko w wolniejszym tempie. Ślimaki te w ogóle nie mogą zwyczajnie pełzać, gdyż noga ich nie ma płaskiej podeszwy. S. w

liczbie kilkudziesięciu gatunków zamieszkują przybrzeżne wody wszystkich mórz tropikalnych i ciepłych. Żyją na niezbyt głę-

bokim dnie piaszczystym, często w pobliżu łąk podwodnych.

Muszla elorzydelnika

Żywią się pokarmem roślinnym. Duże gatunki są jadane;

istnieje nawet spory przemysł przetwórczy, a także specjalne

potrawy, przyrządzane wyłącznie ze s. (amerykański conch chowder). Z dużych muszli-i. wyrabia się trąbki bądź wycina

ozdoby z ładnie ubarwionych "skrzydeł". Niektóre gatunki wytwarzają piękne różo-wawe perły, cenione na równi z kamieniami

półszlachetnymi. [T.U.l

skrzydłonogie (Pteropoda) — rząd mięczaków z podgromady

-^•tyłoskrzelnych. Mają nogę i muszlę silnie uwstecznione. Pływają wiosłując wyrostkami skórnymi, przypominającymi

skrzydła motyli. Żyją w plan-ktonie wszystkich mórz pełno-słonych. Stanowią ważny składnik pokarmu ryb i wielorybów

fiszbinowych. Należą do nich m.in. skrzydłówka i po-pływka. [T.U.]

skrzydlopławka (Clione) — rodzaj mięczaków z rzędu

-^•skrzydłonogich. Obejmuje gatunki o długości ciała l—

-3 cm, których muszla zanikła całkowicie. S. pływają w toni wodnej, wiosłując 2 wyrostkami nogi. Pożerają nieco mniejsze od

siebie organizmy plan-ktoniczne. Zamieszkują licznie morza polarne i zimne, gdzie występują masowo i są ważnym składnikiem

pożywienia większych organizmów plan-ktonożernych, głównie wielorybów fiszbinowych. [T.U.]

skrzydtówka (Cttó) — rodzaj mięczaków z rzędu -^-skrzydło-nogich. Obejmuje gatunki odbiegające od kształtów typowego

ślimaka. Ich muszle długości (kilku milimetrów stanowią wysmukłe stożki bez skrętów, bardzo cienkie i zupełnie przejrzyste. S.

pływają swobodnie w wodzie za pomocą ruchów dwupłatowatych wyrostków nogi. Ponieważ obydwa

skrzypek

wyrostki uderzają równocześnie, przypominają nieco lecącego motyla. Liczne gatunki s. zamieszkują wszystkie morza l oceany

świata, unosząc się swobodnie w toni wodnej od powierzchni do głębokości 2000 m. Żywią się mniejszymi od siebie

organizmami plan-ktonowymi, które odfiltrowują z wody. Występują w tak ogromnych ilościach, że w wielu miejscach na dnie

oceanicznym tworzą się pokłady mułu złożone przeważnie z ich muszelek. Stanowią ważny składnik pokarmu większych zwie-

rząt planktonożernych, jak niektóre ryby i wszystkie wieloryby fiszbinowe. [T.U.]

skrzypek, uka, mrugacz, 'krab mrugacz, nawigator, krab nawigator (Uca) — rodzaj stawonogów z sekcji -».krabów. Obejmuje

gatunki mające głowotu-łów 'długości l—2 cm, trape-zoidalny, rozszerzony z przodu. Ich oczy umieszczone są na długich

słupkach. Szczypce z jednej strony ciała znamionuje znacznie silniejszy rozwój niż ze strony przeciwnej. Dysproporcja ta

zaznacza się szczególnie jaskrawo u samca, u którego większe szczypce mają niezwykle wydłużone końce. S. są pospolitymi

mieszkańcami plaż tropikalnych, graniczących z bagnami. Żyją w głębokich norkach, zlokalizowanych w niewielkiej odległości od

wody. Część norek mieści się w zasięgu maksymalnych pływów morskich. Te ostatnie zamykane są dość szczelnie w czasie

przypływu, w związku z czym przynajmniej w części pomieszczenia utrzymuje się powietrze. S. żerują gromadnie w czasie

odpływu morza. Są wszystkożerne. Samce wydają, szczególnie w porze nocnej, skrzypliwe dźwięki, przyipomi-

318

nające świerkanie świerszcza. Dźwięki te nasilają się w okresie godowym. Do rytuału godowego należą ponadto harce wokół

samiczki, połączone z ukłonami oraz wymachiwaniem potężnych l barwnych szczypiec, które jednocześnie ostrzegają rywali

przed wkroczeniem na zajęte terytorium. S. żyją w dużych skupieniach, do 50 okazów na l m* dna. Do rodzaju s. należy ponad

60 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej l spełniających ważną funkcję czyścicieli strefy przybrzeżnej

morza. [L.2.]

skrzyplocz (.Limulus polyphe-mus) — gatunek stawonoga z rzędu -»-ostrogonów. Długość jego ciała dochodzi do 60 cm. Jest

zwierzęciem morskim, występuje przy dnie płytkich przybrzeżnych wód Atlantyku wzidłuż całej prawie Ameryki Północnej.

Żywi się pierścienicami i nagimi mięczakami, które wygrzebuje z mułu i piasku. Żyje do 19 lat. Nie ma znaczenia gospodarczego,

natomiast pokrewne gatunki, występujące u wybrzeży Wietnamu, są łowione i spożywane przez rybaków. (Tabl. XI). [J.P.]

skubnn (Ischyropsalis) — rodzaj stawonogów z rzędu -»leo-sarzy. Obejmuje gatunki wyposażone w potężne szczęko-czułki,

dłuższe niż reszta ciała. Długość ciała wraz ze szczęko-ozułkami wynosi kilkanaście milimetrów. Nogi jak na kosa-rza są niezbyt

długie i dość silne. Ciało łącznie z odnóżami jest jednolicie czarne, a jedynie miejsca słabiej zeskleroty-zowane mają jaśniejszą

barwę. S. zamieszkują środowiska wilgotne i ciemne. Kryją się pod butwiejącymi pniami drzew, pod kamieniami w pobliżu gor-

319

słonaczek

sfeich potoków i w jaskiniach. Ich podstawowym pożywieniem są ślimaki głównie z rodziny szklarek. Swymi potężnymi

szczękoczułkami potrafią obłamywać po kawałku muszlę tak długo, aż dobiorą się do schowanego w jej wnętrzu ślimaka. S.

kruszą nie tylko delikatne muszle szklarek, ale i ślimako-watych, a nawet wyjątkowo. twarde i mocne skorupki świd-rzyków.

Żyją. wyłącznie w Europie. Zamieszkują góry i wyżyny, od Hiszpanii i Portugalii po Rumunię. W Polsce wystę--pują 2 gatunki

s., jeden w Sudetach i Jurze Kratoowsko--Częstochowskiej (w jaskiniach koło Ojcowa), a drugi w Karpatach. [W.S.]

skuiłce (Glomerida) — rząd stawonogów z gromady -»fcro-cionogów. Mają ciało o owalnym zarysie, wysoko wyskle-pione,

złożone z kilkunastu segmentów, na pierwszy rzut oka przypominające -»-równonogi. Drobne gatunki są białe i pokryte licznymi

wyrostkami skórnymi, a większe — gładkie i lśniące, przy czym na zielonkawym, brunatnym lub czarnym tle ich ciała występują

złociste, żółte lub czerwone plamy i kreski. Wszystkie s. mają zdolność zwijania Się w kulkę, która u gatunków tropikalnych

przekracza rozmiary piłeczki pingpongowej. U samców zmodyfikowana ostatnia .para odnóży służy do kopulacji. S. żyją

głównie w ściółce leśnej, rzadziej na łąkach i w ogrodach. Czasem zdarzają się ich masowe pój a-wy i wówczas zaczynają wę-

drować w zespołach liczących tysiące okazów. Większość gatunków zamieszkuje obszary tropikalne. W faunie Polski występuje

łącznie 12 gatunków i podgatunków s. [W.S.]

skuliczek (Ci/listicus) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-równo-nogów. Obejmuje gatunki o wydłużonym, w zarysie jajowatym

ciele. Mają one falistą przednią krawędź głowy, z zaostrzonym występem czołowym i bokami głowy. Płytka ogonowa jest z tyłu

zaokrąglona i zaopatrzona w długi ostry wyrostek, po którego bokach sterczą odnóża ogonowe. Zaniepokojone s. zwijają się w

nieregularną kulkę, przyciskając czulki do grzbietowej strony ciała. Rodzaj ten obejmuje kilkanaście gatunków rozprze-

strzenionych w południowej, rzadziej środkowej Europie oraz w przyległych częściach Azji, zasiedlających różne bio-topy

lądowe. W Polsce występuje s. gładki. [L.2.]

skuliczek Kładki (Cylisttcus convexus) — gatunek stawonoga z rodzaju -»-skuliczka. Ma ciało długości do 14 mm, barwy

szarobrunatnej, z 2 podłużnymi smugami, złożonymi z białawych plamek. Występuje w rozmaitych biotopach — zarówno pod

kamieniami (zwłaszcza u podnóża wapiennych skał), jak i w piwnicach (głównie pod ziemniakami), w cieplarniach, ruinach i koło

zabudowań. Spotkać go można także na brzegach zbiorników wodnych pod kamieniami i zwałami trzciny lub trawy morskiej.

Niekiedy zasiedla nawet nory jaskółek brzegówek. S.g., rozprzestrzenione pierwotnie tylko w Europie, zostały zawleczone przez

człowieka w inne rejony Ziemi, zwłaszcza do Ameryki Północnej i Południowej. [L.Ż.1

słonaczek, solowiec, solanko-wiec (Artemid salina) — gatunek stawonoga z podgromady ->-skrzelonogów. Ma ciało wy-

sionecznice

330

Slonaczek

dłużone i półprzeźroczyste, lekko różowawe, długości do 18 mm. Część tułowiowa jest bocznie ścieśniona i zaopatrzona w 11

par odnóży. Głównym siedliskiem s. są bardzo słane wody śródlądowe, o zasoleniu 40—200 %o, jakkolwiek spotkać go można w

jeszcze bardziej słonym środowisku (do 300 %o), jak również w niemal słodkiej wodzie. Tak ogromną zdolność

przystosowawczą zawdzięcza on 'doskonałemu mechanizmowi fizjologicznemu umożliwiającemu utrzymywanie stężenia soli

we krwi na stale jednakowym poziomie. W każdym ze środowisk o odmiennym zasoleniu inna jest .szybkość dojrzewania s., co

wpływa na budowę ciała. W im bardziej słonej wodzie przebywają s., tym bardziej wydłuża im się odwłok i dochodzi do tym

większej redukcji ostatnich członów. S. jest gatunkiem kosmopolitycznym, spotykanym na wszystkich kontynentach.

Występuje nie tylko na nizinach, ale i w wodach górskich do wysokości 4500 m (w Tybecie) oraz w niektórych przymorskich

limanach. S. rozmnaża się dzieworodnie. Jego larwy (-»-pływik) wykluwają się czasami z jaj już w woreczku lęgowym. S. żywią

się planktonowymi okrzemkami i zielenicami, a w razie ich niedostatku opuszczają się na dno zbiornika, pochłaniając delikatny

muł wraz z bakteriami. Są

hodowane nierzadko jako pokarm dla ryb akwaryjnych, a nawet ryb użytkowych, z cennym jesiotrem włącznie. Bywają

konsumowane również przez człowieka (a mianowicie przez niektóre plemiona indiańskie oraz arabskie). [L.Ż.]

slonecznice (Heliozoa) — rząd pierwotniaków z podgromady

->lpromienionóżek. W przeciwieństwie do -opromienić i

-potwornie nie mają ani szkieletu organicznego, ani mineralnego. Pewne jednak elementy szkieletowe w postaci małych płytek,

igiełek i kryształów krzemionkowych mogą być porozrzucane w cytoplazmie naokoło centralnej części, w której znajduje się

jedno lub kilka jąder. Nie występuje u s. nigdy charakterystyczna dla promienie torebka organiczna, otaczająca jądro wraz z

częścią cy-toplazmy. Nibynóżki wzmocnione są włókienkami osiowymi (aksonemami), które promieniście rozchodzą się z cen-

trum cytoplazmy kulistej komórki o średnicy 10—100 [im. Dotychczas tylko u niektórych gatunków wykryto zdolność do

wytwarzania gamet i ich kopulację. Zewnętrzna warstwa cytoplazmy, w której u pewnych gatunków s. przebywają

symbiotyczne glony, ma strukturę piankowatą i silnie uwodnioną. W cytoplazmie wewnętrznej odbywają się procesy trawienne i

znajduje się wodniczka tętniąca. S. występują najczęściej w wodach słodkich, otwartych lub w środowiskach wilgotnych, np. tor-

fowych. Parę gatunków żyje w wodach słonych. Niektóre formy tworzą kolonie, w których osobniki połączone są żelatynowatą

mufką. S. często wiodą drapieżny tryb życia i są zdolne do pożerania nawet

TABLICA XIII. SKORUPIAKI

Pąkle przytwierdzone do muszli omulka

Śpiewka z rodzaju Argulus

małych bezkręgowców, np. wirków. [A.J.K.]

sloniczka ->ibosmina.

slonopójki (Halacandae) —rodzina stawonogów z podrzędu -rTrombidiioTmes. Żyją głównie w morzach na glonach lub

pasożytują na różnych morskich bezkręgowcach. Nieliczni przedstawiciele występują również w wodach słodkich. [J.P.]

slupkowce ->istrongylidy. solankowiec -»6łonaczek.

solfugi (Solifugae) — rząd stawonogów z gromady ->paję-czaków. Rosną 'do 7 cm 'długości. Mają segmentowany gło-wotułów i

odwłok, szczęko-czułki bardzo masywne, a nogogłaszczki wydłużone, pełniące funkcję narządów dotyku. Mimo groźnego

wyglądu są nieszkodliwe, gdyż brak im gruczołów jadowych i mogą co najwyżej kaleczyć szczypcami szczękoczułków. Są

aktywne wieczorem lub nocą, biegając charakterystycznym, zygzakowatym i na pozór 'szybkim ruchem, a w 'dzień 'kryją się w

norach. Żywią się' owadami Cap. termitami, konikami polnymi) i innymi bezkręgowcami

_______________. soryt

(np. 'dżdżownicami); obserwowano również pożeranie przez nie 'jaszczurek. S. nie wykonują tańców godowych, a 'samice po

złożeniu jaj i przykryciu ich . ziemią nie interesują się dalszym losem potomstwa. Występują w isuchych, gorących lub 'ciepłych

okolicach .południowej Europy i Azji, w Afryce i w obu Amerykach. Znanych jest ponad 800 gatunków z rzędu s. [J.P.]

soliter -tasiemiec uzbrojony. solowiec -wsłonaczek.

soryt — forma przetrwalniko-wa większości gatunków —^gąbek zwyczajnych, będąca formą rozmnażania wegetatywnego,

noszącego miano pączkowania wewnętrznego. S. mają kształt kuli o średnicy znacznie mniejszej od l mm. Powstają wewnątrz

organizmu macierzystego gąbki ze skupienia pewnej liczby -»-archeocy-tów. Sam zarodek tworzy się z reguły z jednej tylko

komórki i odżywia się kosztem pozostałych archeocytów. S. przekształcają się w swobodnie pływające larwy, niczym nie

różniące się od larw powstałych na 'drodze rozrodu płcio-

Solfuga z rodzaju Caleodes

sparganum

wego (->-amfiblastula, ->-paren-chymula). Larwy te pływają przez jakiś czas swobodnie w wodzie, a następnie osiadają na dnie,

przechodzą metamorfozę i przekształcają się w młode gąbki. Formy przetrwalnikowe gąbek słodkowodnych noszą nazwę --

ngenrul. [J.M.R.]

spar&anum — -^plerocerkoid mający zdolność pączkowania, co prowadzi do powstania larwy z rozgałęzieniami. S. występuje

w rozwoju bruzdo-głowca Diphyllobothrium eri-nacei. Spotyka się go w mięśniach somatycznych żab, węży oraz wielu

gatunków ptaków i ssaków. Różni się od plero-cerkoidów -^-bruzdogłowca szerokiego taśmowatym kształtem, długością i

podłużnym rowkiem, biegnącym wzdłuż brzusznej części ciała. [M.S.-]

spawęki -Mnogogłaszczkowce.

spirostomum (Spirostomitw) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^•róanorzęsków. Obejmuje gatunki o rozmiarach l—3 mm. Są

one 'wydłużone, silnie spłaszczone, o zarysie prawie prostokątnym. Wzdłuż krawędzi ciała przebiega idługi szereg błonek

dogębowych. Szereg ten zakręca do zagłębienia gębowego, które przesunięte jest nieco na stronę brzuszną. Podobnie jak u innych

orzęsków na dnie tego zagłębienia znajduje się "otwór gębowy" komórki. Wnętrze tylnej części ciała zajmuje l olbrzymia wo-dniczka

tętniąca. Makronukleus ma postać sznura ze zgrubieniami i każdemu jego zgrubieniu towarzyszy l mikronu-kleus. Ciało s. jest bardzo sil-

nie kurczliwe. S. odżywiają się bakteriami. Znane są zarówno z wód słodkich, jak i słonych. Spotyka się je w Europie, w Azji oraz w

Ameryce Północnej. [A.J.K.]

Spirotricha — podgromada pierwotniaków z gromady -»-orzęsk6w. Charakteryzuje je rozwinięte pole gębowe, otoczone

prawoskrętną spiralą, złożoną z licznych tołonek dogębowych, które zbudowane są ze zlepionych rzęsek. Ruch tych błonek, zwanych

także mem-branellami dogębowymi, wywołuje dogębowy prąd wody, napędzający pokarm. Do S. należą rzędy: rożnorzęsków, spo-

dorzęsków oraz Entodinio-morpha, różniące się między sobą pozagębowym orzęsieniem ciała. [A.J.K.]

spirula (Spirula spirala) — gatunek mięczaka z rzędu ->-dzie-sięciornic. Ma ciało kręte. kształtu fasolowatego, długości około 5 cm

(bez ramion), z czego oikolo 1/3 przypada na głowę. Ramiona są bardzo krótkie. Na końcu tego zaokrąglonego worka trzewiowego znaj-

duje się po bokach para niedużych, kolistych płetw. Muszlę s. obrasta wprawdzie płaszcz (jak

3fl3

spodorzęski

Spirostomum

-makronukleus; 2 — mikronukleusy; 3—rynienka gębowa; 4—"otwór gębowy" komórki; 5 — blonki dogębowe; 6 — wodniczka

tętniąca

u wszystkich dwuskrzelnych), ale jest ona zwinięta spiralnie, podzielona przegrodami na komory, podobnie jak u łodzika i innych

czterosikrzelnych. Tak samo jak u tych ostatnich przegrody muszli są przebite pośrodku otworkami, przez które aż do komory

początkowej przebiega rurkowata wypustka ciała, zwana syfonem. Wnioskuje się stąd o wielkiej długowieczności tego gatunku. S. żyją

pelagicznie we wszystkich morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej, na głębokości 250—1750 m. O ich trybie życia wiadomo bardzo

mało. Na podstawie obserwacji w akwariach przypuszcza się, że unoszą się one najczęściej w wodzie głową na dół, co spowodowane jest

izapewne obecnością muszli, która działa jak pęcherz pławmy. Pływają podobnie do innych dziesięcior-nic, używając płetw do ruchów

powolnych i odrzutu do ruchów szybkich. Muszle s. znajdują się mieraz na plażach, wyrzucone tam przez fale morskie. [T.U.]

śpiewka karpiowa (Argulus fo-liaceus) — gatunek .stawonoga z rzędu -wsplewek. Rośnie do długości 12 mm. Pasożytuje okresowo na

rybach karpiowa-tych, szczupaku i niektórych innych rybach słodkowodnych Eurazji. Występuje także w obrębie zarosłych zatok wód

słonawych, np. w Zatoce Puckiej, tj. w wodzie o zasoleniu około 7%o. Wyrządza poważne szkody w gospodarstwach karpiowych,

ponieważ zranione ryby ulegają często groźnej chorobie pleśniawce. [L.Ż.]

śpiewki {Branchiwa) — rząd stawonogów z podgromady —.-widłonogów (niektórzy autorzy traktują je jako odrębną

podgromadę skorupiaków). Należą tu gatunki pasożytnicze o silnie spłaszczonym, w zarysie niemal kulistym ciele, złożonym z głowy i

4-segmentowego tułowia, okrytym z wierzchu szerokim pancerzem, spod którego sterczy drobny rozwidlony odwłok. Kończyny

głowowe przekształcone są w 2 duże przyssawki oraz haczyki. S. posługują się w czasie pływania 4 dwugałęzistymi .odnóżami pływnymi

tułowia lub bocznymi 'skrzydełkami pancerza. Żywią się krwią ryb słodkowodnych (rzadziej morskich) albo płazów, przyczepiając się

okresowo do ich skory, którą rozcinają ostrymi żuwaczkami. W przypadku gromadnego występowania s. 'ryby ulegają osłabieniu, a w

powstałych ranach rozwija się często pleś-niawka, prowadząca nierzadko do śmierci gospodarza. S. są rozdzielnopłciowe i jajorodne.

Kopulacja 'przebiega w toni wodnej lub na ciele ryby. Jaja sklejone w długie sznureczki składane są na roślinach, kamieniach lub innych

przedmiotach podwodnych. Po kilku tygodniach wylęgają się młode osobniki, dość podobne do swych rodziców. S. obejmują zaledwie 75

gatunków, z których znaczna większość należy do jednego tylko rodzaju s. (Tabl. XIII). [L.2.]

spodorzęski (Hypotricha) — rząd pierwotniaków z podgromady —>-Spirotricha. Mają silnie spłaszczone ciało. Orzęsie-nie składa się z

wielu dużych, ruchliwych i grubych szczecinek (cirri), które wyglądaj ą tak jak duże rzęski, a składają się z pozlepiany ch ze sobą poje-

dynczych rzęsek. Oprócz szczecinek s. mają orzęsienie dogę-bowe typowe dla iSpźrotricha, złożone z wielu błonek dogę-

spondylus

bowych (zlepionych rzęsek), ustawionych kolejno jedna za drugą, które napędzają pokarm do cytostomu. Poszczególne rodzaje i

gatunki s. wyróżniają się różną liczbą, wielkością i położeniem szczecinek. Do s. należy m.in. małżynek. [A.J.K.]

spondylus (Spondylus) — rodzaj mięczaków z rzędu ->aie-równamięsniowych. Muszla s. przypomina muszlę ->prze-grzebka

zarysem oraz tym, że jej prawa połówka jest bardziej wypukła od lewej. Powierzchnię muszli okrywają liczne sterczące toolce,

sięgające u niektórych gatunków do 5 cm długości, podczas gdy średnica całej muszli rzadko przekracza 10 cm. Zamek jest dobrze

rozwinięty i składa się z 2 zębów w 'jednej i 2 dołków w drugiej [połowie muszli. Muszle s. są barwne, przy czym ich barwa

może się znacznie wahać nawet w obrębie l gatunku. S. zamieszkują morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją ma 'ogół na

głębokości 'do kilkunastu metrów, na skałach, wrakach itp., przytwierdzając się do nich prawą połówką muszli. (Tabl. XVI).

[T.U.]

sporocysta — stadium 'rozwojowe -Mprzywr digenetycznych powstające z -Mmiracidium. Po wniknięciu do żywiciela po-

średniego miracidium przekształca się w s. macierzystą. Następuje przy itym redukcja organów zmysłów, uproszczenie .układu

nerwowego oraz ulega pewnej przebudowie układ wydalniczy. Cała metamorfoza trwa zwykle 2—3 dni. Dorosła macierzysta s.

przedstawia Się jako cienkościenny, kształtem zbliżony do ikuli, wrzecionowaty lub wydłużony woreczek, wewnątrz którego

znajdują się komórki zarodkowe. Z narządów występujących w miracidium zachowują się komórki zarodkowe i zwykle też

protonefrydia. S. macierzysta 'osiąga zazwyczaj 2—

—3 mm długości, może jednak u niektórych gatunków dochodzić do 10 mam. Umiejscawia się w organach wewnętrznych

mięczaków (głównie ślimaków). Z (komórek zarodkowych s. macierzystej mogą powstawać

—»iedie lub s. potomne, które różnią się od s. macierzystej przede wszystkim mniejszymi rozmiarami. Redie lub s. potomne

wydostają się ze s. macierzystej przez otwór rodny albo przez rozerwanie ściany jej ciała. W s. potomnej powstają następne

stadia rozwojowe przywr, zwane -^-cerka-riami. [M.S.]

sporogonia — proces wytwarzania ikomórek inwazyjnych, zwanych s p o r o z o i t a m i. U niektórych aporowców właściwych

(-^-ziarniaki i ->hurmacz-ki) sporozoity powstają wewnątrz spór na drodze podziałów encystowanej komórki. Sporozoity mogą

również tworzyć się bezpośrednio z encystowanej zygoty, a więc z pominięciem stadium spory (-^krwinkowce). [A.J.K.]

sporowce pelzakowate (Amoe-bosporidia, Chidosporidia) — podtyp z typu —.-pierwotniaków. Są pasożytami zarówno

kręgowców, jak i bezkręgowców, tworząc wewnątrz tkanek żywiciela bądź wielojądrowe plazmodia (u Myxosporidia), bądź

jedynie formy dwujądro-we (u Microsporidia). W cyklu rozwojowym s.p. występują spory zaopatrzone w tzw. torebki

biegunowe. Te ostatnie to wodniczki wypełnione płynem, w którym znajduje

sporowce właściwe

się tzw. nić biegunowa. Żywiciel zaraża się połykając spory. Gdy zewnętrzna otoczka spory zostaje nadtrawiona, nić biegunowa

wystrzela ize swej torebki i wbija się w nabłonek jelitowy gospodarza. Wystrzelenie nici spowodowane jest wysokim ciśnieniem płynu

wewnątrz torebki. Nić jest w środku 'drożna, podobnie jak igła strzykawki. Przez jej przewód wydostaje się inwazyjna amebula. Jest to

jednoją-drowy lub dwujądrowy pierwotniak, mający postać pełza-ka. Amebula zostaje wstrzyknięta w głąb nabłonka, po czym aktywnie

penetruje tkanki żywiciela, aby usadowić się w odpowiednim dla siebie miejscu. Następnie rozrasta się w wielojądrowe plazmo-dium, z

Iktórego wyodrębniają się inwazyjne spory. S.p. wytwarzają spory jednokomórkowe (u Mźcrosporźdźa) bądź wielokomórkowe (u

Myxosporidia). Spora jednokomórkowa jest pojedynczą komórką, która w swym wnętrzu zawiera l lub rzadziej 2 torebki biegunowe. Jej

jądro wraz z częścią cytoplazmy tworzy amebulę powstającą w momencie opuszczania spory. Spora wielokomórkowa składa się z

wyodrębnionej komórki dwu-jądrowej amebuli, z całkowicie wyodrębnionych komórek biegunowych z torebkami biegunowymi oraz ze

zdegenero-wanych komórek tworzących otoczkę spory. Po wystrzeleniu nici biegunowej komórki biegunowe oraz komórki otoczki nie

biorą udziału w dalszym rozwoju pierwotniaka. W obrębie s.p. wyróżnia się 2 gromady: Microsporidia oraz Myxosporidia. [A.J.K.]

sporowce właściwe (Sporozoa,

Apicomplexa, Telosporidia) —

podtyp z typu -»pierwotnia-ków. Należą do nich wyłącznie gatunki pasożytnicze, które cechuje złożony cykl życiowy, niekiedy

przebiegający w 2 żywicielach. Rozwijają się zarówno w świetle przewodu pokarmowego, jak łez (przynajmniej w pewnych

stadiach) śródtkainfcowo i wewnątrz komórek żywicielskich. Wspólną cechą wszystkich s.w. jest wytwarzanie komórek

inwazyjnych, zwanych isporozoitami, o kształcie banana, mających zdolność penetracji komórek żywiciela. Ich przedni koniec

jest zaostrzony i tworzy penetrującą część, tzw. zespól api-kalny (stąd nazwa Apicomplexa). Ostatnio wykazano podobieństwo

w budowie różnych Sporozoitów i na tej podstawie do B.W. zaliczono toksoplazmy. Stporozoity wnikają 'do ciała gospodarza w

postaci spór zjedzonych wraz z pokarmem bądź 'zostają wprowadzone do krwi przez ukłucie zarażonego nimi owada.

Niezależnie od dróg penetracji atakują bezpośrednio komórki gospodarza. Wewnątrz nich isporozoity rozrastają się. Dalsze drogi

rozwoju przebiegają różnie u rozmaitych iS.w. U większości s.w. jądro zaczyna 'dzielić się wielokrotnie i powstaje wielojądrowe

plazmodium. Jego jądra przyporządkowują sobie część cytoplazmy, tworząc komórki potomne. Proces ten nosi 'nazwę —

schizogonii. W tym czasie komórka żywiciela ulega ostatecznemu zniszczeniu, a drugie pokolenie (pasożyta atakuje następne

komórki. Kolejna generacja plazmodiów może (powtórzyć schizogonię. Jedynie u niektórych hurmacz-ków brak schizogonii.

Sporo-zoit po wniknięciu do komórki gospodarza rośnie, ale nie wytwarza potomnych 'pokoleń ko-

sporozoit

327 -

mórek inwazyjnych. Po ukończeniu procesu dojrzewania hurmaczki te przechodzą -»-ga-mogonię. W pełnym cyklu życiowym s.w.

zachodzą 3 procesy: schizogonia, gamogonia i ->aporogonia. Wiele s.w. powoduje groźne schorzenia. Walka z pasożytami polega ina

usuwaniu źródeł zarażenia i farmakologicznym leczeniu chorych. W obrębie s.w. wyróżnia się 4 gromady: ziarniaki, hur-maczki,

krwinkowce oraz toksoplazmy. [A.J.K.]

sporozoit -»-sporogania.

sprzągla (Salpa) — rodzaj strunowców z gromady —^sprzągli. Obejmuje gatunki .kształtu cylindrycznego lub wrzecionowatego,

długości l—20 cm. Poprzez przezroczystą powłokę ciała (osłonę) widoczne są o-krężne pasma mięśni, nie zamykające 'się na stronie

brzusznej. W rozwoju występuje przemiana pokoleń. Pokolenie bezpłciowe prowadzi do powstawania długich łańcuchów osobników,

które z czasem oddzielają się od siebie. Rodzaj s. obejmuje liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w pełnosłonych morzach. Niektóre

z nich występują gromadnie, zdradzając swą obecność, szczególnie nocą, intensywnym świeceniem. [L.Ż.]

sprzągle (.Thaliacea) — gromada strunowców z podtypu ->o-słonic. Mają kształt beczułko-waty, wrzecionowaty lub cylindryczny.

Długość ich oscyluję od l do 20 cm. Znaczna przezroczystość umożliwia bez sekcji oglądanie budowy wewnętrznej, przy czym szcze-

gólnie rzuca się w oczy szereg okrężnych wiązek mięśni, przylegających do galaretowatych ścianek osłonki ciała. U

wielu gatunków wiązki te' są przerwane na stronie brzusznej. W czasie rytmicznych skurczów mięśni woda jest wyrzucana z obszernej

jamy ciała na zewnątrz, popychając zwierzątka na zasadzie odrzutu do przodu. Szereg gatunków ma organa świecące. U s. występuje

przemiana pokoleń płciowych i bezpłciowych. Generacja płciowa wytwarza pojedyncze osobniki, rozmnażające się z kolei bezpłciowo

przez pączkowanie. Młode okazy pączkują zwykle w jednym miejscu, z tyłu ciała, przy czym nie od razu odrywają się od osobnika

rodzicielskiego, tworząc przejściowo łańcuchy osiągające niekiedy długość ponad 25 m. S. obejmują około 100 wyłącznie morskich

gatunków, żyjących w toni wodnej jako składnik planktonu. Występują zarówno w wodach powierzchniowych, jak i głębinowych. [L.Ż.]

staczał (Coenobita) — rodzaj stawonogów z sekcji -s-pustel-nikowców. Obejmuje gatunki o długości ciała dochodzącej do około 5 cm.

Delikatny 'workowaty odwłok chowają one do wnętrza rozmaitych muszli morskich lub lądowych ślimaków. Larwy ich rozwijają się w

środowisku morskim. S. zamieszkują wilgotne tropikalne lasy w kilkukilometrowym pasie wzdłuż wybrzeża morskiego. Żywią się

pokarmem zwierzęcym i roślinnym. W poszukiwaniu owoców potrafią wspinać się na niezbyt wysokie zarośla. Są zwykle bardziej ak-

tywne nocą niż za dnia. Wędrują nierzadko dość dużymi stadami. Reprezentuje je 14 gatunków, które są szeroko rozprzestrzenione w

krainie tropikalnej. [L.Ż.]

staroraki (Merostomata) — gromada stawonogów z podtypu ->-szczękoczułkowców. 0-bejmują archaiczne szczęko-czulkowce morskie

ze skrzelo-wymi odnóżami odwłokowymi. Do gromady tej zaliczamy 2 rzędy: ostrogony i wielkoraki. Te ostatnie są reprezentowane

wyłącznie przez formy kopalne. [J.P.]

statoblasty — formy przetrwal-nikowe słodkowodnych gatunków mszywiołów z rzędu -4-podkówczaków. Z zewnątrz 'okrywa je

dwuklapkowa os-ionka. Tworzą się w naszych warunkach 'klimatycznych jesienią, a w strefach tropikalnych — przed nastaniem okresu

suszy. Z chwilą śmierci mszywiołu rodzicielskiego, spowodowanej wysychaniem zbiornika bądź znacznym obniżeniem się

temperatury wody, s. wydostają się na zewnątrz organizmu macierzystego i opadają na dno lub unoszą się w wodzie. Niektóre

Statoblast zaopatrzony w haczyki

odmiany s. zaopatrzone są w chitynowe haczyki, służące do przyczepiania się do rozmaitych zwierząt, które przenoszą je nieraz na

znaczne odległości. Dzięki mocnej osłonce s. przeżywają nie sprzyjający dla ich rodziców okres. Z wiosną lub po ponownym zalaniu

zbiornika wodą osłonki ich rozchylają się i z każdego s.

rozwija się młody dający przez pączk czątek nowej kolor

Stauromedusae, Ca

rząd jamochłonów

-Arążkopławów. SE o kształcie kielicha klosza wyciągnięty< mion" zakończonyc krótkich, buławkow k6w. Na środku (przeciwustnej) czi

występuje narząd w postaci styliika z bądź tarczki przylj rymi zwierzęta te B lub bardziej trwale dzać się do ipodło tryb życia polipów

wykształcają się c tyczne dla meduz ii kopławów brzezinę) braik iim również i ciowych (-*ropaliu ma gastralna pod;

na 4 obszerne teiesz stawiciele S. są s przestrzeniem w-i morzach. Należy d świetla. [Z.S.]

stawonogi (Arthro)

—-bezkręgowców, należy olbrzymia znanych przedstaw zwierzęcego — ok współczesnych gat ło s. jest segmenty nych grup w ir<

przejawia się 'tend< wania się sąsiedin tów i tworzenia czyli wyspecjalizo cinków ciała. S. m zesklerotyzowany wnętrzny, służący jako

miejsce przyi i jako pancerz cl rządy wewnętrzni nowane odnóża, szczególne części( czone są stawami. się na 3 podtypy

stągwica

328

wargowce i szczękoczułkowce. Niektórzy badacze uważają s. za grupę polifiletyczną, tj. pochodzącą nie od l wspólnego, ale od

kilku różnych przodków. Brak dostatecznego materiału kopalnego uniemożliwia rozstrzygnięcie 'tej .kwestii. [W.S.]

stągwica (Tonłia, Dolium) — rodzaj mięczaków z rodziny Tonnidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki

mające muszle kształtem zbliżone do kuli, o powierzchni gęsto pokrytej na przemian drobnymi żeberkami i rowkami. Wysokość

muszli wynosi 15—30 cm. S. odznaczają się bardzo długim i ruchliwym ryjkiem, zakończonym silną przyssawką otaczającą

otwór gębowy. Do gardzieli uchodzą przewody 2 dużych gruczołów Wytwarzających kwas siarkowy o stężeniu 2— —Wo.

Kwas ten służy prawdopodobnie do zabijania zdobyczy. S. zamieszkują morza pełnosłone strefy tropikalnej, subtropikalnej i

cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją na dnie, od brzegu do znacznych głębokości. Są drapieżne. Z napadniętego zwie-

rzęcia wyrywają kawały ciała i połykają je. Niekiedy kaleczą kąpiących się ludzi. (Tabl. XVII). [T.U.]

steatoda (Steatoda) — rodzaj stawonogów z rodziny ->oma-tnikowatych. Należą do większych przedstawicieli rodziny;

długość ich ciała dochodzi do 10 mm. Mają ubarwienie brunatne lub czarne, z białym, żółtym albo czerwonym rysunkiem.

Dysponują silnym jadem, który w przypadku południowoeuropejskiej Steatoda pay-kulliana zabija drobne kręgowce (myszy,

jaszczurki) i powoduje silne bóle -u człowieka. W

Polsce występuje 5 gatunków s., z czego 2 bardzo pospolite w 'zabudowaniach. [W.S.]

stenopus (Stenopus hispidus) — gatunek stawonoga z sekcji -»-garnelowców. Rośnie do długości 8 cm. Ciało barwy białej z

czerwonymi paskami, miejscami niebieskie i brunatne, usiane jest licznymi cierniami. Przednie 3 pary odnóży tułowiowych

wieńczą kleszcze, przy czym III para wyróżnia się wyraźnie wielkością. S. oczyszczają .skórę wielu ryb z pasożytów

zewnętrznych, które stanowią ich ulubiony pokarm. Są rozprzestrzenione na płytkim dnie wszystkich tropikalnych mórz. Kryją

się chętnie w zakamarkach raf koralowych i innych nieruchomych przedmiotów, rzadziej wśród zarośli podmorskich. [L.Ż.]

stentor -^trębacz.

stigma -rkomórka pierwotnia-cza.

stolony, rozłogi — drożne, poziome rozrosty tkanek, z których pączkują organizmy potomne, spotykane u gąbek, jamochłonów,

graptolitów i Sprzągli. [T.S.]

stonoga (Oniscus} — rodzaj stawonogów z rzędu ->równono-gów. Obejmuje gatunki o ciele nie przekraczającym 2 cm długości,

silnie rozszerzonym, w zarysie jajowatym. Płytka ogonowa bywa stożkowato zaostrzona, a głowa — niemal prostokątna. S. są

mało ruchliwe i nie mogą się zwinąć całkowicie w kulkę. Obejmują szereg gatunków lądowych, znanych ze wszystkich konty-

nentów. W Polsce występuje s. murowa. [L.Ż.]

straszykowce

stonoga murowa (Oniscus asel-lus) — gatunek stawonoga z rodzaju —^stonogi. Rośnie do długości 18 mm. Jej pierwotnym

środowiskiem są lasy, gdzie żyje głównie pod odstającą korą drzew i w gnijących kłodach, zwłaszcza w buczynach. Towarzyszy

także człowiekowi, zasiedlając piwnice, mieszkania oraz ruiny, cmentarze i parki. [L.Ż.]

stożeczek (Euconulus fulvus) — gatunek mięczaka, z rodziny EuconuUdae, z rzędu -»trzon-koocznych. Ma muszlę stożkowatą,

o średnicy około 3 mm, odznaczającą się błyszczącą powierzchnią i piękną, złota-wobrązową barwą. Zamieszkuje całą Polskę.

Jest pospolity w najróżniejszych środowiskach lądowych — w lasach, zaroślach, na łąkach, gdzie przebywa ukryty pod ściółką.

O życiu i pożywieniu tego gatunku brak sprawdzonych wiadomości. [T.U.]

stożek (COTOMS) — rodzaj mięczaków z rodziny stożków (Co-widae), z rzędu -^-jednoprzed-sionkowców. Obejmuje gatunki

mające muszle kształtu dwu-stożka, przy czym górny stożek, utworzony ze skrętki jest mały, szeroki i spiczasty, dolny zaś, na

który składa się ostatni skręt, znacznie większy, smuklejiSzy i ścięty. Powierzchnia muszli jest zawsze gładka i lśniąca, ale u

poszczególnych gatunków ma rozmaitą barwę i rysunek. Zdecydowana większość gatunków s. zamieszkuje morza strefy

tropikalnej, a nieliczne tylko trafiają się w morzach strefy subtropikalnej. Żyją na niewielkich głębokościach, zwykle od strefy

pływowej do kilkunastu metrów, rzadko do kilkudziesięciu metrów. Są groźnymi drapieżnikami. Zęby ich tairfei, nieliczne, duże,

wydłużone i bardzo ostre, 'mają wewnątrz kanał, którym jak igłą do zastrzyków wprowadzają do ciała ofiary gwałtownie

'działający jad. Jest on niebezpieczny nawet dla człowieka. Znane są wypadki śmiertelne wśród ludzi, spowodowane ukłuciem

dużych, tropikalnych gatunków s. Ze względu na niezwykłe piękno barwy i rysunku s. są szczególnie poszukiwane przez ko-

lekcjonerów, jednak podobnie jak w kolekcjonerstwie znaczków pocztowych najwyższe ceny na rynku osiągają okazy gatunków

najrzadszych, nie zaś najpiękniejszych. Rekord ceny zapłaconej kiedykolwiek za jedną muszlę należy do gatunku Conus

gloriamaris z pobliża wy&p tropikalnej strefy Pacyfiku. W okresie międzywojennym, kiedy liczba jego okazów we wszystkich

zbiorach świata wynosiła około 25 sztuk, za 2 kolejne muszle zapłacono 1200 i 2000 dolarów. Teraz muszla tego s. kosztuje

około 1000 dolarów. (Tabl. XVII). [T.U.l

straszyk (Deima) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->straszy-kowców. Obejmuje formy mające -duże, stożkowate wypustki,

rozmieszczone wzdłuż grzbietu i boków ciała. Wzdłuż brzegów podeszwy widnieją nóżki ambulakralne zakończone

przyssawkami. S. występują w głębinach oceanicznych, najliczniej w Pacyfiku, gdzie przebywają na głębokości 800

—4000 m. [L.Ż.]

straszykowce (Elasipoda) — rząd szkarłupni z gromady

->-strzykw. Mają wyraźną dwu-boczną symetrię ciała. Silnie spłaszczona podeszwa obrzeżona jest rzadko rozmieszczonymi

nóźikami ambulakralny-

strongylidy

330

mi, pozbawionymi przyssawek. Na grzbiecie występują duże, stożkowate wypustki, przydatki ogonowe i inne twory nadające s.

dziwaczne nieraz .kształty. Gębę otacza 10—20 krótkich, tarczkowatych i niewciągal-nych czułków. S. obejmują liczne gatunki, z

których wiele znanych jest wyłącznie z wielkich głębin oceanicznych. [L.2.]

strongylidy, słupkowce (Stron-gyloidea) — zespół rodzin ob-leńców z .gromady -Mnicieni. Charaicteryzują isię idobrze roz-

winiętą torebką gębową. U samców na "tylnym końcu ciała występuje torebka kopulacyjna złożona z trzech płatków o-

skórkowych, wspartych na tzw. żeberkach. [M.S.]

strunowce (Chordata) — typ zwierząt o dwubocznej symetrii ciała, mających szkielet wewnętrzny w postaci struny grzbietowej

występującej przez całe życie lub tylko w stadium zarodkowym. Przedni odcinek przewodu pokarmowego spełnia u nich

również funkcje oddechowe. Istnieje zamknięty u-kład krwionośny, a ośrodkowy układ nerwowy znajduje się po stronie

grzbietowej. Obok form prymitywnych należą tu także grupy wysoko zorganizowane. Pierwsze z nich wyodrębniane są w

podtypach osłonie i bez-czaszkowców, a drugie — w podtypie kręgowców. [L.Ż.]

struńce Wermithidae) — rodzina obleńców z gromady ^-nicieni. Pasożytują u wielu grup bezkręgowców. Są silnie wydłużone

(niektóre gatunki dochodzą do 20 cm długości), w związku z czym w ciele żywiciela przybierają postać silnie skręconej nici.

Stosunkowo często wystają nawet na zewnątrz ciała żywiciela. Pospolitym pasożytem pasikoników, świerszczy i szarańczy jest

Agamer-mis decaudata i Merrms sub-nigrescens. Wiele pasożytów z rodziny e. występuje u mrówek. Na skutek zarażenia się ciało

mrówki może ulegać deformacji, przyjmując postać osobników o pośredniej budowie między iposzczegolnymi kastami. [M.S.]

strzałka (Sagitta) — rodzaj z typu -*szczecioszczękich. Obejmuje formy o strzałkowatej postaci, B 2 parami płetw bocznych oraz l

ogonową. Ciało ich jest szklisto-przeźroczyste, zwykle o długości l—3 cm, jakkolwiek niektóre gatunki rosną do 8 cm. Mają głowę

uzbrojoną w 2 grupy chityno-

strzykwy

Strzałka mała (Sagitta setosa)

wych szczecin chwytnych, które w stanie spoczynku mieszczą się w skórnym kapturku. S. reprezentuje prawie 50 gatunków

rozsiedlonych w toni wodnej wszystkich mórz i oceanów. [L.2.]

strzeżek (Pinnoteres) — rodzaj stawonogów z sekcji —.-krabów. U gatunków, które reprezentuje, długość głowotułowia samic

nie przekracza 2 cm; samce są o połowę mniejsze. S. mają pancerz ciemnobrązowy,

Strączek Pinnoteres pisum

kulisty w zarysie i — w przeciwieństwie do większości krabów — przeważnie o miękkiej, skórzanej konsystencji, rzadko zaś i

to tylko u niektórych samców, dość silnie zwapniały. S. żyją w jamie ciała osiadłych lub mało ruchliwych zwierząt morskich jako

komensale lub niekiedy jako pasożyty. Gospodarzami ich są rozmaite małże (np. omułek, ostryga, sercówka), żachwy, strzykwy

i inne dostatecznie duże zwierzęta. S. odżywiają się mifcroplankto-nem i substancją organiczną (zawartą w wodzie służącej do

oddychania gospodarza, a także odkładającą się ma blaszkach skrzelowych i na ściankach zamieszkałej jamy), uszkadzając przy

tym często tkanki gospodarza. Kopulacja odbywa się w toni morskiej, po czym samce giną, a samice wyszukują ponownie

dogodnego gospodarza, pozostając w nim do swej śmierci. W rozwoju występują planktonowe larwy, zwane ->żywikami. S.

obejmują ponad 120 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego.

[L.2.]

strzępnik — ->-eurydyka

strzykwa (Holothuria) — rodzaj szkarłupni z rzędu -»-tre-panigowców. Obejmuje ogórko-kształtae gatunki s., o długości do 40

cm i wyraźnej symetrii dwubocznej. Grzbietowa strona ciała pokryta jest dużymi, często stożkowatymi brodawkami oraz

nóżkami .anabu-lakralnymi przemienionymi w krótkie wypustki czuciowe. Brzuszna strona ciała ma postać płaskiej podeszwy z

licznymi nóżkami amibulakralny-mi, uszeregowanymi w 3 podłużnych rzędach. Dobrze wykształcone narządy Cuviera

Strzykwa Holothuria tubulosa

wyrzucane są w razie niebezpieczeństwa iprzez odbyt. Gęba otoczona jest 20 .krótkimi, rozgałęzianymi czułkami. S. reprezentuje

kilkadziesiąt iga^unków rozsiedlonych we wszystkich płytkich 'tropikalnych i subtropikalnych morzach. Większość gatunków

ma znaczenie użytkowe. Są one zbierane zazwyczaj w czasie odpływu, często po prostu gołymi rękoma lub z łodzi za pomocą

ka-szorka na długim kiju. [L.2.1

strzykwy (Holothurioidea) — gromada z typu -••szkarłupni. Są kształtu ogórkowatego lub robąkowatego, o mniej lub bardziej

zatraconej symetrii promienistej. Ich długość waha się w granicach l—200 cm, a średnica nie przekracza zazwyczaj 5 cm. Ciało

okryte jest miękkim worem skórno-mięś-niowym. W skórze rozrzucone są luźno 'drobne wapienne pły-fki lub igiełki szkieletowe,

mające postać kółeczek, rozwidlonych stożków, pałeczek, kotwiczek itp. Na powierzchni ciała widnieje 5 podłużnych rzędów

nóżek ambulakralnych, z [których trzecie/ kroczne, znajdują się na spodniej stronie ciała, zwanej często podeszwą, a drugie,

nierzadko całkowicie odmiennie wykształcone, przebiegają wzdłuż grzbietu. Często jednak 'zachodzi częścio-

studniczek

wa lub całkowita redukcja rzędów nóżek ambulakralnych. S. pełzają po dnie, rozciągając i hurcząc na przemian swe ciało,

przytrzymując się dna nóżkami lub elementami szkieletowymi. U szeregu gatunków na powierzchni ciała sterczą brodawki. Gęba

oraz odbyt umieszczone są na 2 przeciwległych końcach, w 'związku z czym można wyróżnić przednią i tylną 'część ciała. Gęba

otoczona jest przez 10—30 czuł-ków, mających kształt palcza-sty albo mniej lub bardziej rozgałęziony, dzułki te służą do

pobierania pożywienia składającego się najczęściej z martwej materii organicznej, 'którą s. pochłaniają wraz z osadami 'dennymi.

Przewód pokarmowy kończy się obszerną kloalką, kurczącą się rytmicznie dzięki pracy specjalnych mięśni. U większości

gatunków do kloaki otwierają się parzyste płuca wodne, napełniane rytmicznie wodą, oraz wydłużone narządy Cuviera, wyrzu-

cane w razie niebezpieczeństwa na zewnątrz wraz z tylną częścią przewodu pokarmowego oraz częścią płuc i oplątujące

napastnika. Utracone narządy szybko się regenerują. Większość s. jest rozdzielnopłciowa i jajorodna. W rozwoju występuje

przeważnie planktonowa larwa typu —.-uszatka. Znanych jest około 1000 gatunków s. rozprzestrzenionych we wszystkich

pełnosłonych morzach. Około 50 gatunków ma znaczenie użytkowe, stanowiąc ważny składnik kuchni chińskiej. Corocznie

wydobywa sie^około 15 000 ton s. S. dzieli się na 5 rzędów: ogórkowce, trepan-gowce, straszykowce, beczuł-kowce i

kotwicznikowce. [L.Z.]

studniczek, nifargus (Niphar-gus) — rodzaj stawonogów z

rzędu -s-obunogów. Obejmuje gatunki o przeźroczystym ciele. Mają one niezbyt długie czułki, ostatnią parę odnóży

odwłokowych silnie wydłużoną i dwugałęzistą, a płytkę ogonową częściowo rozszczepioną. S. brak oczu lub występują u nich

tylko oczy szczątkowe, co wiąże się z podziemnym trybem życia. Zamieszkują rozmaite wody podziemne, pozbawione

całkowicie lub częściowo dostępu .światła. Spotkać je można przede wszystkim w jaskiniach i studniach. Żyją też na głębokim

dnie dużych jezior alpejskich, a także w niektórych osłoniętych źródłach lub kałużach, mających połączenie z wodami

podziemnymi. Obejmują ponad 50 gatunków rozprzestrzenionych najliczniej w w południowej i środkowej Europie (zwłaszcza

w krajach bałkańskich) oraz w przyległych częściach Azji. Na terenie Polski występuje kalka gatunków s. [L.Z.]

stulnik (Sphaeroma) — rodzaj stawonogów z rzędu -wówno-nogów. Obejmuje gatunki, których ciało dochodzi .do 15 mm

długości, jest spłaszczone, w zarysie regularnie owalne, barwy szarawej z ciemnymi plamami. Spłaszczone, wachlarzy-.kowate

odnóża sterczą po bokach płytki ogonowej. Zaniepokojone s. zwijają się w regularną kulkę. Rodzaj obejmuje kilkadziesiąt

gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie wszystkich mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją pod

kamieniami i wśród glonów. Niektóre gatunki ryją jamki lub kanaliki w skałach wapiennych albo w palach, wgryzając się niekiedy

do głębokości 10 cm. W Morzu Bałtyckim występują 2 gatunki s. [L.Z.]

333

stułbioplawy

stułbia, hydra — zbiorcza nazwa .przedstawicieli kilfcu rodzajów jamochłonów z rzędu

->®tułbiowców, m.Łn. z rodzaju Hydra, Chlorohydra, Protohy-dra i Pelmatohydra. Są to zwierzęta o postaci wyłącznie polipa,

rozmiarach na ogół kilku milimetrów (maksymalnie 3 cm) i 'bardzo rozciągliwych czułkach, które mogą wielokrotnie przekraczać

długość ciała (np. u Pelmatohydra

— ośmiokrotnte). Zamieszkują z reguły wody słodkie, stojące bądź powoli płynące, zarośnięte. Wiodą życie półosiadłe,

przyczepione podeszwą (stopą) do roślin bądź innych obiektów podwodnych, co pewien czas jednak przemieszczają się,

krocząc sposobem gąsienicy miernikowca albo wykonując przerzut stopy ponad przyczepionym do podłoża wieńcem czułków.

S. rozmnażają się zarówno bezpłciowo (przez pączkowanie, rzadko przez podział), jak i płciowo, przy czym niektóre gatunki

są obojnacze (np. Hydra vulgaris i Chlorohydra viridissima), a inne roz-dzieLnopłciowe (Hydra attenua-ta). Jądra rozwijają się w

górnej części polipa, pod czułka-mi, a jajniki — w niższych partiach ciała. S. wytwarzają jaja przeważnie przed zimą, kiedy same

schodzą w głębsze rejony zbiorników, po czym zapadają w zimowe odrętwienie albo giną. Jaga objęte są twardą otoczką. S. nie

tworzą nigdy kolonii, chociaż obficie pączkujące osobniki mogą przez 'krótki czas sprawiać takie wrażenie. Są drapieżnikami.

Ofiarami ich bywają .drobne skorupiaki, pierścienice, larwy owadów itp., a nawet wycier ryb. Rozciągliwość ścianek ciała

pozwala s. połykać zdobycz stosunkowo bardzo dużą. Narządami łownymi są, jak u

większości polipów, ruchliwe czuiki (u Pelmatohydra do 25 cm długości). Niektóre s., np. Chlorohydra •umdissima, współżyją z

glonami z rodzaju Chlorella, nie wiadomo jednak dokładnie, czy wyzyskują pro-idukowane -przez nie związki organiczne.

Upodobanie do wód słabo zasolonych (5—10%o) wykazuje Protohydra leuckarti, nie mająca czułków. Osiąga ona wielkość do

1,5 mm i żywi się przeważnie nicieniami. (Tabl. IV). [Z.S.]

stułblomeduzy (Trachylida) — rząd jamochłonów z gromady

-^stułbiopławów. Poza nielicznymi wyjątkami (-ypolipodium) występują wyłączanie w postaci meduzy, która rozwija się.

zwykle z larwy -^aktinuli. Ich gonady leżą przy kanałach radialnych, a narządy zmysłów zwieszają się z brzegów telosiza na

entoidermalnych 'trzonkach. Meduzy s. występują w pełnomorskim planktonie. Podział systematyczny a. opiera się na

umiejscowieniu ozułków i budowie jamy chłonąco-trawią-cej. [Z.S.]

stułbioplawy (Hydrozoa) — gromada jamochłonów z typu

->fparzydełkowców. Ich polipy (ław. hydropolipy) mają rozmiary od ulaimka milimetra do 2 m, a swobodnie pływające kolonie

osiągają do 3 m długości. Średnica meduz dochodzi niekiedy do 40 cm. W stadium polipa większość gatunków żyje kolonijnie i w

morzach, a tylko nieliczne (jak np. stułbia) pojedynczo i w wodach słodkich. RóanoikBztałtne kolonie, w których liczba osob-

ników może sięgać miliona, powstają z jednego polipa założyciela, przy czym nowe osobniki mogą wyrastać z nóżki ma-

cierzystego, bądź też ze -»-sto-

stułbiopławy

lonów w koloniach osiadłych. Polip założyciel kolonii wrasta w głąb podłoża pionowymi wyrostkami, które rozgałęziają się

poziomo i łączą ze sobą, tworząc utkanie (hydrorhizę), wczepione w podłoże dodatkowymi pionowymi wyrostkami, a u

niektórych gatunków wyrastające również w górę ponad podłoże. W koloniach pływających poszczególne okazy powstają w

określonej kolejności. Jamy gastralne wszystkich osobników kolonii są miedzy sobą połączone. Na zewnątrz polipy wydzielają

często twardy oskórek, który z czasem nawarstwia się, tak że na najstarszych częściach kolonii jest najgrubszy (-».peri-derma).

Niektóre s. wytwarzają również twarde szkielety wapienne. W obrębie kolonii występuje niekiedy (z reguły u rurkopławów)

podział funkcji poszczególnych osobników (żołdów), przekształcających się w urządzenia hydrostatyczne (pineumatofory,

nektofory), w okazy odżywiające kolonię (ga-strozoidy, syfony), chwytne (ankany), dotykowe (palpony), okazy ochraniające i

rozrodcze (gonozoidy). Polipy żyjące pojedynczo są bądź osiadłe, bądź potrafią przemieszczać się czynnie (np. stułbia),

natomiast nie osiadłe .kolonie poruszają się biernie pod wpływem ruchów "wody i wiatru albo aktywnie dzięki skurczom nekto-

forów {dzwonów pływinych). Prawie wszystkie s. wiodą drapieżny tryb życia, pokonując ofiary czasem wielokrotnie od siebie

większe, tetórę obezwładniają parzydełkami i wciągają do jamy gastralnej. Tylko nieliczne, jak np. polipodium, są pasożytami.

Wstępny rozkład pokarmu odbywa się w jamie gastralnej, a dalsze trawienie przebiega we wnętrzu komórek

entodermy. W koloniach zachowujących się jak organizmy wyższego rzędu 'chwytanie większej zdobyczy odbywa się niekiedy

przy współudziale wielu polipów, pokonujących ją i trawiących wspólnie. Połączonymi jamami gaistralnymi pokarm rozchodzi

się do wszystkich 'części kolonii. Meduzy s. , (hydromeduzy) z niewidoma | wyjątkami są małe (nie prze- , kraczają kilku

centymetrów i średnicy), mają grubą warstwę | zwykle bezkomórfcowej mezo- l glei, a pod spodem klosza (dzwonu) — okrężny,

poziomy, ektodermalny fałd, tzw. żagie-lek (velum), którego zaciskanie się wskutek skurczu mięśni okrężnych przyśpiesza prąd

wody wytłaczany spod klosza, a tym samym odrzutowy rucł zwierzęcia. Na brzegu klosza występują liczne komórki bądź

narządy światłoczułe i hydrostatyczne. Zwłaszcza u form młodych silnie zaznacza się czteropromieraność budowy,

podkreślona 4 kanałami radialnymi i rozmieszczeniem czuł-ków; z wiekiem liczba ta zwykle się zwielokrotnia. Hydro-meduzy są

składnikiem plank-tonu, 'zwłaszcza otwartej strefy mórz, ale również strefy przybrzeżnej 'do głębokości ok. 250 m. Meduzy

słodkowodne występują tylko u kilku gatunków {np. u kraspedakusty). Hydromeduzy trzymają się na ogół w gromadach, co

^stwarza większe szansę zapłodnienia jaj. Odżywiają się drobnymi zwierzętami, które dostają się pod ich klosz bądź zetkną z

parzydełkami 'struktur chwyt-nych. Przebieg trawienia jest u nich podobny jak u polipów. Pokarm rozchodzi się w kanałach

dzięki sikurczom klosza. Hydromeduzy osiągają wiek nie przekraczający 2 do 3 miesięcy. S. rozmnażają się za-

syngamus

równo płciowo, jak i bezpłciowo, a ich rozwój przebiega u około 1/3 liczby gatunków z przemianą pokoleń. Z reguły meduza jest

pokoleniem płciowym, a polip — bezpłciowym, choć niektóre meduzy (np. sarsji) mnożą się przez pączkowanie, a polipy (np.

stutbi) — płciowo. Poza pączkowaniem bocznym rozród bezpłciowy miewa formę strobilacji (pączkowania wierzchołkowego),

podziału i —rfrustulacji. Niekiedy do podziału dochodzi już w stadium -^planuli. (np. u polipodium i ikraspedakusty). Opisano

ok. 2700 gatunków s., które grupuje się w rzędzie stułbiowców, stułbiomeduz i rurkopławów. [Z.S.]

stułbtowce (Hydroidea) — rząd jamochłonów z gromady ->^stuł-biopławów. Ich polipy bywają z reguły osiadłe, żyjące

koloniijnie toądź pojedynczo. Wytwarzają swobodnie pływające meduzy albo nie odrywające się od 'kolonii ->meduzo-idy. Obie

te formy meduz rozmnażają się płciowo. W rzadkich wypadkach (np. u stułbi) stadium meduzy nie występuje. S. tworzą

różnorodnie, ale swoiście dla poszczególnych rodzajów rozgałęzione kolonie, wchodzące m.m. w skład "mchu morskiego",

używanego po wysuszeniu i zabarwieniu do dekoracji wnętrz. Zamieszkują morza, a tylko nieliczne gatunki — wody słonawe i

słodkie. Podział systematyczny opiera się na występowaniu albo braku peridermalnej osłony (hydroteki) chroniącej hydranty,

na obecności albo nieobecności narządów hydrostatycznych u meduz i na u-miejscowieniu ich gonad. Do s. należy m.in. stułbia,

kraspeda-kusta, sarsja, obelia i gałęza-tka. IZ.S.]

stylaria (Stylarża lacustris) — gatunek pierścienicy z rodziny Naididae, z gromady ->skąpo-szczetów. Ma ciało wydłużone,

przejrzyste, o zabarwieniu bru-natnawym, o długości do 18 mm. Płat głowowy wyciągnięty jest w nitkowaty wyrostek

(czułek). Na segmentach ciała (z wyjątkiem II i ostatniego) znajdują się po 2 grzbietowe pęczki szczecin włosowatych i

igłowatych oraz po 2 pęczki szczecin dwuząbkowych, wygiętych esowato. S. mają oczy. W ciągu roku pojawia się kilka generacji

bezpłciowych i jedna płciowa (jesienią). W wyniku rozmnażania przez podział powstają łańcuchy osobników, 'które po

rozpadzie na poszczególne organizmy żyją około l miesiąca. Osobniki płciowe żyją l—2 miesięcy. Wytwarzają one zimujące ko-

kony, przyczepiane do roślin wodnych. S. występują licznie w Europie, Ameryce Północnej, Afryce i Azji. Żyją w różnych

środowiskach wodnych, wśród roślin i w mule. Dobrze pływają. W Polsce są pospolite w całym kragu, w rzekach, jeziorach,

stawach i u wybrzeży Bałtyku. [M.G.]

stylonychia -^-małżynek.

syngamus (Syngamus trachea) — gatunek obleńca z rodziny Syngamidae, z gromady ->.ni-cieni. Jest koloru krwistoczerwonego;

Pasożytuje w stadium dojrzałym w tchawicy u ponad 30 gatunków ptaków (u kura domowego, indyka, bażanta, kuropatwy i

innych). Samce osiągają długość 2—6 mm, samice 7—22 mm. Jaja wydostają się na zewnątrz z kałem ptaka. Wewnątrz jaja

rozwija się larwa inwazyjna. Larwa ta połknięta wraz z jajem przez ptaki może 'być źródłem zara-

sysydlaezki

336

Syngamus

żenią. Częściej jednakże jaja zjadane są przez bezkręgowce (dżdżownice, mięczaki), u 'których w przewodzie pokarmowym larwa

wydostaje się z jaja, przebija ściankę przewodu pokarmowego i otorbia się w ich jamie ciała lub w mięśniach, wykazując pełną

inwazyjność przez ponad 4 lata. Po zjedzeniu przez ptaka 2arażonego bezkręgowca następuje w jego przewodzie pokarmowym

u-wolnienie larw, które wnikają do naczyń krwionośnych, a potem przez wątrobę i płuca dostają się 'do tchawicy, gdzie bardzo

mocno przyczepiają się dobrze rozwiniętą torebką gębową. Dojrzałe samce i samice pozostają połączone na stałe w stadium

kopulacji. Pierwsze jaja pojawiają się w kale ptaka w 3 tygodnie po jego zarażeniu się pasożytem. Ś. jest szczególnie groźny dla

kurcząt, które przy intensywniejszej inwazji giną wśród objawów uduszenia. tM.S.]

sysydlaezki -ybezrzęse.

szczeciak (Chaetogaster lim-naei) — gatunek z rodziny Naididae, z gromady ->-skąpo-szczetów. Ma ciało wydłużone, niezbyt

wysmukłe, z przodu nieco grubsze, pokryte brodawkami, białawe, nieprzejrzyste, do 5 mm długości. Szczecinki występują w

pęczkach tylko po stronie brzusznej, przy czym każdy pęczek oddzielony jest od następnego 3 pierścieniami bez szczecinek. Sz.

rozmnażają się przede wszystkim przez podział, tworząc przejściowo łańcuchy osobników. Rozmnażanie płciowe ma miejsce

rzadko. Sz. występują w wodach śródlądowych oraz w ujściach rzek, m.in. w Bałtyku. Poruszają się niezdarnie, ociężale. Żyją na

powierzchni skorupy, na nodze i w jamie płucnej niektórych ślimaków wodnych oraz na skrzelach raków jako komensale lub

organizmy mu-tualistyczne. Formy sz. występujące w nerce pewnych ślimaków wodnych są pasożytami i tworzą odrębny

podgatunek. Niektóre inne gatunki z rodzaju Chaetogaster prowadzą drapieżny tryb życia. [M.G.]

szczccionogi (Chaetopoda) — według, niektórych, głównie starszych klasyfikacji zwierząt, podtyp -pierścienic obejmujący

wieloszczety i skąposzcze-ty. Wspólną cechą sz. jest obecność szczecinek jako narządów ruchu. [M.G.]

szczecioszczękie (Chaetognatha) — typ -^bezkręgowców. Obejmują formy dwubocznie symetryczne, strzałkowato wydłużone

i grzbietowo-brzusznie spłaszczone, długości 5—80 mm. W obrębie ich szklisto-prze-zroczystego ciała można wyróżnić ikulisty

odcinek głowowy, długi odcinek tułowiowy i krótszy ogonowy. Mieszczący

33i7

szczetnicfr

się po stronie brzusanej otwór gębowy jest uzbrojony w l albo 2 rzędy drobnych ząbków oraz w kilkanaście ruchomych

szczecinek chwytnych, które w stanie spoczynku przykrywa skórny kapturek. Na wierzchu głowy widnieje para maleńkich

oczek. Boki tułowia i częściowo ogona obwiedzione są 2 parami płetw pomagających w utrzymywaniu równowagi. Lokomocja

odbywa się 'dzięki płetwie ogonowej oraz -skurczom całego ciała. Przewód pokarmowy przebiega przez 'całą długość tułowia. Sz.

nie .mają .specjalnych narządów oddechowych, krążenia i wydalniczych. Są obojnakami. Jajniki mieszczą się w tułowiu, a jądra w

części ogonowej. Inkubacja jaj przebiega zazwyczaj w toni morskiej, przy czym z jaj wyklu-wają się od razu postacie młodociane,

zbliżone budową do postaci dorosłych. Sz. są przeważnie typowymi mieszkańcami toni morskiej. Żywią się planktonowymi

okrzemkami, pierwotniakami i skorupiakami. Napadają •(akże na larwy ryb, wyrządza jąć'przez to pewne szkody w

rybołówstwie. Z drugiej strony, same są zjadane przez ryby planktonożerne. Zalicza się do nich około 70 gatunków, z których

większość należy do rodzaju strzałki. [L.Ż.]

szczetnice (Echiuroidea) — gromada z typu -^-pierścienic. Mają ciało walcowate, u osobników dorosłych o niewidocznej"

segmentacji, bezbarwne lub brunatnoczerwonawe, o długości 3—100 cm. Część przedgębo-wa sz. wydłużona jest w rynien-

kowaty płat, niekiedy rozwidlony i dłuższy niż cały tułów. Po brzusznej stronie przedniej części ciała znajduje się para silnych,

haczykowatych szczecin,

22 Bezkręgowce

a czasem także 2 wieńce mniejszych szczecinek występują na tylnym końcu ciała. Wór skór-no-mięśniowy zbudowany jftst z

nabłonka z silnym oSkórkiem, warstwy tkanki łącznej i silnie rozwiniętych warstw mięśni podłużnych i skośnych. Wtórna jama

ciała niema budowy pierścieniowej. Wypełnia ją płyn z nielicznymi komórkami płciowymi. Przewód pokarmowy składa się z

jelita przedniego, środkowego i tylnego zakończonego (stekiem. Narządami wydalniczymi są u larw pro-tonefrydia (l para), a u

form. dojrzałych — metanefrydia (zwykle l—3 par, rzadziej do kilkuset). Układ krwionośny jest zamiknięty. Naczynie

grzbietowe biegnie wzdłuż je-liła przedniego i w okolicy płata przedgębowego przechodzi pętlą w naczynie brzuszne, kończące

się ślepo w tylnym końcu ciała. Układ nerwowy sz. jest bardzo prosty. Zwoju mózgowego brak. Występuje pierścień

okołogardzielowy o-raz pień nerwowy. Komórkami zmysłowymi są jedynie rozsiane na powierzchni ciała komórki czuciowe. Sz.

są roz-dźielnopłciowe. U niektórych gatunków występuje wyraźny dymorfizm płciowy, a samiec może żyć pasożytniczo w

ciele samicy. Produkty płciowe wydalane są podobnie jak u wie-loszczetów przez metanefrydia. W rozwoju występuje pelagi-

czna larwa -»trochofora. Do sz. zalicza się Ok. 60 gatunków, wyłącznie morskich, o na wpół osiadłym trybie życia na dnie — w

mule lub w szczelinach sikał. Sz. poruszają się bardzo powoli, pełzając. Opierają się przy tym na wysuwalnych szczecinkach.

Żywią się detry-tusem, glonami i innymi drobnymi organizmami morskimi. Szczególnie interesującym ga-

szczeżuja

338

tunkiem sz. ze względu na bardzo daleko posunięty dymorfizm płciowy jest rodzaj bo-nelia. [M.G.]

szczeżuja (Anodonta) — rodzaj mięczaków z rodziny -Mskójko-wa-tych. Obejmuje gatunki zasiedlające Europę, północną Azję i

Amerykę Północną. Należą do nich również nasze duże, slodkowodne małże. W odróżnieniu od przedstawicieli drugiego rodzaju

dużych, słod-kowodnych małżów, -»,skójek, sz. madą muszlę szeroką, silnie dwubocznie spłaszczoną, a ściany muszli cienkie.

Ponadto u sz. brak zaimka, a więc na kra-wędzi stykającej się z drugą połową muszli nie występują żadne eęby ani listwy. Sz. są

Prawa połówka muszli szczeżui

pospolite w całym teaju na niżu. Żyją w wodach stojących i leniwie płynących. Ostatnio zostały bardzo przerzedzone przez

zanieczyszczenia wody ściekami. [T.U.l

szczękoczulkowce (Chelicerata} — podtyp z typu -Mstawono-gów. Ciało ich zbudowane było pierwotnie z 20 segmentów złą-

czonych w kilkusegmentowe tagmy. Liczba tych segmentów uległa z czasem redukcji w różnym stopniu u różnych

grup. Pierwszą tagmą u wszystkich sz. jest głowotułów (cephalothorax, prosoma) złożony z wyrostka, tzw. akronu, i 6

segmentów. Segment VII, stanowiący łącznik między gło-wotułowiem 'i następną tagmą — odwłokiem, jest zwykle częściowo

(rap. u pająków) lub całkowicie (np. u skorpionów) zredukowany. Odwłok (składający się pierwotnie z 13 segmentów i

wachlarza ogonowego, zwanego łelsonem) ma obecnie u poszczególnych grup sz. różną liczbę segmentów w związku z ich

przynajmniej częściową redukcją. Wspólną cechą wszystkich sż. jest loka-lizącja otworu narządów rozrodczych na VIII, a

otworu odbytowego — na XIX segmencie lub jego 'zredukowanych pozostałościach. W głowotułowiu skupiają się narządy

lokomo-toryczne (odnóża i mięśnie) oraz znaczna część centralnego układu nerwowego. Odwłok koncentruje narządy pokarmowe

(jelito środkowe i tylne, gruezioły wątrobowe), krążenia (serce), oddechowe (skrzelo-tchawki, płucotchawki i tchaw-ki) i

rozrodcze. I para odnóży sz., zwana szczękoczułkami (chelicerae), jest dwu- lub trzy-członowa i tworzy narząd chwytny lub

rozdrabniający zdobycz, zakończony szczypcami albo ruchomym szponem. II para odnóży, zwana nogogła-szczkami

(pedtpalpź), składa się z 6 członów i pełni funkcje dotykowe lub chwytme ('np. u skorpionów i zaleszczotków). U samców

pająków na ostatnim członie nogogłaszczków znajduje się narząd kopulacyjny. Następne odnóża — to 4 pary członowanych nóg

o lo-komotoryoznym z zasady znaczeniu, choć niekiedy (np. I para nóg u solfug lub II para u niektórych kosarzy) pełnią ro-

339

szkarlatnik

lę narządów dotyku. Na członach biodrowych nóg i nogo-głaszczkow bywają osadzone płytki szczękowe, służące do miażdżenia

i rozcierania lub przecedzania (dzięki gęstym szczecinom) pokarmu oraz przesuwania go w kierunku otworu gębowego. Odnóża

odwłokowe .uległy w rozwoju rodowym znacznej redukcji u wszystkich sz. U przeważającej liczby lądowych sz. występują na

odwłoku l (większość pająków) — 4 par (skorpiony) płu-cotchawek, będących przekształconymi szczątkami odnóży

odwłokowych. U wielu sz. płucotchawki są zastąpione częściowo lub zupełnie przez wtórnie wykształcony system tchawek.

Centralny system nerwowy składa się z węzłów segmentalnych, z których pierwszy (węzeł nadprzełykowy) zwie się mózgiem, i

z brzusznego pnia nerwowego. Węzły segmentów II—VIII (a u niektórych pajęczaków również i następne) są zlane we wspólny

węzeł podprzełykowy. Oczy złożone występują tylko u ostrogonów, natomiast pajęcza-ki mają tzw. oczy proste, niekiedy

.bardzo wysoko rozwinięte i dające dobry obraz. Liczba oczu waha się od 8 do 0. Zanik oczu u niektórych pajęczaków jest cechą

wtórną. Większość sz. ma zdolność magazynowania substancji odżywczych w komórkach gruczołu wątrobowego,

wypełniającego znaczną część odwłoka. Układ (krwionośny, podobnie jak u innych stawonogów, jest otwarty. Rurkowate serce

wsysa krew z jamy osierdziowej preez otwory z zastawkami, a następnie tłoczy ją do przodu tętnicą głowową, która otwiera się

do jamy ciała. Krew omywa zakątki jamy, a dopłynąwszy do osierdzia, ponownie jest wsysana przez serce. Krew sz. ma

rozpuszczony w osoczu pigment oddechowy — hemocy Janinę. Sz. isą rozdzielnopłciowe. U ostrogonów zapłodnienie jest

zewnętrzne, u wszystkich pozostałych—wewnętrzne, z tym że u niektórych pajęczaków sperma bywa przenoszona za

pośrednictwem spermatoforu. Sperma przechowywana jest przez samicę w zbiornikach nasiennych przez bardzo długi okres,

nawet powyżej roku. Sz. są jajorodne, a jedynie u niektórych skorpionów istnieje żyworodność. Rozwój pożaza-rodkowy bywa

na ogół prosty (młode przypominają od razu formy dorosłe, wzrastając • w czasie kolejnych linień), a tylko u niektórych

roztoczy występują postacie larwalne. Sz. liczą około 60000 współczesnych gatunków. Dzielą się na 2 gromady: staroraki i paję-

czaki. [J.P.]

szczętki ->-eufauzje. szczotkoryjce -M-yjokrętki.

szczudlik, przewięźnik (Mun-nopsis typica} — gatunek stawonoga e rzędu ->.równonogów. Rośnie do 18 mim długości. Ma ciało

wysmukłe, barwy rdza-weg, a czułki oraz 'odnóża rv i V pary — bardzo długie. Dalsze 3'pary odnóży tułowiowych są

przystosowane do pływania. Sz. jest mieszkańcem chłodnych wód północnego Atlantyku wraz z Morzem Arktycz-nym. W

Europie bytuje głownie wzdłuż wybrzeży Norwegii po Skagerrak włącznie. Występuje na dnie mulistym do głębokości 1200 m.

[L.Ż.]

szewc ->rak rzeczny.

szkarlatnik, purpurowieć (Purpura) — rodzaj mięczaków z rodziny —>rozkolcowatych.

szkarłupnie

Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowato-stożko-watego, grubościenną, o powierzchni matowej, pokrytej zgrubieniami i

guzami, wysokości 3—8 cm. Liczne gatunki sz. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej.

Żyją na nieglębokim dnie, przeważnie skalistym. Żywią się małżami i pąklami, wiercąc otwory w ich skorupkach i wyjadając

przez nie ciało zdobyczy. Nieraz wyrządzają szkody w hodowlach omułków i ostryg. Jeden ze śródziemnomorskich gatunków

— Purpura haemastoma — był używany w starożytności do wyrobu purpury o odcieniu fioletowym, jednak rzadziej niż -

^.rozkolce. (Tabl. XVII). [T.U.]

szkarłupnie (Echinodermata) — typ —-bezkręgowców morskich, wyróżniających się pięciopro-mienistą symetrią ciała. Jest to

symetria wtórna, gdyż ich larwy są dwubocznie symetryczne. Pewne szczegóły z rozwoju zarodkowego pozwalają na połączenie

sz. wraz z pogonofo-rami i strunowcami we wspólną grupę wtórnoustych <-*roz-wój zarodka). Naukowa nazwa sz. pochodzi od

2 wyrazów greckich: echinos i derma, oznaczających jeża i skórę. Nawiązuje to do ich szkieletu złożonego ze śródskórnych

płytek wapiennych, z których przeważnie wyrastają kolce. Ciało sz. ma kształt ogórka lub mniej lub bardziej spłaszczonej kuli

bądź też zróżnicowane jest na tarczę centralną oraz na 5 (niekiedy więcej) ramion. W 'związku z promienistą budową ciała nie ma

ono zwykle przodu ani tyłu, ani nawet strony grzbietowej i brzusznej. W obrębie ciała wyróżnia się natomiast biegun gębowy

(oralny) i przeciwgębowy (aboralny) oraz odpowiednio — stronę gębową i przeciwgębową. Sz. mają osobliwy, nie spotykany

zupełnie u innych typów zwierząt układ wodny, czyli ambu-lakralny, komunikujący się ze środowiskiem zewnętrznym poprzez

drobno dziurkowaną płytkę wapienną, zwaną (płytką madreporową (czasami występuje szereg takich płytek). Układ wodny

składa się z o-krężnego kanału okołogardzie-Iowego oraz 5 kanałów promienistych z licznymi parzystymi odgałęzieniami ku tzw.

nóżkom ambulakralnym, mającym postać cienkich i bardzo rozciągliwych cylinderków, zakończonych zazwyczaj przyssawkami.

System ten pełni funkcję lokomocyjną i dotykową, a częściowo także wydalniczą i oddechową, gdyż sz. nie mają odrębnych

narządów wy-dalniczych, a często i oddechowych. Układ wodny łączy się ze środowiskiem wodnym za pomocą tzw. kanału

kamienistego, którego ujście zamyka przebita otworkami płytka ma-drelporowa. Przewód polkarroo-wy stanowi tylko jelito

zaczynające się otworem gębowym, a kończące odbytem zlokalizowanym zwykle na biegunie przeciwgębowym, bądź też roz-

szerza się w obszerny i niekiedy ślepo zakończony żołądek. System krwionośny nie pełni funkcji oddechowych, krew bowiem

nie zawiera barwników i nie rożni się zbytnio pod względem składu chemicznego od płynu jamy ciała lub systemu

ambulakralnego. Naczynia krwionośne leżą wewnątrz przewodów swoistego układu peryhemalnego (pseudohemal-nego), w

którym krąży ciecz podobna ze składu do płynu jamy ciała. Kanały peryhemal-ne pozbawione są własnych

341

szorstnik skórzasty

ścianek i utworzone po prostu

z prześwitów w tkance łącznej. Wśród kanałów tych wyróżnić można l do 2 kanałów okrężnych oraz kanały promieniste. Bardzo

prymitywną budowę ma także system nerwowy. Składa się on z 2—3 wzajem- , nie połączonych układów, z których każdy

utworzony jest z pierścienia okołoprzełykowe-go lub węzła centralnego oraz wybiegających od nich promienistych pni

nerwowych. Z organów zmysłowych znane są tylko narządy dotyku, równowagi, zmysłu chemicznego i odbioru natężenia

światła. Sz. są zwierzętami rozdzielnopłcio-wymi i jajorodnymi. Z mikroskopijnych jaj, zapłodnionych zazwyczaj w wodzie,

wyklu-wają się planktonowe, dwu-tiocznie symetryczne larwy różnego typu: ->-uszak, -^dwu-rzęsica, -^.ramienica, -»pluteus

itp. Znane są także żyworodne gatunki sz. Formy dorosłe żyją z reguły na dnie mórz peł-nosłonych, a tylko nieliczne gatunki

mogą bytować także w wodzie słonawej o zasoleniu 20—30%<>, rzadziej — 10—20%o. Sz. występują na wszelkich

głębokościach, od strefy pły-wów morskich po największe zapadliska oceaniczne. Większość gatunków zasiedla jednak płytsze

obszary mórz, zwłaszcza w obrębie strefy tropikalnej. Typ sz. obejmuje około 7000 współczesnych gatunków, należących do 2

podtypów: pel-matozoa i eleute.rozoa. [L.2.]

szklarki (Zonitidae) — rodzina mięczaków z rzędu ->trzonko-ocznych. Mają muszle kształtu krążka, zupełnie płaskie albo lekko

tylko wypukłe od góry. Wypukłość ta bywa stożkowata lub soczewkowata. Zwykle bardzo cienkie i prześwitujące ściany

muszli zdobi gładka i

błyszcząca powierzchnia. Liczne gatunki sz. zgrupowane w ponad 30 rodzajach, są szeroko rozmieszczone na półkuli północnej.

W Polsce stwierdzono występowanie 5 rodzajów z 21 gatunkami. Muszle krajowych sz. mają 2—15 mm średnicy. Sz. są lądowe,

ale ponieważ cienka muszla nie chroni ich dostatecznie przed wysychaniem, zamieszkują zwykle środowiska wilgotne. Żyją w la-

sach pod 'opadłymi liśćmi, but-wiejącymi pniami drzew, kamieniami, w szczelinach skał i w 'jaskiniach. Istnieją grupy

gatunków tak podobnych do siebie zewnętrznie, że rozróżnienie ich po muszli nie jest możliwe nawet dla wytrawnego znawcy.

Rozpoznać je można wyłącznie na podstawie budowy narządów wewnętrznych, zwłaszcza rozrodczych. Sz. żywią się

'pokarmem różnorodnym, ale zawsze ze znaczną domieszką substancji zwierzęcych. Większe sz. napastują i pożerają

dżdżownice i doniczkowce, a także różne gatunki ślimaków nagich i oskorupionych. W związku z tym tarka sz. ma budowę ty-

pową dla ślimaków drapieżnych. Składa się ona ze stosunkowo niewielkiej liczby ząbków, za to dość dużych, długich i ostrych.

Najłatwiejszym do rozpoznania i pospolitym gatunkiem krajowym sz. jest chłystek. [T.U.]

szołdra ->pinna.

szorstnik skórzasty (Cerianthus membranaceus) — gatunek jamochłona z rzędu -»szorstni-ków. Jest to iniekolonijny polip

wysokości do 20 cm, nie wytwarzający szkieletu, a tylko zewnętrzną, skórzastą osłonę w postaci pogrążonej w miękkim podłożu

rury, do której może

szorstniki

342

się chować w razie niebezpieczeństwa. Występuje w płyt-szych rejonach Atlantyku i Morza Śródziemnego. [Z.S.]

szorstniki (.Ceriantharia) — rząd jamochłonów z podgro-mady -^koralowców sześcio-promiennych. Są 'to pojedynczo żyjące polipy

nie wytwarzające szkieletu wewnętrznego, mające 2 rodzaje czułków:

brzeżne i iprzyustne. Dolny (pnzeciwustny) koniec ciała jest zaokrąglony i pogrążony w miękkim podłożu, często w twardej osłonie z

własnej wydzielimy inkrustowanej ciałami obcymi. Septy są bardzo liczne i mają układ symetryczny. U sz. często występuje obojnactwo.

Zamieszkują liczne morza. Najbardziej znanym gatunkiem jest sz. skórzasty. [Z.S.]

szparkosz okrężnicy (Balanti-dium coli) — gatunek pierwotniaka z podgromady -»równo-rzęsych. Ma gruszkowate ciało długości 30—

'150 [im, pokryte równomiernie, południkowo przebiegającymi rzędami rzęsek, czyli kinetami. Na przednim biegunie występuje za-

głębienie prowadzące do gęby, otoczone krótkimi rzędami rzęsek. Blisko z nim spokrewnione gatunki spotyka się pospolicie w jelicie

świń i małp, rzadko natomiast u człowieka. Przy stanach zapalnych jelit sz.o. mogą niszczyć śluzówkę i podśluzówkę, odżywiać się

krwinkami lub nawet wnikać do naczyń krwionośnych. Są przenoszone z żywiciela na żywiciela za pośrednictwem cyst wydalanych z

kałem, których średnica wynosi 40—60 urn. [A.J.K.]

szpecielowate (Eriophyidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du Tetrapodiii, z rzędu —^roztoczy. Powodują powstawanie

różnego rodzaju wyrośli, czyli galasów, na liściach i młodych pędach roślin. Niektóre przenoszą wirusy chorób roślin. Poszczególne

gatunki sz. są zwykle przystosowane do określonych gatunków żywicieli. Sz. odróżniają się na pierwszy rzut oka od innych roztoczy

tym, że mają tylko 2 pary nóg oraz ciało robakowato wydłużone. Są najmniejszymi stawonogami — ich długość wynosi zaledwie 0,08—

0,27 mm. (Tabl. XII). [J.P.]

szponiatka (Lambźs) — rodzaj mięczaków z rodziny Strombi-dae, z rzędu -*.jednoprzedsion-kowców, o wyjątkowo oryginalnych i

ozdobnych muszlach, blisko spokrewniony ze

-Mskrzydelnikami, znany dawniej pod naukową nazwą Pte-rocera. Obejmuje gatunki mające muszlę długości 15—30 cm, jajowatą ze

szczelinowatym otworem, sięgającym od końca do końca muszli. Najbardziej uderzającą cechą jest silnie rozszerzona zewnętrzna kra-

wędź otworu muszli, wybiegająca na wszystkie sitrony kilkoma (6—12) wyrostkami, dłu-gi'm'i, zaostrzonymi i zakrzywionymi

szponiasto. Sz. w liczbie 10 gatunków zamieszkują przybrzeżne wody tropikalnych części Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Żyją na płyt-

kim dnie piaszczystym. Żywią się glonami. (Tabl. XVII). [T.U.]

szypulnik (Boltema ovifera) — gatunek strunowca z gromady

->żachw. Ma ciało kształtu i wielkości dużego jaja 'kurzego, które unosi się na cienkiej nóżce długości 3—10 cm. Jest barwy

jaskrawopomarańczowej lub czerwonej. Zasiedla płytkie partie dna północnego Atlantyku, głównie u wybrzeży amerykańskich. [L.Ż.]

343

ślimak przydrożny

ściężnica -»różnonogi.

ślimaczek CVallonia) — rodzaj mięczaków z rodziny Valloni-idae, z rzędu -»-trzonkoocznych. Obejmuje gatunki mające muszlę

kształtu krążka, o średnicy 2—3 mm, najczęściej białawą, matową. Żyją one niemal wyłącznie na terenach otwartych, na łąkach,

trawiastych zboczach, wśród wapiennych skał, wyraźnie unikając środowisk wilgotnych. Trzymają się pod kamieniami, kawałkami drew-

na lub wśród splątanych korzonków traw. Na powierzchni skał lub roślin spotyka się je w ciepłe dni po deszczu. Żywią się martwymi

szczątkami roślinnymi. Polskę zamieszkują prawdopodobnie 4 gatunki ś. [T.U.]

ślimak austriacki ->wstężyk. ślimak gajowy ->wstężyk.

ślimak nadobny (HelicżgoTid

Jaustina) — gatunek mięczaka z rodziny -9-ślimakowatych. Ma muszlę kształtu szerokiego krążka, od góry trochę stożko-

watowypukłego, średnicy 14—

—22 mm. Barwa muszli jest żółta z ciemnobrązowym paskiem, co w połączeniu z gładką i lśniącą powierzchnią usprawiedliwia nazwę

polską. Ś.n. zamieszkują całe Karpaty wraz z ich przedgórzami i dokolny-mi nizinami, sięgając na zachód do Ziemi Kłodzkiej. W Polsce

dochodzą na północ do okolic Krakowa, Jury Krakowsko-

-Wieluńskiej i Gór Świętokrzyskich. W tych regionach można je spotkać prawie że wszędzie, gdzie istnieją wilgotne wąwozy wśród skał

wapiennych, zarośnięte bujną roślinnością. [T.U.]

ślimak ogrodowy ->-wstężyk.

ślimak ostrokrawędzisty (Heli-cźgona lapicida) — gatunek mięczaka z rodziny -^ślimako-watych. Ma muszlę kształtu

soczewkowatego, z wyraźną ostrą krawędzią, średnicy 15—

—'17 m'm. Jest gatunkiem zachodnioeuropejskim, który u nas spotyka się ty Ikona zachód od Wisły i na Pomorzu. Żyje w cienistych

lasach, zwłaszcza bukowych, gdzie widuje się go po deszczu, jak pełza po pniach drzew. Przebywa też wśród skał wapiennych, jeżeli są gę-

sto zarośnięte i zacienione. Żywi się zwiędłymi i nadbut-wiałymi liśćmi ziół, a być może i innym pokarmem. [T.U.]

ślimak przydrożny (Helicella obvia) — gatunek mięczaka z rodziny ->ślimakowatych. Ma muszlę kształtu krążka prawie płaskiego od

góry, o średnicy 12—20 mm, barwy białej z kilku •ciemnobrązowymi lub czarnymi spiralnymi paskami. Jest ciepło- i sucholubnym

gatunkiem z Europy południowo-

-wschodniej, 'który został rozwleczony przez człowieka po całej Europie różnymi środkami transportu lądowego. Widomym znakiem

tego jest najczęstsze występowanie ś.p. na nasypach kolejowych i drogowych. Drugą przyczyną takiego rozmieszczenia jest fakt, że te

nasypy po swojej słonecznej stronie stwarzają szczególnie dogodne dlań środowisko, suche i ciepłe. Ś.p. występuje zwykle gromadnie. Na

stosunkowo niewielkiej powierzchni można spotkać nieraz do 100 okazów na l m2. Żywią się one roślinami zielnymi. Na czas suszy

zamykają otwór muszli błoną

ślimak winniczek

przesyconą substancją wapienną i przechodzą w stan ana-biozy. W tym stanie (podobnie jak wiele innych gatunków z rodzaju

Helicello) mogą przetrzymać bardzo długo, według niektórych autorów nawet kilka lat. [T.U.]

ślimak winniczek -^winniczek.

ślimak zarostowy (Helicigona arbustorum) — gatunek mięczaka z rodzimy ->ślimafcowa-tych. Ma muszlę przypominającą

nieco kształtem muszlę winniczka, ale 'nieco niższą, o średnicy 18—3,5 mm, charakterystycznej brunatnej barwy, z licznymi,

drobnymi, wydłużonymi, jasnymi plamkami i słabo widocznym, ciemniejszym paskiem. Jest najpospolitszy i najszerzej

rozpowszechniony z naszych ślimaków. Można go znaleźć w całym kraju, od nadmorskich lasów do górskich hal, niemal we

wszystkich środowiskach lądowych. W niektórych okolicach jednak z niewiadomych przyczyn nie występuje. Jest bardzo żarło-

cznym roślinożercą i może niekiedy wyrządzać szkody w ogrodach warzywnych. Obserwowano również pobieranie przez niego

martwych szczątków roślinnych. Poszczególne osobniki należące do tego gatunku wykazują 'znaczne różnice w ubarwieniu

muszli i w jej grubości. Przyczyn tej zmienności jeszcze nie ustalono. [T.U.]

ślimaki (Gastropoda) — najliczniejsza i wysoce zróżnicowana gromada mięczaków z podtypu -^muszlowców. Ciało ich dzieli

się na dobrze wyodrębnioną głowę, nogę i worek trzewiowy okryty płaszczem wytwarzającym pojedynczą zewnętrzną muszlę.

345

ślimaki

Schemat budowy muszli ślimaka l — wierzchołek; 2 — Szew; 3 — skręt; 4 — żeberka promieniste;

5 — prążki spiralne; 6 — warga;

7 — otwór; 8 — syfon

głowie znaj duj e się l lub 2 pary czułków i para oczu. Układ pokarmowy ma budowę zależną od sposobu odżywiania się

poszczególnych grup ś. Gardziel zawiera .dobrze rozwiniętą konchiolinową szczękę i tarkę. Zazwyczaj istnieje przełyk z wolem,

żołądek i długie jelito. Do gardzieli uchodzi para gruczołów ślinowych, a do żołądka — wielki, płatowaty gruczoł trawienny,

zwany wątrobą. W związku z silnym rozrostem worka trzewiowego przewód pokarmowy wygiął się w kształt litery "u", co

spowodowało, że odbyt leży niedaleko otworu gębowego. W układzie nerwowym zwykle występuje 5 par dobrze rozwiniętych

zwojów: głowowych, mózgowych, nożnych, bocznych, ściennych i trzewiowych, a ponadto para małych zwojów gębowych.

U ś. wysoko uorga-nizowanych wszystkie zwoje skupiają się w głowie. Ś. były pierwotnie dwubocznie symetryczne. Miały

jamę płaszczową położoną z tyłu worka trzewiowego oraz parzysty zespół narządów jamy płaszczowej:

parę skrzel, serce z parą przedsionków, parę narządów węchu — osfradiów — i parę nerek. Na .skutek 'obrotu worka trze-

wiowego w toku ewolucji o 180° względem płaszczyzny symetrii nastąpiło skrzyżowanie się ipni nerwowych i przewodu

pokarmowego. W dalszym rozwoju zanikło prawe skrzele, prawy przedsionek serca, prawe osfradium i prawa nerka, powodując

asymetrię budowy ciała. Różne grupy ś. znajdują się na różnych etapach tego procesu. Stadium po obrocie worka trzewiowego

reprezentuje podgromada ś. przodo-skrzelnych. Wśród nich wymarłe belerofony miały prawdopodobnie obrócony worek

trzewiowy i skrzyżowane pnie nerwowe, ale poza tym worek trzewiowy i zespół jamy płaszczowej jeszcze zupełnie syme-

tryczne. Współcześnie żyjące ś. z 'rzędu dwuprzedsionkowców mają worek niesymetryczny, natomiast u pierwotnie j szych z

nich (u pleurotomarii i u przewiertki) zespół narządów jamy płaszczowej jest jeszcze pełny i symetryczny. Nieco mniej

pierwotne (jak np. ucho-wiec) mają też pełny zespół

Schemat budowy wewnętrznej ślimaka l — skrzele; 2 — nerka; 3 — serce; 4 — gonada; 5 — wątroba;

« — muszla; 7 — żołądek; 8 — wieczko

narządów jamy płaszczowej, ale prawe skrzela, nerki itd. są już .mniejsze, częściowo uwste-czoione. Wyżej rozwinięte dwu-

przedsionkowce wyposażone są już tylko w l lewe skrzele, ale w sercu pozostał jeszcze zachowany szczątkowy prawy

przedsionek. Przedstawiciele rzędu jednoprzedsionkowców mają tylko l przedsionek serca i w ogóle tylko lewą połowę

narządów jamy płaszczowej. Inne grupy ś. reprezentują kolejne stadia innego procesu, mianowicie częściowego odkręcania się

worka trzewiowego-z powrotem. Nie przywróciło im to symetrii, ale np. pnie nerwowe zostały odkrzyżowane. Liczba gatunków

ś. sięga prawdopodobnie 100 000, z czego większość żyje w przybrzeżnych wodach mórz, około 10 000 zamieszkuje wody

słodkie i około 25 000—lądy. Obok znakomitej większości wolno żyjących, stosunkowo ruchliwych, które pełzają, żyją w mule

dennym albo w glebie, wspinają się po krzakach albo koralach czy też pływają, są między nimi organizmy osiadłe, planktoniczne,

a nawet pasożyty. Istnieją ś. odżywiające się cząstkami organicznych zawiesin odfiltrowywanych z wody, są ro&linożercy,

wszyst-kożercy i drapieżnicy, niekiedy zbrojni w gruczoły jadowe i zęby jadowe. Wśród wielu grup niezależnie zdarza się zanik

muszli. Bównież opanowywanie nowych środowisk, przechodzenie z mórz do wód słodkich lub z wody na ląd odbywało się

wielokroć, -w różnych grupach niezależnie od siebie. Piękne muszle ś. były od niepamiętnych czasów używane na ozdoby, a

także jako -drobna moneta Cporcelanki). Obecnie wiele z nich jest poszukiwanych przez kolekcjonerów, nie-

ślimaki nagie

które osiągają wysokie -ceny rzędu setek dolarów za sztukę. Wiele dużych gatunków ś. poławia się lub. zbiera na pokarm

(skrzydelniki, czareczki, tro-cbusy, uchowce i in.). Wydzieliny rozkolców i szkarłatników używamo w starożytności w basenie

Morza Śródziemnego do siporządizania barwnika — sławnej purpury tyryjskiej. Wreszcie niektóre gatunki, zwłaszcza

rozkolców, szkarłat-nilków i wiercielców, są poważnymi szkodnikami w hodowlach omułków i perłopławów. Ś. dzieli się na 3

podgromady:

przodoskrzelne, tyłoskrzelne i plucodyszne. Według nowszych poglądów, tyłoskrzelne i płuco-dyszine należy połączy ć w jedną

podgromadę Euthyneura, która nie ma jeszcze polskiej nazwy. Nad ś. z zaliczonych do tych podgromad rzędów prowadzi się

nadal badania zmierzające do wyświetlenia ich wzajemnych pokrewieństw. Należy więc sądzić, że układ systematyczny ś.

ulegnie w najbliższej przyszłości daleko idącym zmianom. [T.U.]

ślimaki nagie — mięczaki z rzędu ->-trzonkoocznych. Nie stanowią 'odrębnej grupy sy-stematyczneg, tylko zespół rodzin

bliżej ze sobą nie spokrewnionych, które nieraz roboczo wymienia .się łącznie z uwagi na podobieństwo wyglądu zewnętrznego i

trybu życia. Od innych ślimaków różnią się brakiem muszli i wyodrębnionego worka trzewiowego. Ciało ś.n. jest wydłużone, od

strony grzbietowej częściowo okryte płaszczem, który tworzy niewielką, eliptyczną tarczkę na przodzie. W prawej krawędzi

płaszcza widnieje wycięcie tworzące otwór oddechowy, prowadzący do jamy płaszczowej, czyli płucnej. W Polsce występują 3

rodziny ś.n., z których pospolite są 2, mianowicie śliniki i pom-rowy. IT.U.]

ślimakowate (Helicidae) — rodzina mięczaków z rzędu

—•trzonkoocznych. Ich muszle mają 6 .mm'—6 cm średnicy. Są one zwykle 'kształtu ikulistawo-

-stożkowatego, mniej lub bardziej podobne do muszli winniczka. Istnieje jednak sporo takich gatunków ś., których muszle są

podobne do muszli przedstawicieli innych rodzin. Mają one op. kształt krążka zupełnie płaskiego od góry albo kształt soczewfki

o ostrej krawędzi. Nawet w obrębie jednego rodzaju różnice muszli bywają bardzo duże. Natomiast budowa narządów wewnętrz-

nych jest u ś. dość jednorodna i nie pozostawia żadnych wątpliwości co do przynależności systematycznej tych wszystkich

form, tak różnorodnych morfologicznie. Ubarwienie muszli jest bardzo żywe i ozdobne i może wykazywać ogromny zakres

zmienności w obrębie jednego gatunku, jak np. u naszych wstężyków. S. stanowią dużą rodzinę, obejmującą około 60 rodzajów i

wiele gatunków rozsiedlonych głównie w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce żyje około 30 gatunków ś.

Poszczególne ich gatunki mają odmienne wymagania środowiskowe. Jedne np. występują głównie w podmokłych olszynach,

podczas gdy inne — wyłącznie na "skrajnie suchych, silnie nasłonecznionych stokach wzgórz. S. są wyłącznie lub też

przeważnie roślinożerne. [T.U.]

śliniki (Arionidae) — rodzina mięczaków z rzędu -^trzonkoocznych. Dla niewprawnego

śluzowce komórkowe

oka są trudne do odróżnienia od -łpomrowów. Cechą rozpoznawczą jest położenie otworu oddechowego, który u ś. leży w

przedniej połowie krawędzi płaszcza. Poza tym ś. mają bardziej terępy niż pomrowy pokrój ciała. Szczątki muszli zachowują się

jeszcze w postaci kilku wapiennych ziarenek, ukrytych w płaszczu, albo zanikają całkowicie. Polskę za-mieszikuje 7 gatunków ś.

Żyją one głównie w lasach i zaroślach pod opadłymi liśćmi, but-wiejącym drewnem i kamieniami. Są w zasadzie wszystko-żerne,

ale szczególnie często żerują na grzybach kapeluszowych, nie wyłączając gatunków silnie dla człowieka trujących. [T.U.]

śltzgun (Phżlodromus) — rodzaj stawonogów z rodziny ukoś^ nikowatych (Thomisidae), z podrzędu -^pająków wyższych.

Obejmuje gatunki pająków średniej wielkości, dochodzące do około 10 mm długości, bardzo szybko biegające i skaczące. Na

szczególną uwagę zasługuje igrupa kilku gatunków występujących w młodnikach i lasach sosnowych, gdzie spełniają ważną rolę,

niszcząc szkodniki sosny. Samice budują białe oprzędy średnicy do 4 om w szczytowych okólkach młodych sosenek, w 'których

składają jaja. Przez cały .czas rozwoju zarodków czuwają nad nimi i opuszczają oprzęd jedynie na krótkie chwile polowania.

Polują na owady siadające na gałązkach sosen. Jak wykazały obserwacje, ś. atakują z powodzeniem drobne owady, natomiast

polowania na większe muszą się uczyć. Pierwsze ich próby są nieporadne i dopiero z czasem nabywają wprawy. Głodne ś.

wysysają zdobycz prawie całkowicie, co

może trwać nawet 24 godziny, a bezpośrednio potem gotowe są łapać następne owady, z tym że dokładność wysysania staje się

coraz mniejsza. W Polsce ś. są reprezentowane przez 10 gatuników. [J.P.]

śluzowce (Mycetozoa) — rząd pierwotniaków z podgromady -4-korzenionóżek. Stanowią wielo jądrowe —.•plazmodia, wi-

doczne gołym okiem, lub agregaty komórkowe powstałe na drodze skupiania się wielu początkowo pojedynczych pełza-ków. S.

wytwarzają ciała owocujące, przypominające zarod-nie grzybów. Są one okryte celulozą, a wewnątrz zawierają zarodniki, które

również mają własne ściany celulozowe. Z zarodników tych 'kiełkują jednak nie strzępki grzybni, lecz pełzaiki lub plazmodia. Z

powodu mozaiki cech zwierzęcych i roślinnych, jaką przedstawiają ś., stanowią one za-

Jadkową i fascynującą grupę. . dzielimy na 2 podrzędy: ś. właściwe i ś. komórkowe. [A.J.K.]

ślutowce komórkowe (Acrasź-idea) — podrząd pierwotniaków z rzędu ->śluzowców. Zewnętrznie przypominają —-śluzowce

właściwe. Ich "plazmodia", podobnie jak plazmodia śluzowców' właściwych, wytwarzają ciała owocujące, wewnątrz których

powstają zarodniki. Dokładne obserwacje pozwoliły jednak stwierdzić, że nie są to prawdziwe plazmodia, lecz tzw. p s e u d o-

plazmodia, będące skupiskiem wielu komórek. Zarodniki z ciał owocujących wytwarzają jednojądrowe pełza-ki. Pełzaki te

umieszczone na płytce agarowej skupiają się, tworząc pseudoplazmodia. Pseudoplazmodium porusza się

Cykl rozwojowy śluzowców komórkowych

— zarodnik; 2, 3 — pojedyncze ameby; 4 — agregacja ameb; 5, 6 pełzające pseudoplazmodia; 7 — plazmodium z ciałem owocującym

tak, jak gdyby było ono dużą amebą. Przez cały czas zachowane są tu jednak błony komórek wchodzących w jego skład. Powstałe przez

agregację pseudoplazmodium od dawna przykuwało uwagę uczonych, przypomina ono bowiem skupienie komórek tkanki zwierzęcej. U

ś.k. skupianie się komórek zachodzi spontanicznie. Prawdopodobnie spotkanie się 2 komórek powoduje, że rozpoczynają one

wytwarzać substancję, która wywołuje aktywne skupianie się innych komórek. Im więcej komórek wchodzi w skład skupienia, tym

więcej produkuje ono "substancji przyciągającej" i tym silniej przyciąga te komórki, które pozostają jeszcze swobodne. Ostatnio

wydzielono ową substancję w stanie chemicznie czystym. Jest to cykliczny kwas adenozynomono-fosforowy. Pozostaje jeszcze do

wyjaśnienia, czy pełni on jakąś uchwytną rolę w formowaniu zawiązków organów w trakcie rozwoju zwierząt wyższych. [A.J.K.]

śluzowce właściwe (Eumyceto-zoa) — podrząd pierwotniaków z rzędu -»-śluzowców. Tworzą ogromne, dobrze widoczne gołym

okiem, wielojądrowe

-»plazmodia, które mają postać mlecznobiałej, czerwonawej, fioletowej lub żółtawej galaretki, skupionej, rozlanej po podłożu lub

rozgałęzionej. W naturze można je niełkiedy znaleźć w wilgotnych lasach na pniach drzew, na parkanach lub na mchach. Plazmodium

ś.w. przeniesione na podłoże agarowe zachowuje się w ściśle określony sposób. Zaczyna się natychmiast równomiernie roz-pełzać ma

wszystkie strony. Znajdująca się na krawędź? plazmodium frontalna cyto-plazma płynie ku przodowi, co można z łatwością obserwować

pod niewielkim powiększeniem mikroskopu. Buch ten odbywa się na całej długości "frontu". W głębi plazmodium widoczne są wyraźne

strumienie. Mogą one płynąć w różnych kierunkach, ale przeważą ruch ku krawędziom. Następnie wnętrze plazmodium rozpada się na

szereg kanałów, podczas gdy płynąca wciąż nieprzerwanie ku krawędziom cytopla-zma frontalna przez jakiś czas zachowuje swoją

ciągłość, a w końcu również się rozgałęzia. Jeżeli wilgotność powietrza jest niedostateczna, to wówczas plazmodium wytwarza

buławkowate ciała owocujące (sporangia), otoczone sztywną

powłoką celulozową o kolorze brązowoczarnym, dobrze widoczne gołym okiem. Cytoplaz-ma, która znajduje się wewnątrz ciał

owocujących, rozpada się na jednojądrowe zarodniki, spowite grubą otoczką. Zarodniki te przeniesione przez wiatr do wilgotnego

środowiska wytwarzają wiciowe gamety, podobne' do tych, jakie występują u -potwornie. Powstałe po ich kopulacji zygoty tra-

cą wici i stają się pełzakami, które rozrastając się, tworzą ponownie ogromne plazmodia. S. w. hodowane są w wielu laboratoriach,

biologicznych, gdyż stanowią źródło dużej masy cy-toplazmatycznej oraz obiekt badań mad fizjologią ruchów

cytoplazmatycznych. [A.J.K.]

śmieciarka (Xenophora) — rodzaj mięczaków, z rodziny Xe-nophoridae, z rzędu ->jedno-przedsionkowców. Obejmuje

gatunki mające muszlę kształtu regularnego, szerokiego stożka wysokości do 10 cm. Ich przynależność rodzajową można

rozpoznać na pierwszy rzut oka, gdyż ś. przyklejają do powierzchni muszli różne obce przedmioty, przede wszystkim muszle

ślimaków i małżów, a także kawałki gałązek korali, rurki wieloiszczetów osiadłych, kamyki itd. Muszle ś. są tym wszystkim

okryte od góry do dołu i wyglądają jak kupka śmieci. Niekiedy taka "kupka śmieci" bywa bardzo dekoracyjna, jeżeli dany gatunek

rozmieszcza zgarnięte przedmioty w regularny wzór. Otwór muszli zamyka konchiolinowe wieczko. Ciało ś. jest jaskrawo-

czerwone. Ś. wiodą żywot bardzo aktywny, zwłaszcza wśród raf koralowych, gdzie pełzają po płytkim dnie. Są reprezentowane

przez kilka gatunków

______________świdrafc

zamieszkujących morza tropikalne. [T.U.]

śmiertek (Thanatus) — rodzaj stawonogów z rodziny ukoś-nikowatych (Thomisidae), z podrzędu -^.pająków wyższych. Jego

przedstawiciele kształtem ciała, trybem życia i sposobem poruszania się upodobnili się do przedstawicieli innej rodziny pająków, a

mianowicie do -»ipogońcowatych. Na pierwszy rzut oka trudno je od siebie odróżnić. Różnice sprowadzają się do pewnych szczegółów

budowy wewnętrznej. Ś. spotyka się w miejscach piaszczystych, dobrze nasłonecznionych. Są reprezentowane w Polsce przez 5

gatunków. [J.P.]

świdrak (Teredo) — rodzaj mięczaków z rodziny Teredini-dae, z rzędu -Alaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki tak

niepodobne do żadnego małża ani innego mięczaka, że w językach narodów z. tradycjami morskimi noszą one nazwę "robaków

okrętowych", a zoologowie stosunkowo późno zorientowali się, do jakiej grupy systematycznej je zaliczyć. Ciało ś. jest wydłużone,

roba-kowate i miękkie, długości do 20 cm iprzy średnicy około 8 mm. W przedzie leży niewielka, ale mocna noga i dwu-klapowa muszla

o średnicy 7—8 mm. Kilka gatunków ś. zasiedla wszystkie morza peł-nosłone poza obrębem stref polarnych. Żyją one w drewnie, a więc

we wszelkiego rodzaju palach, słupach, belkach urządzeń portowych i nadbrzeżnych oraz w drewnianych ka-' dłubach łodzi i statków.

Larwy ś. pływają swobodnie, a następnie osiadając .na jakimś obiekcie drewnianym, przeobrażają się w małe, dosyć typowe małże,

przyczepione do

świdrowce

świdrowiec gambijski

drewna bisiorem. Te ostatnie zaczynają drążyć w 'drewnie korytarz, przy czym muszle już nie rosną, tylko przekształcają się w

narzędzie wiertnicze, charakterystyczne 'dla dojrzałych ś. Korytarze w drewnie 'biegną zwykle wzdłuż słojów i z zewnątrz są

niewidoczne. Dopiero po przepiłowaniu zaatakowanego pala lub gdy o'n sam się rozleci, widać, że przypomina gąibkę lub plaster

pszczeli, że składa 'się cały z kanałów i z cieniutkich blaszek drewna między nimi. S. należy do tych nielicznych gatunków

zwierzęcych, które potrafią trawić celulozę. Żywią się drewnem i podobnie jak inne małże zjadają plankton wciągnięty wraz z

wodą przez syfony. W 'dobie drewnianych statków i drewnianych budowli portowych ś. powodowały wielkie szkody. Jedynym

środkiem skutecznie chroniącym przed inwazją ś. jest stosowanie stali w budownictwie okrętowym i betonu w budownictwie

portowym. [T.U.l

świdrowce (Trypanosomatidae) — rodzina pierwotniaków z rzędu -i-Kinetoplastida. Obejmują pasożyty zwierząt kręgowych i

owadów. Występują w 4 zasadniczych postaciach. Wszystkie postacie charakteryzuje posiadanie pęcherzykowa-tego jądra,

kinetoplastu, ciałka podstawowego wici oraz brak gęby -i wodniczek tętniących. Postać trypanosoma jest silnie wydłużona i ma

długą wić, osadzoną na tylnym końcu ciała, skierowaną ku przodowi i zrastającą się z krawędzią komórki cienką błonką falującą.

Postać crithidium ma ciałko podstawowe, z którego wyrasta wić w środku ciała, oraz błonkę falującą znacznie krótszą niż u

postaci trypanosoma.

V postaci leptomonas nasad wici osadzona jest na przednii biegunie ciała, a błonką falu^| jąca nie występuje. Postać let-1 sftmanźa

jest bezwiciowa i ma':, kulisty kształt komórki. Uf zwierząt kręgowych ś. wystę-i pują w postaci trypanosoma i lub leishmania.

S. z rodzaju! Trypanosoma w stadium try-| panosoma przebywają w oso-"|S czu krwi kręgowców i w in- | nych płynach

ustrojowych, np.| w płynie mózgowo-rdzenio-1 wym, leiszmanie zaś w stadium | leishmania wewnątrz komórek gospodarza

(głównie w białych ciałkach krwi i w komórkach układu siateczkowo-śródbłon-kowego). Ogólny schemat cyklu życiowego

poszczególnych gatunków ś. jest bardzo podobny. Prawie zawsze ś. przenoszą owady krwiopijne: komary, muchy i pluskwiaki.

Są one żywicielami pośrednimi. Ś. wraz z wyssaną krwią dostają się do jelita owada. Tam przechodzą charakterystyczne prze-

kształcenia. U ś. z rodzaju Trypanosoma jest to przekształcenie postaci trypanosoma w postać zwaną crithidium. Natomiast

leiszmainie, które w stadium leźshmanźa występują w komórkach kręgowców, po dostaniu się do jelita owada przechodzą w

postać Zeptomo-nas. Postacie występujące we krwi i w komórkach kręgowców różnią się od powstałych z nich postaci w jelicie

owada nie tylko morfologicznie, lecz również fizjologicznie. O podobieństwie fizjologicznym postaci trypanosoma i leishmania

świadczyć może fakt, że obie nie ulegają zatruciu tlenkiem węgla i cyjanowodorem (związki te u pozostałych postaci ś. łączą się z

enzymami oddechowymi zawartymi w mito-chondriach, blokując w ten sposób procesy oddechowe na

poziomie komórkowym). Nie-wrażliwość na tlenek węgla i cyjanowodór wskazuje, że w oddychaniu postaci trypanosoma i

leishmania biorą udział inne enzymy, a nie mitochon-drialne, zawarte w kinetopla-ście. Postacie te mają więc nieczynny

kinetoplast. Dopiero po przekształceniu się postaci trypanosoma i leishmania w postacie crithidium i leptomo-nas dochodzi u

tych ostatnich do rozrostu kinetoplastu i powstaje wrażliwość na tlenek węgla i cyjanowodór. S. są groźnymi pasożytami

człowieka oraz zwierząt gospodarskich. Występują epidemicznie w bardzo wielu krajach afrykańskich. {A.J.K.]

świdrowiec, trypanosoma (Trypanosoma) — rodzaj z rodziny -^widrowców (Trypanosoma-tidae). Obejmuje .gatunki o bardzo

wydłużonym kształcie ciała, oplecione spiralnie 'błoną falującą, rozciągniętą pomiędzy ciałem komórki a wicią, która

Świdrowiec A — forma trypanosoma; B — forma crithidium (l — tólnetolplast;

2 — błona falująca; 3 — jądro; 4 — wolny koniec wici)

wybiega z tylu ciała i 'kieruje się ku przodowi. Ruch wici powoduje falowanie błony, a także całego ciała. S. pasożytują jako

postacie 'dojrzałe w osoczu fcrwi zwierząt kręgowych i człowieka. Przenoszenie zarażenia ś. odbywa się przez drugiego

żywiciela, fctórym są różne gatunki much. Wyjątkowo tylko u ś. zarazy stadni-czej zarażenie odbywa się bezpośrednio przy

kryciu klaczy. Inne 'gatunki ś. ulegają przekształceniu morfologicznemu w jelicie muchy, przechodząc w postać crithidium.

Crithidia stanowią źródło zarażenia przy ukłuciu przez muchówkę następnego osobnika żywiciel-skiego. [A.J.K.]

świdrowiec Evansa, świdrowiec Jsurra (Trypanosoma euansi) — gatunek pierwotniaka •z rodzaju -^świdrowca. Ma tylpową

dla rodzaju budowę i wielkość. Jego charakterystyczną cechą jest występowanie jedynie w fonmie morfologicznej trypcnosoma.

Żyje w płynach ustrojowych zarażonych koni i bydła. Przenoszą go z żywiciela na żywiciela krwiopijne gatunki bąków. S.E. jest

szczególnie groźny dla koni. Występuje w strefie klimatu gorącego. [A.J.K.]

świdrowiec gambijski (Trypa-nosoma pambiense) i świdrowiec rodezyjski (Trypanosoma rhodesźense) — gatunki pier-

wotniaków z rodzaju —>Swi-drowca. Osiągają długość 15— —30 (un. Są przenoszone na człowieka przez muchy tse-tse, u

których występują w jelicie i śliniankach. Podczas ukłucia człowieka dostają się do jego układu krwionośnego w postaci

crithidźum, przekształcając się tam w formę trypanosoma. Z układu krwionośnego dostają

świdrowiec nagany

TAE

się do płynu mózgowo-rdzenio-wego, gdzie intensywnie rozmnażają się, a ich jady uszkadzają mózg, powodując chorobę zwaną

śpiączką afrykańską. Prowadzi ona do postępującego wyniszczenia organizmu, a często do śmierci. S.r. jest bardziej zjadliwy od

ś.g. Ten ostatni występuje: w całej Afryce Równikowej, natomiast s.r. — w Rodezji oraz w Mozambiku. [A.J.K.]

świdrowiec nagany (Trypano-

soma brucei) — gatunek pierwotniaka z rodzaju -»-świdrow-ca. Występuje w formie try-panosoma we krwi zwierząt

hodowlanych i wielu zwierząt dzikich, a w formie crithidium — w muchach tse-tse i w bąkach z rodzaju Tabanus. Powoduje ostrą

chorobę, tzw. naganę, u świń, psów, wielbłądów, koni, osłów, bydła, owiec i kóz, o przebiegu 'podobnym do śpiączki 'człowieka.

U wielu dzikich zwierząt afrykańskich, jak antylopy, bawoły i słonie, zarażenie ś.n. nie wywołuje objawów 'choroby, ale

zwierzęta te stają się rezerwuarem tego pasożyta. Od nich zarażają się muchy tse-tse, które następnie przenoszą pasożyty do

krwi innych ssaków. Przenosicielem ś.n. są więc te same muchy, które przenoszą świdrowca śpiączki afrykańskiej. Na terenie

Azji, Ameryki Południowej i Australii, 'gdzie nie występują muchy tse-tse. rolę przenosiciela ś.n. pełnią bąki z rodzaju Tabanus.

[A.J.K.]

świdrowiec surra —^świdrowiec

Evansa.

świdrowiec zarazy stadniczej

(Trypanosoma eąuiperdum) — gatunek pierwotniaka z rodzaju ->świdrowca. Występuje tylko u koni i osłów. Bywa

przenoszony z osobnika na osobnika podczas krycia, nie ma 'więc żywiciela pośredniego i stadium crithidium w swym cyklu

życiowym. Powoduje uszkodzenia błon śluzowych dróg rodnych, a następnie wycieńczenie i paraliż chorych zwierząt. Zaraza

stadnicza rozpowszechniona jest w południowej Europie, Azji i w północnej Afryce. Pojawiła się również w środkowej Europie,

dokąd zawleczono ją w wyniku importu koni w czasie II wojny światowej. Na terenie Polski ś.z.s. obecnie nie występuje.

[A.J.K.]

świdrzyki (Ciausiliidae) — rodzina mięczaków z rzędu -»-trzonkoocznych. Odznaczają się lewoskrętną muszlą wysmukłego,

wrzecionowatego kształtu, wysokości 7—20 mm u gatunków europejskich i do 40 mm u gatunków subtropikalnych i

tropikalnych. Tuż przed otworem muszla zwęża się mocno, otwór zaś jest 'nieco rozszerzony -w kształcie trąbki. W otworze

sterczy na ogół kilka wapiennych fałdek oraz ruchoma wapienna płyt-

Gniazdówka Lima scabra (R.T. Abbott: Marinę Shells)

Muszla spondylusa Spondy-lus americanus

Muszla

Muszla świdrzyka z rodzaju Ciau-silia

353___________________

ka w 'kształcie wydłużonej i spiralnie wygiętej łopatki. Płytka ta, zwana ciausźlźuin, jest sprężysta. Ślimak wysuwając się z

muszli odsuwa ją na bok, gdy natomiast chowa się do muszli, dausilium szczelnie zamyka muszlę w miejscu, gdzie jest ona naj-

węższa. S. zamieszkują przede wszystkim podgórza i igóry, a na iniżu isą rzadsze. Żyją w wilgotnych lasach, wśród ocienionych

skał, pod kamieniami, w ściółce leśnej oraz w próchnie starych drzew i pniaków. Lubią tereny wapienne. S. są zdecydowanie

ciepłolubne, a najczęściej (w tym wszystkie krajowe) także i wilgociolutone. Okresy suche przetrzymują, wciągając się w głąb

muszli. Skomplikowany system fałdek w otworze oraz dausilżuTO służą jako ochrona przed wysychaniem. Po deszczu, w okre-

sach pogody dżdżystej i cieplej widuje się ś. pełzające masowo po powierzchni pni drzew i skał. W przeciwieństwie do

większości krajowych ślimaków ś. opuszczają kryjówki zimowe bardzo późno, dopiero w maju, kryją się zaś ponownie już pod

koniec września. Nadmiar wilgoci im nie szkodzi, przeżywają nawet kilkudniowe pogrążenie w wodzie podczas wiosennych

roztopów. Mnożą się niezbyt szybko — składają rocznie zaledwie kilkanaście jaj. Niektóre gatunki są źyworodne. S. pobierają

bardzo różnorodny pokarm:

szczątki roślinne i zwierzęce, grzyby włącznie z muchomorami, świeże rośliny zielne i żywe zwierzęta, jak np. drobne

skąposzczety, a także inne ślimaki z przedstawicielami własnego gatunku włącznie. Żyją około 3 lat. Na terenie Polski występuje

około 25 gatunków ś. rr.u.]

13 Bezkrefowce

świetla

Swierzbowiilec

świerzbowie.c (Sarcoptes sca-

biei} — gatunek stawonoga z podrzędu -^Sarcopttfonnes o rozmiarach 0,18—0,4 mm, pasożytujący w naskórku człowieka, gdzie

drąży cienkie i dłu-kie kanały, widoczne na zewnątrz jako delikatne białe linie. Żywi się komórkami naskórka i limfą. Powoduje

dotkliwe swędzenie. Pokrewne z nim gatunki <być może są to tylko wyspecjalizowane rasy fizjologiczne tego samego gatunku),

pasożytujące w skórze koni, psów, a także innych ssaków, atakują czasami również ludzi. [J.P.]

świerzbowiec płucny (Cytodżtes

nudus) — gatunek stawonoga z podrzędu -*-Sarcoptiforri(tes. Żyje w oskrzelach, płucach i workach powietrznych ptaków

kurowatych, przenikając czasem do jamy ciała. Występując w większych ilościach, może powodować stany zapalne, a nawet

uduszenie gospodarza. [J.P.]

świetla, lucernaria -(Lucema-ria) — rodaaj jamochłonów z rzędu -^Stawomedusae. Meduzy należących tu gatunków osiągają

wielkość do 5 cm. Prowadzą na wpół osiadły tryb

taksodontowe

życia, przyczepione, do podłoża (przeważnie do roślin)' płytką przyssawkową, występującą na

wierzchu 'dzw&nowatego klosza. Jego brzeg wyciągnięty jest w 8 "ramion", zakończonych pęczkami buławkowatych czuł-ków. S.

mogą przemieszczać się, krocząc na czułkach albo sposobem gąsienicy miernikowca. Często cytowany gatunek Lucernaria quadricornis

bytuje wśród różnych gatunków roślin. Za pośrednictwem płytki przyssawkowej wchłania z roślin zielony barwnik, tak że ciało jej

trudno odróżnić od otoczenia. Zamieszkuje strefę przybrzeżną północnego Atlantyku, a także mórz europejskich. [Z.S.]

świętognica ->.beroe.

taksodontowe (Ta-rodonta) — rząd mięczaków z gromady -^-małżów. Obejmują gatunki niewielkie, długości l—10 cm. Odznaczają się

wieloma cechami prymitywnymi. Mają obie połówki muszli połączone zamkiem typu taksodontowego, tzn. złożonym z dużej liczby

niewielkich, podobnych do siebie ząbków, wchodzących w odpowiednio .niewielkie •dołki. Ich skrzela są stosunkowo niewielkie, prostej

budowy. Mięśnie zwieracze muszli, o podobnej wielkości, występują zazwyczaj w liczbie 2. Noga jest najczęściej opatrzona płaską

podeszwą. T. zamieszkują morza całego świata. [T.U.]

tarantula — 'nazwa nadawana kilku gatunkom dużych, (długości ciała 25^35 mm) pająków z rodziny —>'pogońcowa-< tych.

Najbardziej znane są: t. apuliijska (Lyeosa tarantula) występująca we Włoszech i Jugosławii, t. narbońska (Lycosa narbonensis) z obszaru

śródziemnomorskiego i środkowej Azji oraz t. ukraińska (Lycosa singoriensis) sięgająca od Chin i Syberii po Bułgarię, Rumunię, Węgry i

Czechosłowację. Ten ostatni gatunek spotyka się też na Podolu. U nas nie został dotychczas znaleziony. T. są mieszkańcami -stref leś-

no-stepowych, stepowych i pół-pustynnych — suchych i ciepłych. Żyją w norkach dochodzących ido 30 cm głębokości i w

przeciwieństwie do innych pogońców pędzą tryb życia raczej osiadły. Zwykle norki ich leżą w pobliżu siebie, w liczbie dochodzącej

nieraz do kilkudziesięciu sztuk. Ze względu na swoją wielkość są łatwo dostrzegane i często opisywane. Ukąiszenie t. jest bardzo bolesne i

może powodować bóle i opuchliznę trwające przez dość długi czas, a czasem bywa śmiertelne. W południo-

355

tarczowce

wych Włoszech istniała'legenda, że lekarstwem na ukąszenie t. jest skoczna muzyka i bardzo szybki taniec (taran-tele). Rozmaici

autorzy używali na określenie t. różnych naew rodzajowych (Hogna, Lycosa, Tarentula, Trochosa), stąd możliwość pewnych nieporozu-

mień. Nie należy jej mylić z

—>.wilkoszem (Tarentula), również z rodziny pogońcowatych, z kilkunastoma gatunkami znanymi w naszym kraju, oraz z należącym

do —/-Amblypygi tropikalnym rodzajem Tarantula. W południowej części Stanów Zjednoczonych nazwą t. określa się występujące tam

wielkie i kosmate ptasznik!. (Tabl. XII). [J.P.]

tarczogwiazdy (Phanerozonia)

— rząd .szkarłupni z gromady

—.rozgwiazd. Mają ciało kształtu pięciograniastego (cerama-ster, poranią) lub pięcioramiennej gwiazdy (astropekten). Ramiona

otoczone są 2 rzędami dużych tarczek brzeźnych, znacznie większych od pozostałych tarczek. Tworzą one krawędź oddzielającą

wyraźnie górną (przeciwg^bową) stronę zwierzęcia 'od strony dolnej (gębowej). T. są formami ryjącymi. Ich kikutowate nóżki

amtoulakralne, pozbawione zazwyczaj przyssawki końcowej, występują w 2 rzędach. Pedi^ cellariów zwykle •brak, a jeśli istnieją, to -

wówczas ich końcowe człony nie krzyżują się. T. to prymitywny, a zarazem najbogatszy w gatunki rząd rozgwiazd, reprezentowany we

wszystkich pełnosłonych morzach, na rożnych głębokościach aż po wielkie głębie oceaniczne. Większość gatunków (ponad 70%)

zasiedla'ipłytkie dno mórz strefy tropikalnej Oceanu Spokojnego i Oceanu Indyjskiego. [L.Ż.]

tarczowce (Notostraca) — archaiczny rząd stawonogów z podgromady -^-li&cionogów, obejmujący gatunki występujące w nie

zmienionej postaci co najmniej od 200 min lat. Są to skorupiaki długości l—7 cm, , barwy brązowej. Wyróżniają się bardzo

charakterystyczną sylwetką, .którą nadaje im silnie rozpłaszczony i w zarysie owalny pancerzyk, zakrywający od strony grzbietowej

całą głowę i tułów oraz część słabo odgraniczonego odwłoka. Głębokie wycięcie w tyle pancerza pozwala na swobodne ruchy odwłoka

zakończonego długimi widełkami. W przedniej części pancerza widoczna jest para złożonych oczu oraz tzw. oczko pływikowe (-

>,pływik). Ciało składa się najwyżej z 40 segmentów, natomiast liczba odnóży dochodzi u niektórych gatunków do 70 ipar. Tylne se-

gmenty itułowiowe począwszy od trzynastego zaopatrzone są w 4—6 par odnóży. Każde odnóże 10 przednich segmentów tułowiowych

składa się z dużego, spłaszczonego wiosełka i mniejszej gałązki skrzelowej oraz z 6 listków napędzających pokarm do gęby. Część listków

odnóży I pary wykształcona jest w postaci długich, wieloczłonowych witek, sterczących częściowo poza krawędzie pancerza.

Funkcjonalnie zastępują one szczątkowe czułki. Wiosel-ka nóg 11 segmentu 'tułowiowego zmienione są w okrągłą komorę, w której

przebiega inkubacja jaj. T. pływają zwrócone brzuszną stroną ku górze (ściślej: w kierunku źródła światła). Zamieszkują wody stojące,

wysychające w okresie letnim lub całkowicie przemarzające w porze zimowej. Aktywne życie wiodą nierzadko ipdynie w ciągu kilku

tygodni w roku. W pozostałym okresie

Tarsonemini

zachowują się wyłącznie ich silnie otorbione jaja, które mogą przeleżeć bez wody do 9 lat. Wytrzymują też bez szkody wzrost

temperatury do 80°C oraz nie ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym płazów i niektórych innych zwierząt. Z łatwością

przenoszone są przez wiatr, często na dalekie odległości. Należy tu zaledwie 9 gatunków, znanych ze wszystkich kontynentów

nie wyłączając krainy ipolamej (przekopnica arktyczna) i tropikalnej (przekopnica afrykańska). Do kosmopolitycznych t. należą

przekopni-oa wiosenna oraz właściwa. [L.Ż.]

Tarsonemini — grupa stawonogów z- podrzędu -^Trombi-diformes obejmująca wiele gatunków pasożytujących na owadach i

roślinach. Należy do nich m.Łn. mikroskopijny, długości 0,1 mm Acarpis woodi, pasożytujący w tchawkach .pszczół i

(powodujący .tzw. chorobę roztoczową. Gatunki z rodzaju Tarsonemus Są poważnymi szkodnikami różnych roślin. (Tabl. XII).

[J.P.]

tasiemce (Cestoidea) — gromada z typu -»ipłazińców. Wszystkie są pasożytami •wewnętrznymi i w stadium dojrzałym w

ogromnej większości występują w jelitach kręgowców. Mają ciało najczęściej wydłużone, taśmowate, grzbie-towo-brzusznie

spłaszczone. Długość t. waha się w dość dużych granicach od 0,5 mm do kilkunastu metrów. Prawie u wszystkich gatunków ciało

jest rozczłonkowane, złożone z większej lub mniejszej liczby członów. Wyróżnia się w nim skoleks (scoie-e), czyli główkę,

szyjkę (collum) i wstęgę (stro-bila}. Skoleks utrzymuje pasożyta w żywicielu. Zaopatrzony

jest u różnych gatunków w rozmaite narządy czepne — bruzdy (bothria), bruzdy przyssawkowe (bothridia), przyssawki

(acetabula), haki (uncini). V niektórych t. wierzchołek skoleksu wydłuża się w kurczliwy ryjek (rostellum). W pewnych

przypadkach występują aż 4 ryjki zaopatrzone w haki. Szyjka jest miejscem, w którym tworzone są nowe człony. Powstawanie

ich trwa przez całe życie t. Im bliżej skoleksu, tym człony są młodsze. Z czasem przesuwają się one ku tyłowi i rosną. Liczba

członów dochodzi u niektórych gatunków do kilku tysięcy. U jednych t. mogą się od strobili odrywać młode człony, które

dojrzewają samodzielnie, u innych zaś są połączone z resztą strobili aż do całkowitego wypełnienia jajami. T. okryte są

cskórkiem, który — jak wykazały badania za pomocą mikroskopu elektronowego — ma skomplikowaną budowę, umożliwiającą

(w związku z brakiem przewodu pokarmowego) wchłanianie pokarmu całą powierzchnią ciała. W skład wora skórno-mięśniowe-

go prócz bezpostaciowego o-skórka wchodzi nabłonek oraz 2 warstwy: zewnętrzna, złożona z mięśni okrężnych, i wewnętrzna,

składająca się z mięśni podłużnych. Ponadto przez całą .parenchymę przechodzą (pasma mięśni .grzbie-tobrzusznych. Układ

wydalni-czy jest typu proitonefrydialne-go. Kanaliki wydalnicze odchodzące od komórek płomykowych uchodzą do 2 bocznych,

podłużnych, biegnących wzdłuż całego ciała (przewodów wydal-niczych. W tylnej części każdego członu kanały boczne

połączone są kanałem poprzecznym. Jeśli żadne człony nie oderwały się jeszcze, to w

357

tasiemce właściwe

ostatnim członie znajduje się jeden otwór wydalniczy. Po oderwaniu się tego członu rolę otworu wydalniczego przejmują otwory

przerwanych kanałów wydalniczych. Kanały te poza połączeniem w każdym członie łączą się ze sobą w skoleksie. Układ

wydalniczy poza usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii spełnia funkcję osmoregulacji. W skoleksie znajduje się

parzysty zwój głowowy układu nerwowego. Od niego odchodzą do narządów cz&pnych krótkie nerwy, a w przeciwnym kie-

runku, wzdłuż strobili, toiegną podłużne pnie nerwowe (w najprostszym przypadku 2, u wyższych form do 10), przy czym 2

biegnące po bokach ciała są najgrubsze. Głóyime pnie nerwowe łączą się w/każdym członie pierścieniowatym spoidłem

poprzecznym. /Gałązki nerwowe wychodzące ż podłużnych ipni tworzą w worze skór-no-mięśniowym dość gęstą sieć> T. brak

narządów zmysłowych, a występują u nich: tylko słabo rozwinięte komórki czuciowe. Poza nielicznymi gatunkami t. są

•obojnakami. Tylko u niektórych t. jednóczłonowych aparat rozrodczy jest pojedynczy, podczas gdy u innych, nawet

nieczłonowanych form, występuje biegnący wzdłuż ciała rząd aparatów rozrodczych. U t. członowanych w każdym członie

rozwija się własny komplet aparatu rozrodczego. - Zawiązki aparatu rozrodczego powstają za szyjiką, przy czym najpierw

pojawiają się narządy -męskie. Całkowicie wykształcone gonady, zarówno żeńskie, jak i męskie, 'znajdują się mniej więcej w

środku strobili. W miarę dalszego przesuwania się członów ku tyłowi, gonady zanikają, a coraz silniej rozwija się macica wy-

pełniona zapłodnionymi jajami, aż wreszcie w najstarszych członach zajmuje ona prawie całe ich wnętrze. Jaja wydostają się na

zewnątrz ciała przez otwór macicy lub w braku takiego otworu — przez rozerwanie się członu, po jego • uprzednim oderwaniu

się od reszty strobili. Największe t. wytwarzają w ciągu swego życia ogromną liczbę jaj. U t. występuje zarówno zapłodnienie

krzyżowe; jak i samoza-płodnienie. Pierwszym stadium rozwojowym jest ->onkostera. Gdy otacza ją warstwa urzę-sionych

komórek, nosi wówczas nazwę ~»-koracidium. Następnymi stadiami rozwojowymi mogą być: -».procerkoid, -»• plerocerkoid, -

>.cysticerkoid, ->-cysticercus, -».cenurus, -»-echi-nokok, ->sparganum. Stadia te bytują w żywicielach pośrednich. Gromadę t.

dzieli się na 2 podgromady: -»t. niższe i ->t. właściwe. [M.S.]

tasiemce nieczlonowane -^-tasiemce niższe;

tasiemce niższe, tasiemce nie-członowane (Cestodaria) — podgromada płazińców z gromady -^tasiemców. Pasożytują w jamie

ciała lub w jelicie przeważnie ryb chrzęstnoszkie-letówych. Ciało ich nie 'składa się z szeregu członów (jak u

-^tasiemców właściwycht l zawiera pojedynczy komplet narządów rozrodczych. Larwę t.n.

— likoforę (lycophora) — cechuje obecność 10 haczyków embrionalnych, w odróżnieniu od -^onkostery, która ma tylko 6

haków. Najbardziej znanym przedstawicielem t.n. jest am-filina. [M.S.]

tasiemce •właściwe, tasiemce wyższe (Eucestoda) — podgromada płazińców z gromady

tasiemce właściwe

358

-^-tasiemców, do których należy większość znanych gatunków. Ciało ich jest, poza nielicznymi wyjątkami, rozczłono-wane. Jeżeli

nawet nie występuje wyraźny podział zewnętrzny, to członowała budowa zaznacza się metamerycznym ułożeniem kompletów narządów

rozrodczych. Wyjątkowo występują w tej podgromadzie tasiemce o pojedynczym aparacie rozrodczym (np. z rodzaju Archigetes).

Pierwszą larwą w rozwoju t.w. jest -xmkosfe-ra. Stadia dojrzałe pasożytują we wszystkich gromadach kręgowców. Największe szkody w

gospodarce człowieka wyrządzają przedstawiciele 2 rzędów: Pseudophyllidea i Cyclo-phyllidea. Do Pseudophyllidea zaliczane są t.w. o

skoleksie zaopatrzonym na ogół w l lub 2 bruzdy przyssawkowe. 0-twierająca się na brzusznej stronie członu macica jest

kształtu worka lub rury ułożonej w rozetkę. Znajdujące się w niej jaja zaopatrzone są w wieczko. W cyklu rozwojowym występuje 2

żywicieli pośrednich oraz larwy: -^-koracidium, onkosfera, -^-procerkoid, -^-ple-rocerkoid. Tasiemce z tego rzędu pasożytują głównie

w rybach kostnoszkieletowych. Przedstawicielami ich są m.in. ligula i bruzdogłowiec szeroki. Do Cyclophyllidea zaliczane są t.w. o

ciele najczęściej wyraźnie rozczłonowanym. Ich macica w przeciwieństwie do macicy Pseudophyllidea jest zazwyczaj ślepo zakończona,

a więc nie ma.otworu wyprowadzającego jaja. Jajom brak wieczka, a onkosferze urzęsio-nej otoczki. Skoleks wieńczą 4 położone na

krzyż półkoliste przyssawki, między którymi u wielu gatunków znajduje się ruchliwy ryjek, uzbrojony w 2 lub więcej wieńców haków

10 11 ,,

Układy rozrodcze tasiemców A — Pseudophyllfdea; B — CyclophylUdea

l — ootyp; 2 — jajnik; 3 — macica; 4 — żółtntk; 5 — jądra; 6 — kanały wyprowadzające; 7 — gruczoł Mehilsa; 8 — pochwa; 9 —

otwór macicy;

10 — otwór płciowy żeński; 11 — otwór płciowy męski; 12 — nasiemio-wód; 13 — torebka prąciowa; 14 — wewnętrzny pęcherzyk

nasienny;

15 — zewnętrzny pęcherzyk nasienny

359

tasiemiec karłowaty

czepnych. W rozwoju występuje zwykle l żywiciel pośredni. Larwami u Cyclophyllidea są: -4-cysticerkoid, ->-cysticer-cus, ^bąblowiec.

Do bardziej znanych przedstawicieli Cyclor phyllidea należą: tasiemiec u* zbrojony, tasiemiec nieuzbrojoA ny i tasiemiec bąblowco—

wy. [M.S.]

tasiemce wyższe

właściwe.

^tasiemce

tasiemiec bąblowcowy (Eehitio-

cocus granulosus) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophylli-dea, •z podgromady ->-tasiem-ców właściwych. Osiąga długość 2—5 •mm.

Strobila jego składa się najczęściej z 3 członów. Ostatni, 3 'człon jest najdłuższy i zawiera macicę wypełnioną jajami. Główka t.b. długości

0,5 mm zaopatrzona jest w 4 przyssawki.! ryjek, na .którym znajduje się 28— —50 haków. Dojrzała forma t.b. występuje w jelicie psa,

wilka, szakala, dingo i koflota. Jaja zawierające wewnątrz ->"onko-sferę 'cechuje duża żywotność. W wodzie żyją około 12 dni. W ziemi

przy temp. 0°C przeżywają do 116 dni. Pośrednim żywicielem t.b. są głównie przeżuwacze, a także świnie i czasami konie, osły, muły

czy człowiek. Larwy t.b. osiedlają się najczęściej w wątrobie żywiciela (pośredniego, przybierając kształt pęcherzy, które mogą np. u

człowieka dochodzić do średnicy około 10 cm. Rozwój larwy jest powolny i zwykle 'trwa 10—20, a nieraz nawet do 30 lat. W miesiąc

po zarażeniu tworzą się pod torebką łąeznotkankową wątroby guzki o średnicy l mm, a po 5 miesiącach osiągają one około l om

średnicy. Bąblowce bywają znajdowane również w płucach, w jamie brzusznej i

innych narządach wewnętrznych. Ich szkodliwość polega na mechanicznym oddziaływaniu na zarażone narządy oraz na zatruwaniu

żywiciela produktami przemiany materii pasożyta. T.b. jest kosmo-politą. (Tabl. VIII). [M..S.1

tasiemiec karłowaty (Hymeno-lepis nana) — gatunek płazińca z rzędu Ćyclophyllidea, z podgromady -^tasiemców właściwych,

którego głównym żywicielem jest człowiek, a poza tym myszy i szczury. Liczba członów waha się od 100 do 800, ale długość całego

osobnika 'nie przekracza zwykle 5 cm. Szerokość 'członów stro-bili jest znacznie większa niż ich długość i wynosi 0,5—l mm. Dojrzałe

człony wypełnione są workowatą macicą, w której znajduje się około 140 kulistych jaj. Gdy jaja dostaną się do jelita cienkiego

gospodarza, wylęgają się z nich -».onko-sfery, które w ciągu 30—40 godzin .wnikają 'do kosmków jelitowych, gdzie przekształcają się w

-^.cysticerkoidy. Po przeszło 100 godzinach od momentu wniknięcia 'do kosmikow larwy wypadają do światła jelita, gdzie dojrzewają

płciowo. Dojrzałe osobniki przytwierdzają się do ścianek jelita kulistym skoleksem z krótkim ryjkiem, otoczonym hakami w liczbie

20—27. Jaja opuszczają przewód pokarmowy wraz z kałem. Obecnie 'przypuszcza się, że pierwotnie cykl rozwojowy t.k. przebiegał 2

udziałem żywicieli pośrednich, którymi były stawonogi, a 'dopiero wtórnie wykształcił się cykl przedstawiony powyżej (cykl z żywicie-

lem pośrednim, w którym rozwija się cysticerkoid, można odtworzyć eksperymentalnie). T.k. może powodować u żywiciela

występowanie choroby

tasiemiec kreókowy

zwanej hymenolepidozą, polegającej na zakłóceniach czynności trawiennych i zaburzeniach nerwowych. W Polsce spotykany jest

u ludzi bardzo rzadko, natomiast częściej u myszy. [M.S.]

tasiemiec kręćkowy (Multiceps multiceps) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophyllidea, z pod-gromady -^.tasiemców właściwych.

Długość jego ciała waha się od 40 do 100 cm. Dojrzały płciowo pasożytuje w jelicie cienkim psa i lisa. Jaja rozsiewane są wraz z

kałem żywiciela 'ostatecznego po pastwisku i jeśli wraz z trawą zostaną zjedzone przez owcę czy innego przeżuwacza, wtedy -

>-onikosfery wydostają się z jaj, przebijają ścianki jelita i z krwią lub przez naczynia chłonne dostają się do prawie wszystkich

narządów. Dalej rozwijają się te larwy, które zawędrowały do mózgu lub rdzenia kręgowego. Tam powstaje następne stadium lar-

walne w postaci pęcherzyka, zwane ->cenurusem, na którego wewnętrznej powierzchni tworzą się liczne (czasami kilkaset),

skierowane do środka skoleksy. Bąbel osiąga pełny rozwój po upływie 2—3 miesięcy. Przy średnicy dochodzącej do 5 cm

wywiera znaczny ucisk na mózg. Powoduje to u zarażonych zwierząt szereg objawów chorobowych, jak niepokój,

nieskoordynowane ruchy, ruchy maneżowe (kręcenie się w koło) w stronę półkuli mózgowej opanowanej przez larwę, a

nierzadko ślepotę. Gdy pasożyt umiejscowiony jest w pobliżu powierzchni czaszki, może nastąpić zanik kości przylegającej do

larwy. W przypadku, gdy znajduje się. w mózgu, zwierzęta charakteryzuje wzmożona pobudliwość oraz

chwiejny chód. Umiejscowienie się pasożyta w rdzeniu kręgowym prowadzi zwykle do porażenia kończyn tylnych. Niezależnie

od lokalizacji larwy wszystkie zarażone zwierzęta tracą po pewnym czasie apetyt, chudną, pokładają się lub stoją z opuszczoną

głową. Zarażenie kończy się zwykle śmiercią żywiciela pośredniego. Psy zarażają się, pożerając mózg przeżuwacza z rozwiniętą

larwą. [M.S.]

tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophyllidea, z pod-gromady -i-tasiemców właści-

wych. Pasożytuje jako postać dojrzała w jelicie cienkim człowieka. Długość jego wynosi 4—12 m, przewyższa więc nieraz

długość przewodu pokarmowego gospodarza. Skoleks gruszikowatego 'kształtu, o średnicy l—2 mm, pozbawiony jest ryjka i

haków, a do ściany jelita przymocowuje się za pomocą 4 przyssawek. W odróżnieniu od tasiemca uzbrojonego macica t.n. ma

15—30 i więcej par rozwidlonych na końcu odgałęzień. Dojrzałe człony odrywają się pojedynczo i wypełzają przez otwór

odbytowy żywiciela. Żywicielami pośrednimi t.n. są przeżuwacze, w których żołądku ze zjedzonych z zanieczyszczoną trawą

jaj uwalniają się -»-onkosfery. Te ostatnie przenikają do naczyń krwionośnych i limfatycznych, aby ostatecznie osiedlić się w

mięśniach jako ->.wągry. Wągry najczęściej osiedlają się w mięśniach przełyku, języka, żuchwy, serca, a także w mięśniach

międzyżebrowych. Czasami stwierdza się je w wątrobie, w płucach, węzłach chłonnych i w mózgu. Człowiek zaraża się jedząc

surowe lub nie 'dogotowane czy inie dosma-

tasiemieci uzbrojony

żonę mięso. W -związku z tym t.n. jest szczególnie rozpoiwsze-clmiony w krajach, gdzie mięso surowe jest chętnie spożywane

(np. w Etiopii). Po Upływie 2—3 miesięcy od momentu zjedzenia mięsa zarażonego wągrami tasiemiec dojrzewa, a jego strobila

może zawierać do 2000 członów. Liczba jaj składanych przez tn. w ciągu roku oceniana jest na prawie 600 000 000. Zarówno ta-

siemiec uzbrojony, jak i t.n. należą do tasiemców długowiecznych. Przypuszcza się, że tasiemce te potrafią przeżyć w jelicie

człowieka około 20 lat. Człowiek nie może być żywicielem pośrednim t.n. [M.S.]

tasiemiec psi (Dipylidium cani-num) — gatunek płazińca, z rzędu CyclophWIidea, z pod-gromady -^tasiemców właściwych.

Należy do najbardziej pospolitych tasiemców psa. Dokonuje czasem masowych inwazji. Oprócz psa zarażają się nim i inne

mięsożerne, jak lis, szakal i kot. Zdarzają się również zarażenia dzieci. T.p, występuje w przednim i środkowym odcinku jelita

cienkiego. Strobila ma długość 15—50 cm, a skoleks uzbrojony jest w ryjek, na którym znajduje się 4—7, a niekiedy większa licz-

ba haków. Każdy człon zawiera podwójny komplet narządów rozrodczych. Końcowe człony przybierają kształt ziaren dyni.

Macica w dojrzałych członach rozpada się na torebki zawierające 3—30 jaj. Odrywające się od strobili człony wydostają się z

kawern bądź czynnie wypełzają w\ okolice odbytu, powodując silny\świąd. Naiwet w wyschniętych członach,

przypominających kształ-^ tem ziarna owsa, mogą znajdować eię 'nie uszkodzone, żywotne jaja z onkosferami. Cykl rozwojowy

przebiega z udziałem jednego żywiciela pośredniego, którym są larwy pcheł pasożytujące na psach lub wszoły. W jamie ciała

'tych bezkręgowców rozwija się stadium larwalne, zwane -^ysti-cerkoidem. Ostatecznie wykształcone cysticerkoidy, połknięte

wraz z żywicielem pośrednim przez żywiciela ostatecznego, dojrzewają w ciągu 2—3 tygodni. Zarażenie tjp. powoduje nieżyt

jelita cienikie-go oraz wyniszczenie organizmu żywiciela. Oprócz wychudzenia może wystąpić podniecenie, drgawtei

epileptoidalne oraz objawy wścieklianopodob-ne i inne. T.P. 'występuje w Europie, w Ameryce Północnej, w Chinach i na

Filipinach. [M.S.]

tasiemiec uzbrojony, soliter (Taenźa solium) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophylli-dea, z podgromady -^-tasiemców

właściwych. Występuje w jelicie cienkim człowieka. Długość całej strobili może osiągać 2—8 m, a liczba członów 800— —1000.

Na skoleksie o średnicy do l mm znajdują się 4 przyssawki i podwodny wieniec haków, umieszczony na terótikim ryjku. W miarę

oddalania się od szyjki człony t.u. zmieniają kształt z kwadratowych członów płciowych na' wydłużone człony maciczne.

Człony iznaj-dujące się na końcu strobili mają długość dwukrotnie większą niż szerokość. Otwory płciowe umieszczone są na

ogół, na-przemianiegle. Macica biegnie

tasiemiec uzbrojony

wzdłuż głównej osi ciała i w miarę dojrzewania uzyskuje 7—10 rozwidlonych rozgałęzień z każdej strony członu. Może zawierać

około 50 000 jaj. Jafia okryte są brązową, grubą skorupką i zawierają wewnątrz -».onkosferę o średnicy około w y.m. Człony

maciczne odrywają się od 'strobili w odcinkach po 5—6 członów i -wraz z teałem wydostają się na zewnątrz. Człony te pożerane

są przez różne ssaki (m.in. świnie), które są żywicielami pośrednimi t.u. Człowiek bywa czasem żywicielem pośrednim tego ga-

tunku przez spożycie zanieczyszczonych jajami jarzyn bądź wtedy, kiedy na skutek ruchów antyperystaltycznych jelita człony

-maciczne dostaną się z jelit do żołądka, co może spowodować uwolnienie się jaj, a z nich onkosfer. U żywiciela" pośredniego

onkosfery przedostają się przez ścianki żołądka lub jelit do naczyń krwionośnych i limfatycznych, a następnie z krwią 'bądź

limfą przez

prawą komorę serca i mały obieg krwi do lewej komory, skąd nadal z krwią roznoszone, są do różnych narządów wewnętrznych.

Osiedlają się najczęściej w mięśniach i tkance łącznej. Tu larwa traci haczyki embrionalne i przekształca się w -»wągra mającego

kształt pęcherzyka długości 15 mm i szerokości 8 m. Wągier t.u. nosi nazwę cysticercus cellulo-sae, a jego zdolność do zarażania

utrzymuje się w organizmie świni przez parę lat. Jeśli czło-' wiek zje niedostatecznie ugotowane, zarażone wągrami mięso,

wtedy -w jego żołądku skoleks ulega uwypukleniu, a pęcherzyk rozpuszczeniu. W jelicie cienkim skoleks przytwierdza się

hakami i przyssawkami, dając początek strobili. Choroba wywołana obecnością larw t.u. nazywa się cysticerkozą. Dla człowieka

groźnie j,sze jest zarażenie się larwami niż formami dorosłymi. Wągry są szczególnie niebezpieczne wtedy, kiedy umie-

tęgoryjęc dwunastniczy

Tasiemiec uzbrojony

A — skoleks; B — człon płciowy (l — brodawka płciowa; 2 — prącie w to-i-S^11?"^®11 s ~ P0'11""1.* - nasieniowód; 5 -

naczynie wydalni-^"R011.1""" 6 r PSaw.zyri^ądrowe; 7 - macica; ł - trójpła.towy lalnik; 9 — gruczoł MenUw; 10 —

żółtntk; n — naczynie wydalnicze podłużne); C — człon maciczny

3zczają się w mózgu, mięśniu sercowym czy oku. Cysticerko-L3. mózgu kończy się zazwyczaj śmiercią. [M.S.]

telsoa ->pancerzowce.

Temnocephala — gromada z , typu —i-płazińców. Są blisko spokrewnione z ->wirkami. Nie przefcraczają 14 mm długości. Mają ciało

zupełnie lub częściowo oieurzęsione. Na głowie występują czułki, a w tylnym końcu ciała — narząd .czepny. T. są ektokomensalami

słodko-wodnych żółwi, ślimaków, a głównie skorupiaków. Większość z nich występuje w .krajach tropikalnych. [T.S.]

temora (Temora longicornis} — gatunek stawonoga z podrzędu

--kalanoidów. Ma ciało do 1,5 mm długości, barwy niebieskawej, najszersze w przedniej części, zaopatrzone w bardzo długie, 24-

czlonowe czułki. Odwłok jest zakończany bardzo długimi widełkami ognowymi. T. — to pospolity imieszfcaniec umiarkowanej i

arktycznej strefy północnego Atlantyku. Tam, gdzie występuje gromadnie, stanowi ważny składnik pokarmu ryb. [L.Ż.]

Tentaculata —>Tentaculifera.

Tentaculifera, Tentaculata, Mi-cropharyngea — gromada jamochłonów z typu —>-żebropła-wów. Kluczową cechą tej grupy jest

występowanie na ich ciele pary czułków (ramion chwyt-nych) i obecność rurkowatej gardzieli. Należy do niej znaczna większość

gatunków że-bropławów, zgrupowanych w 5 rzędach. Najbardziej znane T.

— to przepaska Wenery i Ctenoplana kowalewskii. (Tabl. VII). [Z.S.]

tctrahymcna (Tetrahymena) — rodzaj pierwotniaków z pod-gromady —••równorzęsych. 0-beflimuje gatunki, których orzę-sienie

stanowią południkowe rzędy rzęsek oraz orzęsienie

Tetrahym&na

l — rzędy .rzęsek; 2 — blonki clo-gębowe; 3 — kieszonka gębowa

przygębowe. To ostatnie znajduje się na krawędzi oraz wewnątrz kieszonki gębowej. Orzęsienie •przygębowe stanowią 4 .błonki

dogębowe, zbudowane ze zlepionych rzęsek. T. mają wymiary 40—60 '.im. W dobrych warunkach rozmnażają się wegetatywnie bardzo

szybko. Obecnie można je hodować z łatwością na pożywce bezbakteryjnej o znanym składzie chemicznym. Przyczyny te 'złożyły się

na to, że t. 'są częstym obiektem badań biochemicznych, fizjologicznych i genetycznych. W naturze różne gatunki t. występują

pospolicie w wodach słodkich z intensywnymi procesami gnilnymi. [A.J.K.]

tęgoryjec dwunastniczy (Ancy-lostoma duodenale) — gatunek obleńca z rodziny Ancylosto-

tkanki ^^

matźdae, z gromady ->.nici?ni. Charakteryzuje go silnie rozwinięta torebka gębowa, zaopatrzona w ząbki trące, oraz 2

lancetowate listewki. Jest pasożytem człowieka, goryla, szympansa, świni i niektórych mięsożernych. Jako postać dojrzała

występuje głównie w dwunastnicy i jelicie cienkim. Samiec ma długość 8—11 mm, samica — 10—13 mm. Samica składa w ciągu

.doby 30 000 jaj, które z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz. Z jaj wylęgają się -»-larwy rabdito-idalne, które

przekształcają się w inwazyjne -"-larwy filario-idalne. Mogą one wnikać przez skórę i wtedy odbywają migrację przez serce,

płuca i tchawicę do przewodu pokarmowego. Przy zarażeniu doustnym larwy ,nie migrują przez płuca, dojrzewając na miejscu w

jelicie. T.d. odżywiają się krwią, powodując znaczny spadek liczby erytrocytów. Przyczepiają się do błony śluzowej i wysysają

krew, powodując powstawanie ranek krwawiących .nawet po odczepieniu się pasożytów, które wydzielają substancję przeciw-

zakrzepową. Są rozpowszechnione w strefach o klimacie wilgotnym i 'ciepłym. [M.S.]

tkanki — zespoły komórek o wspólnym pochodzeniu, podobnej budowie i funkcji. W organizmach zwierzęcych wyróżnia się 4

zasadnicze typy t.: t. na-błonikową, mięśniową, nerwową i łączną. T. nabłonkową, zwaną też nabłonkiem, cechuje ścisłe

przyleganie do siebie komórek i nieznaczna ilość substancji międzykomórkowej (kitowej, podstawowej). T. ta pokrywa ciało oraz

wyściela światło jam i przewodów wewnątrz organizmu, wchodząc także w skład wszystkich gruczołów, gdzie pełni czynności

wydzielnicze. T. nabłonkowa dzieli się na nabłonek jednowarstwowy i wielowarstwowy. Ten ostatni u bezkręgowców nie

występuje. Niektóre nabłonki mają wici, rzęski albo wytwarzają nibynóżfci (pseudo-podia) służące do chwytania pokarmu. U

licznych bezkręgowców nabłonek pokrywowy (naskórek, epiderma) jest pokryty oskórkiem (kutikulą) stanowiącym mniej lub

bardziej twardą wydzielinę komórek nabłonkowych. Oskórek u niektórych grup zwierzęcych bywa inkrustowany, np. przez sole

wapnia, substancję o charakterze węglowodanu — c h i-t y n ę lub utwardzone białko — sklerotynę. U dużych nicieni nabłonek

pokrywowy tworzy tzw. s y n c y t i u m, tj. zespół licznych komórek, między którymi zanikły błony komórkowe. Taki

nabłonek pokrywowy łącznie z oskórkiem nosi miano hypodermy. T. mięśniowa składa się z komórek zaopatrzonych we

włókieinka kurczliwe. Zespoły tych komórek zwą się mięśniami. Wyróżnia się mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane. U

bezkręgowców występują bądź tylko mięśnie gładkie, bądź (u stawonogów, niektórych pierścienic i mięczaków) oba te rodzaje

mięśni. Komórki mięśni gładkich u bezkręgowców mają kształt wrzecionowaty lub są rozgałęzione, zawierają roiofibrille

zbudowane z jednorodnej substancji i kurczą się znacznie wolniej od poprzecznie prążkowanych. Komórki mięśni poprzecznie

prążkowanych mają charakter syn-cytialny. Są one z reguły wydłużone, a ich włółdenka kurczliwe składają się z dwojakiego

rodzaju substancji, układających się na przemian

po sobie. Substancje te odmiennie załamują światło, a że w sąsiadujących ze sobą włó-kienkach leżą na jednej płaszczyźnie,

dlatego pod mikroskopem komórki tej tkanki sprawiają wrażenie poprzecznie prążkowanych. T. nerwowa składa się z komórek

zawierających zawsze włókienka nerwowe, zwane neurofibrillami, które stanowią struktury podpierające cytoplazmę komórek

nerwowych i ich wypustek. Komórki nerwowe mają rozmaite kształty i są zaopatrzone w l, 2 lub większą liczbę wypustek. W

tym ostatnim przypadku zwykle l z nich jest dłuższa od pozostałych, nosi nazwę neurytu i służy do* przekazywania bodźców

od jednej fco-mórki nerwowej do drugiej lub do rozmaitych narządów (np. do mięśni czy gruczołów). Pozostałe wypustki,

krótsze, często silnie rozgałęzione, zwane dendrytami, przyjmują bodźce i przenoszą je do komórki macierzystej. T. łączną cha-

rakteryzuje luźne ułożenie komórek i duża ilość substancji międzykomórkowej, w skład której wchodzą u bezkręgowców mało

elastyczne włókna klejorodne. Jedynie w tzw. miąższu (parenchymie) — t. łącznej występującej u płaziń-ców — substancja

kitowa częściowo zanika, komórki na ogół przylegają do siebie i są zwykle silnie zwakuolizowane. Poszczególne typy t. łącznej

pełnią różne funkcje: spajają inne t., tworzą szkielet, unieszkodliwiają ciała obce i magazynują substancje zapasowe. Prymitywną

formę t. łącznej stanowi t. galaretowata, -występująca m.in. u gąbek i meduz, gdzie nosi nazwę me'zoglei. Zawiera ona wodnistą

czy śluzowatą substancję podstawową, w której wypustki komórek

_______________tkanki

tworzą sieć o dużych oczkach. Tak zwana mezenchyma stanowi zespół komórek embrionalnych tkwiący w substancji

międzykomórkowe j, powstający dtp. u gąbek i jamochłonów z komórek blastoder-my, a u innych zwierząt po gastrulacji z ekto-

lub częściej z entodermy <-»-rozwój zarodka). T. łącza-ią chrzestną cechuje twarda, lecz elastyczna substancja

międzykomórkowa. Znajdujące się w niej komórki są zwykle zaokrąglone. Ponieważ 'nie jest unaczyniona, wymiana materii

zachodzi w niej osmotycznie przez substancję podstawową. Pośród bezkręgowców występuje tylko u głowonogów. Należącą

również do t. łącznych t. kostną spotyka się tylko u 'kręgowców. Krew niektórzy autorzy wyodrębniają jako osobną t., a inni

traktują jako t. łączną, w której elementy komórkowe pływają w substancji międzykomórkowej, zwanej osoczem. U •wistężnlc,

pierścienic, szkar-łupni, mięczaków, stawonogów, czulkowców i pogonoforów, słowem u bezkręgowców (z wyjątkiem -»-

foronidów) mających układ krążenia, barwniki służące do wymiany gazowej nie znajdują się jak u kręgowców w elementach

'komórkowych krwi, tylko są rozpuszczone w osoczu. Barwniki te stanowią związki białkowe zawierające metale i nadają krwi

barwę czerwoną (gdy występuje w nich żelazo) bądź niebieską (gdy występuje w nich miedź). W skład krwi wchodzą m.in. sole,

których stężenie u bezfcręgowców morskich jest zbliżone do stężenia tychże w wodzie morskiej, a u zwierząt lądowych i

słodkowodnych — znacznie od niego mniejsze. U bezkręgowców z zamkniętym układem krwionośnym poza

toczek

krwią występuje jeszcze inna ciecz ustrojowa, która wypełnia szczeliny jamy ciała i jest podobna do limfy zwierząt kręgowych.

U grup o otwartym układzie krwion'ośinyim płyny te nie są rozdzielone i noszą miano h e m o l i m f y. [T.S.]

toczek <Voluoa;) — rodzaj pierwotniaków z rzędu ->Phvto-irtonadida. Obejmuje gatunki tworzące kuliste kolonie, w których

liczba osobników waha się od 500 'do 50 000, a wymiary całej kolonii od 0,5 .do feilku milimetrów średnicy. Każdy osobnik ma 2

wici równej długości, stłgmę i wodniczkę tętniącą. Ciało ilcomórki okryte jest celulozową ścianką oraz żelowała otoczką. Otoczki

poszczególnych osobników kolonii ściśle przylegają do siebie. T. posiadają zdolność do fotosyn-. tezy i gromadzenia zapasów w

postaci skrobi. Wiosną rozwi-

Toczek

l — osobnik na wegetatywnym biegunie kolonii; 2 — fragment ścianki kolonii; 3 — kolonia potomna we wnętrzu kolonii macie-

rzystej; 4 — osobnik na genera-tywnym biegunie kolonii; 5 — ma-krogameta; 6 — mikrogamety; 7 — zygota w celulozowej cyście

jaja się w pierwszą, jeszcze nie zróżnicowaną kolonię w kształcie małej kuli, wypełnioną wewnątrz wodą lub żelowatą substancją.

Wraz ze wzrostem kolonii odbywa się różnicowanie komórek. Na biegunie ge-neratywnym stwierdza się występowanie nieco

większych komórek i mniej aktywnych w fotosyntezie niż na biegunie wegetatywnym. W miarę dojrzewania kolonii komórki te

przekształcają się w gamety. Niektóre gatunki t. mają zdolność do wytwarzania gamet męskich i żeńskich przez tę samą kolonię,

natomiast inne gatunki są zróżnicowane na kolonie wytwarzające tylko gamety męskje 'bądź tytko żeńskie. Powstanie komórki

żeńskiej — jaja — 'odbywa się u t. przez przekształcenie l komórki pochodzącej z bieguna generatywnego, a plemników — przez

wielokrotny, szybki podział l komórki, prowadzący do wytworzenia pęczka 16 dwuwiciowych plemników. Te ostatnie

wydostają się z otoczki żelowatej przez jej rozpuszczenie, podpływają do jaj i zapład-niają je. U gatunków obuplcio-wych

najczęściej plemniki jednej kolonii zapładniają jaga innej kolonii, gdyż dojrzewanie jaj i plemników w obrębie tej samej kolonii

występuje niejednocześnie. Powstała w wyniku zapłodnienia zygota otorbia się i po degeneracji całej holonii opada na dno zbior-

nika. Przebywa tam aż do wiosny następnego roku. W swych pierwszych podziałach komórkowych diploidalna zygota t.

przechodzi podział redukcyjny i dlatego osobniki kolonii są haploidalne. Oprócz rozmnażania płciowego występuje u t.

rozmnażanie 'beapłcio-we. Otóż grupy bezpłciowych osobników kolonii, zwane go-

toksoplazmy

nidiami, wpuklają się w głąb macierzystej kolonii, następnie odrywają się od pozostałych komórek i wewnątrz ciała kolonii

wytwarzają małe, potomne, zamknięte kolonie wtórne. Każda komórka gonidium rośnie do wymiarów kilkakrotnie większych od

komórek normalnych, aby następnie podzielić się wielokrotnie. Przypomina to ibruzdkowanie jaja zwierząt wielokomórkowych.

Po wytworzeniu kilku kolonii potomnych wewnątrz macierzystej kolonii następuje rozerwanie jej ścianek, wypłynięcie kolonii

potomnych na zewnątrz, a cykl Tozmnażania wegetatywnego kolonii rozpoczyna się na nowo. W ten sposób w o-kresie

wiosennym rozwija się kilka generacji 'kolonii. Procesy wegetatywnego rozwoju kolonu t. stały się podstawą do rozważań na

itemał dróg powstawania i rozwoju organizmów wielokomórkowych przez przekształcenie zróżnicowanej kolonii komórek w

jeden organizm wielokomórkowy. T. stanowią dosyć pospolity składnik planiktonu wód śródlądowych, stojących. Występują w

klimacie chłodnym, umiarkowanym i ciepłym. Najliczniej pojawiają się na wiosnę, tworząc masowe skupienia. T. były jednymi z

pierwszych mikroorga-nilzmów, wykrytych przez Le-euwenhoeka za pomocą mi-krosikopu około 1700 r. [A.J.K.]

toksoplasma (Toa-oplasma gon-dź) — gatunek pierwotniaka z gromady -^toiksoplazm. Paso-żytusje w białych •ciałkach krwi, w

układzie lirafatycznym, sia-teczlkowo-firódbłonkowym, płynie mózgowo-rdzeniowym i w nabłonku płciowym ptaków i ssaków.

Atakuje komórki żywiciela w postaci rogalikowa-tych tworów, podobnych do

sporozoitów. Wewnątrz komórki żywiciela namnaża się przez kolejne podziały lub przez

-»-schizogonię. Wymiary t. wynoszą 4—10.Xil—4 p,m. Jej cykl życiowy nie jest całkowicie poznany. Wiadomo, że t. wytwarza

trującą substancję dla gospodarza, tzw. toksotoksynę. Choroba spowodowana przez t. nosi nazwę toksoplazmozy. Powoduje

ona niedokrwistość, uszkodzenia szpiku kostnego, śledziony, wątroby, nerek, gonad i zatrucie płynu mózgowo-

-rdzeniowego. Zaatakowanie gonad sprowadza uszkodzenie płodu i możliwość poronień. Toksoplazmoza może przebiegać

również bezobjawowo. Przypadki 'zachorowań na toksoplazmozę różnych żywicieli opisano w rozmaitych strefach

geograficznych i klimatycznych. [A.J.K.]

toksoplazmy (To-coplasmea) — gromada pierwotniaków z pod-typu ->Gporowców właściwych. Obejmują wewnątrzkomórko-

we pasożyty ssaków i ptaków, zdolne do kolejnych podziałów na osobniki potomne lub podlegające -t-schizogonii. Atakują

komórki wielu tkanek i udaje się de hodować w kulturach tkankowych. Poruszają się przez ślizganie się i wyginanie ciała,

natomiast nie wytwarzają nibynóżek ani wici. Ich budowa, podleganie schizo-gonii oraz fakt, że atakują komórki, pozwala na

zaliczenie t. do sporowców właściwych. Nie zbadano dotychczas, czy podlegają -^gamogonii i -»-sporogo-nii. Wiadomo

natomiast, że tworzą cysty lub pseudocysty o wymiarach 20—40 y.m, z wieloma komórkami wegetatywnymi wewnątrz. Być

może, że owady krwiopijne są ich przenosicielami. U ludzi t. powodują rozmaite schorzenia, w

topik

zależności od tego, jaki narząd został przez 'nie zaatakowany. [A.J.K.]

topik (Argv'roneta aąuatica) — gatunek stawonoga z rodziny topikowatych (Argyranetidae), z podrzędu -^.pająków wyższych

— jedyny krajowy gatunek pająka spędzający całe życie pod wodą. T. nie różni się ani budową, ani fizjologią od innych pająków,

a jego przystosowanie do środowiska wodnego polega "tylko na zmianie obyczajów. Oddychanie powietrzem atmosferycznym

pod wodą umożliwia t. umiejętność pokrywania odwłoka (na którym znajdują się otwory narządów oddechowych) specjalną

otoczką .powietrzną, wyglądającą w wodzie jak kropla rtęci. Otoczka ta powstaje przez wciągnięcie do wody ba-nieczki

powietrza. Aby tego dokonać, pająk wynurza z wody koniec odwłoka wraz z ką-dziołkami przędnymi i tylnymi nogami, między

którymi rozsnuwa plątaninę nici pajęczyny, wciąga łę pajęczynę pod wodę, zagarniając nią bańkę powietrza, którą "przylepia" do

odwłoka. T. 'zsuwa potem taką banieczkę nogami z odwłoka i uzupełnia mią zapas powietrza w podwodnym dzwonie, w którym

mieszka "w cieplejszej porze roku. Podwodny dzwon jest to powłoka 2 pajęczyny wypełniona powietrzem, z otworem u spodu,

przyczepiona do roślin wodnych. T. spędź? w nim większość czasu, wysuwając przednią część ciała przez otwór na zewnątrz.

W tej pozycji czatuje na zdobycz, którą po złapaniu natychmiast wciąga do dzwonu. Nie byłby. w stanie zjeść zdobyczy w wo-

dzie, gdyż rozcieńczyłaby ona i spłukała soki trawienne, którymi oblewa zdobycz (jak

wszystkie pająki) dla róż-;

puszczenia pokarmu. T. poluje na larwy jętek i komarów,, ośliczki i rozwielitki, wodopój- l ki, młode kijanki, a nawet na j bardzo

drobny narybek. W' okresie godowym t. łączą się l w pary, przy czym samiec bu- ;

duje swój dzwon obok dzwonu samicy, a następnie obydwa gniazda zostają połączone. Ko- f pulacja, składanie jaj, a potem «

trwający 45 dni ich rozwój odbywa się we wnętrzu dzwonu samicy. Samica przez cały czas troskliwie opiekuje się potomstwem.

T. zimuje pod wodą, najczęściej w pustych muszlach ślimaków, zasnuwając ich otwór pajęczyną. Taki wypełniony powietrzem

domek pływa najczęściej początkowo po powierzchni zbiornika, jednakże przy spadku temperatury powietrze kurczy się, do

muszli dostaje się nieco wody i obciążona muszla opada na dno, unikając w ten sposób zamarznięcia. Wiosną przy wzroście

temperatury powietrze rozpręża się, wypychając wodę z muszli, a odciążona muszla wypływa ponownie na powierzchnię.

Gniazda zimowe t. bywają unoszone prądem wody, co ułatwia rozszerzanie zasięgu geograficznego tych zwierząt. T. występują

pospolicie w całej Polsce w wodach stojących, szczególnie torfowych, oraz w wodach wolno płynących. Preferują wody o boga-

tej roślinności, zwłaszcza tam, gdzie powierzchnię pokrywa rzęsa wodna. Poza Polską znajduj ą się w prawie całej Europie i na

Syberii. T. dają się łatwo hodować w akwariach. Chowając jednak więcej niż jednego it. w 'tym samym 'naczyniu, należy zapewnić

dostateczną ilość pokarmu, aby uniknąć wzajemnego pożerania się. [J.P.]

TABLICA XX. SZKARŁUPN1E

trąbifc

Brodawnik Holocynthia poli-carpia

Liliowiec pierzasty Antedon bifida (R. Buchsbamn i L.J. Milne: Livmg Inverte-brates of the World\

toraczkowce (Thoracica) — rząd stawonogów z podgromady -»-wąsonogów. Obejmują skorupiaki osiadłe, przeważnie nie-

pasożytnicze. Mają ciało okryte skorupką i przyrośnięte są do podłoża bezpośrednio (koronka wielorybia, pąkla, weru-ka) bądź

też za pośrednictwem grubego, mięsistego trzonka (kaczenica, skalpellum). W obrębie skorupki t. usytuowane są stroną brzuszną

w kierunku jej otworu. Mają tułów wyraźnie segmentowany. Należą do organizmów obupłciowych, u których mniej więcej rów-

nocześnie dojrzewają plemniki oraz jaja. Wzajemne zapład-nianie się lub samozapłodnienie odbywa się za pośrednictwem długiego

biczykowatego prącia. Inkubacja jaj przebiega wewnątrz skorupki. Z jaja wylęga się planktonowy ->-pływik, wyróżniający się

obecnością charakterystycznych bocznych wyrostków w przedniej części ciała, zwanych różkami. Po szeregu linień przemienia

się on w larwę, zwaną ->-cyprisem, której ciało otacza dwuczęściowa, przesycona chityną muszelka. Larwa ta ima 6 par

dwugałęzistych odnóży pływ-nych, szczątkowe narządy gębowe oraz wydłużone czułki I pary, z tarczami (przyssawkowymi i

gruczołami cementowymi u nasady. Za pomocą tych czułków larwa przymocowuje się do podłoża. T. przytwierdzają się •do

wszelkich stałych przedmiotów znajdujących się w morzu, nie wyłączając butelek pływających w wodzie (kaczenica) lub pod-

wodnych części kadłubów statków (pąkla). W tym ostatnim przypadku zostaje poważnie znaołejszona szybkość statków, w

związku t czym poszukuje się środków zapobiegających przytwierdzaniu się t., np. an-

typorostowych farb, zawierających trujące składniki. Szereg gatunków t. osiada wyłącznie na ciele określonych zwierząt

morskich, zwłaszcza większych krabów, małży i ślimaków. Niektóre gatunki z rodzaju skalpellum upodobały sobie nogi dużych

kikutnic, a pewne gatunki pąkli i werruk występują wyłącznie na gąbkach. Znane są łez komensale wielorybów (np. koronka wie-

lorybia). Rząd t. obejmuje ponad 600 gatunków rozsiedlonych głównie w płytkich, peł-noislonych morzach. Nieliczne gatunki

bytują w morzach wygłodzonych bądź w głębinach oceanicznych do 7000 m. [L.Ż.]

torebki biegunowe

pełzakowate.

>.sporowce •

tornaria -»-jelitodyszce. tratewuik -».jantina.

trąbik (BuccMium) — rodzą} mięczaków z rodziny Buccini-dae, z rzędu -»-jednoprzedsion-kowców. Obejmuje gatunki mające

muszlę jajowato-stoż-kowatą, dość grubościenną, z charakterystycznym rysunkiem na powierzchni, złożonym z krzyżujących

się żeberek spiralnych i poprzecznych. Wysokość muszli może przekraczać 10 cm. Dwadzieścia kilka gatunków t zamieszkuje

pełno-słone morza Arktyki l północnej strefy umiarkowanej. Żyją one na różnych rodzajach dna, od brzegu do znacznych głębo-

kości. Są aktywnymi i żarłocznymi padlinożercami, a w pewnej mierze także drapieżcami. Największy i najpospolitszy gatunek

Ł — atlantycki Bucct-num undatum — bywa utrapieniem rybaków łowiących homary i langusty, wyjada bowiem z koszy

pułapkowych

trąbik

przynętę złożoną z martwych ryb. Poławia go cię jednak także częściowo do spożycia, częściowo zaś jako przynętę na duże ryby. Jego

puste muszle są szczególnie często wykorzystywane przez kraby -^-pustel-niki, które w pomocnym Atlantyku mieszkają niemal wyłą-

cznie w muszlach Buccinum undatum. [T.U.]

trąbik —•-trębacz.

trepanc (Stichopus) — rodzaj

szkarłupni z rzędu —>-trepan-gowców. Obejmuje największe gatunki strzykw, rosnące niekiedy ido l m długości i 20 cm średnicy. Ciało

ich jest kanciaste, zróżnicowane na spłasz-.czoną stronę brzuszną z 3 eze-rokimi pasami nóżek amtoula-kralnych oraz silnie wzniesiony

i ciemniej zabarwiony grzbiet, pokryty dużymi i mniejiszymi, stożkowatymi brodawkami. Gębę otacza ponad 20 czulków, z których

każdy składa się z cylindrycznej podstawy oraz rozszerzonego wierzchołka, pokrytego drobnymi wyrostkami. T. liczą około 20

gatunków. Zasiedlają strefy tropikalne i subtropikalne wszystkich oceanów. Większość z nich ma duże znaczenie użytkowe, a ich

głównymi konsumentami są Chińczycy. Najbardziej znanymi gatunkami t. są t. japoński i t. ikrótewski. [L.2.]

trepa.ng japoński (Stichopus

jdponicus) — gatunek szkarłu-pnia z rodzaju -»-trepanga. Rośnie do 40 cm długości. Żyje do 5 lat. Ma barwę zielonkawą lub

ciemnobrunatną z wyraźnie jaśniejszą stroną brzuszną. Jest mało ruchliwy. Ulubionym siedliskiem t.j. jest dno piaszczyste wśród skał.

Zasiedlają one płytkie morza ' w pobliżu

37!l

trichodina

Trepanc Japoński

wschodniej Azji na głębokości l—60 m. Stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Są poławiane przeważnie przez nurków.

Wypatroszone i dobrze wysuszone zawierają 35—52*/» białka. Ich roczne wydobycie sięfia około 13000 ton. [L.Ż.]

trepanp królewski (Stichopus regalis) — gatunek szkarłupnia , z rodzaju -^-trepanga. Ma barwę żółtawobrunatną z czerwoną plamą

pośrodku strony brzusznej. Jego kanciaste ciało usiane jest białawymi brodawkami. Gębę otacza 20 czułków. T.k. żyją na dnie

piaszczystym i mulistym, na głębokości 5—

—400 m. Występują w Morzu Śródziemnym. [L.Ż.]

trepangowce {Aspidochirota) — rząd , szkarłupni z gromady

-»Btrzykw. Obejmują formy kształtu ogórkowatego, rzadziej robakowatego, często o dość dobrze wyfcształcon-eij podeszwie. Na

powierzchni ciała widnieją liczne brodawki oraz mnóstwo nóżek arobulakral-nych, zarówno lokomocyjnych, zalkończonych

przyssawkami, jak i szczątkowych w postaci kulistawych wypustek. Gębę otaczają liczne nfewciągalne czuiki, (których liczba waha się w

granicach 15—30, a najczęściej wynosi 20. Do Ł należą gatunki, szeroko rozprzestrzenione w morzach tropikalnych, subtropikalnych

i klimatu umiarkowanego, zwłaszcza rejonu indopacyfioznego. Wielu przedstawicieli t. (jak np. strzykwy i trepangi) ma duże znaczenie

użytkowe. Najwięcej poławia się trepangów japońskich. [L.2.]

trębacz, trąbik, stentor (Sten-tor) — rodzaj pierwotniaków z rzędu ->.różnorzęsków. Obejmuje liczne gatunki słodko-

Trebacz

l — stopa; 2 — makronukipus; 3 — miloroniukleusy; 4 — wodniczka tętniąca; 5 — cytostom; 6 — pe-rittom; 7 — spirala

.dopębowych blonek rzęskowych

wodne. Największe 2 nich osiągają 1,5 mm •długości. T. są zwykle zielonkawe dzięki obecności pod powierzchnią pelli-kuli ziaren

pigmentu, zwanego stentoryną. Mają kształt odwróconego stożka. Na 'biegunie przednim występuje pole gębowe otoczone ,/wargą" i spi-

ralą dogębowych błonek rzęskowych, napędzających pokarm do zagłębionej nieco gęby (cytostomu). Resztę ciała pokrywają rzędy

rzęsek biegnące mniej więcej poludniko-

wo. Mikronukleusy są rozproszone w cytoplazmie, a ma-kronukleus zwykle ma kształt sznura koralików. Występuje jedna wodniczka

tętniąca. Ciało t. zdolne jest do skurczów dzięki występowaniu pod pel-IŁkulą podłużnych włókienek kurczliwych. T. mogą przyczepić

się do podłoża za pomocą bieguna tylnego ("stopy") i pędzić osiadły tryb życia bądź swobodnie pływać. Odznaczają się wielką zdolnością

do regeneracji. •1/2]6Q część ich ciała może odtworzyć całość, jeśli zawiera bodaj l fragment ma-kronukleusa, mikronukleus i fragment

powierzchni komórki z rzęskami. T. odżywiają się bakteriami. Są znane z rozmaitych regionów geograficznych Europy, Azji i obu

Ameryk. [A.J.K.]

trichodina (Trichodina) — rodzaj (pierwotniaków z podgro-mady —>.wieńcorzęsych. Obejmuje gatunki pasożytujące na rybach,

hydrach i niektórych ślimakach. T. mają postać płaskiego krążka o średnicy 50— —90 ysn lub kapelusza. Górna powierzchnia ciała

stanowi tarczę gębową. Tarczę 'dolną (cze-pną), otoczoną wieńcem rzęsek, wzmacnia wieniec płasko ułożonych haków. Jest ona całko-

wicie płaska i sztywna i może

Trichodina

l — wieniec rzęskowy tarczy czep-nej; 2 — lejek gębowy; 3 — przy-gebowy wieniec rzęMk

Trichonympha

372

373

trochosfera

mocno przylegać do skóry lub nabłonka żywiciela. U ryb t. występują najliczniej na skrze-lach, poruszając się po ich powierzchni

ruchem ślizgowym. Pokarmem t. są bakterie i komórki nabłonka skrzel. Stopień szkodliwości t. nie został ustalony. Opisano

liczne gatunki tych pasożytów u różnych zwierząt wodnych z rejonu Europy, Azji, Afryki i Ameryki, zarówno z wód słodkich,

jak i słonych. [A.J.K.]

Trichonympha — rodzaj pierwotniaka, 2 rzędu -»nadwi-ciowców. Siwym wyglądem zewnętrznym przypomina -*orzę-ski. Wici

tworzą podłużne, południkowe rzędy, równomiernie pokrywające całe ciało komórki. Jedynie tylna okolica ciała jest naga. Jak się

wydaje, powierzchnia ta pełni funkcję chłonną. Komórka T. dzieli się podłużnie. Rzędy wici oraz liczne pałeczki osiowe są wów-

czas równomiernie rozdzielane pomiędzy 2 osobniki potomne. Jądro zawiera pojedynczą lub podwójną liczbę chromosomów. W

procesie płciowym biorą udział gamety o haploidalnej liczbie chromosomów, swoim wyglądem przypominające o-sobniki

wegetatywne. Gameta męska iest tylko nieco mniejsza od gamety żeńskiej. Kopulacja przebiega w ten sposób, że gameta męska

swoją przednią częścią ciała wsuwa się w głąb tylnej, nagiej części gamety żeńskiej. Po całkowitym pochłonięciu gamety męskiej

przez gametę żeńską następuje zlanie się jąder oraz stopniowa resorpcja ciałek bazalnych, wici i pałeczek osiowych gamety

męskiej. Brak zróżnicowanych jąder, podłużny podział komórki, równomierny podział struktur komórkowych oraz tworzenie

gamet są to cechy, które

świadczą o tym, że T. są -»-wi-ciowcami, a nie -iorzęskami. [A.J.K.]

tridakna ->'przydacznia.

trienoforus, trójzębiec (Triae-nophorus nodulosus) — gatunek plazińca z rzędu PseuUo-phyllidea, z podgromady -^-tasiemców

właściwych. Jest tasiemcem pozbawionym seg-mentacji zewnętrznej. Osiąga około 30 cm długości i około 4 mm szerokości. Jego

postać dojrzała pasożytuje w jelicie ryb drapieżnych, a mianowicie szczupaka, sandacza, okonia i łososia. Skoleks uzbrojony jest

w 4 charakterystyczne, trój-wierzchołkowe haki i 2 płytkie bruzdy. Żółtniki i liczne pęcherzyki jądrowe zajmują korową część

członów. Krótka, faliście przebiegająca macica otwiera się na stronie brzusznej członów. Pozostałe otwory płciowe znajdują się na

krawędzi członów, przy czym wzdłuż całej strobili otwierają się naprze-mianiegle'— raz z prawej, raz z lewej strony. Rozwój t.

podobny jest do rozwoju -».bruz-dogłOwca szerokiego. Pierwszym żywicielem pośrednim są oczliki — Cyclops strenuus i

Cyclops vicźłius. -*Plerocerkoid rozwija się głównie w wątrobie ryb słodkowodnych. Jest szczególnie szkodliwy dla narybku,

który przy silnej -^-inwazji ginie w ciągu kilku dni od chwili zarażenia. (M.S.]

trochofora (trochophora).— stadium larwalne morskich pierścienic (-»-wieloszczetów i -*si-kwiaków) oraz wielu mięczaków

(prymitywnych gatunków z gromady -».przodoskrzel-nych). U większości wymienionych zwierząt t. jest swobodnie

pływającą, pelagiczną larwą, a tylko u nielicznych mięczaków pozostaje w osłonkach jajowych. T. ma kształt zbliżony do

kulistego. Na szczycie ciała znajduje się pęczek rzęsek. Ponadto równikowe okalają t. 2 wieńce rzęsek, za pomocą których larwa

pływa. Między wieńcami rzęsek znajduje się otwór gębowy, prowadzący do jelita zakończonego odbytem. Tylna część ciała jest

nieco wydłużona, U niektórych ga-

Larwy wieloszczetów typu trocho-tory

A—z rodzaju Polygordius (l — otwór gębowy; 2 — odbyt; 3 •-szczytowy pęczek rzęsek; 4 — 2 równikowe wieńce rzęsek);

B — i rodzaju Młtraria (l — szczeciny plawne)

tunków budowa t. odbiega nieco od podanego schematu. Może występować równomierne orzęsienie całego ciała lub zamiast

zanikłych rzęsek narządami ruchu są wydłużone l rozszerzone na teońcu szczeciny. W procesie rozwoju wieloszczetów część

tylna t. wydłuża się, a następnie dzieli na pierścienie wchodzące w skład ciała wieloszczeta. Występowanie t. w rozwoju

mięczaków i pierścienic świadczy o filogene-tycznym pokrewieństwie tych zwierząt. [M.G.]

trochostera (Trochosphaera) — rodzaj obleńców z gromady ->-wrotków, do którego zaliczane są 2 gatunki: Trocfco-sphaera

aeouctorialis oraz Tro-chosphaera solstitialis. Oba gatunki charakteryzuje kuliste, pozbawione nogi ciało, otoczone wieńcem

rzęsek. Ze względu na kształt ciała i wiele innych cech, upodobniających t. do larwy -»-trochofory, wysunięto hipotezę, że

wrotki pochodzą

Trochoslera Trochosphaera aolsti-tlalis l — nerw równikowy; 2 — oczko;

3 — przedgębowy wieniec rzęsek;

4 — czułek grzbietowy; S — jajnik; 6 — jelito; 7 — kloaka; 8 — orotonefrydlum; • — otwór gębowy

trochu

374

S75

tarb«a

od trochoforopodobnych larw niektórych pierścieni. [M.S.]

tr—lHM, aicręp (Trochus) — rodzaj mięczaków z rzędu

-».dwuprzedsionkowców. Muszla t. ma kształt niemal doskonałego stożka wysokości 5—

—il5 cm (wyjątkowo do 20 cm), o płaskiej podstawie. Wewnątrz jast rwyłoeona grubą warstwą mi«niącej się pięknie maty

perłowej. Otwór muszli zamyka cienkie, koliste wieczko z konchioliny. Ltcane gatunki t. zamieszkują wody przybrzeżne niernal

wszystkich mórz pełno-ełonych strefy gorącej, ciepłej i umiarkowanej, najliczniejtze jednak i najpiękniejsze eą w rejonie

hidopacyficznym. Żyją w różnych środowiskach — na dnie piaszczystym lub karnie-' ni«tym, na skałach l wśród raf

koralowych. Niektóre, jak np. Trochus nilotźcus, są poławiane na wielką skalę dla pozyskania masy perłowej na gu-zjki i inne

wyroby. Z dużych

Muszla trochuEa

okazów wycinają krajowcy bransolety. Większe gatunki bywają jadane przez ludność miejscową. (Tabl. XVII). [T.U.]

TrombicuHdae — rodzina stawonogów z podrzędu -»-Trom-bidiformes, obejmująca liczne gatunki drapieżne i pasożytnicze,

lądowe i wodne, odznaczające «ię często charakterystycznym aksamitnym, czerwonym Ubarwieniem. Należy tu m.in. gatunek

Neotrombicula autumnalis, którego larwy atakują jesienią człowieka, przyczepiając się do skóry w okolicach stóp i kolan, co powoduje

charakterystyczne owędzenie. Spotyka się go również w Polsce na podmokłych pastwiskach. Larwy z rodzaju Lepto-trombidium,

którego przedstawiciele żyją na Dalekim Wschodzie, pirzenoezą z gryzoni na człowieka jedną z odmian tyfusu. [J.P.]

Trombidlfwmes — podrząd stawonogów z rzędu -^-roztoczy, obejmujący wiele rodzin o znaczeniu chorobotwórczym i gospodarczym.

Zaliczane <ą tu m.m. wodapójki, przędzioriko-wate i Trombiculidae. [J.P.]

trójzębiec -^trienoforua.

tryloMty {Trilobita) — gromada z typu -^-stawonogów wyodrębniana niekiedy w osobny podtyp Trilobitomorpha, obejmująca około

4000 wymarłych gatunków, znanych od okresu kambryjskiego po peranaki. T. uważane są za jedne z najprymitywniejszych i mai]

wcześniej istniejących łtawonogów w hi-Btorii życia na Ziemi i jako takie stały cię przedmiotem licznych hipotez usiłujących wykazać

ich pokrewieństwo z różnymi grupami ttaiwono-gów. Ze wzglądu na masowe wstępowanie w niektórych okresach t. «ą doskonałymi

skamielinami przewodnimi, pomocnymi przy określaniu wieku •kał osadowych. Największy znany okaz ma 75 cm długości. Ciało t.

podzielone jest poprzecznie na część głowową, tułów i końcową częśĄ zwaną pygidium, a podłuanie — na

część środkową i dwa płaty boczne. Część głowowa, pokryta wspólnym pancerzem, składa eię z 8 zrośniętych Begmen-1 tów. Płaskie

płaty policzkowe przechodzą -w długi, płaski, skierowany iku tyłowi kolec. Na grzbietowej ktrcnae płatów policzkowych -wytępują oczy

złożone. Segmenty tułowia u większości t. nie są zrośnięte, w przeciwieństwie do końcowego odcinka ciała — pygidium. Na •tronie

brzusznej znajduje cię l para pojedynczych czulków, położonych przed otworem gębowym, oraz seria idwugałęzistych, •nie różniących

się między .sobą nóg — po. l iparze na każdym segmencie ciała. Stanowi to bardzo 'niski stopień epecjalizacji, gdyż u wszystkich

pozostałych stawonogów kilka pierwszych par odnóży jest zwykle przekształconych w różine przydatki gębowe, dalsze odnóża ulegają

zróżnicowaniu lub zanikowi. Dolne osmioczlonowe ramię dwugałęzistej nogi służyło t. zwykle do marszu, górne, złożone ze zmiennej

liczby rozszerzonych członów pokrytych miękkimi wyrostkami, służyło zapewne do wiosłowania oraz pełniło funkcje oddechowe. Oba

ramiona osadzone były na wspólnym członie podstawowym, zwanym biodrem. T. żyły w morzach, gdzie prowadziły przydenny tryb

życia. Szczegóły ich biologu nie są nam znane. [J.P.]

trypanocoma -»-świdrowiec.

trzonkooofae (Stylommatopho-ra) — rząd mięczaków z pod-gromady -upłucodysznych. Odznaczają się 2 parami wciągal-nych

czulków i oczami położonymi na wierzchołku czuł-ków górnej, większej pary. Żyją na lądzie. Należą do nich

min. rodziny: poczwarówek,

•zfciarek, iwidrzyków, pomro-wów, źlimakowatych, silników, dodebardii, jak równiee pcze-źrotek. [T.U.]

tubipora -t-organecznik. tubularia -^rurkowiec.

tułacz, krabi koń (Ocypoda) — rodzaj stawonogów z sekcji

•»-krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 5 cm, niemal pro»tokątny. Oczy ich są duże, umieszczone na długich

słupkach. Zamieszkują wilgotny brzeg morski w bliskości wody. Dzień spędzają zazwyczaj w jakiejś jamce, której otwór w

godzinach południowych zamykają wilgotnym (piaskiem. O emierzchu wychodzą na cer i uwijają tię ewalwo po wilgotnej plaży

w poszukiwaniu martwych lub osłabionych organizmów, wyrzucanych przez morze .na brzeg. Zaniepokogone chronią Bię

chwilowo w morzu lub w swej jamce, którą odnajdują nawet z odległości 200 m. T. są typowymi mieszkańcami, a zarazem

czyścicielami wszelkich plaż strefy tropikalnej. Obejmują około 20 gatunków. Niektóre z nich, siedząc w jamce, nasadą szczypiec

wydają dość często chrapliwe dźwięki, przypominające rechotanie ropuchy. [L.2.]

tunika —•-oigłonice.

turban <Turbo) — rodzaj mięczaków z rzędu -*idwuprzed-sionikowców. Grubościanna mu-

•zla t., wysokość? 3—20 cm, jeat atoekowata, ma Bilnie rozdęty ostatni »kręt i otwór często rozszerzony jak wylot trąbki.

Zamyka go grube, wapienne wiecz3co. Jego wewnętrzna powierzchnia jeat płaska,

turbanie

pokryta warstwą ikonchioliny, zwykle brunatna. Wapienna powierzchnia zewnętrzna, często oryginalnie ukształtowana i

ubarwiona, przypomina nowoczesną ceramikę. Wieczka t. nadają się do wyrobu biżuterii, nie ustępując wyglądem .naj-

piękniejszym 'kamieniom półszlachetnym. Były dawniej 'stosowane na pokrywki do ozdobnych fajek. T. zamieszkują wody

przybrzeżne pełnosło-nych mórz gorących i- ciepłych. Żyją przeważnie na skałach oraz na rafach koralowych. Duże gatunki t. są

spożywane przez krajowców. (Tabl. XVII). IT.U.]

turbaniee (Cidarw cidaris) — gatunek s-zkarłupnia z rzędu -^urbańców. Ma kuliste, na biegunach nieco spłaszczone ciało o

średnicy do 7 cm. Jest uzbrojony w nieliczne, długie grube i chropowate, lecz dość ostro zakończone, łamliwe kolce długości do

14 cm. U ich nasady występują wianuszki krótkich igiełek (drobnych

Turbaniee

kolców). T. łażą na krótkich kolcach wokółgębowych, podpierając się po bokach .dłuższymi kolcami. Zamieszkują Morze

Śródziemne oraz (przyległe części Atlantyku pQ Zatokę Biskajską na północy, na głębokości 30—2000 m. Stanowią gatunek

łatwy do hodowli akwa-ryjnej. [L.2.]

turbańce (Cidaroidea) — rząd z ipodgromady -».jeżowców regularnych. Mają ciało drobnych i średnich rozmiarów, w kształcie

spłaszczonej •kuli. Są pokryte nielicznymi, długimi i niezwykle grubymi kolcami oraz maleńkimi, igiełkowatymi kolcami,

otaczającymi ich nasady, gębę i niektóre inne okolice. W przeciwieństwie do pozostałych jeżowców ich cale pole okologębowe

pokrywa pancerz, co wiąże się z brakiem skrzel oraz rodzajem pokarmu (na który składają się drobne zwierzęta o twardym

szkielecie, jak mszywioły, maleńkie mięczaki itp.), miażdżonym przez zęby pozbawione podłużnej listewki. Płytki ambula-

kralne, znacznie mniejsze od płytek międzyambulakralnych, mają tylko po l parze otwor-ków dla nóżek ambulakral-nych. Do

rzędu t. należy ponad 120 gatunków. Są one rozprzestrzenione we wszystkich peł-nosłonych morzach z wyjątkiem rejonu strefy

arktycz-nej. tL.2.]

tygrzyk paskowany (Argiope

bruennichi) — gatunek stawonoga z rodziny -»-krzyżakowa-tych, jeden z najpiękniejszych naszych pająków. Długość ciała samic

dochodzi do 15 mm, a samce osiągają zaledwie kilka milimetrów długości. T.p. odznacza się sporym, srebrzystym lub złotawym

odwłokiem z czarnymi poprzecznymi pasami. Swoje duże, mocne sieci, ozdobione charakterystycznym pionowym,

"wężykowatym wzmocnieniem płaszczyzny łownej,

uchowiec

nasłonecznionych, lecz wilgotnych. W Polsce występuje na zachodzie i południowym wschodzie kraju, poza Polską

— prawie w całej umiarkowanej strefie Eurazji. [J.P.]

tyłoskrzelne (Opisthobranchia)

— podgromada mięczaków z gromady -^-ślimaków. Odznaczają się workiem trzewiowym obróconym wtórnie do położenia

pierwotnego, tzn. z jamą płaszczową i skrzelami .położonymi z tyłu. Są obojnakami. Zamieszkują wyłącznie wody morskie.

Dzieli się je na następujące rzędy: okrytoskrzelne, skrzydłonogie, workojęzykow-ce, dwuklapowce i nagoskrzel-ne. [T.U.]

ucho morskie ->.uchowiec.

uchowiec, ucho morskie (Halio-tis) — rodzaj prymitywnych mięczaków z rzędu -»-dwu-przedsionkowców. Obejmuje gatunki

o muszli mającej 5— —30 cm długości, nieproporcjonalnie wielki ostatni skręt i olbrzymi otwór. Ostatni skręt muszli jest

przebity na wylot szeregiem otworów, które łączą jamę płaszczową ze środowiskiem zewnętrznym. Otwory te uważa się za

homologiczne szczelinom przecinającym muszle belerofonów i pleuro-tomarii. Cechą pierwotną jest obecność 2 skrzel, z których

jedmate prawe jest już znacznie mniejsze, uwstecznione. Około 70 .gatunków u. zamieszkuje wody przybrzeżne mórz strefy

igorąceg, ciepłej i umiarkowane!), zwłaszcza obszaru indopacyficznego. Nie ma ich u atlantyckich brzegów Ameryki. Żyją na dnie

skalSiatym, do którego przywierają z ogromną siłą za pomocą szerokiej nogi. Są dość pospolite, miejscami poławiane w dużych

Muszla uchowoa A — od strony grzbietowej;

od Btrony brzusznel

uba

378

3T9

•kład pokarmowy

ilościach i wy»6ko cenione jako przyBmak. Muszle u. mają grubą warstwę mieniącej się pięk-nie masy perłowej. Są chętnie

kolekcjonowane i sporządza się z nich ozdoby. [T.U.]

uka -»akrzyipek.

układ krążenia — układ narządów roznoszący 'po organizmie tlen, pokarm i produkty gruczołów •dokrewnych, pośredniczący w

odprowadzaniu wytworów przemiany materii, stanowiący siedlisko komórek pełzakowatych niszczących ciała obce i

wytwarzający ciała odpornościowe. U jamochłonów i wielu płazińców zastępuje go układ gastro-wasku-larny (-»-układ

pokarmowy), a u większości obleńców — ciecz pierwotnej jamy ciała bądź parenchyma (-^tkanki). Pozostałe wyżej

uorganizowane bezkręgowce mają u.k., przy czym u niektórych pierścienic, u stawonogów i mięczaków jest on otwarty, tzn.

hemolimfa krąży w nim zarówno w naczyniach, jak i w szczelinach jamy ciała, a u wstężniaków, większości pierścienic, u szkar-

iupni, bezczaszkowców i osłonie jest zamknięty, krew bowiem nie opuszcza jego naczyń. Ruch krwi czy hemolimfy zachodzi

dzięki pulsowaniu niektórych przewodów (np. u dżdżownic) lub centralnego narządu, serca, położonego u bezkręgowców zawsze

po stronie grzbietowej. Serce ma kształt cewki (np. u stawonogów) zaopatrzonej w otworki (ostia), przez które hemolimfa

przenika do serca z jamy ciała lub woreczka podzielonego n*i czę-ici (np. u mięczaków). [T.S.]

układ aerwowy — układ narządów służący do percepcji bodźców i ich przewodzenia do

narządów wykonawczych (ef aktorów). U najprymitywniejszych tkankowców, t j. gąbek, u.n. brak. U pozostałych tkankowców

istnieje u.n. rozsiany, scentralizowany lub oba te układy występują razem. W układzie rozsianym rozproszone komórki nerwowe stykają

się ze isobą wypustkami na kształt sieci. Tego rodzaju u.'n. mają'jedynie polipy jamochłonów. U meduz i wszystkich innych 'wyżej

uorganizo-wanych zwierząt towarzyszy cm scentralizowanemu u. n. Ten ostatni tworzy U meduz pierścień nerwowy wokół brzegu

'parasola- U płaziń-c6w, obleńców i prymitywniej -szych mięczaków składa się ze skupiska komórek nerwowych (zwojów nerwowych),

znajdujących się w przedniej części ciała, i biegnących wzdłuż ciała 2 lub kiliku pni 'nerwowych, na ogól .powiązanych poprzecznymi

spoidłami. Jest to tzw. układ pasmowy. U pierścienic scentralizowany u.n, zwany u. n. drabinkowym, tworzy większe zwoje nerwowe

w okolicy głowowej oraz po parze mniejszych zwojów w każdym segmencie ciała, połączonych podłużnymi ł poprzecznymi spoidłami.

Ten typ urn. ulega u stawonogów i mięczaków modyfikacji polegającej na zbliżeniu się do siebie lub zmniejszeniu się liczby zwojów

'przez zlanie się ich ze sobą. U iszkarłupni scentralizowany u.n. wkłada się z 3 części leżących na różnych poziomach. Każda z nich ma

pierścień okołoprzełykowy, od którego odchodzą promieniście pnie nerwowe. U b«zczaszkow-ców centralna część u.n. przebiega po

stronie erzbietoweij w połtaci dToanej wewnątrz cewki, kończącej *ię w przednim końcu ciała pęcherzykitm mózgowym. Stąd układ ten

zwie się układem cewkowym. Od tych głównych części u.n. odchodzą liczne gałązki nerwów obwodowych. [T.S.]

układ oddechowy — układ narządów służący do pobierania tlenu i wydalania' z ustroju dwutlenku węgla. U gąbek, jamochłonów,

większości pierścienic i niektórych drobnych stawonogów ta wymiana gazów zachodzi wyłącznie przez powierzchnię ciała. U

(pozostałych griip tkankowców, choć oddychanie skórne 'pełni u nich nadal dość ważną rolę, wykształcają się narządy oddechowe w

postaci skrzel, skrzelotchawek, tchawek, płucotchawefc lub płuc. Skrzel a służą do pobierania tlenu w wodzie. Są to cienkościenne,

bogato unaczy-nione płaty skórne. U wielo-szczetów występują na para-podiach, u skorupiaków na odnóżach bądź też całe odnóża

funkcjonują u nich jako narządy oddechowe. Małże mają skrzela o strukturze sieci, a pozostałe mięczaki skrzelódysz-ne — zwykle

iskrzeila grzebyko-wate, umieszczone w jamie płaszczowej. U ślimaków lądowych i u większości słodko-wodnych ckrzela ulegają re-

dukcji, a zamiast nich powstaje jama oddechowa w ściance płaszcza, zwana płucem skórnym. Skrze-lotchawki stanowią narządy

oddechowe tych larw owadów, które żyją w wodzie. Mają postać cienkościennych, blasz-kowatych lub nitkowatych wyrostków na

odwłoku, w których wnętrzu rozgałęziają się tchawki. Tchawki służą tu do rozprowadzania po ciele powietrza, pobieranego za po-

średnictwem wyrostków skórnych, Występujące, u owadów i pajęczaików •tchawki są to silnie rozgałęziające cię rurki o ściankach

wzmocnionych chi-tyną, otwierające się na zewnątrz otworkami, zwanymi przetch l Inkami. Prze-tchlinki bywają zaopatrzone w

mechanizm zamykający, który (każdorazowo dopuszcza do organizmu optymalną ilość powietrza, zależną od aktualnego

zapotrzebowania na tlen. Przy znaczneg aktywności owada, zwłaszcza w czasie lotu, uruchamia się mechanizm wentylacyjny. Wówczaa

niektóre mięśnie, kurcząc się, zmniejszają światło tchawek, a tym samym wypychają powietrze z kanałów itchawkowych, które przy

rozkurczu mięśni dzięki swej elastyczności wypełniają się powietrzem •z powrotem. Pajęczaki oddychają tchawka-mi, płucatchawkami

bądź mają oba te rodzaje narządów. Płucotchawki w liczbie l—4 par znajdują cię w od-włolku i zaczynają się prze-tchlinkaimi

prowadzącymi do jamek podzielonych blaczko-watymi przegrodami, w których zachodzi dyfuzja gazów. U większości szkarłupni funk-

cjonują skrzela, a u niektórych, mianowicie u strzykw, tzw. płuca wodne. Te ostatnie maga postać drzewiasto rozgałęzionych rurek,

ttanowiących uwypuklenie gelita końcowego do jamy ciała, i uchodzą do Idoaki. Bezczaazkowce i osło-nice oddychają aterzelatni u-

tworzonymi (przez przednią część przewodu pokarmoweigo, przebitą szczelinami skrzelo-wymi. U pasożytów spośród przywr i nicieni

oraz u tasiemców i kolcogłowów brak u.o. i w związku z tym zachodzi u nich oddychanie beztlenowe. [T.S.]

układ Pokarmowy, układ tra-wiemny — układ narządów

układ rozrodczy

380 l

381

układ ruchowy

służący do pobierania, rozdrabniania, przerabiania chemicznego, wchłaniania oraz wydalania resztek nie strawionego pokarmu. U wielu

zwierzęcych form pasożytniczych u.p. nie występuje, a pokarm bywa chłonięty osmotycznie całą powierzchnią ciała bądź przez

niektóre jego części. Trawienie odbywa się w takim wypadku wewnątrzkomórkowe, podobnie jak u gąbek. U tych ostatnich woda

wnikająca przez pory do kanalików, a stąd do lamy paragastralnej (co odbywa się -dzięki ruchom wici komórek kołnierzyk owych wy-

ścielających wnętrze ciała), wycieka przez otwór wyrzutowy (Olskulum) na zewnątrz. Niesione z prądem wody cząstki pokarmowe są

wyławiane przez komórki kołnierzykowe za pomocą nibynóżek i trawione przez te komórki. Substancje pokarmowe 'są dalej prze-

kazywane pełzakowatym komórkom mezoglei i za ich pośrednictwem rozprowadzane po całym organizmie. U jamochłonów i u części

płazińców u,p. ma postać worka lub rury prostej .albo rozgałęzionej, wyposażonej w l tylko otwór będący zarazem otworem gębowym i

odbytowym. W przypadku gdy układ ten się rozgałęzia, nosi miano układu naczyniowo-pokarmo-w e g o (gastro-waskularnego),

ponieważ służy jednocześnie do trawienia i rozprowadzania pokarmu po ciele. Trawienie jest tu częściowo wewnątrzko-mórteowe, a

częściowo pozako-mórkowe (zewnątrzkomórko-we). To ostatnie odbywa się w świetle przewodu pokarmowego dzięki enzymom

wydzielanym przez jego ścianki. Począwszy od obleńców u.p. jest już z reguły zaopatrzony w 2 otwory — gębowy i odbytowy

(jednak brak tego ostatniego u niektórych szkarłupni) i zachodzi w nim trawienie wyłącznie zewnątrzkomórkowe. U wielu grup

zwierzęcych u.p. różnicuje się na odrębne morfologicznie i czynnościowo odcinki, jak jama gębowa, gardziel, przełyk, żołądek i jelito.

Pojawiają się też gruczoły trawienne — śli-nianki, wątroba (np. u mięczaków) czy wątrobo-trzuska (u skorupiaków). [T.S.]

układ rozrodczy — układ narządów służących celowi rozrodu. Narządami wytwarzającymi komórki rozrodcze są gruczoły rozrodcze

(gonady). W gonadach żeńskich (jajnikach) powstają jaja, a w gonadach męskich (jądrach) — plemniki. U organizmów obu-płciowych

(hermafrodytów, obojnaków) występują bądź oba te typy gonad, 'bądź l gruczoł obojnaczy. Prócz gonad w sikład u.r. wchodzą przewody

wyprowadzające (komórki rozrodcze (w u.r. żeńskim jajo--wody, a w UJ", męskim nasie-niowody), a często także dodatkowe gruczoły

płciowe oraz narządy kopulacyjne. U jamochłonów i bezczaszkowców rozwijają się tylko gonady. Komórki rozrodcze wydostają się z

nich do wody bezpośrednio przez ściankę ciała lub (u niektórych jamochłonów) przez jamę gastralną. U płazińców u.r. męski składa się z

jąder, kanalików nasiennych uchodzących do nasieniowodu, z na-sieniowodu oraz kanału wytryskowego przebiegającego w prąciu. W

skład żeńskiego u.r. wchodzą jajniki, jajowody, macica (w której gromadzą się zapłodnione jaja) oraz gruczoły •dodatkowe — żółtniki

(wraz z przewodami) i ootyp. W żół-tnikach powstają komórki żółtkowe, które przechodząc do

ootypu otaczają zapładniane tam jaja i stanowią ich materiał odżywczy. Ścianki ootypu wydzielają substancję tworzącą skorupki jajowe.

Płazińce są przeważnie obojnakami. Roz-dzielnopłciowość występuje u obleńców. Ich samce mają nitkowate, zwykle pojedyncze jądro,

przechodzące w nasienio-wód kończący się przewodem wytryskowym. Jako narząd kopulacyjny funkcjonują u wielu gatunków

szczecinki (spżculae) występujące zwykle w liczbie 2 i znajdujące się w okolicy steku, do którego uchodzi przewód wytryskowy. Samice

obleńców mają zwykle parzyste, nitkowate jajniki i jajowody. Od jajowodów odchodzi macica przechodząca w pochwę, której ujście

znajduje się zawsze po stronie brzusznej, na ogół mniej więcej pośrodku ciała. Pierścienice są rozdzielnopłciowe (większość

wieloszczetów) lub obupłciowę (niektóre wieloszczety, skąpo-szczety i pijawki). U skąpo-szczetów występują zbiorniki nasienne służące

do przechowywania nasienia partnera po zaplemnieniu. U niektórych pierścienic produkty płciowe są wyprowadzane przez metane-

fridia. Mięczaki są rozdzielnopłciowe lub obupłciowę. Mają l lub 2 gonady. U form prymitywniejszych produkty płciowe wydostają się

przez narządy wydalnicze. Większość mięczaków ma jednak u.r. bardzo skomplikowany, dotyczy to zwłaszcza form herma-

frodytycznych. U wielu oboj-naków prócz gruczołu obojna-czego, przewodu obojnaczego, nasieniowodu, prącia, jajowodu, macicy i

pochwy występuje szereg gruczołów dodatkowych i urządzenia pomocnicze. Na przykład w pobliżu ujścia nasieniowodu do prącia

może znajdować się biczyko-waty wyrostek (flagellum), wytwarzający wydzielinę otaczającą plemniki tuż przed kopulacją. Do pochwy

uchodzą niekiedy taw. igruczoly palcowate (śluzowe) oraz l—4 dodatkowych narządów kopulacyjnych, zwanych woreczkami strzałki

miłosnej. Zawarte w tych woreczkach strzałki wbijają się w ciało kopulujących partnerów (którzy zapładniają się nawzajem). Stawonogi

są z reguły rozdzielnopłciowe; jedynie u nielicznych skorupiaków zdarza się hermafrodytyzm. U tych ostatnich gonady rozmieszczone

są w odwłoku bądź W różnych częściach tułowia, natomiast u owadów i pajęcza-ków — tylko w odwłoku. Jako narządy kopulacyjne

samców stawonogów funkcjonują zmodyfikowane odnóża. Szkarłup-nie, zwykle rozdzielnopłciowe, mają z wyjątkiem strzykw pro-

mieniście ułożone gonady, od których odchodzą przewody wyprowadzające. [T.S.]

układ ruchowy — układ narządów obejmujący czynne narządy ruchu, itj. mięśnie, oraz szkielet spełniający przy poruszaniu się rolę

bierną. U tkankowców takich jak wirki i u wielu larw aparat ruchowy stanowią wici luo rzęski. U jamochłonów funkcje ruchowe pełnią

komórki nabłonkowo--mięśniowe. U dalszych typów zwierzęcych wykształcają się mięśnie. Zwierzęta beziszkiele-towe, jak płazińce,

obleńce, kolcogłowy i. pierścienice, mają mięśnie zrośnięte z nabłonkiem, tworzące z 'nim wór skórno-mięśniowy. U tkankowców

wyposażonych w szkielet istnieją mięśnie szkieletowe, tj. mięśnie o stałych punktach przyczepu. Szkielet etanowi rusztowanie ciała bądź

zapew-

aklad trawienny

3fi2

nią jego ochronę, otaczając miękkie tkanki. Wyróżnia się takielety zewnętrzne i wewnętrzne. Szkielety •wewnętrzne zbudowane z

włókien spongi-nowych (tj. z substancji orga-niczneij o składzie chemicznym podobnym do rogu), z igieł wapiennych lub

ikrzemionikowych mają gąbki. Silnie rozwinięte, wapienne szkielety wewnętrzne, zewnętrzne lub Oba te rodzaje szkieletów występują u

korali. Stawonogi, małże oraz większość ślimaków mają szkielet zewnętrzny. U tych pierwszych stanowi go zgrubiała, silnie

schitynizowana warstwa osikórka, a u ślimaków i małży — powstała z wydzieliny płaszcza muszla wapienna, pokryta od zewnątrz

sutostancją organiczną (kon-chioliną). Szkielet zewnętrzny w kształcie muszli mają •też głowonogi czterosikrzelne, natomiast

giowonogi dwu&krzelne posiadają szkielet wewnętrzny wykształcony w formie płytki wapienned lub rogowej. U większości głowonogów

dwu-skrzelnych występuje ponadto chrzestna torebka głowowa, służąca do ochrony mózgu. U szkarłupni szkielet złożony z wapiennych

płytek znajduje się między nabłonkiem a warstwą łącznotkankową skóry, a ponadto (u wężowideł) — w części centralnej ramion, gdzie

składa się z wapiennych członów, zwanych kręgami. U bez-czaszkowców i larw osłonie szkielet wewnętrzny tworzy pręcik ze swoistej

tkanki, zwany struną grzbietową. [T.S.]

układ trawienny

karmowy.

>-uklad podkład wydalniczy (nefrydial-ny) — układ 'narządów służących do wychwytywania, zagęszczania i wydalania końcowych

płynnych produktów przemiany materii oraz do regulowania w ustroju ciśnienia osmotycznego. Wydaliny bywają zwykle usuwane na

zewnątrz, lecz niekiedy odkładają się w organizmie bądź w postaci rozproszonej, bądź w skupionej w określonych narządach, np. u

skąposzczetów, rzadziej u wieloszczetów, w tzw. komórikach chloragogen-nych, otaczających przewód pokarmowy i niektóre naczynia

(krwionośne. U jamochłonów pozbywanie się wydalin zachodzi bezpośrednio przez komórki enłodermy do jamy gastralnej. U-płazińców

i większości obleńców istnieje już u.w., zwany protonefry-dialnym. Sfcłada się on z tzw. ikomórefe płomykowych zbierających produkty

przemiany materii z cieczy ustrojowej, od których prowadzą kanaliki łączące się z szerszymi kanałami, uchodzącymi na zewnątrz. Od

komórek płomykowych biegną wzdłuż kanalików pęczki rzęsek pozostających w stałym ruchu, które powodują przepływ wydalin. U

niektórych obleńców, np. u glisit, do wydalania służą tzw. komórki olbrzymie, przekształcone w kanały rozciągające się wzdłuż ciała i

zaopatrzone w przewody wyprowadzające. U pierścienic tzw. m e t a n e-f r y d i a l n y u. w. składa się z pary urzęsionych lejków,

umieszczonych w każdym pierścieniu, i odchodzących od nich krętych kanalików uchodzących na zewnątrz zawsze w pierścieniu

następnym. Według typu metanefrydialnego (jakkolwiek zmodyfikowanego) zbudowane są także narządy wydalnicze steorupiaików i

mięczaków. U owadów i pajęcza-ków u.w. ma postać rurek uchodzących do jelita, zwanych

3a»

Bkwiały

cewkami Malpighiego. U szkarłupni rolę u.w. spełnia układ wodny oraz a m e-b o c y t y, które gromadzą w sobie wydaliny. U żachw wy-

daliny pozostają w ustroju, gdzie są magazynowane w pojedynczych komórkach lub w zespołach komórełk mezenchy-my. U

bezczaszkowców narządy wydalnicze składające się z zespołów komórek, zwanych sole nocy tam i, chłoną zbędnie substancje z krwi i

wydalają je do jamy okołoskrze-Iowej. [T.S.]

nkoinik (Thomisus onustus) — gatunek stawonoga z rodziny ukośnikowatych (Thomisidae), z podrzędu -•-pająków wyższych. Jest

pająkiem długości do 7 mm, o trójkątnym odwłoku. Ma zielonkawą, żółtą lub różową barwę ciała. Przejawia zdolność do zmiany

ubarwienia w zależności od podłoża podobnie jak pokrewny mu -•-kwietnik. U. nie buduje sieci łownych. Spotkać go można w ciepłych,

dobrze nasłonecznio-

Ukoinik

nych miegscach na kwiatach, gdzie siedząc nieruchomo czatuje na 'pszczoły i inne owady. Dysponuje prawdopodobnie stosunkowo

silnym jadem, gdyż ukąszona pszczoła, choć znacznie większa od u., ginie natychmiast, nie zdążywszy zrobić użytku z żądła. U. jest ga-

tunkiem południowoeuropeja-kim, w Polsce rzadko •potykanym. IW.S.]

ukwteł koński (.Actinia equinu) — gatunek jamochłona z, rzędu -9-ukwiałów. Polip może osiągać wysokość około 7 cm. Ubarwiony

jest przeważnie purpurowo, niekiedy brunatno-czerwono, żółtawo bądź zielono. Wokół otworu gębowego występują 192 czułki w 6 okół-

kach. U.k. żyje często w strefie przyboju i w strefie pły-wów, kurcząc się mocno i chowając czułki podczas odpływu. Jest wytrzymały na

wysychanie. Żywi się drobnymi zwierzętami (rybami, skorupiakami itd.), które poraża parzydełkami. Mię występuje nigdy w dużym

zagęszczeniu, zachowując dystans osobniczy, wywalczany aktywnie. Jest to najpospolitszy 'wśród ukwiałów i szeroko rozprzestrzeniony

gatunek, łatwy w hodowli akwariowej. [Z.S.]

ukwialy (Actmiana) — rząd jamochłonów z podgromady -(•koralowców sześciopromien-nych. Żyją pojedynczo, osiągając niekiedy duże

rozmiary (do 1,5 m średnicy). Nie wytwarzają szlkieletu wewnętrznego, a jedna tylko, głębinowa, o»ia-dła rodzina Galatheanthemidae

produkuje twardą kutikularną osłonę, obejmującą robakowate ciało polipa. Do (podłoża polipy przytwierdzają się tzw. podeszwą, fctóra

zazwyczaj może się po nim przesuwać. Ich ubarwienie bywa bardzo żywe, w wyraźne desenie. Występują nawet w strefie otchlannej. We

wnętrzu jamy chłonąco-tra-wiącej występują przegrody w liczbie 6 par lub jej wielokrotności, znacznie rzadziej 8 bądź,

urąbek

10 par. CzuHd, jeśli są liczne, rozmieszczone bywają w okół-kach, z których kaady składa się z czułków godnego rodzaju,

mogących znacznie różnić się od czułków sąsiedniego .pierścienia. Oprócz .nici mezente-rialnych, tworzących się na wolnych

krawędziach przegród, bogatych w gruczoły i parzydełka, 'u niektórych gatunków występują innelgo typu nici — akoncja —

wyrzucane w celach obronnych na zewnątrz przez otwór gębowy 'bądź otwory istniejące u u. w ścianie ciała. Akoncja są

szczególnie bogate w parzydełka. Umięśnienie u. jest wysoko rozwinięte, zbudowane z włókien okrężnych, wzdłużnych i

radialnych (wokół otworu gębowego). Układ nerwowy składa się z rozprzestrzenionej po całym ciele sieci ektodermalnej i z

ubogiej sieci entodermalnej, umiejscowionej w przegrodach; 'szczególnie dobrze unerwione są czułki i płytka gębowa. U. żywią się

zwierzętami, które pokonują parzydełkami i wciągają czuł-kami do jamy gastralnej, bądź napędzają rzęskami ku otworowi

ustnemu zawiesinę cząstek organicznych. Bardzo rzadko rozinnażają się przez pączkowanie, podział .poprzeczny znany jest

tylko u rodzaju Gonactinia (mającego do 3 mm długości), natomiast częściej występuje podział podłużny. Jednak podstawowym

sposobem rozrodu u. jest rozmnażanie ipłciowe. Gamety są pochodzenia entodermalnego, zapłodnienie bywa zewnętrzne albo

wewnętrzne, a u pewnych gatunków występuje opieka naid ipotoimstweirn, które przez ' jakiś •czas przebywa na ciele matki.

Zdolności regeneracyj-,'ne u. są znaczne. W rozwoju, jak u wszystkich koralowców, brak stadium meduzy. Większość u. jest

rozdzielnopłciowa. Niektóre żyją w symbiozie z innymi zwierzętami (kraby, ryby). Poznano ponad 100 gatunków u. Do

najbardziej znanych gatunków należy m.in. u. koński. (Tabl. VI). [Z.S.]

urąbek (Donna:) — rodzaj mięczaków z rodziny Donacidae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające

muszlę kształtu trójkąta prostokątnego lub rozwar-tokątnego, którego przeciwpro-stokątna jest łukiem. Muszla jest mocno

spłaszczona z boków, połyskliwa i nieraz pięknie ubarwiona, przy czym okazy tego samego gatunku mogą mieć wszelkie

możliwe barwy w skali od śnieżnej bieli <k> ciemnego fioletu, również od wewnątrz. Połówki pustych muszli często pozostają

złączone i przypominają wtedy wyglądem motyla z rozłożonymi skrzydłami. Długość muszli wynosi 2—4 cm. U. mają długą

nogę, za pomocą której mogą skakać podobnie do -^"sercówek. Syfony są dość długie, rozdzielone, tak że każdy z •nich może się

poruszać niezależnie. Liczne gatunki u. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone, są jednak najliczniejsze w strefie tropikalnej.

Żyją na dnie piaszczystym lub mulistym, zagrzebane w podłożu, zwykle tuż przy brzegu, rzadziej aż do głębokości 35 m. Mimo

drobnych rozmiarów są cenione w kuchni wielu narodów. Nad Morzem Śródziemnym jada się je najczęściej na surowo, jak

ostrygi. W Stanach Zjednoczonych uważa się za przysmak zupę przyrządzoną z gatunku Donaa; variabi-lis. [T.U.]

Uropygi — rząd stawonogów z gromady -»-pajęczak6w. Były

385

Walekenaeria.

dawniej włączane do rzędu

-»-nogogłaszczkowców. Mają odwłok o zwężonych tylnych segmentach, przechodzących w dłuższą lub krótszą, segmentowaną

wić ("ogon"). Obok odbytu otwierają się gruczoły obronne, opryskujące napastnika odstraszającą cieczą (84<)/o kwasu octowego,

5°/t kwasu kaprylowego, ll°/o wody) wyrzucaną celnie na odległość do 80 cm. Ciecz ta u człowieka powoduje oparzenie skóry, u

owadów natomiast rozpuszcza chitynę pancerza i drażni tkanki miękkie. Zapas kwasu wystarcza na 7 "strzałów". U. dzielą się

się na dwa podrzę-dy: Holopeltidżd i Schizopeltż-dtd. [J.P.]

ustonogi (Stomatopoda) — rząd stawonogów z podgromady

->-pancerzowców. Obejmują duże i dość osobliwe skorupiaki, przypominające trochę gigantyczne modliszki. Długość ciała w

zależności od gatunku wynosi od kilku db ponad 30 cm. Głowa wraz z 5 segmentami tułowiowymi okryta jest jednolitym,

schitynizowanym pancerzem, za którym -Widoczne są 3 pozostałe, wolne' segmenty tułowiowe oraz potężny szeroki odwłok,

zakończony szeroką płytką ogonową. Wśród kończyn wyróżnić .można 2 pary czułków, 5 par szczękondży, 3 pary odnóży

krocznych oraz 6

par odnóży odwłokowych. I para szczękonóży ma postać szczoteczki i służy do czyszczenia powierzchni ciała, a II wy-

kształcona jest w postaci dużych ramion chwytnych. Końcowy człon tych odnóży, uzbrojony w niezwykle ostre kolce,-składa

się 'jak scyzoryk w ibruzdę na przedostatnim członie, stanowiąc groźną broń. Dwugałęziste odnóża odwłokowe są dobrze

umięśnione i służą do pływania. U. żyją w pie-^ czarach i szczelinach skalnych,. a niektóre gatunki — w powierzchownych

warstwach piaszczystego dna. Są drapieżcami, napadają 'na rozmaite, zwłaszcza niezbyt ruchliwe zwierzęta denne, •np. 'na

ukwia-ły i mięczaki. Nierzadko chwytają także niektóre ryby lub skorupiaki. Rząd u. obejmuje 200 gatunków rozsiedlonych na

płytkim dnie inćrz tropikalnych i subtropikalnych. Z uwagi na znaczne rozmiary i smaczne mięso u. są poławiane dla celów

konsumpcyjnych. Najpospolitszym ich przedstawicielem jest rawka. [L.Z.]

uszak, usznica (auricularia) — swobodnie żyjąca larwa, występująca w rozwoju ->-strzykw. Jest opatrzony sznurem rzęsek,

•tworzącym jakby uszka ł 'stąd pochodzi jego nazwa. [T.S.]

usznica —i-uszak.

Wałckenaerla — rodzaj stawonogów z rodziny -^plądrako-watych. Należą tu 'najwięksi przedstawiciele rodziny, o długości

ciała do 4,5 mm. Samice większości gatunków mają gło-

25 Bezkręgowce

wotułów z fantastycznego kształtu "hełmem", "peryskopem" lub innego kształtu wyrostkami. W. żyją najczęściej w ściółce

wilgotnych lasów, ale niektóre formy spotkać

•moda i w innych środowiskach. Na terytorium Polski są reprezentowane przez 19 gatunków. [W.S.]

wal—«ei, łódkonogi (Scapho-poda) — licząca zaledwie 350 gatunków i mało zróżnicowana gromada mięczaków z podtypu

•>-muszlowców. Ciało ich składa się z nogi i worka trzewiowego. Głowa nie wyodrębnia »ię. Płaszcz wyrastający z grzbietu worka

trzewiowego zrasta się w wydłużoną rurę i wytwarza muszlę kształtu wydłużonego, ściętego stożka, wygiętego w lekki łuk. Obydwa

3cońce muszli są otwarte. Noga wysuwa się z przedniego, szerszego otworu. Ponad nasadą nogi leży otoczony pękiem nitkowatych

wyrostków chwyt-nych otwór gębowy, wiodący do gardzieli, w której znajduje się u góry półksięzycowata szczę-;ka, u dołu zaś język

okryty tarką. Przełyk wiedzie w głąb ciała do żołądka, do którego otwiera się gruczoł trawienny, zwaną wątrobą. Z żołądka do

•przodu wybiega jelito, uchodzące otworem odbytowym za nasadą nogi. Układ pokarmowy ma więc kształt pętli, podobnie .jak u

Alimaków i głowonogów. Narządami wydalniczymi są parzyste nerki. Układ krwionośny reprezentuje tylko iser-ce o prostej,

.jednokomorowej budowie. Układ nerwowy w. jest liczbą i układem zwojów

-podobny do układu nerwowego małży. W. są mało zróżnicowane 'pod 'względem rozmiarów ciała. Najmniejsze gatunki mają muszlę

długości około l cm, a muszla największych dochodzi do 12 cm. W. zamie-

-szkują pełnosłone morza całego świata, od płycizn przybrzeżnych do głębin przekraczających 5000 m. Ponieważ w

-głębinach liczba gatunków innych zwierząt jest niewielka, w. odgrywają tam stosunkowo znaczną rolę. Żyją one na dnie piaszczystym,

tkwiąc w nim przednią częścią muszli, tylny zaś koniec wystawiają na zewnątrz. Żywią się bardzo drobnymi organizmami dennymi, m.in.

otwornicami, które chwytają za pomocą wyrostków chwytnych. [T.U.]

walęsłcz (Potamm) — rodzaj stawonogów z sekcji -^-krabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości do około 6 cm,

poprzecznie owalny, z tyłu nieco zwężony, a szczypce lekko asymetryczne. Ulubionym ich siedliskiem są kamienie i zarośla podwodne

wód bieżących. W. reprezentuje około 65 gatunków zasiedlających wody słodkie południowej Europy, południowej i środkowej Azji,

północnej Afryki oraz Australii, a także niektórych większych wysp o ciepłym klimacie, np. Madagaskaru. [L.2]

włęsak (Pordota) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-po-gońcowatych. Obejmuje gatunki pająków o długości ciała 5—10 mm

(wyjątkowo do 15 mm) i o nie rzucającym się w oczy, szarym, brunatnym lub czarnym ubarwieniu. W. zamieszkują wszystkie środowi-

ska, od plaż nadmorskich po wysokogórskie rumowiska i od suchych, silnie nasłonecznionych i nagrzanych stoków po zacienione i

wilgotne lasy na brzegach wód. Bardzo sprawnie i szybko biegają, a w czasie ucieczki wykonują długie skoki. Znanych jest więcej niż 100

gatunków w. z samej tylko Holarktyki, a rodzaj ten ma licznych przedstawicieli również w tropikach. Na terenie Polski występuje 25

gatunków w. [W.S.]

367

wazonkowce

walkowka (Ena) — rodzaj mięczaków z rodziny wałkówek (Enidae), z rzędu ->-trzonko-ocznych. Muszla w. jest jajo-wato-

wrzecioiiowata, wysokości 7—16 mm, barwy brązowej. W. żyją w cienistych lasach i zaroślach. Przebywają zwykle w ściółce leśnej, ale

nieraz, zwłaszcza po deszczu, pełzają po pniach drzew, po kamieniach, skałach i murach. Zjadają wilgotne, zwiędłe liście, czasem także i

świeże, a być może jeszcze i inny pokarm. Polskę zamieszkują 2 gatunki w. — w. pospolita (Ena obscu-ra), rozpowszechniona w całym

kraju z wyjątkiem wyższych partii górskich, oraz większa od niej, w. górska (Ena mon-tana), która zasiedla podgórza i góry. [T.U.] y

wargowce (Labiata) — podtyp z typu -^stawonogów. Mają wydzieloną głowę jako odrębną część ciała, skomplikowany aparat gębowy,

w skład którego wchodzą żuwaczki, szczęki i warga dolna, oraz układ oddechowy złożony z tchawek. W. dzieli się na gromady: krocio-

nogi, pareczniki, Pauropoda i Symphyla (obejmowane zbiorczą nazwą ~».wijów) oraz owady. [W.S.]

wazonkowce (Enchytraeidae) — rodzina pierścienic z gromady -»-skąposzczetów. Mają kształt ciała obły lub lekko spłaszczony, a

zabarwienie białawe, żółtawe, rzadziej czerwonawe lub zielonkawe. Osiągają rozmiary l—50 mm, najczęściej poniżej 20 mm. Pierścienie

w. są dłuższe w stosunku do swojej szerokości niż u .dżdżownic. Szczecinki zarówno na stronie grzbietowej, jak i brzusznej,

rozmieszczone są w pęczkach, w liczbie 2 lub większej w pęczku. U niektórych gatunków z rodzaju Marionin* szczecinki występują

tylko w określonych miejscach, a u rodzaju Achaeta w ogóle ich brak. Siodełko znajduje się zwykle w okolicy, 12- pierścienia. Pod

względem budowy anatomicznej w. .podobne są do dżdżownic, ale u niektórych w szczegółach budowa ta jest bardziej pierwotna. Na

przykład grzbietowe naczynie krwionośne występuje tylko w przedniej części ciała, a budowa przewodu pokarmowego jest zwykle pro-

stsza, brak na ogół wola i żołądka, istnieją jedynie kieszenie na styku przełyku i jelita. W. rozmnażają się przeważnie płciowo, przy

czym nierzadko partenogenetycznie. Jedynie niektóre gatunki rozmnażają się w sposób bezpłciowy, przez rozpad organizmu

macierzystego na części, z których regenerują nowe osobniki. Jaja składane są do śluzowatych kokonów, pozostawianych zwykle w

wierzchniej warstwie gleby do głębokości 5 cm. Liczba jaj w jednym kokonie zależy od gatunku, wieku osobników roz-radzających się

oraz od warunków środowiska i waha się od l do kilkudziesięciu. Rozwój trwa zwykle kilka tygodni. Biologia większości gatunków jest

słabo poznana. Wśród w. spotyka się przeważnie formy lądowe (glebowe), a poza tym także amfibiotyczne i wodne, te ostatnie głównie

przybrzeżne, zarówno morskie, jak i żyjące w wodach śródlądowych. W. są szeroko rozprzestrzenione, głównie na półkuli północnej, od

strefy umiarkowanej po daleką północ. To, że nie mamy danych o występowaniu w. w strefach subtropikalnej i tropikalnej oraz na

półkuli południowej (z wyjątkiem skąpych wiadomości z Ameryki Południowej, Australii i Nowej

wądolnica

388

309

wdowa

Zelandii) wynika nie tyle z braku w. w tych regionach, ile z braku badań fauny w. Najwięcej gatunków w. spotyka się w glebach łąk

torfowych, najmniej — w glebach suchych, piaszczystych. Do pospolitych w glebach należą gatunki z rodzajów Cognettia, Enchytraeus,

Mesenchytraeus, Fridericia, Henlea, Achaeta, Lumbricillus i Marionina. W wodach oprócz niektórych gatunków z wymie-aiomych

wyżej rodzajów spotykane są przede wszystkim gatunki z rodzajów Lumbrictl-lus, Cernosvitoviella i Hemifri-dericia. Największe

zagęszczenie osobników spotykane jest w detrytusie przy brzegach wód, zarówno mórz, jak i wód śródlądowych, oraz w wilgotnych

glebach próchniczych (do 800 sztuk na 100 cm2), najmniejsze — w ziemi suchej i błotnistej. W przeciwieństwie do dżdżownic w. są na

ogół licznie spotykane w glebach kwaśnych, np. w glebach borów iglastych. Zagęszczenie w. może ulegać w ciągu roku (np. w glebie pól

pod wpływem zabiegów uprawowych) powolnym lub raptownym zmianom. W. żyjące na dnie zbiorników wodnych występują przede

wszystkim w warstwach powierzchniowych dna, mniej licznie do głębokości 10 cm. W środowiskach lądowych rozmieszczenie

pionowe'w. w glebach jest 'bardziej zróżnicowane'! zależy od gatunku, pory roku i warunków środowiska. W glebach uprawnych w. wy-

stępują w całej warstwie ornej, najliczniej tuż pod powierzchnią. W glebach łąk ii lasów najliczniej spotykane są w warstwie organicznej,

poniżej której spotyka się tylko pojedyncze osobniki. W glebach mineralnych, piaszczystych — jeśli w. występują — koncentrują

się zwykle w głębszej, wilgot— niejszej warstwie. W. odżywiają się przede wszystkim mikroorganizmami i szczątkami organicznymi,

rzadziej cząstkami żywych roślin i grzybów. Nieliczne tylko są drapieżnikami. Jedyny dotąd znany gatunek pasożytniczego w. (Fride-

ricia -parasita) żyjącego w dżdżownicach opisano w Jugosławii. Mikrobofagiczne i sa-profagiczne w. pobierają podobnie jak dżdżownice

cały substrat, w którym żyją (de-trytus, glebę). Przyczyniają się dzięki temu do stymulowania rozwoju ł aktywności mikroflory, do

tworzicniia gruzełków mineralno-organicznych gleby i do tworzenia określonych form próchnicy. Ma to szczególne znaczenie dla gleb

kwaśnych, tj. takich, w których dżdżownice albo w ogóle nie występują, albo są bardzo nieliczne. Niektóre gatunki w., np. Enchytraeus

albidus, hodowane są jako pokarm ryb w stawach lub ryb akwariowych. Znanych jest około 300 gatunków w., w tym ponad 110 z

Europy. (Tabl. X). [M.G.l

wądolnica, meandrina (Maean-drina) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^.korali madreporo-wych. Tworzy bryłowate kolonie, w których

niecałkowicie dzielące się wzdłuż polipy formują podobnie jak u mózgow-nika długie szeregi wijące się meandrycznie. Na szkielecie

pasma te widnieją w postaci rowków w wapiennej bułowa-tej bryle. Pospolity gatunek Maeandrina lamellina zamieszkuje Morze

Czerwone. (Tabl. VI). [Z.S.]

wągier — nazwa obejmująca szereg postaci larwalnych --tasiemców właściwych z rzędu Cyclophyllidea zaopatrzonych

w l skoleks, a mianowicie -t-cysticerkoid, cysticerkus, di-tyrydium i strobilocerkus. Do niedawna mianem w. określano larwę typu

cysticerkus a. Ma ona kształt pęcherzyka i składa się z warstwy oskórko-wej (zewnętrznej) i mezenchy-matycznej (wewnętrznej) oraz z

wnicowanego do wnętrza pęcherzyka skoleksu. Cysticerkus występuje w cyklu rozwojowym m.in. ->-tasiemca uzbrojonego oraz -

>.tasiemca nie-uzbrojnego. Obecnie niektórzy autorzy mianem w. określają wszystkie postacie larwalne powstające z ->-onkostery. W

takim przypadku w. dzieli się na: w. robakowate (do nich zalicza się -^-procerkoid i -»-ple-rocerkoid) oraz w. pęcherzyko-wate (takie

jak cysticerkus, cysticerkoid, —>-cenurus i —»-bą-blowiec). W. pęcherzykowate powstają w ten sposób, że w trakcie wzrostu onkosfery

komórki leżące w środku larwy ulegają rozpuszczeniu i tworzy się wolna przestrzeń, która może być wypełniona płynem oraz jedną lub

większą liczbą główek. IM.S.1

wąsonogi (Cimpedia) —' pod-gromada stawonogów z gromady -^.skorupiaków. Mają postać przystosowaną do osiadłego i nierzadko

pasożytniczego trybu życia. Stąd u dorosłych osobników trudno rozpoznać cechy typowe dla stawonogów. Ciało osiadłych w. okrywa

skorupka złożona z szeregu płytek wapiennych. 2 wierzchołkowe pary płytek rozsuwają się na boki, a przez otworek bywa wysuwany

wachlarz składający się z 6 par członowanych, dwu-gałęzistych i piórkowatych odnóży tułowiowych, napędzających dzięki rytmicznym

skurczom pokarm do gęby. Budowa gatunków pasożytniczych jest

jeszcze bardziej zmieniona, ich ciało bowiem składa się niemal wyłącznie z woreczka, u dojrzałych osobników wypełnionego produktami

płciowymi, oraz z korzonkowatych wyro- . stków wrastających głęboko w tkankę żywiciela. Niemal wszystkie w. są obojnakami. Ze

złożonych do wody jaj wy-kluwają się swobodnie pływające larwy — -i-pływiki, które po szeregu linień przemieniają się w ->-larwy

cyprysoidalne, świadczące o pokrewieństwie z • -••małżoraczkami. Larwa cy-prysoidalna wyszukuję odpowiednie dla siebie podłoże,

przyczepiając się do niego czuł-kami I pary. Gatunki pasożytnicze wnikają wkrótce potem w głąb ciała żywiciela, formy zaś osiadłe

przytwierdzają się do podłoża wydzieliną,gruczołu cementowego. W. stanowią niezbyt liczną grupę skorupiaków, obejmującą około 800

gatunków żyjących niemal wyłącznie w środowisku morskim. Zasiedlają głównie płytkie obszary morskie, rzadziej głębsze, do głębokości

7000 m. Tylko nieliczne gatunki przystosowały się do egzystencji w wysło-dzonych wodach morskich, np. Bałtyku, lub nawet w wodach

słodkich. W. reprezentuje m.in. rząd toraczkowców i rozgłow-ców. [L.2.1

wdowa (Ldtrodectus) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-omat-nikowatych. Obejmuje pająki o długości ciała dochodzącej do 20 mm,

mające kulisty, zwykle czarny odwłok. W. znane są ze swej jadowitości. Ich jad jest piętnastokrotnie silniejszy od jadu grzechotników i

wywołuje u człowieka rozmaite objawy zatrucia i niezwykle silne bóle, które w ciągu 10—15 minut od ukąszenia rozchodzą się prawie po

całym ciele. Wy-

wcieli*

980

3fll

wegorek jelitowy

zdrowienie następuje po upływie 2—3 tygodni, ale pewne osłabienie odczuwane jest jeszcze do 2 miesięcy. W ciężkich przypadkach i

przy braku pomocy lekarskiej następuje śmierć po upływie l—2 dni od chwili ukąszenia. Obecnie w wielu krajach produkuje się

surowice przeciw jadowi w. Najczęstsze wypadki ukąszeń zdarzają się podczas ręcznego zbioru siana lub zboża, których wysuszone

pokosy i snopki stanowią ulubioną kryjówkę w. Często również kąsają osobniki przypadkowo nadepnięte czy przygniecione oraz

samice strzegące kokonów. Oprócz ludzi szczególnie wrażliwe na jad w. są konie, krowy i wielbłądy, a znacznie słabiej — owce i kozy.

Do rodzaju w., obejmującego swym zasięgiem wszystkie kraje o klimacie gorącym i ciepłym, należy około 10 gatunków, z których nie

wszystkie są jednakowo silnie jadowite. Najsilniejszym jadem dysponują: czarna wdowa, ka-rakurt i katipo. [W.S.]

wcielił (Yelella) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->.rurkopła-wów. Pień ich kolonii jest skrócony, dyskowaty, przekształcony w tratwę,

wokół której leżą schitynizowane, pierścieniowate pęcherze, wypełnione powietrzem. Pod spodem przyczepione są polipy (zoidy),

zaopatrywane w powietrze atmosferyczne za pośrednictwem wspomnianych wyżej pęcherzy. Pośrodku tkwi duży polip żywicielski, a

wokół niego liczne gonofory. Odpączkowane z nich meduzy opadają w głębinę, a z wytworzonych i zapłodnionych przez nie jaj wylęgają

się larwy, które dzięki zmniejszeniu ciężaru ciała na skutek powstawania w nich kropelek tłuszczu unoszą się do fory, wracając znów w

powierzchniowe warstwy wody. Ubarwienie w. jest niebieskie, a średnica kolonii sięga około 8 cm. Zwierzęta te nie poruszają się ak-

tywnie. Ruch form dorosłych powodowany jest częściowo przez wiatr, w czym pomaga istnienie grzebieniowatego wyrostka, "żagielka",

na wierzchu dysku. [Z.S.]

welp», eolidia (Aeolidia papil-losa) — gatunek mięczaka z rzędu -».nagoskrzelnych. Rośnie do 8 cm długości. Ma głowę opatrzoną 2

parami nitkowatych czułków, ciało wydłużone, po bokach całkowicie okryte mnóstwem listkowatych skrzeli skórnych, które zachodzą

na grzbiet. Ubarwienie jej jest dosyć zmienne, od białego do ciemnoróźowego, przy czym skrzela są brązowe z białymi końcami. W.

zamieszkują Atlantyk na północ od Zatoki Biskajskiej. Żyją na głębokościach nie przekraczających kilku metrów, na dnie skalistym i na

różnych urządzeniach portowych. Podobnie do wielu ślimaków nagoskrzelnych w. żywią'się jamochłonami, zwłaszcza dużymi gatunkami

u-kwiałów, nie bacząc na ich parzydełka. [T.U.]

wcnus (Ve»ius) — rodzaj mięczaków z rodziny Veneridae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Jej przedstawiciele mają muszlę w

zarysie kolistą, średnicy 2—15 cm, najczęściej ozdobioną koncentrycznymi żeberkami lub blaszkami, nieraz wyposażoną również w

guzki, kolce itp. Większość gatunków odznacza się pięknym ubarwieniem. Wydłużona, smukła noga umożliwia im wykonywanie

skoków, pełzanie i zagrzeby-wanie się w dnie. Syfony są

dosyć długie. W. zamieszkują pełnosłone morza całego świata, im bliżej jednak równika, tym więcej jest gatunków, są one większe i

bardziej kolorowe. W. żyją na dnie płaszczy-' stym i mulistym, nieco w nim zagrzebane, na różnej głębokości (zależnie od gatunku) od

strefy pływów do 50 m, rzadko głębiej. Wiele gatunków jest jadalnych. Jeden z nich — Ve-łius mercenaria z amerykańskich brzegów

Atlantyku — był jadany już przez Indian jeszcze w czasach przedhistorycznych, a dziś smakosze uważają go •za najsmaczniejszego

małża. Kolorowe muszle w. były używane przez ludy pierwotne do ozdabiania masek i strojów rytualnych, przyborów magicznych,

totemów itd. Obecnie stanowią obiekt poszukiwań kolekcjonerów. [T.U.]

werruka (Verruca) — rodzaj stawonogów z rzędu -*toracz-kowców. Ma gatunki o ciele ukrytym w niesymetrycznej, spłaszczonej,

kllkumilimetro-wej skorupce, złożonej z 4 płytek wapiennych przyrośniętych do podłoża oraz 2 ruchomych, zamykających szczytowy

otwór. Wszystkie płytki mają charakterystycznie urzeźbioną powierzchnię. Należy tu kilkadziesiąt gatunków zamieszkujących dno w

głębszych częściach Atlantyku i sąsiadujących z nim mórz. [L.Z.l

wesz morska -»-podwój wielki. we»z rybia ->-ergas,ilus. wesz wieloryb!* -^zawszela.

wqK*rek chryzantewrwiec

(Apbelenchoidet ritzemaboti}

— gatunek obleńca z rodziny Aphelenchoididae, z gromady

-»-nicieni. Pasożytuje na chryzantemach, astrach, piwoniach, daliach, begoniach i -innych roślinach. Jest szczególnie roz-

powszechniony w szklarniach. Atakuje liście i kwiaty. Za względu na niewielkie wymiary (ma około l mm długości) dostaje się do

wnętrza liści przez szparki oddechowe. Z liścia na liść przedostaje się szczególnie łatwor w warstewce wody, wykonując ruchy wężowate.

Na zaatakowanych przez w.ch. liściach Zjawiają się;

brązowe plamy. [M.S.]

wętorek jelitowy, węgorek ludzki (StronoKlożdes stercma-lis) — gatunek obleńca z rodziny Strongyloididae, z gromady —mieleni.

Występuje w jelicie cienkim człowieka w postaci partenogenetycznej samicy długości około 2,2 mm. Z jaj jeszcze w jelicie człowieka

rozwijają się -»larwy rab-ditoidalne, które po przebyciu 2 linień w środowisku zewnętrznym (po wydostaniu się z kałem żywiciela)

przekształcają się w inwazyjne -ł-larwy filarioidalne. Mogą one przenikać przez skórę człowieka, a dostawszy się do naczyń krwio-

nośnych zanoszone są do płuc, skąd przedostają się do tchawicy i przełknięte — do przewodu pokarmowego, gdzie dojrzewają.

Inwazyjnymi larwami można zarazić się także drogą doustną i wtedy również larwy odbywają migrację, podobną jak w przypadku

penetracji przez skórę. Czasami wylęgające się w przewodzie pokarmowym larwy rabditoidalne mogą przekształcać się w formy

inwazyjne jeszcze w jelicie, co zdarza się w przypadku długotrwałych zaparć. Wtedy w tym samym żywicielu przedostają się do naczyń i

odbywają migrację przez płuca. Poza opisanym powyżej rozwojem

wtorek ludzki

392

prostym u pasożytów z rodzaju Strongyloides może występować także złożony cykl rozwojowy. Otóż z nieznanych jeszcze przyczyn

larwy rabdi-toidalne dojrzewają niekiedy w środowisku zewnętrznym. Tworzą się wtedy saprobion-tyczne samce i samice. Następnie

zapłodnione samice składają jaja, z których wylęgają się larwy rabditoidalne przekształcające się w wolno żyjące samce i samice lub w

inwazyjne larwy filarioidalne, które zarażają człowieka. Cykl prosty przeważa w krajach o klimacie umiarkowanym, cykl złożony zaś —

w klimacie podzwrotnikowym. Silniejsza -*in-wazja jest przyczyną uporczywych biegunek oraz niedo-krwistości. [M.S.]

wegorek ludzki -».węgorek jelitowy.

węgorek octowy (Tubatrźa; ace-ti) — gatunek obleńca z rodziny Panagrolaimidae, z gromady —••nicieni. Występuje w

fermentujących owocach oraz w środowiskach zdecydowanie kwaśnych. Może żyć nawet w kwasie octowym o stężeniu do 12°/o, ale

rozmnaża się tylko w stężeniach poniżej 6°/ł. [M.S.I

wegorek owczy (Strongyloides papillosw) — gatunek obleńca ź rodziny Strongyloididae, z gromady -••nicieni, pasożytujący w jelicie

cienkim owiec i kóz. Jego partenogenetyczne samice osiągają długość 6— —8 mm. Pierwsze jaja z charakterystyczną, ruszającą się w

środku larwą pojawiają się w kale żywiciela około 9 dnia od momentu zarażenia. Earwy inwazyjne mogą zarażać zwierzęta zarówno

przez nie uszkodzoną skórę, jak też drogą pokarmową. Zawsze jednak mi-

383

wężowidta

grują, podobnie jak larwy

—>-węgorka jelitowego. W.o. może w pewnych warunkach odbywać rozwój ze stadium wolno żyjących samców i samic. W Polsce

występuje najczęściej u jagniąt. Ze względu na znaczną odporność, jaką pozostawia po przebytej inwazji, owce starsze nie zarażają się w

ogóle lub zarażają się nim w znacznie słabszym stopniu niż osobniki młodociane. [M.S.]

wegorek pszcnicznik, wegorek

ziarnowy (Anąuina tritici) — gatunek obleńca z rodziny An-guillulidae, z gromady -»-nicie-ni, pasożytujący na pszenicy. Samiec osiąga

2,4 mm, samica

— 3,8 mm długości. Szczególnie dobre warunki do rozwoju znajdują w klimacie 'chłodnym i wilgotnym. Larwy przenikają z gleby do

młodej, rozwijającej się roślinki wtedy, kiedy pokrywa ją warstewka wody. Przez pewien czas pasożytują na liściach i źdźbłach. Po wy-

kształceniu się kłosa larwy wnikają do tworzących się zawiązków kwiatowych. Przenikają tam zarówno takie larwy, które rozwiną się

później w samice, jak i takie, z których powstaną samce. Każda samica po osiągnięciu dojrzałości płciowej produkuje setki, a nawet

tysiące jaj. W jajach rozwijają^ się larwy mogące jeszcze w jaju przechodzić l linienie. W tym czasie stare osobniki wymierają. Na sku-

tek działalności pasożytów tkanki rośliny rozrastają się, tworząc naroślą, zwane galasa-mi, wewnątrz których znajdują isię larwy. Po

wysianiu gala-sów razem z ziarnem larwy, które dotychczas znajdowały się w stanie anabiozy, w odpowiednich warunkach uaktywniają

się, zarażając młode rośliny. W stanie anabiozy mogą

one zachowywać inwazyjność ' przez parę lat. [M.S.]

wegorek świński (Strongyloides ransomi) — gatunek obleńca z rodziny Strongyloźdżdae, z gromady -^-nicieni, pasożytujący w

jelicie cienkim świni. Jego rozwój jest podobny do rozwoju -^.węgorka jelitowego i

-»-węgorka owczego. Larwy inwazyjne tego gatunku są roz-sadnikami włoskowca różycy. [M.S.]

wegorek ziarnowy -»-węgorek pszenicznik.

wężogon (Asteronyx loveni) — gatunek szkarłupnia z rzędu

-*kędzierzawców. Ma bardzo długie i niezwykle ruchliwe ramiona, którymi owija się zazwyczaj dokoła rozmaitych przedmiotów i

organizmów, zwłaszcza wokół —>-piórówek.

Wężogon

Średnica tarczy dochodzi do 4 cm, długość ramion jest dziesięciokrotnie większa. W. spotyka się we wszechoceanie od strefy

umiarkowanej do tropikalnej, na głębokościach 100—3000 m. [L.Z.]

wężowidta (Ophiuroidea) — gromada z typu ->szkarłupni. Obejmują wolno żyjące zwierzęta o gwiaździstej budowie. W przeciwieństwie

do pozostałych gromad szkarłupni w. wy-. kazują stosunkowo małą różnorodność kształtów zewnętrznych. Ciało ich składa się z

niewielkiej, spłaszczonej i krążkowatej tarczy centralnej, skierowanej stroną gębową ku dołowi, oraz z 5 (wyjątkowo 6—7) długich,

wysmukłych i niekiedy silnie rozgałęzionych ramion. Szkielet jest dobrze wykształcony, złożony z wielu połączonych ze sobą elemen-

tów wapiennych. W obrębie ramion ma on postać szeregu ruchomo zestawionych kręgów wypełniających w znacznej mierze ich

wnętrze. Kręgi te — to wciągnięte w głąb, zmienione płytki ambulakralne. U w. właściwych ramiona okryte eą płytkami

powierzchniowymi, t j. rzędem dolnych, górnych i 2 rzędami płytek bocznych. Często po bokach ramion sterczą rzędy cierni. Bruzdy

ambula-kralnej brak, a słabo rozwinięte nóżki ambulakralne wysuwane są pomiędzy płytkami dolnymi i bocznymi. Pełnią one niemal

wyłącznie rolę narządów oddechowych i czuciowych. Tarcza centralna ma kształt kolisty lub pięciokątay z zaokrąglonymi narożnikami.

Jej szkielet składa się z szeregu płytek wapiennych, tworzących na powierzchni charakterystyczną ornamentację. Gęba mieści się

pośrodku spodniej strony ciała i prowadzi do

w^iowidio biftłe

384

396

workowatego i ślepo zakończonego żołądka. Odbytu brak. W. odżywiają się zwykle martwą materią organiczną. Znane są też gatunki

roślinożerne oraz drapieżne, napadające na drobne zwierzęta denne. Drobne cząstki pokarmowe bywają chwytane bezpośrednio gębą, a

większe — za pomocą giętkich ramion. W odróżnieniu od innych szkarłupni w. są zwierzętami dość ruchliwymi, zdolnymi do pełzania

połączonego niekiedy z podskokami z szybkością kilkudziesięciu centymetrów na sekundę. Poruszają się dzięki wężowatym ruchom

silnie umięśnionych ramion. Są zwierzętami przeważnie roz-dzielnopłciowymi i jajorodny-mi. W rozwoju występuje planktonowa larwa,

zwana -*ofiopluteusem. Dorosłe ,-w. wykazują ogromną zdolność do regeneracji. Wielu przedstawicieli ma zdolności świecenia. Należy

tu ponad 2000 współcześnie żyjących gatunków, rozsiedlonych we wszystkich morzach o zasoleniu co najmniej kilkunastu promille.

Większość w. zasiedla stosunkowo płytkie dno morskie, jakkolwiek istnieją też gatunki zamieszkujące głębiny oceaniczne, znane

wyłącznie z obszarów głębokości 2000—7000 m. W. są stosunkowo licznie reprezentowane w morzach polarnych. Należą do 2 rzędów:

wężowidłokształtnych i kę-dzierzawców. [L.Z.]

wężowidio białe (Ophiura (libida) — gatunek szkarłupnia z rzędu ->-wężowidłoksztaltnyph. Ma jasnoczerwone zabarwienie, przy czym

na ramionach występują białe płytki. 'Ramiona dochodzą do 6 cm długości. Tarcza centralna, charakterystycznie urzeźbiona, o średnicy

do 15 mm, ma na-gór-

Wężowidio białe

nej stronie u nasady ramion wnęki usiane drobnymi, palu-szkowatymi wyrostkami. W.b. są pospolitymi mieszkańcami mórz

europejskich, bytującymi od strefy brzegowej do głębokości 800 m. W Bałtyku spotyka się je wyłącznie w zachodnich krańcach Głębi

Arkoń-skiej. [L.2.]

węzowidtokształtnc- (Ophiwae)

— rząd szkarłupni z gromady

-»wężowideł. Obejmują na ogół dość drobne zwierzęta, o średnicy tarczy centralnej wynoszącej zazwyczaj l—3 cm. Tarczę oraz ramiona

okrywają drobne, łuseczkowate tarczki wapienne, usiane niekiedy cierniami lub brodawkami. Ramiona są zawsze nie rozgałęzione i

poruszają się głównie w płaszczyźnie poziomej. Z ich boków wyrastają zazwyczaj krótsze lub dłuższe ciernie, skierowane na boki lub ku

zakończeniu ramienia. Należy tu około 2000 gatunków zamieszkujących wszelkie akweny morskie, przy czym niektóre (np.

węźowidło białe) wytrzymują rozcieńczenie wody do około 15%«. Większość gatunków zasiedla dno morskie, nie wyłączając strefy

brzegowej. Co najmniej 200 gatunków żyje w głębinach oceanicznych

do głębokości 7000 m i tyle samo — w morzach polarnych. [L.Ż.]

wiciowce (Mastigophora, Fla-gellata) — gromada pierwotniaków .z podtypu ->-Sarcoma-rttoophora. Charakteryzuje je występowanie

w stadium wegetatywnym jednej lub większej liczby wici. Wić zanika jedynie u niektórych gatunków pasożytniczych. W. żyją poje-

dynczo lub tworzą kolonie. Rozmnażają się przez podział mitotyczny jądra komórkowego i podział podłużny na 2 osobniki potomne.

Procesy płciowe u wielu grup nie są znane. W. odżywiają się jak rośliny lub jak zwierzęta, albo na oba te sposoby jednocześnie. Dzieli się

je na 2 podgromady: w. zwierzęce oraz w. roślinne. [A.J.K.]

wiciowce roślinne (Phyloma-stigina) — podgromada pierwotniaków z gromady ->.wi-ciowców. Są na ogół jedno- lub dwuwiciowe.

Tworzą często kolonie. Odżywiają się całkowicie samożywnie lub też częściowo cudzożywnie. Dzieli się je na 3 rzędy, a mianowicie na

bruzdnice, Chri/somonadtda o-raz na Euglenida. [A.J.K..1

wiciowce zwierzęce (Zoomastż-gina} — podgromada pierwotniaków z gromady -»-wiciow-ców. Są organizmami wyłącznie

cudzożywhymi, o dużym zróżnicowaniu morfologicznym. Niektóre mają zwielokrotnioną liczbę jąder i wici. Występują tu formy

pasożytnicze, ale większość jest wolno żyjąca. W obrębie w.z. wyróżnia się następujące rzędy: wiciowcopeł-zaki, rzęsistki, nadwiciowce,

Diplomołiadźdd oraz Kinetopla-stida. [A.J.K.1

wiciowcopelztki (Rhizomattł-Otda) — rząd pierwotniaków z podgromady ->-wiciowców zwierzęcych. Mają zdolność wytwarzania

zarówno wici, jak

1 nibynóżek, stoją więc na pograniczu -^korzenionóżek i --»-wiciowców, co świadczy o pokrewieństwie filogenetycz-nym tych obu

grup. W. reprezentuje m.in. rodzaj Negle-ria. [A.J.K.]

widlttek (Dtaptornus) — rodzaj stawonogów z podrzędu -Aa-lanoidów. Obejmuje gatunki, których długość ciała waha się w granicach l—

5 mm. Mają one przednią część ciała owalną w zarysie, często z zaostrzonymi tylnobocznymi narożnikami. Przednie 2 segmenty

odwłoka zrośnięte są w l segment, kilkakrotnie dłuższy od

2 końcowych. Samica nosi jaja w dużym pakiecie, przyklejonym do spodniej strony odwło- f ka. W. są pospolitymi mieszkańcami wód

słodkich, reprezentowanymi przez ponad 300

widlłtek

gatunków o stosunkowo małych obszarach rozsiedlenia. Okres ich życia nie przekracza l roku. IL.2.]

witHonog!

397

wieloszczety

widlonogi (Copepoda) — pod-gromada stawonogów z gromady —^skorupiaków. Obejmuje przeważnie drobne gatunki o rozmiarach od

ułamka milimetra do kilku milimetrów. Część segmentów tułowiowych zlewa się z reguły z głową, tworząc zwarty głowotułów ze wspólną

osłoną, wzmocnioną chityną. Na głowie występuje jedno tylko, tzw. pływikowe (naupliu-sowe) oko. Wśród kończyn głowowych

wyróżniają się czułki I pary pełniące funkcje pływ-ne, a także mieszczące organa zmysłowe. W skład tułowia wchodzi z reguły 5

wyraźnie oddzielonych od siebie segmentów, zaopatrzonych w 5 par dwugałęzistych odnóży pływ-nych. V para ulega jednak często

redukcji bądź też wykształca się u samca w postaci organu chwytnego, służącego do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji oraz

przyklejania do jej ciała spermatoforów. Odwłok bywa często wyraźnie węższy od głowotułowia. Składa się z 6 lub mniejszej liczby

segmentów pozbawionych odnóży i jest zakończony 2 widełkami ogonowymi. W. obejmują ponad 10 000 gatunków rozsiedlonych we

wszystkich środowiskach wodnych, nie wyłączając większych, okresowo wysychających kałuż oraz wielkich głębi oceanicznych.

Występują zarówno w strefie przybrzeżnej, jak też głęboko w toni wodnej oraz na samym dnie. W jeziorach, a zwłaszcza w morzu mają

one bardzo poważne znaczenie gospodarcze, stanowiąc a powodu niezwykle licznego występowania ważny składnik pokarmu wielu ryb

morskich oraz wielorybów. Obok licznych gatunków wolno żyjących znane są gatunki pasożytnicze w., żywiące się przeważnie krwią

ryb morskich i słodkowodnych. W obrębie omawianej podgromady-wyróżniamy rzędy: widłonogo-kształtnych, Caligoida, zaw-

rybkowce i śpiewki. [L.2.]

widionogoksztaitne {Copepoda) — rząd stawonogów z pod-gromady —>-widłonogów. Obejmują gatunki drobne, zwykle długości

około l mm, a tylko niektóre z nich dorastają do 30 mm. W. prowadzą plank-tonowy lub denny tryb życia. Obok bardzo licznych

gatunków wolno żyjących znane są niezbyt liczne gatunki pasożytnicze, zwykle o silnie zmienionej postaci, z zatraconą se-gmentacją

ciała u postaci dorosłych. W rozwoju w. występuje larwa -»-pływik, z której po 6 linieniach rozwija się forma młodociana -*kopepodit,

• mająca już segmentowy odwłok. Po 5 kolejnych linieniach tej ostatniej powstaje osobnik dorosły. W obrębie rzędu w. wyróżnia się

najczęściej 3 pod-rzędy: kalanoidy, oczlikowce i harpaktikoidy. [L.2;.]

wielkoraki (Eurypteroidea, Gi-gantostraca) — wymarły rząd stawonogów z gromady ->-sta-roraków. Są znane z wykopalisk ery

paleozoicznej (od or-dowiku po perm) i nieco przypominają kształtem dzisiejsze

-^-skorpiony. Prowadziły przy-denny tryb życia w przybrzeżnych wodach słonych, a być może również i słodkich. Nie wykluczone, że

niektóre z nich mogły również na krótko wychodzić na ląd. Znamy szczątki około 200 gatunków w. Największy Osiągał 180 cm długo-

ści. (J.P.1

wielooczka czarna (Polyceiźs nigra) — gatunek płazińca z rzędu -*wypławków. Jest pozbawiona czułków. Ma przód

ciała pośrodku lekko wypukły. Dochodzi do 12 mm długości. Liczne oczy ustawione w rzędzie kształtu podkowy rozmieszczone

są w przedzie i po bokach ciała. Oczy znajdujące się przy krawędziach bocznych sięgają ku tyłowi dalej niż u -*wielooczki

rogatej. W.cż. występują w Polsce na niżu, w wodach stojących oraz rzekach o słabym prądzie, zwykle na głębokości l—1,5 m.

W zimie i w jesieni migrują do dna, w lecie natomiast przemieszczają się w kierunku powierzchni wody. W.cz. bywają najczęściej

spotykane w pobliżu brzegów. [M.S.]

wielooczka rogata (Polycelźs felina) — gatunek płazińca z rzędu -*wypławków. Ma barwę szarą lub czarną. Dochodzi do 18

mm długości. Liczne oczy rozmieszczone są w przedzie i po bokach ciała w jednym rzędzie kształtu podkowy. Na bokach nie

dochodzą do środkowej części ciała zwierzęcia. Podobnie jak u -i-wypławka alpejskiego w przedzie znajdują się czułki. .W.r. żyją

w strumieniach. W Polsce stwierdzono ich występowanie w okolicy Gdyni i Bydgoszczy. [M.S.]

wieloszczety (Polychaeta) — gromada z typu -^-pierścienic. Mają ciało na ogół wydłużone, o najbardziej zróżnicowanej budowie

z wszystkich pierścienic. Poszczególne odcinki ciała mogą być różnie wykształcone, a pierścienie podobne są wtedy jedynie w

obrębie danego odcinka. Zabarwienie w. bywa różne, nierzadko metalicznie kolorowe. Długość ciała waha się od kilku milimetrów

do kilku metrów. Na bokach ciała, z wyłączeniem pierścieni głowowych i tworzących odcinek tylny, znajdują się przysadki

służące do poruszania się, zwane przynóżkami lub parą-podiami. U ich nasady znajdują się liczne zwykle szczecinki, stąd nazwa gromady.

Kształt i lokalizacja szczecinek są ważnymi cechami w takso-nomii w. Na prostomium osłaniającym otwór gębowy od strony

grzbietowej znajdują się czułki, głaszczki, a także komórki zmysłowe (wzrokowe i chemoreceptory). Oczy w. są różnej budowy — od

najprostszych komórek wzrokowych,. poprzez bardziej skomplikowane, aż do, być może, odbierających obrazy oczu soczewkowych.

Oczy występują w części głowowej lub tylnej, na bokach ciała albo na skrzelach. Przed pygidium znajduje się-strefa wzrostu w., w której

wytwarzane są nowe pierścienie. Pod na ogół jednowarstwowym nabłonkiem występuje warstwa mięśni okrężnych, a pod nimi zwykle

silniej rozwinięta warstwa mięśni podłużnych. W poruszaniu się w. bierze także udział płyn wypełniający wtórną jamę ciała,. spełniający

wobec mięśni rolę hydroszkieletu. SegmentacjŁ zewnętrznej odpowiada wewnętrzny podział jamy ciała. Przewód pokarmowy składa się

w zasadzie z jelita przedniego, środkowego i prostego. Jelito-przednie rozpoczyna się otworem- gębowym, znajdującym się na brzusznej

stronie pierścienia gębowego, a dalej składa się z jamy gębowej, gardzieli l przełyku. U form drapieżnych wysuwalna gardziel może

tworzyć ryjek, a ponadto zaopatrzona bywa w brodawki i zęby (tzw. szczęki). Jelito. środkowe ma przewężenia na. granicy pierścieni i

przechodzi w krótkie jelito proste. U jednych w. w większości odcinków-ciała z wyjątkiem prostomium.

308

3S9

i pygidium, a u innych tylko w niektórych znajdują się narządy wydalnicze oraz gonady. Narządami wydalniczymi większości w. są

narządy odcinkowe, czyli metanefrydia. Znacznie rzadziej, głównie u w. pełzających i u prapierścienie, spotykane są zmodyfikowane

nefrydia, zwane solenocytami, a także komórki chloragogeno-we, czyli wyspecjalizowane komórki nabłonka otrzewnej, magazynujące

zbędne produkty przemiany materii. System nerwowy składa się z układu •ośrodkowego, obwodowego oraz z na ogół słabo rozwiniętego

układu wspólczulnego. U niższych w. ośrodkowy układ nerwowy, złożony ze zwoju mózgowego i łańcucha brzusznego, związany jest z

okrywą ciała. U wyżej uorganizowanych obserwuje się odrywanie się tego układu od nabłonka i jego przemieszczanie do warstw mięśni

lub do jamy ciała. Parzysty zwój nadgardzielowy ("mózg") znajduje się po grzbietowej stronie pierścienia gębowego. "Mózg" w.

osiadłych ma budowę bardziej uproszczoną niż "mózg" w. pełzających, na ogół drapieżnych. Dwa spoidła łączą "mózg" z parzystym

zwojem podgardzielo-wym, od którego odchodzi brzuszny łańcuch nerwowy. U prymitywniejszych, w. składają się na niego 2 oddzielone

od siebie pnie brzuszne. U większości w. komórki nerwowe tworzą w obrębie tych pni zwoje metamerycane. często połączone

drabinowymi spoidłami. U gatunków wyżej uorganizowanych pnie i zwoje są zrośnięte, tworząc jakby l sznur zaopatrzony w węzły. Na

układ obwodowy składają się najczęściej po 3 pary nerwów odchodzących z każdego zwoju łańcucha brzusznego. Unerwiają one

muskulaturę, powłoki ciała oraz tworzą sieć kontaktującą się z komórkami czuciowymi. Układ współczul-ny w. składa się z nerwów od-

chodzących od "mózgu" i róż-galęziających się na ściankach | gardzieli lub całego przewodu jlL pokarmowego. Stosunkowo ||| prostą

budowę narządów wy- .Jf. dalniczych w. komplikuje ich częściowe zespolenie z przewodami płciowymi. U wielu w. występujące w

zasadzie w każdym pierścieniu metanefrydia zostały zredukowane do 2, a nawet do l pary. W zamkniętym układzie krwionośnym rolę

serc pełnią często pulsujące naczynia boczne, łączące naczynie grzbietowe z brzusznym. Tlen dostaje się do krwi przez skórę lub skrzela,

które u różnych gatunków występują w różnych miejscach ciała. U nielicznych gatunków układ krwionośny jest zredukowany, a rolę

krwi pełni płyn jamy ciała. U w. o małej liczbie segmentów (u tzw. form oligo— merycznych) brak w ogóle układu krwionośnego.

Rozmnażanie w. jest na ogół płciowe, rzadziej bezpłciowe przez podział lub pączkowanie. W. są przeważnie rozdzielnopłciowe, przy

czym rzadko występuje dymorfizm płciowy. Gonady tworzą się w okresie dojrzałości płciowej we wszystkich segmentach z wyjątkiem

gębowego i odbytowego lub też tylko w określonych odcinkach ciała. Produkty płciowe wydalane są najczęściej przez przewody

wydalnicze, czasem przez pękające w okresie rozmnażania ścianki ciała. Zapłodnienie bywa na ogół zewnętrzne. Rozród bezpłciowy

przez podział osobnika połączony jest z -».epitokią. Polega ona na znacznych zmianach zewnętrznych tych pierścieni (zwykle

tylnych), które zawierają dojrzewające produkty płciowe (-»-palolo). Część epitokalna po wydaleniu produktów płciowych ginie, a po-

została, atokalna, regeneruje utracone »egmenty. Rzadziej obie części regenerują utracone fragmenty. U pewnych gatunków w. tworzy

się w wyniku regeneracji łańcuch zo-oiulów (osobników), który następnie rozpada się. Rozwój w. związany jest z przeobrażeniem.

Występuje larwa pela-giczna ->-trochofora, co wskazuje m.in. na pokrewieństwo w. z -^.mięczakami. U niektórych gatunków formy

rodzicielskie opiekują się potomstwem. Większość w. występuje w przybrzeżnych rejonach mórz. Niewiele gatunków toleruje wody

słonawe. Spotyka się je głównie w strefie tropikalnej, w ujściach rzek i wśród namorzynów. Jeszcze mniej w. żyje w wodach śród-

lądowych lub w wilgotnych środwiskach lądowych. W wodach śródlądowych występują nieliczne gatunki osiadłe. Znaleziono je w

Ameryce Północnej, w jeziorze Bajkał, w jaskiniach Szwajcarii i na Bałkanach. Jedyny w naszym kraju słodkowodny gatunek z tej grupy

— Troolochaetits bera-necki — występuje na Dolnym Śląsku. Na Sumatrze spotyka się należące do w. nereidy w wilgotnej glebie, a w

różnych okolicach strefy tropikalnej — nereidy żyjące w pachwinach liści palm. Wśród w. przeważają formy pełzające po podłożu lub

drążące kanaliki w dnie morskim, mniej liczne są formy pływające. Niektóre w. budują osłonki z cząstek mineralnych, skorupek

mięczaków itp. Wśród w. żyjących w wodach śródlądowych dominują nereidy. W przeciwieństwie do

gatunków morskich, składających wiele ubogich w żółtko jaj, z których powstają trocho-fory, gatunki słodkowodne składają nielicane,

polilecy-talne jaja, z których wylęgają. się młode podobne do form dojrzałych, lecz o mniejszej liczbie pierścieni. Na świecie znanych

jest ponad 4000 gatunków w., w tym z Bałtyku około 150, z Morza Północnego Około 300, a z Morza Śródziemnego około. 600. W.

żywią się przeważnie resztkami organicznymi i mikroorganizmami, rzadziej większymi roślinami lub zwierzętami. Często bywają

komensa-lami gąbek, polipów, mięczaków, krabów, szkarłupni i innych zwierząt morskich. Nieliczne gatunki są pasożytami

zewnętrznymi lub wewnętrznymi zwierząt wodnych. Wraz ze skorupiakami i mięczakami w. stanowią podstawowy pokarm ryb, co ma

duże znaczenie dla gospodarki rybackie j.-W hodowlach ostryg w. wyrządzają niekiedy szkody. Wśród w. wyróżnia się 3 podgromady:

w. wędrujące, w. osiadłe i w. krążkokształtne. Podział ten, oparty na charakterystykach ekologicznych, a nie na pokrewieństwie, jest

obecnie rewidowany. Według dawnych klasyfikacji, zaliczane do w. pra-pierścienice uznawano za formy pierwotne. Według dzisiejszych

poglądów, prapierścieni-ce obejmują często formy wtórnie uproszczone, systematycznie niejednorodne, których część włącza się do w.

osiadłych, a pozostałe — do w. wędrujących. [M.G.l

wieloszczcty krążkokształtne

(Myzóstomida) — podgromada-pierścienic z gromady ->wielo-szczetów. Mają ciało tarczowa-to spłaszczone, białawe lub-szare, o

długości do kilkudzie-

wieloszczety osiadłe

401

wieńcorzęse

^ 3

"Wieloszczet krążkoksztaitny Mtjr-zostorouTO cysticolum l — otwór gębowy; 2 — wyrostki żołądka; 3 — parapodium; 4 — jelito; 5

— metanefrydium; 6 — jądro; 7 — otwór płciowy męski

sięciu milimetrów. Segmen-tacji zewnętrznej brak. Część głowowa nie wyodrębnia się. Ciało jest pokryte całkowicie lub częściowo

nabłonkiem rzęskowym. Po bokach występują brodawki lub wąsy. Po stronie brzusznej znajduje się 5 par krótkich parapodiów z haczy-

kowatymi szczecinkami i l większą szczecinką podporową. Między parapodiami istnieją 4 pary przyssawkowych narządów bocznych,

pełniących prawdopodobnie funkcje organów zmysłowych. Otwór gębowy zaopatrzony jest w wysu-walną gardziel (ryjek). Żołądek ma

ślepe wyrostki, zwiększające powierzchnię chłonną. W grzbietowej części jamy ciała znajduje się l lub kilka par metanefrydiów, których

przewody uchodzą do jelita. Układu krwionośnego i oddechowego brak. Zwój mózgowy jest słabo wykształcony. W.k. są obojnakami.

Jajowody uchodzą do otworu stokowego, a nasie-niowody — do brodawkowate-go prącia u nasady 3 pary przynóżek. W rozwoju larwa

-*-trochofora. W.k. żyją w morzach. Są pasożytami zewnętrznymi i wewnętrznymi szkar-

•łupni, głównie liliowców. Budowa ich ciała tak różni się od budowy innych wieloszczetów, że próbowano wyłączyć je z typu pierścienic.

Mają one pewne cechy wskazujące na powinowactwo z płazińcami oraz ze stawonogami. [M.G.]

wieloszczety osiadłe, osiadki

(Sedentana) — podgromada pierścienic z gromady —>-wielo-szczetów. Mają ciało wydłużone, zbudowane ze zróżnicowanych grup

segmentów i stąd podzielone na odcinki. Parapo-dia w.o. są zwykle słabo rozwinięte, a ich brzuszne rozgałęzienia mają kształt podusze-

czek. Przydatki głowowe bywają zwykle charakterystycznie wykształcone lub zredukowane. Skrzela występują najczęściej tylko w

przedniej części ciała. Większość gatunków ma ograniczone możliwości przemieszczania się, a niektóre są osiadłe. W.o. żywią się

resztkami organicznymi i drobnymi organizmami. Występują głównie w morzach, lecz także w wodach śródlądowych, na brzegach wód i

w wilgotnej glebie. Żyją przeważnie w kanalikach wyściełanych wydzieliną nabłonka, często utwardzonych węglanem wapnia albo

ziarenkami piasku. Spotyka się je we wszystkich morzach świata. Do bardziej znanych, występujących także w Bałtyku, należą m.in.

gatunki z rodzajów amfitryty, serpuli i sabelli. (Tabl. X). [M.G.l

wieloszczety pełzające -(•wieloszczety wędrujące.

wieloszczety wędrujące, wieloszczety pełzające, błędki (Er-

rnntia) — podgromada pierścienic z gromady —(•wieloszczetów. Mają ciało z reguły wydłużone, zbudowane z podobnych segmentów z

wyjątkiem części głowowej i analnej ciała. Parapodia są u nich zwykle dobrze rozwinięte i podobnie wykształcone na poszczególnych

segmentach z wyjątkiem pierwszego, a narządy gębowe — zwykle wysuwalne. Większość w.w. występuje w morzach. Tylko nieliczne ga-

tunki żyją w wodach śródlądowych, a pojedyncze — na lądzie. W.w. związane są głównie z wodami strefy umiarkowanej i tropikalnej. Są

formami na ogół wolno żyjącymi, pływającymi, rzadziej przebywają w korytarzach lub są formami osiadłymi. Przeważają gatunki

drapieżne, mniej liczne są roślinożerne. Do w.w. należą, m.in. następujące rodziny: ne-reidy, afrodyty {Aphroditidae}, Eunicidne, jak

również Neph-thydidae. [M.G.]

wielotarczowce -^chitony.

wieńcorzęse (Perźtrżcha) — podgromada pierwotniaków z

Wieloszczety wędrujące

A — gatunek z rodziny Sinaltonłdae: B-I — części głowowe gatunków z rodzin: Alclóptdae (B), Phyllodocłdae (C), Gly-cerldae (D),

Nephthydidae (E), SylUdae (F), Hesionidae (G), nereMów (H), Eunicidae (I)

28 Bezkręgowce

wiercielec

402

403

wilkosz

gromady -»-orzęsków. Mają postać wydłużonego lub spłaszczonego walca, odwróconego dzwonu itp. Nie występują u nich nigdy

podłużne, południkowe rzędy rzęsek. Orzęsienie ograniczone jest jedynie do 2 lub l wieńca rzęskowego i stąd pochodzi nazwa grupy.

Wieniec górny, zwany przygębo-wym, otacza górną powierzchnię ciała, tworząc kolistą tarczę gębową. Rzęski wieńca przygębowego nie

stanowią zamkniętego pierścienia, lecz otwartą spiralę, której końce zachodzą na siebie. Na zewnętrznym końcu wieńca znajduje się

wejście do lejka gębowego, do którego wchodzą rzęski wieńca i formują wewnątrz niego spiralne błonki rzęskowe. Pokarm napędzany

dzięki ruchom rzęsek wieńca do wnętrza lejka gromadzi się na jego dnie. Tutaj znajduje się dopiero właściwy "otwór gębowy" komórki,

gdzie tworzone są wodniczki pokarmowe. Drugi wieniec rzęsek otacza dolną powierzchnię ciała, zwaną powierzchnią odgębną. Wieniec

ten, w przeciwieństwie do wieńca górnego, stanowi zamknięty pierścień, złożony z pojedynczych rzęsek. Większość w. to kolonijne

organizmy osiadłe, zaopatrzone w nóżki i pozbawione dolnego wieńca rzęskowego. Co pewien czas wytwarzają one jednak formy wolno

żyjące, z 2 wieńcami. Są to osobniki zakładające nową kolonię, u których zachodzi proces płciowy. Odbywa to się w ten sposób, że

któryś z ko-niugantów podpływa do danego osobnika osiadłego, zwykle z innej kolonii i łączy ,się z nim. Dla koniugacji tej jest rzeczą

charakterystyczną, że nie następuje potem rozłączenie ko-niugantów (jak np. u pantofelka), lecz przeciwnie, koniu-

gant pływający zostaje rozpuszczony w osobniku osiadłym. Obok w. osiadłych istnieją również formy swobodnie pływające, które przez

cale życie zachowują oba wieńce rzęsek. Są to wyłącznie pasożyty zewntęrzne różnych zwierząt wodnych, np. hydr, ślimaków, kijanek i

ryb. Do tych ostatnich należy np. trichodina, której gatunki żyją na skórze i skrzelach kilku gatunków ryb, a na wiosnę — także na

kijankach żab. Do w. osiadłych należy np. pospolity w Polsce .wirczyk. [A.J.K.]

wiercielec (Urosałpma:) — rodzaj mięczaków z rodziny

-».rozkolcowatych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowato-stożkowatego, grubo-ścienną, pokrytą zgrubieniami w formie

żeber i. guzów, wysokości 2—3 cm. W. żyją w peł-nosłonych morzach strefy tropikalnej, subtropikalnej i u-miarkowanej. Bytują na nie-

głębofeim dnie, żywiąc się małżami i pąklami. Z w. rekrutują się najgroźniejsze szkodniki ławic ostrygowych. Najbardziej

•osławiony z w. Urosalpźłia; ci-nerea z- wybrzeży Ameryki Północnej dorównuje szkodliwością rozgwiazdom, a na niektórych terenach

nawet przewyższa je. [T.U.]

wiesionkowate [Lingulidae) — rodzina czutkowców z podgro-ma.dy -»-bezzawiasowców. Ich przedstawiciele 'mają .najbardziej wśród —

>-ramieniono.gów rozwinięty trzonek (nogę). Jego długość przekracza 5—6 razy długość skorupki. To znaczne wydłużenie się trzonka

spowodowane zostało zapewne odmiennym od pozostałych ra-mienionogów trybem życia. W. żyją w strefie pływów lub na niewielkich

głębokościach na

Przedstawiciel wiesionkowatych z .rodzaju Lingula wciągnięty do norki <a lewej) i wysunięty z niej Iz prawej); strzałki wskazują kie-

ruinete prądu wody, która wnikając do komory utworzonej przez skorupki przynosi ze sobą pokarm ł tlen

gruntach piaszczystych i ilastych w pionowych, wywierconych przez siebie norkach, wyścielonych śluzem. Trzonek przytwierdzony jest

głęboko w norce, natomiast skorupki zamykają jej otwór. W razie niebezpieczeństwa — sygnałem może być nawet przemykający cień

— silnie umięśniona noga gwałtownie kurczy się, wciągając całe zwierzę do norki. Larwy w. są stosunkowo często spotykane w toni

wodnej i być może służą jako pokarm niektórym gatunkom ryb pela-gicznych. W. występują w Oceanie Spokojnym. Obejmują 2 rodzaje

i około 30 współcześnie żyjących gatunków. [J.M.R.]

wieżycznik (Turritella) — rodzaj mięczaków 'ż rodziny Tv.rriteV.idae, z rzędu ->-jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające

muszle kształtu bardzo wysmukłego, dość gładkiego stożka wysokości do 10 cm, złożonego z około 16 skrętów. Otwór muszli jest

zamknięty konchiolinowym wieczkiem. W. żyją na płytkim mulistym dnie, zazwyczaj całkowicie zagrzebane w mule, z którego

odfiltrowują pokarm w postaci cząstek materii organicznej. Około 50 gatunków w. zamieszkuje morza tropikalne, a kilka gatunków —

ciepłe wody mórz europejskich. (Tabl. XVII). [T.U.]

wije (Myriapoda) — nazwa zbiorcza obejmująca 4 grorria-'dy stawonogów z podtypu ->wargowców. Długość cfała należących do nich

gatunków leży w granicach od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów. Są one pokryte twardym pancerzem z silnie zeskle-

rotyzowanej chityny. Jedyną wydzieloną tagmą jest głowa, zbudowana podobnie jak u owadów, a reszta ciała składa się (w zależności od

gatunku) z kilkunastu do prawie 2|00. segmentów nie zróżnicowanych lub słabo zróżnicowanych morfologicznie i zaopatrzonych w l lub

2 pary odnóży krocznych. W skład grupy w. wchodzą reprezentowane licznie w faunie polskiej krocionogi i pareczni-ki oraz głównie

tropikalne, niewielkie gromady, a mianowicie Pauropoda (około 350 gatunków) i Symphyla (około 120 gatunków). [W.S.]

wilkosz (Tarentula) — rodzaj stawonogów z rodziny ->-po-gońcowatych. Obejmuje gatunki pająków o długości do 20 mm, których ciało

ma zwykle rysunek w postaci maskujących pasów brunatnych, szarych lub czarnych, czasem jednak żółtych lub pomarańczowych.

Podobnie jak więk-

winniczek

404

szość pogońcowatych, w. polują w dzień na powierzchni gleby lub ściółki leśnej. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków w., z

terenu Polski — 17. (W.S.]

winniczek (Helia- pomatia) — gatunek z rodziny -»-ślimako-watych. Jest największym lądowym ślimakiem europejskim. Jego

kulistawo-stożkowa-ta muszla osiąga do 5 cm średnicy. Rozpowszechniony u nas i pospolity w całym kraju z wyjątkiem wyższych

terenów górskich jest jednak gatunkiem rodzimym zapewne tylko na południu. Na wszystkie pozostałe obszary został wprowadzony w

średniowieczu przez zakonników jako przysmak tym cenniejszy, że dozwolony do spożycia w okresie postu. Do dzisiaj liczne kolonie w.

spotyka się w okolicy starych klasztorów. W. żyją w parkach, ogrodach, lasach i zaroślach. Od maja do końca lipca .składają jaja,

umieszczając je w wykopanych przez siebie dołkach w ziemi, które następnie zakopują. Jedno zniesienie obejmuje 40—60 kulistych,

białych jaj, o średnicy około 5 mm. Rozwój zarodkowy trwa zależnie od temperatury otoczenia 20—30 dni. Świeżo wylęgnięte w. mają

muszle o średnicy około 4,5 mm. Do pierwszej zimy osiągają średnicę około l cm, a dopiero w 3 roku życia uzyskują ostateczne

rozmiary i dojrzałość płciową. Żyją zazwyczaj około 5—6 lat, wyjątkowo do 10 lat. Podstawę ich pożywienia stanowią świeże liście ziół.

W hodowli można je karmić wszelkimi warzywami z dodatkiem otrąb. W. wyrządzają niekiedy szkody w ogrodach warzywnych. W

krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza we Francji,

w. są do dziś spożywane w dużych ilościach. Aby nie zniszczyć zasobów, wprowadzono tam szczegółowe przepisy ochronne dla tego

gatunku, m.in. dość długi okres ochronny. Polska eksportuje na zachód duże i stale rosnące ilości w. (Tabl. XVII). [T.U.l

wioslowiec (Polybius henslowi)

— gatunek stawonoga z sekcji —.-krabów. Ma głowotułów o długości kilku centymetrów, rozszerzony z przodu i silnie zwężony w tyle.

Świetnie pływa, wiosłując z dużą szybkością ostatnią parą listkowato spłaszczonych odnóży krocz-nych. W czasie pływania

przedostatnia para odnóży pełni rolę sterów, natomiast przednie odnóża przylegają ściśle do ciała. W. żyją w pobliżu brzegów Morza

Śródziemnego i w Atlantyku, od Hiszpanii po kanał La Manche. [L.Ż.]

wioślarki (Ciadocera) — rząd stawonogów z podgromady

—>.liścionogów. Rozmiary większości gatunków wynoszą 0,5—

—2 mm, niektóre jednak rosną do 10 mm długości. Ciało w. jest zazwyczaj zwarte i słabo segmentowane, o słabo wyodrębnionym

odwłoku. Na ogół całe ciało okrywa dwuklapo-wa skorupka. U niektórych gatunków, szczególnie drapieżnych, skorupka ulega redukcji,

tworząc na grzbiecie samicy komorę lęgową. Na przedzie głowy istnieje duże oko, złożone z 20—30, a u form drapieżnych nawet ze

100—300 soczewek. II para czułków rozwinięta jest w postaci silnych dwugałęzistych wiosełek. Stanowiących główny, a nierzadko

jedyny organ służący do pływania, krótkie bowiem zazwyczaj odnóża w liczbie 4—6 par służą przede wszystkim do

405

wirczyk

oddychania oraz chwytania pokarmu. U w. silnie zaznacza się dymorfizm płciowy. Występujące tylko w pewnych miesiącach samce są

zwykle dwukrotnie mniejsze od samic, a wskutek braku komory lęgowej mają odmienne od samic kształty. Pojawiają się przeważnie

tylko jesienią, a w o-kresowycń zbiornikach wodnych — przed ich wyschnięciem. Zapłodnione jaja składane są do komory lęgowej.

Komora ta chroni jaja w czasie suszy, a ponadto ułatwia roznoszenie ich na znaczne nieraz odległości. Jaja zawierają dużo żółtka. Młode

odbywają cały rozwój wewnątrz jaja i wylęgają się już podobne do rodziców, brak zatem stadium larwy. Wiosną z jaj zi-. mowych

rozwijają się wyłącznie' samice, które rosną niezwykle szybko i często już po kilku dniach wydają potomstwo rozradzające się dziewo-

rodnie. W ten sposób powstaje w ciągu roku kilka pokoleń. W komorze lęgowej znajduje się od l do 'kilkudziesięciu jaj, z których

lęgnące się wkrótce młode są uwalniane w czasie najbliższego linienia matki. Jedna samica rozradza się wielokrotnie. Tak więc w.

odznaczają się ogromną rozrodczością, odgrywając dużą rolę w biocenozach wodnych. Często pokolenia wiosenne dość znacznie różnią

się od pokoleń letnich lub jesiennych, co utrudnia rozpoznanie poszczególnych gatunków. W. zasiedlają wszystkie zbiorniki słod-

kowodne, bytując zarówno w toni (ignik, leptodora i inne), jak też wśród roślinności brzegowej (np. chydorus, ostrożan-ka i

przeźroczka), rzadziej na samym dnie (alona). Znanych jest szereg w. "wszędobylskich", żyjących w najrozmaitszych zbiornikach

wodnych (jak np. bosmina i dafnia). Omawiane skorupiaki rozsiedlone są we wszystkich strefach klimatycznych. Istnieje też kilkanaście

gatunków morskich w. (np. ewadna) bądź też wi stepujących wyłącznie w słonawych jeziorkach Azji (np. cerkopagis). Ogółem należy tu

kilka tysięcy gatunków. [L.Ż.]

wirczyk (Vor(tcella) — rodzaj pierwotniaków z podgromady ->-wieńcorzęsych. Obejmuje gatunki podobne kształtem do odwróconego

dzwonu wysokości 50—200 [urn, osadzonego na długiej, kurczliwej nóżce. Wewnątrz nóżki znajduje się włókno kurczliwe. W. reagują na

bodźce mechaniczne (np. na . przyspieszony przepływ wody, wstrząs naczyniem, w którym się znajdują) natychmiastowym skurczem

swych nóżek, przybierających wówczas postać małej sprężynki. W. znajduje się w wodach ściekowych na dnie i na błonkach powierz-

chniowych. Im woda jest żyź-niejsza, tym więcej spotyka się w niej w. (Tabl. I). [A.J.K.l

Wirczyk

l — makronukleus; 2 — mikironu-kleus; 3 — cytostom; 4 — wodni-czka tętniąca; 5 — peristom; 6 — spiralna btonka dogębowa; 7 —

włókienko kurczliwe nóżki

wirki

406

wirki (Turbellarźa) — gromada z typu -^płazińców. Rozmiary ich ciała wahają się na ogół w granicach od ułamków milimetra do kilku

centymetrów, tylko nieliczne gatunki osiągają długość około 6 cm. Znanych jest około 1600 gatunków. Kształtem przypominają wy-

dłużony listek. Są grzbietowo--brzusznie spłaszczone i mają słabo wyodrębnioną część głowową, zaopatrzoną w czułko-wate lub

płatowate wyrostki. U większości gatunków całe ciało pokrywa urzęsiony nabłonek, zaopatrzony w komórki gruczołowe i czuciowe.

Ruch rzęsek powoduje powstawanie w wodzie drobnych wirów (stąd nazwa gromady). Nabłonek oddzielony jest od paren-chymy

bezkomórkową błoną podstawową, która nadaje ciału określony kształt oraz służy za przyczep dla mięśni. W nabłonku znajdują się

rabdity oraz ramity — pręciki silnie załamujące światło. Ich rola nie jest jeszcze wyjaśniona; być może spełniają funkcje obronne lub

pomagają przy chwytaniu zdobyczy. W. poruszają się za pomocą skurczu mięśni biegnących w różnych kierunkach (podłużnych,

okrężnych, skośnych i grzbietowo-brzusz-nych) oraz ruchu rzęsek nabłonka. Mogą pełzać i pływać, wykonując ruchy faliste, czy też

poruszać się tak jak gąsienica miernikowca. Mogą również pełzać grzbietem ku dołowi po błonce napięcia powierzchniowego lustra

wody. Otwór gębowy znajduje się zawsze na brzusznej stronie ciała, w różnej odległości od jego przedniego końca. Gardziel (lub wiele

gardzieli) prowadzi do jelita (jeśli występuje), które może mieć różny kształt. Układ pokarmowy w. nie ma otworu odbytowego,

a nie strawione części pokarmu wydostają się przez otwór gębowy. W zdecydowanej większości w. rozmnażają się w sposób płciowy.

Poza nielicznymi wyjątkami są obojna-kami. Komórki rozrodcze powstają w gruczołach rozrodczych (gonadach) — jądrach i jajnikach.

Tylko w. bezjelito-we nie mają gonad, a ich komórki rozrodcze powstają z amebocytów. Na ogół występuje u w. zapłodnienie krzyżowe,

a samozapłodnienie i dzieworództwo bywa bardzo rzadkie. Niektóre w. rozmnażają się także przez podział. Rozwój osobniczy przebiega

u większości bez stadiów larwalnych. Tylko u niektórych w. morskich występuje larwa Mullera, która napierw prowadzi plank-tonowy

tryb życia, a następnie opuszcza się na dno, przekształcając się w maleńkiego w. Larwa ta przypomina nieco ->-trochoforę i stąd wysnu-

wano hipotezy wyprowadzające -^pierścienice od w. Układ nerwowy składa się z 2 zwojów mózgowych i odchodzących od nich

podłużnych pni nerwowych, z licznymi poprzecznymi połączeniami. Liczba pni, ich położenie oraz położenie mózgu są

charakterystyczne dla poszczególnych rzędów. U w. występują prymitywne oczka o charakterystycznej, inwertowanej, czyli

odwróconej, budowie. Polega ona na tym, że do miseczki z pigmentu stanowiącej dno oka wnikają nerwy wzrokowe od zewnątrz, od

strony, z której pada światło, czyli odwrotnie niż u większości zwierząt. Liczba oczu waha się od jednego do kilkudziesięciu. Istnienie

narządu równowagi — statocysty — stwierdzono u form morskich. Dzięki doskonałemu zmysłowi węchu w. znajdują pokarm z dość du-

4l0ff

wirki prostojelitowe

żej odległości. Oddychają całą powierzchnią ciała. Charakterystyczna jest ich znaczna zdolność do regeneracji oraz wytrzymałość wielu

gatunków na brak pokarmu. Niektóre wypławki mogą nie jeść miesiącami. W trakcie głodówki zmniejszają się znacznie rozmiary

głodującego osobnika. W. są w zdecydowanej większości zwierzętami wolno żyjącymi, zwykle pełzającymi 'lub pływającymi. Niektóre są

pasożytami. (Na przykład wśród w. znajdowanych na terenach Polski pasożytniczy jest Varso-viella koźmiaAskii, występujący na

skrzelach -okiełza). W. występują w wodach słodkich i słonych, rzadziej w miejscacn wilgotnych na lądzie. Wiodą przeważnie drapieżny

tryb życia, odżywiając się drobnymi skorupiakami, larwami owadów, skąposzczetami, wrotkami itd. W zależności od budowy układu

pokarmowego podzielono w. na rzędy: w. bez-jelitowe, w. prostojelitowe,

•wypławki, w. wielo jelitowe, Perilecithophora i Archeopho-ra. Do niedawna do w. zaliczane były ->Te'm'nocephala. Obecnie grupa ta

traktowana jest na ogół jako oddzielna gromada płazińców. [M.S.]

wirki bezjelitowe (Acoela) — rząd płazińców z gromady

—^wirków. Osiągają długość od poniżej l do kilku milimetrów. Największy gatunek Anaperus sulcatus dochodzi do 12 mm długości. W.b.

nie mają wewnątrz ciała jamy służącej do trawienia. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli albo bezpośrednio do parenchymy, która

pełni funkcje trawienne. Tylko u niektórych w.b. występują podłużne pnie nerwowe, znajdujące się głęboko w parenchymie. U

prymitywnych

form układ nerwowy przypomina sieć podobną do występującej u -^-jamochłonów. W.b. brak układu wydalniczego, a wydalanie odbywa

się całą powierzchnią ciała. Nie mają również uformowanych, zwartych gonad i przewodów wyprowadzających komórki płciowe. Z tych

ostatnich wyodrębnia się tylko męski narząd kopulacyjny, do którego czynnie przedostają się plemniki. Zapłodnione jaja wydostają się

na zewnątrz , z parenchymy przez otwór gębowy. W.b. żyją w morzach, na ogół w strefie przybrzeżnej pod kamieniami, pomiędzy

glonami, a także na dnie. Niektóre gatunki są pe-lagiczne. Spotyka się również ekto- i endokomensale. [M.S.]

wirki prostojelitowe (Rhabdo-coela) — rząd płazińców z gromady -*wirków. Osiągają najczęściej 0,3—3 mm, zdarzają się jednak

formy dochodzące do 15 mm długości. W większości są to organizmy mniej lub bardziej przezroczyste, a zabarwienie niektórych gatun-

ków jest spowodowane obecnością symbiotycznych glonów. Nabłonek ciała ma u pewnych gatunków charakter syncytial-ny. U

niektórych form urzę-sienie jest mocno zredukowane, ograniczone np. tylko do powierzchni brzusznej (u lądowych w.p.). Większość

gatunków ma l parę oczu, niektóre — l oko lub 4. W przedniej części ciała przed oczami znajduje się dwupłatowa lub pojedyncza

mózgowa część układu nerwowego. Do mózgu dochodzą 2 dobrze wyodrębnione pnie brzuszne oraz wiele mniejszych odgałęzień uner-

wiających przednią część ciała. U prymitywnych gatunków liczba podłużnych pni może dochodzić do 4 par. Wśród sła-

wirki trójjelitowe

408

bo wykształconych połączeń poprzecznych wyróżnia się obrączkę okołogardzielową lub leżące poniżej gardzieli spoidło. Układ

pokarmowy składa się , z prostej lub rozszerzonej gar-' dzieli i nie rozgałęzionego, rurkowatego lub woreczkowa-tego jelita. W.p.

odżywiają się pokarmem zwierzęcym. Mają układ wydalniczy w postaci 2 protonefrydiów; wyjątkowo występuje l protonefrydium,

znajdujące się w środkowej części ciała. Układ rozrodczy składa się z 2 jąder, l lub 2 jajników, z przewodów wyprowadzających oraz z

pary gruczołów żółtnikowych. Niektóre gatunki nie mają wyodrębnionych żółtników i wykształconego narządu kopulacyjnego. Ujście

narządów rozrodczych znajduje się nieco w tyle ciała. Samozapłodnieniu zapobiega protandria. Jaja składane są pojedynczo bądź po 2, 3

lub kilka, przy czym otacza je kokon. W.p. mogą również rozmnażać się bezpłciowo przez podział poprzeczny. Większość z nich

stanowią formy wolno żyjące w zbiornikach słodkowodnych i w oceanach w strefie literalnej. Rzadziej występują w wodach bieżących, a

jeszcze rzadziej w wilgotnej glebie. Niektóre gatunki pasożytują w morskich bezkręgowcach. Mimo dość częstego występowania są sła-

bo poznane. [M.S.]

wirhi trójjelitowe ->.wypławki.

wirki wielojelitowe (.Polyclada)

— rząd płazińców ż gromady

-»-wirków. Osiągają od około 2 mm do kilku centymetrów długości. Mają ciało spłaszczone, owalne lub prawie koliste. Otwór gębowy

prowadzi do gardzieli, od której promieniście biegną liczne, rozgałęzione

pnie jelitowe. Pnie nerwowe odchodzą od otoczonych torebką zwojów mózgowych. Liczne oczy występują w przedniej części ciała.

Układ rozrodczy ma budowę skomplikowaną, u wielu gatunków jest zwielokrotniony. Występuje zwykle wiele jąder i jajników, żółtników

natomiast brak. Rozwój w.w. jest prosty lub przebiega z przeobrażeniem. Gatunki pe-lagiczne są zazwyczaj przezroczyste, denne

natomiast — często białawe, brązowe, szare, a niekiedy zabarwione jaskrawymi kolorami. W.w. występują w oceanach i morzach strefy

podzwrotnikowej oraz w morzach Europy. [M.S.]

wkamiennik (.Lithophaga) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-nierównomięśniowych. Obejmuje gatunki mające muszlę w w przybliżeniu

cylindryczną, z zaokrąglonymi końcami, w związku z czym nazwano je w wielu językach "morskimi daktylami", bo rzeczywiście

kształtem nieco przypominają ten owoc. Długość muszli wynosi 2—8 cm. W. zamieszkują morza, stref y tropikalnej i subtropikalnej.

Żyją na głębokości nie przekraczającej kilku metrów. Planktoniczne larwy w. osiadają na skałach wapiennych i przyczepiają się do ich

powierzchni bisiorem niezwłocznie po przeobrażeniu się u młodocianego małża. Wkrótce potem zaczynają drążyć w skale korytarze.

Drążenie odbywa się na drodze chemicznej przez rozkład skały wapiennej kwaśną wydzieliną gruczołu zlokalizowanego w rąbku płaszcza.

Dorosłe w. znajduje się wyłącznie w skałach, nieraz podziurawionych tak, że przypominają plaster pszczeli. W. uważane są za

smakowite, a mają być podo-

409

włosień

bno najsmaczniejsze w postaci surowej. [T.U.]

wlosieniowiec (Hyalomena sie-boldi) — gatunek gąbki z rzędu Amphidiscophora, z gromady —••gąbek szklistych. Ma owalny kształt

ciała, u którego podstawy znajduje się długi do 50 cm,

W żołądku pod wpływem działania soków trawiennych torebki ulegają rozpuszczeniu, a larwy dostają się do jelita cienkiego gospodarza,

gdzie już po upływie 2—3 dni mogą dojrzewać. Po kopulacji, każda z samic przeniknąwszy do przestrzeni chłonnych błony śluzowej

rodzi około 1500 larw. Nowo narodzone larwy wędrują wraz z krwią i chłonką, osiedlając się w mięśniach poprzecznie prążkowanych,

najczęściej w przeponie, mięśniach międzyżebrowych, mięśniach szyi i języka. W mięśniu tworzą się po pewnym czasie wokół pasożyta

torebki — hyalinowa, wytworzona przez pasożyta, i łącznotkanko-wa, budowana przez organizm żywiciela. Po upływie kilkunastu

miesięcy torebki ulegają

Wlosieniowiec

skręcony pęczek igieł. Za pomocą tych igieł zwierzę "zakorzenia się" w mulifctym gruncie. W. żyją w Oceanie Spokojnym na

znacznych głębokościach. (J.M.RJ

wlosiennik ->.portunik.

włosień (Tnchinella spźralźs)— gatunek obleńca z rodziny Trichinellidae, z gromady -».ni-cieni. Pasożytuje u wielu ssaków, m.in. u

świni domowej, dzika, szczura, myszy, niedźwiedzia, lisa i człowieka. Samiec osiąga 1,4—1,6 mm długości, samica — 2—5 mm. Zara-

żenie w. następuje przez zjedzenie mięsa, w którym znajdują się otorbione ich larwy.

Włosień

wlosoglówka ludzka

410

całkowitemu zwapnieniu. Inwazja w. wywołuje groźną chorobę, zwaną włośnicą (tri-chinellozą). Pierwsze stadium choroby u

ludzi (2—7 dni po zarażeniu) przebiega bezobja-wowo lub (przy bardzo silnej inwazji) daje objawy nieżytu jelit i biegunki. W

następnym okresie, trwającym do 5 tygodni, chory odczuwa bóle mięśni i zmęczenie. W tym czasie pojawiają się zwykle obrzęki

twarzy oraz silny wzrost temperatury (do 40°C), wykwity na skórze i wzrost poziomu eozy-nofilów, U zwierząt przebieg

włośnicy jest łagodniejszy. Zarażone zwierzęta wykazują m.in. osowiałość lub wzmożoną ruchliwość, niechęć do jadła,

sztywność mięśni i upośledzenie ruchów. Objawy i przebieg choroby zależą od gatunku i wieku żywiciela, intensywności

-••inwazji i indywidualnej wrażliwości. (Tabl. IX). [M.S.]

wlosoglówka ludzka (Tnchoce-phalus trichiwris) — gatunek obleńca z rodziny -^włosogłó-wek pasożytujący w jelicie grubym

człowieka oraz niektórych małp człekokształtnych. Źródłem zarażenia są zanieczyszczone jajami pasożyta jarzyny, owoce itp.

W.l. dojrzewa w jelicie grubym po upływie miesiąca od momentu przełknięcia inwazyjnego jaja. Jest pasożytem pospolitym w

Polsce. [M.S.]

wlosoglewki (Trichocephalidae)

-rodzina obleńców z gromady

-^-nicieni. Nazwy poszczególnych gatunków w. są urabiane od nazwy żywiciela, w którym występują. Istnieje np. w. ludzka,

końska, świńska i owcza. Nicienie te charakteryzują się nitkowatą przednią częścią ciała, zawierającą gardziel. Zarażenie nimi

następuje przez poł-irnippip doirzałych jaj. Uwolnione z osłonek jajowych larwy dojrzewają w przewodzie pokarmowym, gdzie

wnikają do śluzowki jelita swą przednią nitkowatą częścią ciała i żywią się krwią. Są dość szeroko rozprzestrzenione, zwłaszcza

w krajach o wilgotnym i ciepłym klimacie. [M.S.]

wodopójki (Hydrachnellae, Hy-dracarina)- — prawdopodobnie polifiletyczma grupa roztoczy, zaliczana do podrzędu —>-

Trom-bidiformes, obejmująca Wiele rodzin o zbliżonej biologii. Są to organizmy wodne, w przeważającej liczbie słodkowodne,

drapieżne lub w niektórych stadiach pasożytujące, zwłaszcza na owadach wodnych i mięczakach. Liczne gatunki w. żyją w toni

wodnej zbiorników wody stojącej, rzek i strumieni, a inne trzymają się roślinności przybrzeżnej lub dna. Spotyka się je również

w wodach gruntowych. W Polsce występuje około 250 gatunków w., m.in. z rodzaju Lebertia. (Tabl. XII). [J.P.]

wodożytka Jcnkinsa (Potamo-pyrgus jenkinsi} — gatunek mięczaka z rodziny -^wodożyt-kowatych. Jej stożkowato-jajo-wata

muszla ma wysokość 4,5 mm. W.J. pochodzi z Nowej Zelandii. Zawleczona do Europy zaaklimatyzowała się tu doskonale. W

1883 napotkana w Tamizie, w 1927 dotarła do Zatoki Ryskiej. Żyje w przybrzeżnych, wyśledzonych wodach morskich, a także

w wodach słodkich. V nas spotyka się ją w Bałtyku i w pobliskich .zbiornikach słodkowodnych. W Europie rozmnaża się tylko

dzieworodnie. [T.U.]

wodoiytka pospolita (Hydrobia stagnorum) — gatunek mięczaka z rodziny -^-wodożytkowa-

411

worecinica

tych. Jej stożkowato-jajowata muszla wysokości do 4,5 mm jest podobna do muszli ->wo-dożytki przybrzeżnej. Różni się od

niej podobnie jak muszla żyworódki jeziornej od rzecznej, tzn. ma bardziej wypukłe skręty i głębiej wcięte szwy. W.p. są

odporne na niskie zasolenie, nie karleją w Bałtyku. Żyją w płytkich wodach przybrzeżnych na dnie piaszczystym lub mulistym.

[T.U.]

wodożytka przybrzeżna (Hydrobia ulvae) — gatunek mięczaka z rodziny -»-wodożytko-watych. Jej stożkowato-jajowata

muszla wysokości do 4,5 mm (w Bałtyku) lub do 10 mm (w Morzu Północnym) jest podobna do muszli -».wo-dożytki

pospolitej. Różni się od niej mniej wypukłymi skrętami i płytszymi .szwami. W.p. żyją w płytkich, wyśledzonych wodach

przybrzeżnych mórz strefy umiarkowanej, na dnie piaszczystym lub mulistym. W Bałtyku, podobnie jak wiele innych

mięczaków, występuje w formie skarlałej na skutek zbyt niskiego zasolenia środowiska. [T.U.]

wodożytkowate (HydrobMdae)

— rodzina mięczaków, z rzędu

->-jednoprzedsionkowców. Odznaczają się ogromnym zróżnicowaniem tak co do wyglądu, jak i co do wymagań środowiskowych

swych przedstawicieli. Należą do nich ślimaki małe, wyjątkowo osiągające 15 mm wysokości muszli. Muszle te bywają różnych

kształtów: ku-listawe, jajowate, stożkowate lub wałeczkowate. W. żyją w wodach słodkich, słonawych i pełnosłonych, a nawet

na lądzie. Zamieszkują prawie całą Ziemię. Niektóre (jak np. wodożytka Jenkinsa), zawleczone przez człowieka pomyślnie sko-

lonizowały kraje bardzo odległe od swej pierwotnej ojczyzny bądź (jak namułek) rozpowszechniły się w krajach o-ściennych.

[T.U.]

worczakowate (Gnaphosidae) — rodzina stawonogów z podrzędu -^-pająków wyższych. Należą tu pająki o długości 5— —15

mm, a więc małe lub średniej wielkości, mające ciało wydłużone i lekko grzbieto-wo-brzusznie spłaszczone. U-barwienie bywa

najczęściej brunatne lub czarne, przy czym u niektórych gatunków występuje biały wzór na odwłoku. Czasem ciało pokrywają

drobne łuseczki, nadające mu metaliczny połysk. W. prowadzą przeważnie nocny tryb życia, a w dzień kryją się pod karnie-,

niami, korą drzew lub w innych kryjówkach. Sieci nie budują, polując wyłącznie aktywnie. Swoją kryjówkę zwykle wyściełają

woreczkowatą otoczką z pajęczyny (stąd polska nazwa). W worku tym samica buduje kokon, który u wielu gatunków bywa

przez nią pilnowany. W. znane są z całego świata, przy czym większość gatunków zamieszkuje biotopy suche i ciepłe. Opisano

ich dotychczas około 1400 gatunków, z czego w Polsce występują 53. Do większych krajowych rodzajów należy worczak (Gn.a-

phosa — 6 gatunków), smoklik (Haplodrassus — 9 gatunków), skalnik (Zelotes — il8 gatunków) i kraśniak. [W.S.]

worecznica, sakulina (Sacculź-na) — rodzaj stawonogów z rzędu -^.rozgłowców. Należą tu gatunki o niezwykle uwstecz-nionej

budowie, przystosowanej do pasożytniczego trybu życia. Są pasożytami krabów, osadzają się na ich odwłoku i wrastają w głąb

ciała gospo-

worko językowe

412

darzą licznymi korzonkowaty-mi wypustkami. Na zewnątrz kraba widoczny jest tylko woreczek, u dojrzałych pasożytów wypełniony

niemal wyłącznie produktami płciowymi. [L.Ż;]

workojęzykowe (Saccoglossa) — rząd mięczaków z podgromady

-^tyłoskrzelnych. Odznaczają się całkowitym zanikiem muszli. Gardziel jest opatrzona woreczkiem, w którym odkładają się zużyte zęby

tarki. W. żyją w morskich wodach przybrzeżnych. W Bałtyku reprezentują je wypławczak i alderia'. [T.U.]

wręga (Harpa) — rodzaj mięczaków z rodziny Harpidae, z rzędu -••jednoprzedsionkow-ców. Muszle reprezentujących ją gatunków

osiągają wysokość 5—20 cm. Podobnie jak muszle

—-stągwicy są kształtu kulistego, mają tak samo uformowany otwór i cienkie ściany. W przeciwieństwie jednak do spiralnych i gęsto

ułożonych żeberek stągwicy muszlę w. zdobią żeberka biegnące równolegle do osi muszli, tj. z góry na dół. Żeberka te są rozłożone dość

rzadko i w równych odstępach. Stąd muszle te robią wrażenie obiektów wysoce uporządkowanych architektonicznie. U-barwienie w.

bywa bardzo piękne, ale zwykle niejaskra-we, bez krzykliwych kolorów i szokujących zestawień. W. zamieszkują morza tropikalne,

gdzie żyją na niezbyt głębokim dnie. [T.U.]

wrotki (Rotatoria) — gromada z typu -»obleńców obejmująca około 1500 gatunków. Długość ich ciała wynosi l—3 mm. Prowadzą

zwykle swobodny, na ogół ruchliwy tryb życia. Występują najczęściej w wodach słodkich, ale spotyka się je również w morzach oraz na

lą-

Wrotek z rodzaju brachionusa A — samica (l — jaja; 2 — otwór odbytowy; 3 — jajniki; 4 — żołądek; 5 — gruczoły ślinowe; 6 —

aparat żujący; 1 — protonefry-dium; 8 — zwój nerwowy; f — pęcherz moczowy); B — samiec (l — narząd kopulacyjny; 2 — jądra; 3 —

protonefrydium; 4 — pęcherz moczowy)

dzie. Całe ciało w. okrywa kutikula, pod którą występuje cienka, syncytialna warstwa nabłonka. Mięśnie nie tworzą z 'oskórkiem wora

skórno-mięś-niowego. Występuje pierwotna jama ciała. W. mają najczęściej postać wydłużoną, dającą się podzielić na odcinek przedni,

tułowiowy i tylny. W pierwszym odcinku niektórzy wyróżniają część głowową i szyjną. Przednia część ciała zaopatrzona jest w tzw.

aparat wrotkowy, w skład którego wchodzą 2 wieńce rzęsek. Aparat ten służy do poruszania się, a ponadto wytwarza w wodzie

413

wrzeciennica

wiry pomagające w wychwytywaniu drobnych cząstek pokarmowych (wiciowców, jednokomórkowych glonów itp.). Przedni odcinek

może być wciągany w głąb części tułowiowej, gdzie znajduje się większość narządów wewnętrznych. Tylny odcinek ciała stanowi tzw.

nogę zakończoną 2 ruchliwymi, palczastymi wyrostkami. Ta umięśniona część ciała służy do pełzania. U podstawy palczastych wy-

rostków znajdują się 2 gruczoły cementowe, wydzielające substancję, za pomocą której wiele w. może przytwierdzać się na stałe lub

chwilowo do różnych przedmiotów wodnych. Niektóre gatunki w. osiadłych tworzą wokół siebie rurki ochronne. Na ciele form plan-

ktonowych wytwarzają się wyrostki zwiększające powierzchnię ciała. Układ pokarmowy w. składa się z otworu gębowego w części

głowowej, prowadzącego do jamy gębowej, z gardzieli, przełyku, woreczkowate-go żołądka oraz jelita tylnego, które otwiera się do

kloaki. Jedynie u asplanchny końcowy odcinek przewodu pokarmowego nie występuje. Gardziel zaopatrzona jest w charakterystyczny

aparat żujący (mastarc). Mastaa: zbudowany jest z płytek kutikularnych, zwanych młoteczkiem i kowadełkiem, które służą do

przecierania pokarmu. Układ nerwowy składa się na ogół z pojedynczego zwoju nadgardzielowego oraz szeregu nerwów odchodzących do

narządów wewnętrznych i narządów zmysłów. Najbardziej rozwinięte są 2 nerwy biegnące po bokach przewodu pokarmowego. Z

narządów zmysłów występują oczy oraz czułki (2 brzuszne i l grzbietowy). Układ wydalniczy typu protonefrydialnego ma 2 słabo

rozgałęzione przewody, otwierające się do kloaki. W skład układu rozrodczego żeńskiego wchodzi jajnik zbudowany z części produkującej

jaja i produkującej komórki żółtnikowe. Sperma bywa wprowadzana do jamy ciała przez kloakę, a czasami przez kutikulę. Układ roz-

rodczy męski składa się z jądra i przewodu wyprowadzającego, który może kończyć się penisem. W. są zwierzętami

rozdzielnopłciowymi, z zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Samce są znacznie mniejsze od samic i zaraz po kopulacji giną. Wiele

narządów samców (przewód pokarmowy, układ wydalniczy) jest uwste-cznionych. Cykl rozwojowy w. charakteryzuje heterogonia. Po

jednym lub wielu pokoleniach partenogenetycznych następuje pokolenie rozmnażające się płciowo z udziałem samic i samców. Z

zapłodnionych jaj rozwija się pierwsze pokolenie partenogenetycznych samic. U niektórych gatunków spotyka się jajożyworodność.

Dla w. charakterystyczna jest określona i stała liczba komórek ich ciała oraz brak zdolności do regeneracji. W. wyprowadzane bywają od

wirków prostojeli-towych. Do bardziej znanych rodzajów należą m.in. brachio-nus, keratella oraz trocho-sfera. [M.S.]

wrzeciennica Veretillum cyano-•moriwm — gatunek jamochłona z rzędu —>-piórówek. Jest najczęściej cytowanym gatunkiem

wrzeciennic. Ma zwykle kształt maczugowaty, a polipy tkwią na pniu kolonii, rozmiesizczome dookoła nieregularnie. Jednak w

okolicach o stałym prądzie kolonia spłaszcza się jak u innych piórówek, a polipy ustawiają się w jednej płaszczyźnie. Kolonia tkwi dolną

częścią

wrzęchy

414

swej osi w mule. W skurczu ma postać kilkucentymetrowej, pomarszczonej maczugi. W. V.c. zamieszkują strefę przybrzeżną

Morza Śródziemnego i wschodniego Atlantyku. [Z.S.]

wrzęchy (Pentastomida, Lin-guatulida) —grupa bezkręgowców pasożytniczych o niepewnym stanowisku systematycznym,

prawdopodobnie spokrewniona ze -^stawonogami. Mają kształt robakowaty i dochodzą do 16 cm długości. Jedyną formą

przydatków są u nich 2 pary haków położonych w przedniej części ciała, zwykle w pobliżu otworu gębowego. Haki te są, być

może, szczątkami zredukowanych odnóży. Ciało pomarszczone jest z zewnątrz w rodzaj pierścieni, •których liczba dochodzi do

100. Jego powierzchnię pokrywa schitynizowana kutikula, przebita kanalikami licznych gruczołów wydalniczych. Mięśnie

poprzecznie prążkowane tworzą warstwę okrężną i podłużną. Układ nerwowy jest uproszczony i zredukowany do kilku

szczątkowych węzłów, połączonych brzusznym pniem podłużnym. Układ pokarmowy składa się z prostego przewodu, z

przednim i tylnym odcinkiem wysłanym schitynizowana kutikula. Jamę ciała wypełnia płyn z pływającymi w nim komórkami.

Brak narządów oddechowych i krążenia. W. są rozdziemopłciowe. Gonady oraz jajowód-macica u samicy wypełniają znaczną

część jamy ciała. Zapłodnienie jest wewnętrzne. Spośród 65 znanych gatunków większość pasożytuje w płucach i drogach

oddechowych węży, krokodyli i jaszczurek, żywiąc się krwią, a rodzaj Linguatula — w jamach nosowych drapieżnych ssaków,

odżywiając się śluzem, komór-

Linguatula serrata l — haki; 2 — przełyk; 3 — zbiornik nasienny; 4 — jelito; 5 — jajnik; 6 — pochwa

karni nabłonka i limfą. Larwy w. spotyka się czasami również i u ludzi, dorosłe osobniki — tylko wyjątkowo. W związku z

pasożytniczym trybem życia ilość jaj składanych przez samicę jest olbrzymia i dochodzi do kilku milionów. Larwy wylęgają się

z jaj, dopiero po połknięciu ich, w żołądku żywiciela. W rozwoju w. spotykamy do 3 stadiów larwalnych i zmianę żywicieli.

Zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe kilkakrotnie linieją. [J.P.]

wstężniaki, wstężnice (Nemer-tini) — typ -^-bezkręgowców reprezentowany przez jedną gromadę o tej samej nazwie,

zawierającą około 750 gatunków. W większości są to organizmy morskie bytujące na dnie. Mają ciało wydłużone o przekroju

cylindrycznym lub niekiedy spłaszczonym. Osiąga-

415

wstęźyk

ją zwykle nie więcej niż l— —2. cm długości." Tylko nieliczne gatunki bywają dłuższe, a jeden z nich — Lineus longis-simus —

osiąga długość 30 m przy średnicy 9 mm. W przedzie ciała znajduje się otwór gębowy, prowadzący do ekto-dermalnej gardzieli.

Gardziel przechodzi w jelito środkowe, tworzące zazwyczaj parzyste uwypuklenia. O tym, że w. są wyżej uorganizowane od

robaków płaskich, świadczy obecność ektodermalnego jelita tylnego, kończącego się otworem odbytowym, oraz występowanie

układu krążenia mającego zamknięte naczynia krwionośne. W. są pozbawione serca, a krew krąży dzięki skurczom naczyń oraz

ruchom całego ciała. Produkty przemiany materii wydala układ wydalniczy typu protonefrydialnego. Układ nerwowy składa się z

części centralnej, zbudowanej z 2 par zwojów połączonych obrączką okoloprzełykową, oraz pary biegnących po bokach ciała pni

nerwowych, od których odchodzą drobne gałązki nerwowe. U niektórych gatunków wyróżnia się jeszcze nieparzysty nerwowy

zwój grzbietowy. Z narządów zmysłów rozwinięte są narządy czucia chemicznego w postaci tzw. szczelin bocznych,

mieszczących się w ipraedniej części ciała. Także w

•tej okolicy znajdują się oczy przypominające budową oczy

-».wirków. W. są organizmami rozdzielnopłciowymi, ale dymorfizm płciowy występuje jedynie u niektórych form swobodnie

pływających. Komórki rozrodcze powstają w licznych, parzystych jajnikach lub jądrach, ułoźnych po bokach ciała. Zapłodnienie

jest zewnętrzne. Z zapłodnionego jaja powstaje pływająca larwa, która może mieć rożny kształt.

Typową larwą w. jest —>-pili-dium. W. prowadzą drapieżny tryb życia. Do atakowania zdobyczy, a także do obrony służy im

ryjek zaopatrzony czasami w ostry kolec lub wiele sztylecików. Ryjek mieści się w przedniej części ciała i może być wciągany do

mięśniowej pochewki. Jego długość przekracza niekiedy długość całego dała w. Wynicowanie ryjka odbywa się na skutek skur-

czów mięśni pochewki, wciągnięcie — za pomocą mięśnia wciągacza przyczepionego do pochewki ryjka. W., podobnie jak wirki,

okryte są nabłonkiem rzęskowym z licznymi gruczołowymi komórkami śluzowymi. Pod nabłonkiem znajduje się błona

podstawowa, a pod nią warstwa mięśni otaczających ciało. Ich ułożenie jest cechą systematyczną. Narządy wewnętrzne

pogrążone są w parenchymie. Istnieje wiele dowodów przemawiających za tym, że w. pochodzą od wir-ków. [M.S.]

wstężnice ->wstężniaki.

wstęźyk (Cepaea) — rodzaj mięczaków z rodziny -»-ślima-kowatych. Muszle w. są kuli-stawo-stożkowate o średnicy 15—25

mm, najbardziej kolorowe ze wszystkich krajowych ślimaków. Odznaczają się też wielką zmiennością ubarwienia, zwłaszcza co

do liczby i szerokości ciemnych pasków zdobiących muszlę. W Polsce występują 3 gatunki w. Są one zdecydowanie

roślinożerne. Dla niezbyt wprawnego oka jedyną cechą rozpoznawczą jest barwa wargi, czyli zgrubiałej i-nieco wywiniętej

krawędzi otworu muszli. W. ogrodowy, zwany też ślimakiem ogrodowym (Cepaea hortensźs) ma wargę białą, muszlę żółtą,

białawąi

wydmowiec

416

417

wypławki

różowawą lub jasnobrunatną. Paski spiralne są barwy czarnej, brunatnej albo też bezbarwne, prześwitujące. Może ich'nie być wcale, mogą

być cienkie w liczbie l—5 albo też szerokie, powstałe ze zlania się pasków cienkich. W. ogrodowy jest liczniejszy w zachodnich i

północnych regionach kraju, gdzie żyje w wilgotnych lasach, parkach i zaroślach. W. gajowy, zwany też ślimakiem gajowym (Cepaea

ne-moralis) ma wargę ciemnobrązową lub czarną. Jego muszla może być każdej barwy od żółtej lub różowej do ciemnobrązowej. Układ

pasków jak u w. ogrodowego. W. gajowy żyje wśród roślin, dziko na zachodzie, na pozostałym zaś obszarze wszędzie tam, gdzie został

zawleczony z roślinami ogrodowymi. W. austriacki, zwany też ślimakiem austriackim •(Cepaea. yindobonensis) ma wargę

jasnobrunatną, prawie białawą lub różowawą, a układ pasków podobny, jak u gatunków poprzednich, lecz o mniejszej zmienności. Jest ga-

tunkiem ciepłolubnym, rozmieszczonym na południu Polski. Trzyma się głównie słonecznych stoków wzgórz. (Tabl. XVII). [T.U.]

wydmowiec (Yllenus arenarźus) — gatunek stawonoga z rodziny -»-skakunowatych. Jest pięknym przykładem ubarwienia ochronnego

— szaropłowy kolor jego ciała całkowicie zlewa się z tłem wydm piaszczystych, na których żyje. W Polsce spotykany bywa lokalnie (w

związku ze specyficznym bio-topem), poza Polską znany tylko z terenu Ukrainy oraz Węgier. (J.P.l

wyplawczak garbaty (Limapon-tia capitata) — gatunek mięczaka z rzędu ->-workojęzykow-ców. Wyglądem zewnętrznym bardziej

przypomina ->'wy-pławka niż ślimaka. Jego wydłużone ciało nie ma ani muszli, ani wyraźnego worka trzewiowego, ani cżułków. W.g.

dochodzi do 8 mm długości. Jest barwy czarniawej w jaśniejsze kropki, a tylko głowa, "garb" pośrodku grzbietu i tylny koniec ciała są

białawe. W.g. zamieszkują wybrzeża Europy, od Portugalii po Morze Białe. Żyją w płytkich wodach, nieraz bardzo wysłodzonych, wśród

łąk podwodnych, na trawie morskiej lub na dużych glonach. Żywią się jednokomórkowymi glonami — zielenicami i okrzemkami. U

naszych brzegów są zapewne nierzadkie, ale napotkano je dotąd tylko w niewielu miejscach, na co niewątpliwie wpłynął ich niepozorny

wygląd, drobne rozmiary i bytowanie w środowisku mało penetrowanym przez człowieka. [T.U.]

wypławek alpejski (Crenobia

alpina) — gatunek płazińca z rzędu -».wypławków. Długość jego ciała dochodzi do 16 mm, przy 5 mm szerokości. Na tępo

zakończonym przedzie ciała wykształcone są 2 wyraźne czułki o długości l mm. Dość duże oczy występują w liczbie l pary. W.a. żywi się

głównie kiełżami. Jest gatunkiem zim-

Wyptawek alpejski

nolubnym, żyjącym w chłodnych źródłach i potokach o kamienistym dnie. Występuje na znacznych przestrzeniach Palearktyki, w

Polsce m.in. w Karpatach, Sudetach i Pieninach. (M.S.]

wypławek biały (Dendrocoelum lacteum) — gatunek płazińca z rzędu ->-wypławków. Jest barwy mlecznobiałej. Rośnie do

około 26 mm długości i do około 6 mm szerokości. Ma przedni koniec ciała jakby tępo ucięty, tył lekko zaokrąglony, a kra-

Wyplawek biały

wędzie boczne biegnące mniej więcej równolegle do siebie. W pobliżu przedniego końca ciała znajduje się l para szeroko

rozstawionych oczu. W.b. spotyka się w wodach stojących, rzadziej w bieżących. W zbiornikach okresowo wysychających

występuje tylko sporadycznie. W odróżnieniu od innych wirków w.b. odznacza się małą wrażliwością na różne koncentracje soli

znajdujących się w wodzie, co pozwala mu na egzystencję w słonawych wodach Bałtyku. Doświadczalnie stwierdzono, że nie

zdradza większych wymogów tlenowych. Znana jest również jego niewielka wrażliwość na wahania temperatury. W.b. jest dość

szeroko rozpowszechniony na niżu Europy. [M.S.]

wypławek czarny (Dugesia lu-gubris) — gatunek płazińca z rzędu -»-wypławków. Ma ciało dość wąskie, dochodzące do 20 mm

długości, oraz trójkątny zarys przedniej jego części. Jest barwy czarnobrunatnej. W przedzie ciała występuje l para oczu,

umieszczona nie na jego krawędziach (jak bywa u innych wypławków), lecz przy-środkowo. W.cz. żyje w wodach wolno

płynących i stojących, m.in. w Polsce. [M.S.]

w Tł^7lrrptfnwAe

wyplawki, wirki trójjelitowe (Triclada) — rząd płazińców z, gromady ->-wirków. Są to jedne z największych wirków; niektóre

gatunki mogą przekraczać 50 mm długości. Otwór gębowy położony w pobliżu środka ciała prowadzi do umięśnionej gardzieli w

kształcie rury. Od gardzieli odchodzi. jelito w postaci l pnia idącego do przodu ciała oraz 2 pni kierujących się ku tyłowi. Wszy-

stkie 3 pnie jelita mają wiele odgałęzień. Tylko u nielicznych w. nie obserwuje się wyraźnego rozgałęzienia jelita na 3 pnie. W

skład układu nerwowego wchodzi parzysty zwój głowowy oraz podłużne pnie nerwowe (2 brzuszne silniej rozwinięte i 2

grzbietowe rozwinięte słabiej). Z narządów zmysłów obecne są chemoreceptory i u wielu gatunków — oczy. W. nie mają jednak

możliwości widzenia obrazowego, a rozróżniają jedynie jasność od ciemności. Są obojnakami. Otwór płciowy mieści się zwykle

za otworem gębowym i prowadzi do zatoki, zwanej przedsionkiem płciowym. Układ rozrodczy żeński składa się przeważnie z

małych jajników, położonych z przodu dała, żółthików znajdujących się zwykle między wypuklina-mi jelita oraz z przewodów

wyprowadzających. W skład układu rozrodczego męskiego wchodzą jądra (rzadko 2, zazwyczaj wiele) leżące przed gardzielą lub

wzdłuż całego ciała oraz przewody wyprowadzające kończące się narządem kopulacyjnym. Jaja są składane w kokonach. Gatunki

w. pozbawione barwnika (jak np. wypławek biały) mają kolor mlecznobiały, zabarwione zaś są w kolorze brunatnym lub

czarnym. W. wykazują fototro-pizm ujemny i dlatego spotyka się je najczęściej w miejscach

wytrzeszcz

41.8'

4.18

zarodzlec malarii

zaciemnionych. Należą do nich gatunki morskie, słodkowodne oraz lądowe. Te ostatnie występują głównie w strefie podzwrotnikowej.

[M.S.]

wytrzeszcz (Megalopa) — najstarsze stadium larwalne -Arabów. Rozwija się z -»ży-wika po jego osadzeniu się na dnie.

Charakteryzuje się zwartym, lecz jeszcze niezupełnie uformowanym głowotułowiem (ze szczątkowymi cierniami larwalnymi na

grzbiecie) oraz wysmukłym segmentowanym odwłokiem,' nie podwiniętym pod głowotułów i zaopatrzonym w zawiązki odnóży. W

dalszym

zadychra (Branchipus stagnalis) — gatunek stawonoga z pod-gromady —.skrzelonogów. Jej ciało jest barwy różowej i ma 11 par

odnóży pływnych. Na głowie samca wyrastają 3 pary nitkowatych wyrostków: 2 pary czułków oraz para bardzo długich.

przydatków czołowych, zlewających się ze sobą u nasady. Z. zasiedla okresowo wysychające wody, zwłaszcza o

rozwoju w. przekształca się stopniowo w młodocianego kraba. Należy podkreślić pewne podobieństwo tej larwy do dojrzałych -

makowców, z czego można wnioskować o powiązaniach filogenetycznych sekcji krabów z rakowcami w obrębie rzędu dziesięciono-

gów. [L.2.] '

wyziernik (Podophthalmus) — rodzaj stawonogów z sekcji —•krabów. Obejmuje 2 gatunki mające oczy umieszczone na wyjątkowo

długich słupkach. Zamieszkują tropikalne wody Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. [L.Ż.]

Zadyehra

podłożu gliniastym, oraz zbiorniki trwałe, gdzie rozwija się również w lecie. Rozprzestrzeniona jest w Europie, w rejonach o

klimacie umiarkowa-

nac

nym i w przyległej części Azji. [L.Z.]

zagrzebka (Bithynia) — rodzaj mięczaków z rodziny —-wodo-żyfkowatych. Obejmuje gatunki mające muszlę stożkowato-

-jajowatą, rzadko osiągającą 18 mm wysokości. Otwór muszli zamyka wieczko. Z. żyją w różnych typach słodkich wód tlizinnych,

unikają silnego prądu, lubią miejsca muliste, obfitujące w roślinność. W Polsce występują 2 gatunki z. różniące się kształtem muszli.

Pospolitsza z. pospolita (Bithynia tentaculata) ma skręty mało wypukłe, szwy płytkie i o-twór muszli owalny, rzadsza zaś z. sklepiona

•(.Bithynia lea-chi) odznacza się skrętami wypukłymi, ^głębokimi szwami, jak również kolistym otworem muszli. [T.U.]

zając morski —.aplyzja.

zaleszczotki (Pseudoscorpiowes)

— rząd stawonogów z gromady

—-pajęczaków. Największy znany gatunek z tej grupy dochodzi do 12 mm długości, na ogół jednak długość ciała waha się w granicach

2—4 mm. Z. można rozpoznać od pierwszego spojrzenia po wielkich szczypcach na końcu nogogłaszczków, bardzo podobnych do

szczypiec skorpionów — stąd ich naukowa nazwa "niby-skorpiony". W odróżnieniu od —-skorpionów z. mają odwłok szeroki, tępo za-

kończony, pozbawiany zaod-włoka z gruczołem i kolcem jadowym. Ciało z. jest spłaszczone grzbietowo-brzusznie, głowotułów pokryty

jednolitym pancerzem, natomiast odwłok ma dobrze zachowaną zewnętrzną segmentację z wyraźnymi płytkami tergitów VII—XVII.

Na ruchomym członie dwuczłonowych szczę-koczułków, opatrzonych szczypcami, znajduje się otwór gruczołu przędnego, produ-

kującego rodzaj pajęczyny służącej do wyściełania gniazda. Biodra nogogłaszczków mają płytkowate wyrostki, tworzące wraz ze

szczękoczułkami jamę przedgębową. Na szczycie nieruchomego członu lub obu członów szczypiec nogogłaszczków znajduje się otwór

gruczo- • łu jadowego. Jad służy do zabijania zdobyczy. Z. mają układ pokarmowy .zbudowany podobnie jak u innych pajęczaków. Są

rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie odbywa się za pomocą spermatoforu, który samiec przylepia do podłoża, a następnie samica

wprowadza sobie do narządów rozrodczych. Zapłodnieniu towarzyszy taniec godowy, w którym samiec i samica, trzymając się szczyp-

cami nogogłaszczków, wykonują "taneczne" kroki, posuwając się w przód i w tył. Samica składa jaja do torby lęgowej, utworzonej na

brzusznej stro-

Zsdeszczotek Chelifer cancroldes

nie odwłoka, pomiędzy ścianką odwłoka w okolicy otworu rozrodczego a warstwą specjalnej stwardniałej wydzieliny. Rozwijające się

zarodki są odżywiane mleczkiem samicy: Po wylęgnięciu się z jaj młode jeszcze przez pewien czas pozostają w torbie lęgowej i są

karmione przez samicę. Na ogół młode osiągają dojrzałość po 10 miesiącach, u niektórych jednak gatunków dopiero po 2 latach.

Długość życia z. dochodzi do 5 lat. Z. są przystosowane do różnorodnych środowisk. Spotkać je można w ściółce i mchu, pod korą i ka-

mieniami, w szczelinach skalnych i- jaskiniach, w zabudowaniach, na pustyniach oraz na brzegu morza w strefie zalewanej przypływem.

W mieszkaniach i bibliotekach gnieżdżą się często w starych książkach. Z. są drapieżcami i żywią się najczęściej drobnymi owadami.

Zasięg geograficzny poszczególnych gatunków z. jest dosyć duży dzięki ich obyczajowi przyczepiania się do nóg większych muchówek i

innych owadów, dzięki czemu mogą być przenoszone na duże odległości. Poznano do dziś około 2000 gatunków z., z których w Polsce

żyje 41. [J.P.]

zarodziec malarii, zarodziec

zimnicy (Plasmodmm) — ro-

zarodziec malarii

420

421

zarodziec malarii

dzaj pierwotniaków z gromady —».krwinkowców. Jego przedstawiciele w kolejnych stadiach swego cyklu życiowego bytują na

przemian w kręgowcach i owadach. Kilkadziesiąt gatunków z.m. pasożytuje u różnych ssaków (małp, nietoperzy, gryzoni,

przeżuwaczy), u ptaków <wróblowatych, kurowatych, kaczkowatych) i u gadów (głównie u jaszczurek z rodziny legwanów).

U płazów wykryto dotychczas tylko l gatunek żyjący w ropuchach. We wszystkich zbadanych przypadkach naturalnymi

praenosi-cielami z.m. okazały się komary z rodzaju widliszka, .chociaż w eksperymentach laboratoryjnych można dokonać

zarażenia przy użyciu komarów z innych rodzajów. Najdokładniej zbadano 4 gatunki z.m., które pasożytują u człowieka,

wywołując różne postacie malarii <zimnicy). Rozwój i cykl życiowy ich wszystkich jest podobny. Zarażony komar, ssąc krew,

wpuszcza do ranki ślinę, a z nią postacie inwazyjne z.m. — wysmukłe, wrzecionowate spo-rozoity długości 6—15 (im. Spo-

roaoity niesione z prądem krwi wnikają do komórek układu siateczkowo-śródbłonkowego w wątrobie i śledzionie, gdzie

przybierają postać pełzakowa-tą, zwaną schizontem. Schizon-ty rosną, żywiąc się kosztem komórek gospodarza, po czym dzielą

się wielokrotnie, wytwarzając liczne, pełzakowate o-sobniki. Każdy z nich atakuje następną komórkę i cykl taki powtarza się

szereg razy. W tym czasie człowiek nie odczuwa większych dolegliwości. Po znacznym rozmnożeniu się z.m. przechodzą one do

krwi i atakują krwinki czerwone. Z.m. w krwince rozrasta się, aż wypełnia ją całą. Wtedy rozpada się na osobniki potomne, które

rozrywają krwinkę, .wydostają się do osocza i atakują następne krwinki. Rozpad wszystkich zarażonych krwinek następuje

równocześnie. Chory zostaje nagle zatruty uwolnionymi produktami metabolizmu z.m. i szczątkami zniszczonych krwinek.

Objawia się to atakiem malarii — wysoką gorączką i dreszczami, po których następują obfite poty i osłabienie. Ataki mogą

pojawiać się w regularnych odstępach czasu. Po kilkunastu atakach choroby niektóre z.m. przekształcają się w mikro- i

makrogametocyty — komórki macierzyste gamet. Rozwój gametocytów jest uwarunkowany dostaniem się do ciała komara.

Wessane z krwią zmieniają się w duże, kuliste gamety żeńskie i w małe, wysmukłe i ruchliwe gamety męskie. Następuje

zapłodnienie, a powstające zygoty przebijają jelito komara ł zaczynają pasożytować w jego jamie ciała na zewnętrznej stronie

ścianki jelita, gdzie rozrastają się do znacznych rozmiarów i tworzą sporocystę. Potem przechodzą mejozę. Powstałe z każdej zy-

goty 4 komórki haploidalne dzielą się dalej wielokrotnie i tworzą ogromną liczbę wrzecionowatych postaci inwazyjnych —

sporozoitów. Te ostatnie wędrują z jamy ciała do ślinianek, przebijają się do ich wnętrza i tam czekają, aż ze śliną widliszka

dostaną się do ciała człowieka. Z.m. trzeciacz-ki (Plasmodium vivax) powoduje około 43*/o przypadków malarii na świecie. Jest

on najbardziej odporny na niską temperaturę i stąd najszerzej rozpowszechniony, zdolny jest bowiem rozwijać się w komarach

również w klimacie umiarkowanym. Ataki malarii trzecia-czki następują co 48 godzin. Jej nazwa wywodzi się z daw-

Cykl rozwojowy zarodźca zimnicy l — sporozolt; 2 — wnikanie sporozoltu do komórki układu siateczkowo-śródbtonkowego kręgowca;

3 — wzrost schizon-ta; 4 — rozpad schizonta (schizogonia pozakrwinkowa); 5, 6, 7, 8 — schizogonia wewnątrzkrwinkowa; 9 —

makrogametocyt wewnątrz krwinki; 10 — mikrogametocyt wewnątrz krwinki;

11 — makrogameta; 12 — podział mikrogametocytu na mikro-gamety; 13 — kopulacja gamet; 14 — zygota; 15 — zygota

przenikająca przez nabłonek jelita komara; 16, 17 — wzrost sporocysty l wytwarzanie sporozoitów; 18 — wysypywanie się

sporozoitów i wnikanie do komórek ślinianki komara; 19 — ślinianka komara

nego, jeszcze rzymskiego sposobu liczenia odstępu czasu. Dzień z atakiem liczono jako pierwszy, a więc następny atak pojawiał

się trzeciego dnia. Trzeciaczka nie jest śmiertelna, powoduje jednak anemię, u-szkodzenie wątroby, ogólne wyniszczenie

organizmu i znaczny spadek odporności na inne choroby. Dla ludzi już wyniszczonych głodem lub innymi schorzeniami może

jednak okazać

się zabójcza. Z.m. czwartaczki (Plasmodium malariae) występuje w klimacie tropikalnym i subtropikalnym, powodując około

7'/» przypadków malarii. Ataki powtarzają się co 72 godziny. Objawy i skutki czwartaczki są podobne jak trzecia-czki. Z.m.

owalnej (Plasroodtum ovale) spotyka się w regionach tropikalnych. Ponieważ jest dość rzadki, a przebieg choroby łagodny, nie

ma większego

zarodziec zimnicy

422

423

zatoczek skręcony

znaczenia. Z.m. .tropikalnej, czyli trzeciaczki złośliwej (Pla-smodium falciparum), występuje tylko w klimacie tropikalnym i

powoduje około 50t/o przypadków malarii. Ataki choroby następują w zasadzie co 48 godzin, ale zakłócenia tego rytmu są bardzo

częste. Malaria tropikalna jest groźna. Obok zwykłych objawów ma-larycznych może powodować ciężką biegunkę, zapalenie ne-

rek, objawy mózgowe — porażenia i śpiączkę. Nierzadko sprowadza śmierć. Malaria jeszcze niedawno była główną przyczyną

zgonów, częstszą niż nowotwory i choroby układu krążenia. [T.U.]

zarodziec zimnicy

malarii.

>-zarodziec

zarodziowe (Sarcodina) — gromada pierwotniaków z pod-typu ~>Sarcomdstigophora" Wspólną cechą tej nadzwyczaj

różnorodnej grupy pierwotniaków jest występowanie przynajmniej w pewnych okresach życia kurczliwych wypustek

cytoplazmatycznych, zwanych nibynóżkami, pokrytych jak reszta ciała cienką błoną cyto-plazmatyczną. Nibynóżki mogą być

płatowate, nitkowate, sia-teczkowate i osiowe. Poszczególne grupy z. różnią się trwałością, budową i kształtem ni-bynóżek.

Wytworzone niby-nóżki mogą ulegać zanikowi lub przez przelanie się w nie całej , cytoplazmy grubieć i przemieszczać ciało

komórki. Ruch postępowy za pomocą ni-bynóżek polegać może na podciąganiu ciała przez kolejne wydłużone nibynóżki, przy-

twierdzone do podłoża, albo na przelewaniu cytoplazmy do wysuniętej nibynóżki. Pobieranie pokarmu przez z. polega na -»-

fagocytozie i —•-pinocyto-

zie. Z. dzieli się na 2 podgro-mady: korzenionóżki i promie-nionóżki. [A.J.K.]

zaroślarka ^Bradybaena fruti-cum) — gatunefc mięczaka z rodziny zaroślarkowatych (Bra-dybaenidae), s. rzędu ->trzon-koocznych.

Ma muszlę kształtu stożkowato-kulistawego, o średnicy 17—20 mm. Jest jedynym europejskim przedstawicielem rodziny

zaroślarkowatych, obfitującej w gatunki i szeroko rozsiedlonej na południu i wschodzie Azji oraz w obu Amerykach. W Polsce z. spo-

tyka się w całym kraju z wyjątkiem wyższych terenów górskich. Żyją w lasach, parkach i zaroślach, wybierając raczej miejsca wilgotne.

Często widuje się je pełzające po łodygach i liściach różnych ziół. Odżywiają się niemalże wyłącznie zielonym listowiem roślin. [T.U.]

zaskalec (Saxicava) — rodzaj mięczaków z rodziny Saxica-vidae, z rzędu —'•blaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki mające

muszlę prawie prostokątną z zaokrąglonymi rogami, długości 2—5 cm i barwy brudnobiałej. Z. żyją we wszystkich morzach pełnosło-

nych na niewielkiej głębokości. Można je znaleźć przyczepione bisiorem do kamieni, muszel i kawałków drewna, zagrzebane w piasku

lub'mule dna, ukryte w szczelinach skalnych, a także w korytarzach wydrążonych w twardej glinie, w gąbkach, rafach koralowych, ska-

łach wapiennych, piaskowcach i betonie. Nie wiadomo jednak jeszcze, czy z. same wiercą owe korytarze, czy korzystają z o-

puszczonych nor. [T.U.]

zatoczek lśniący (.Segmentina

nitida) — gatunek mięczaka.

z rodziny —>-zatoczkowatych. Od innych krajowych zatocz-ków różni się wyraźnie bardzo ładną muszlą, która ma kształt

płaskowypukłej soczewki o lśniącej powierzchni i rudo-czerwonej lub pomarańczowo-' czerwonej barwie. Wewnątrz znajdują się 2 lub 3

poprzeczne białe listewki, które widać przez półprzejrzyste ściany muszli. Średnica muszli wynosi 4—1 mm. Z.1. zamieszkuje Europę i

północną Azję. W Polsce jest dość pospolity. Prowadzi podobny tryb życia do innych zatoczków. [T.U.]

zatoczek łamliwy (Anisus vor-tex) — gatunek mięczaka z rodziny -»zatoczkowatych. Ma muszlę kształtu -cieniutkiego krążka z ostrą

krawędzią, średnicy 8—11 mm i grubości l mm. Zamieszkuje Europę z wyjątkiem jej części południowych i północnych i podobne

szerokości geograficzne Azji do Jeniseju. W Polsce jest pospolity w płytkich, zarośniętych wodach słodkich. Służy jako żywiciel

pośredni niektórym gatunkom przywr. [T.U.]

zatoczek pospolity (Planorbis

planorbis) — gatunek mięczaka z rodziny -»-zatoczkowatych. Ma muszlę kształtu krążka, średnicy 14—20 mm i grubości 3— —4 mm.

Żyje przeważnie w płytkich wodach stojących lub leniwie płynących, obfitujących w roślinność zanurzoną. Zdarza mu się wypełzać na

ląd, choć ma maleńką nogę w porównaniu z muszlą i workiem trzewiowym. Znosi dobrze długi czas bez wody i dlatego może zasiedlać

małe zbiorniki, okresowo wysychające. 'Zamieszkuje całą Europę oraz północną Afrykę i Azję. W Polsce jest jednym z najpo-

spolitszych ślimaków. Jest żywicielem pośrednim wielu przywr, m.in. ->przywry jeleniej pasożytującej w żołądku różnych

przeżuwaczy. [T.U.]

zatoczek rogowy (Planorbanus

corneus) — gatunek mięczaka z rodziny ->zatoczkowatych. Ma muszlę kształtu krążka, średnicy 20—30 mm i grubości 8—13 mm.

Żyje .w płytkich i zarośniętych wodach stojących lub o słabym prądzie. Żywi się martwymi szczątkami roślin i zwierząt oraz jednoko-

mórkowymi glonami, które ze-skrobuje z podłoża. Z tego względu można go hodować w akwariach bez obawy o rośliny, ale należy

dokarmiać suszonymi dafniami. Najładniej wyglądają w akwarium z.r. albinosy, czyli okazy pozbawione barwnika, gdyż od prześwitującej

z wnętrza krwi są pięknie czerwone. Z.r. zamieszkuje prawie całą Europę i północną Azję aż do Ałtaju. W Polsce jest bardzo pospolity,

rozpowszechniony w całym kraju z wyjątkiem gór. Z.r. służą za pokarm wielu zwierzętom, np. lisom, jeżom, rzęsorkom, kaczkom,

bocianom, wronom, żabom i pijawkom końskim. Są też żywicielami pośrednimi wielu gatunków przywr pasożytujących głównie w kacz-

kach, gęsiach, a także bocianach. [T.U.]

zatoczek skręcony (Bathyom-pha].us contortus) — gatunek mięczaka z rodziny zatoczko-watych. Ma muszlę kształtu małego, grubego

krążka o zaokrąglonych brzegach, średnicy do 6 mm i grubości do 2 mm. Od wszystkich innych krajowych zatoczków różni się

wyraźnie bardzo gęsto nawiniętymi skrętami oraz wąskim i półksiężycowatym otworem muszli. Zamieszkuje Europę i

zatoczkowate

424

425

zawrybkowce

północną Azję. W Polsce jest gatunkiem pospolitym w całym kraju. [T.U.]

zatoczkowate (Planorbidae) — rodzina mięczaków z rzędu

-*nasadoocznych. Muszla większości z., w tym wszystkich gatunków krajowych, jest zwinięta spiralnie w jednej płaszczyźnie,

tworząc płaski krążek. Średnica muszli wynosi (zależnie od gatunku) kilka milimetrów do kilku centymetrów. Pojemność muszli

jest bardzo duża, tak że ślimaki mogą się do nich schować bardzo głęboko. Odpowiednio do pojemności muszli worek trzewiowy

jest stosunkowo bardzo duży i niezmiernie wydłużony, obszerna jest też jama płaszczowa, czyli płucna. Ta ostatnia cecha w

połączeniu z obecnością hemoglobiny we krwi powoduje, że z. cechuje stosunkowo małe uzależnienie od o-becności tlenu w

wodzie ł znoszenie braków tlenowych lepiej od innych ślimaków. Z. mają głowę stosunkowo niewielką, opatrzoną parą długich,

cienkich, nitkowatych czułków. Także niewielka jest noga, co powoduje, że unikają one środowisk o silnym ruchu wody

— zarówno falowania, jak prądu. Ponieważ mogą się wciągać głęboko do muszli, znoszą bardzo dobrze okresowe wysychanie.

Niektóre gatunki zamykają przy tym otwór muszli śluzową błoną, co jeszcze bardziej o-granicza utratę wody. Z. zamieszkują

wody słodkie wszystkich kontynentów. Żyją w płytkich, zarośniętych wodach stojących lub leniwie płynących. W Polsce

występuje 8 rodzajów z 16 gatunkami, rozsiedlonymi po całym .kraju prócz górskich potoków. Z. są żywicielami pośrednimi

licznych gatunków przywr. [T.U.l

^awiasowce (Artżculnta) — pod-gromada czułkowców z gromady -••ramienionogów. Ich sko-rupiki zawierają wapń i są

połączone mięśniami oraz dodatkowo w tyle zamkiem. Składa się on z 2 wyrostków skorupki brzusznej wchodzących w

odpowiednie zagłębienia skorupki grzbieitowej. Połączenie jest talk dopasowane, że skorupek nie daje się łatwo rozdzielić. .W

brzusznej znajduje się otwór dla trzonka, którym z. przytwierdzają się do podłoża. Z. są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, a je-

dyny pod tym względem wyjątek wśród nich stanowią ar-gyroteki. Z. są szeroko rozsiedlone w morzach i oceanach. Obejmują

ponad 200 gatunków. [J.M.R.]

zawijka ->apleksa.

zawitka (Cerithium) — rodzaj mięczaków z rodziny Cerithii^ dae, z rzędu ->-jednoprzedsion-kowców. Obejmuje gatunki mające

muszlę do 10 cm długości, w kształcie bardzo wysmukłego stożka. Jej powierzchnia jest często zdobna różnymi guzami, kolcami

itp. u-tworami, a ku otworowi muszli nieco się zwęża. Sam otwór, zwłaszcza u gatunków tropikalnych, bywa rozszerzony

trąbkowato i opatrzony fantazyjnymi wyrostkami. Bardzo liczne gatunki z. żyją w strefie pływowej różnych mórz, przede

wszystkim tropikalnych. Są pospolite na dnie piaszczystym wśród łąk podwodnych, na rafach koralowych i w zaroślach

mangrowców. Kilka gatunków z tego rodzaju występuje w wodach mórz europejskich, a jeden dociera nawet na zachodnie krańce

Morza Bałtyckiego. Większe gatunki z. bywają jadane. [T.U.]

zawójka (Valvata) — rodzaj mięczaków z rodziny zawójek (Valvatidae, z rzędu -».jedno-przedsionkowców. Muszla z. nie

przekracza 6 mm wysokości i bywa rozmaitego kształtu, zależnie od gatunku. Otwór muszli jest zawsze opatrzony cienkim

wieczkiem. Z, odznaczają się stosunkowo dużym skrze-lem w kształcie delikatnego piórka. Pełzając, wysuwają skrzele na

zewnątrz muszli i rozpościerają je szeroko. W przeciwieństwie do innych ślimaków -ł-przodoskrzelnych z. są obojnakami.

Europę i Polskę zamieszkują 4 wymienione poniżej gatunki z., żyjące na niżu w wodach o mulistym dnie. Z. pospolita (Valvata

pi-scinalis) ma muszlę wysokości do 6 mm, zwiniętą stożkowato. Jest rozpowszechniona w rozmaitych wodach, także w dużych

jeziorach, nawet na znacznej głębokości. Z. rzeczna (Valuata naticina) ma muszlę półkulistą, o .średnicy do 6 mm,

przypominającą miniaturę morskiego ślimaka -»-naszyjki, skąd pochodzi jej gatunkowa nazwa łacińska. Bywa spotykana

przeważnie w rzekach. Z. płaska (Valvata cristata) ma muszlę o średnicy 3 mm, zupełnie płaską, przypominającą maleńkiego -

^.zatocz-

Muszla zawój Id pospolttel

ka. Od zatoczków można ją odróżnić łatwo po obecności wieczka. Żyje głównie w drobnych zbiornikach wodnych. Z.

przypłaszczona (Valuata pul-chella) ma muszlę kształtu niskiego, ściętego stożka, o średnicy dochodzącej do 4,5 mm. Gatunek

ten jest dość pospolity w płytkich wodach o mulistym dnie. [T.U.]

zawrybkowce (Lemaeoida) — rząd stawonogów z podgroma-dy ->.widłonogów. Samice rosną zwykle do kilku centymetrów (np.

zawrybnica i zawrybka), a w skrajnych przypadkach przekraczają nawet 30 cm długości (np. piórczynek). Samce osiągają długość

2 mm. Z. mają silnie zmienioną postać: dorosła samica stanowi tylko wydłużony woreczek z długą szyjką i kilkoma płatami gło-

wowymi, dzięki którym zakotwicza się głęboko w tkankach żywiciela. Pozbawiona jest całkowicie odnóży, podczas gdy samiec

ma l—2 par odnóży pływnych. Ich przynależność do widionoigów można rozpoznać tylko na podstawie postaci larwalnych i

młodocianych. Z. przystępują bardzo wcześnie do kopulacji, już przy długości ciała zaledwie od 0,5 do 2 mm. Po kopulacji samce

giną, a samice rozpoczynają intensywny wzrost, żywiąc się krwią gospodarza. Z. — to przede wszystkim pasożyty

najrozmaitszych ryb morskich (np. zawrybnica), a rzadziej słodkowodnych (np. zawrybka). Niektóre gatunki (np. piórczynek)

napastują walenie, wwiercając się na kilka centymetrów w głąb warstwy tłuszczowej gospodarzy. Znane są także gatunki z., które

pasożytują wyłącznie na rozmaitych rybach zasiedlających głębiny oceaniczne. [L.Z.]

zawrybnica

426

4,27

ziarniaki

zawrybnica (Lernaeocera) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-zawrybkowców. Młode dwu-milimetrowe z. przytwierdzają się

zazwyczaj do skrzel płastug, gdzie następuje zapłodnienie, po czym samce giną, a samice zmieniają żywiciela, usadawia-jąc. się

zwykle na skrzelach ryb dorszowatych. Tu samice rozrastają się silnie, zatracając całkowicie segmentację ciała i przybierając

kształt wydłużonego worka, wygiętego w kształcie litery S. Jednocześnie wydłuża się im tzw. szyjka i wrasta głęboko w tkanki

ryby, zakotwiczając się szeregiem wyrostków głowowxch. Pod koniec l roku życia samice o-siągają długość 4 cm i składają

skłębione sznureczki jaj.

Zawrybnica Lernaeocera cyprina-cea

Do z. należy szereg gatunków, które pasożytują na licznych gatunkach - przydennych ryb morskich. [L.Ż.]

zawszcia, wesz wielorybia (Cyamus) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunogów. 0-bejmuje gatunki o ciele dochodzącym do-

długości 12 mm, silnie skróconym i grzbietowo-"brzusznie spłaszczonym. Głowa zlewa się z I segmentem tułowiowym. Tułów

złożony jest z 6 wyraźnie wyodrębnionych i rozciągniętych na boki segmentów. Szczątkowy odwłok ma kształt drobnego ję-

zyczka. 2 przednie pary odnóży tułowiowych (w tym l na segmencie zlanym z głową) mają postać potężnych narządów

chwytnych, a 3 ostatnie pary zakończone są haczykami, służącymi do przytwierdzania się na skórze gospodarza. III i IV segment

tułowia pozbawione są kończyn, których miejsce zajmują skrzela, a u samicy — także komora lęgowa (podobnie jak u -Aoźlatki).

Z. są pasożytami waleni, żywiącymi się ich naskórkiem. Często występują gromadnie, w związku z czym na ciele wielorybów

mogą powstawać głębokie rany. Pływać nie potrafią, a przenoszenie się z jednego gospodarza na drugiego odbywać się może

tylko w czasie ich wzajemnego zetknięcia się, co ma miejsce przy kopulacji czy przy karmieniu młodych. Rodzaj z. obejmuje

nieliczne, lecz szeroko rozprzestrzenione gatunki. [L.Ż.]

zewnętrznomuszlowe —>.cztero-skrzelne.

zębik ->kiełczak.

ziarniaki (Coccidia) — gromada pierwotniaków z podtypu —•sporowców właściwych. Ich cykl życiowy składa się z 3 faz: -)-

schizogonii, -^-gamogonii i -»sporogonii.. Pasożytują w jelicie zwierząt bezkręgowych i kręgowych. Żywiciel zaraża się połykając

cysty ze sporo-zoitami. Otoczka cyst zostaje strawiona, a uwolnione sporo-

Cykl rozwojowy ziarniaków l — rozpad sporocysły, wypadanie spór i uwalnianie się sporozoi ów ze spór; 2 — wnikanie sporozoitu do

komórki nabłonka jelita żywiciela; 3 — schozogonia; 4 — rozpad komórki żywiciela i uwalnianie się schizoitów; 5 — wnikanie

schizoitów do innych komórek żywiciela i powtórzenie sctrizogonii; 6 — wnikanie schizoitu do komórki żywiciela i wytworzenie

mikrogamet; 7 — wnikanie schizoitu do komórki żywiciela i wytworzenie mokrogamety, 8 — kopulacja gamet; 9 encystowana zygota

(sporocysta);

10 — podział redukcyjny w sporocyście; 11 — sporogonia

zoity aktywnie wnikają do komórek nabłonka jelita. Dalszy rozwój odbywa się w tychże komórkach lub w nieco głębszych warstwach

jelita. Spo-rozoity wytwarzają -».plazmo-dia, które rozmnażają się na drodze schizogonii. Po paru schizogoniach następuje gamo-gonia.

Makrogamety mają postać dużych, jednojądrowych komórek, a mikrogamety są drobne i uwicione. Po zlaniu się ich ze sobą, a więc po

powstaniu zygot, te ostatnie wytwarzają liczne spory, wewnątrz których znajdują się sporozoity. Spory wypadają do światła jelita,

potem wraz z odchodami usuwanie są na zewnątrz i zarażają następnego żywiciela. Dla gospodarki człowieka najbardziej istotne zna-

czenie mają z. z rodzaju

Eimeria. Na przykład Eime-ria tenella pasożytująca w jelicie kurcząt wywołuje biegunkę, niestrawność i masowe padania drobiu (tzw.

kurzą cholerę). Innym gatunkiem bardzo szkodliwym jest Eimeria stiedae powodująca owrzodzenia i ubytki w wątrobie i drogach

żółciowych, a przez to często śmierć królików i zajęcy. Oba wymienione gatunki mogą być sprawcami lokalnych epidemii. W Ameryce,

Europie i Azji ptactwo domowe oraz króliki są pod kontrolą weterynaryjną, która uniemożliwia rozprzestrzenianie się i masowe

zarażenia na fermach hodowlanych. Natomiast do Australii i Nowej Zelandii naumyślnie sprowadzono króliki zarażone z., aby

przeciwdziałać pladze miejscowych zdzi-

ziejka

429

zmłeraczek zalewowy

czałych królików. W jelicie by-dłs domowego spotyka Się Et-rtieria zuernii. Jej obecność przy słabej kondycji żywicieli powoduje

silną i przewlekłą biegunkę. Znane są również mniej szkodliwe gatunki z. u kóz, owiec, świń i u świnek morskich. U człowieka

występuje l gatunek z., Jsospora ho-•miltis, o szerokim zasięgu geograficznym. Tylko w szczególnych okolicznościach bywa on

chorobotwórczy, powodując nieżyt jelit. Podobnie jak w przypadkach innych pasożytów odporność na z. zależy od kondycji

żywiciela. [A.J.K.]

ziejka (C/iama) — rodzaj mięczaków z rodziny Chamidae, z rzędu -^.blaszkoskrzelnych właściwych. Muszla z. średnicy 2—7

cm odznacza się niezwykłym kształtem, wynikającym z odmiennego uformowania obu jej połówek. Lewa połówka muszli

przyrasta do podłoża i przybiera postać jakby ptasiego gniazda o nieregularnej powierzchni zewnętrznej, wtapiającej się w

podłoże, i jest wewnątrz gładka, porcelano-wobiala. Prawa połówka, służąca za pokrywkę, jest prawie płaska, połączona

zamkiem zbudowanym z 2 dużych zębów. Muszla bywa pokryta licznymi, płaskimi i szerokimi kolcami i jest nieraz kolorowa,

ale zwykle tak porośnięta glonami i drobnymi zwierzętami osiadłymi, że pierwotnego koloru dostrzec nie sposób. Szereg

gatunków z. zamieszkuje morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją one od strefy pływów do głębokości około 50 m,

przyrośnięte do skał, kamieni, falochronów, muszli większych małżów, korali, wraków, a nawet kawałków drewna. [T.U.]

zieminki (Geophilomorpha) — i rząd stawonogów z gromady -»-pareczników. Mają ciało wy- ' dłużone, o długości 3—17 cm " i

zmiennej liczbie segmentów, sięgającej 180. Nogi krótkie, -poruszające się niezależnie od siebie. Z. poruszają się powoli, ruchem

wężowatym. Żyją głównie w glebie, sięgając do 70 cm w głąb. Samice z. strzegą jaj i młodych, owijając się szczelnie wokół nich.

Spośród około 1000 znanych gatunków z. kilkanaście występuje w Polsce. (Tabl. XIV). [W.S.]

złodziej palmowy -Arab palmowy.

złotorunka, mysz morska, afrodyta tęczowa (Aphrodtte acu-leata) — gatunek pierścienicy z rodziny afrodyt (Apfcroditź-dae),

z podgromady -*wielo-szczetów wędrujących. Ma wydłużony kształt ciała i jest grzbietowo-brzusznie

Złotorunka (od strony grzbietowej)

spłaszczona. Na grzbiecie występują 2 rzędy szerokich łusek. Boki ciała pokryte są poza' typowymi szczecinkami oraz

ostrymi, lancetowatymi szczecinkami obronnymi także bogatą runią miękkich, mieniących się metalicznie szczecinek. Z. osiąga

10—20 cm długości i do 6 cm szerokości. Na prosto-mium (->.więloszczety) znajdują się oczy i czułki: Z. jest gatunkiem

rozdzielnopłciowym. W rozwoju jej występuje postać larwy pelagicznej -»-tro-chofory. Żyje u wybrzeży Morza Północnego,

Morza Śródziemnego i północnego Atlantyku. Często zagrzebuje się w mulistym dnie tylko częścią ciała i w tej pozycji tkwi,

wykonując rytmiczne ruchy oddechowe i oczekując zdobyczy, którą stanowią drobne bezkręgowce. Podobnie jak i inne gatunki z

rodzaju Aphrodite, stanowi pokarm wielu ryb morskich, zwłaszcza dorszy i pla-miaków. [M.G.]

zmieraczek cieplarniowy (Tali-troides allaudi) — gatunek stawonoga z rzędu -»obunogów. Ma ciało długości do 7 mm, barwy

brunatnej, czułki I pary o połowę krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża dość szeroko rozstawione na boki dała. I

para odnóży tułowiowych jest wysmukła i me przystosowana do chwytania zdobyczy. Z.c. występują w krajach tropikalnych,

szczególnie licznie na Madagaskarze i Polinezji. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zostały szeroko rozwleczone wraz z trans-

portami roślin egzotycznych po rozmaitych ogrodach botanicznych, a zwłaszcza palmiar-niach. Ukrywają się tam pod

doniczkami i cegłami oraz wśród niskich roślin ścielących się po ziemi. W Polsce są pospolite w dużych cieplarniach Krakowa,

Poznania i kilku innych miast. [L.2.]

zmieraczek plażowy (Talitrus

saltator) — gatunek stawonoga z rzędu -*obunogów. Ma ciało długości do 16 mm, barwy żółtawopopielatej. Czułki I pary są

kilkakrotnie krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża kroczne szeroko rozsta-

zmieraczek plażowy

wionę, przystosowane do poruszania się po plaży. Szerokie człony nasadowe 3 ostatnich odnóży tułowiowych ułatwiają szybkie

zagrzebywanie się w piasku. Za pomocą silnie u-mięśnionych 3 ostatnich par odnóży odwłokowych z.p. potrafi świetnie skakać

po brzegu, i to nierzadko na odległość do 50 cm. Jest mieszkańcem wilgotnych plaż morskich, o-pryskiwanych przez fale, kryje

się w wygrzebanych jamkach lub pod zwiędłymi wodorostami oraz drewnem wyrzuconym na brzeg. W poszukiwaniu żeru

opuszcza kryjówki o zmierzchu. Zamieszkuje wybrzeża północno-wschodniego Atlantyku i mórz przyległych, od Azorów i

Morza Śródziemnego po południowe wybrzeża Skandynawii. Występuje także wzdłuż piaszczystych brzegów południowego

Bałtyku, zwłaszcza w miejscach, które są mało uczęszczane przez plażowiczów. [L.2.]

zmieraczek zalewowy, rozskocŁ (Orchestia ca.vima.na) — gatunek stawonoga z rzędu ->"obu-

ziejka

czałych królików. W jelicie bydła domowego spotyka się Ei-•ttieria zuernii. Jej obecność przy słabej kondycji żywicieli powoduje

silną i przewlekłą biegunkę. Znane są również mniej szkodliwe gatunki z. u kóz, owiec, świń i u świnek morskich. U człowieka

występuje l gatunek z., Jsospora ho-mnits, o szerokim zasięgu geograficznym. Tylko w szczególnych okolicznościach bywa on

chorobotwórczy, powodując nieżyt jelit. Podobnie jak w przypadkach innych pasożytów odporność na z. zależy od kondycji

żywiciela. [A.J.K.]

ziejka (C/iama) — rodzaj mięczaków z rodziny Chamidae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Muszla z. średnicy 2—

7 cm odznacza się niezwykłym kształtem, wynikającym z odmiennego uformowania obu jej połówek. Lewa połówka muszli

przyrasta do podłoża i przybiera postać jakby ptasiego gniazda o nieregularnej powierzchni zewnętrznej, wtapiającej się w

podłoże, i jest wewnątrz gładka, porcelano-wobiała. Prawa połówka, służąca za pokrywkę, jest prawie płaska, połączona

zamkiem zbudowanym z 2 dużych zębów. Muszla bywa pokryta licznymi, płaskimi i szerokimi kolcami i jest nieraz kolorowa,

ale zwykle tak porośnięta glonami i drobnymi zwierzętami osiadłymi, że pierwotnego koloru dostrzec nie sposób. Szereg

gatunków z. zamieszkuje morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją one od strefy pływów do głębokości około 50 m,

przyrośnięte do skał, kamieni, falochronów, muszli większych małżów, korali, wraków, a nawet kawałków drewna. [T.U.]

429

zmieraczek zalewowy

zieminki (Geophilomorpha) rząd stawonogów z gromady ->-pareczników. Mają ciało wy- ' dłużone, o długości 3—17 cm " i

zmiennej liczbie segmentów, , sięgającej 180. Nogi krótkie, -poruszające się niezależnie od siebie. Z. poruszają się powoli, ruchem

wężowatym. Żyją '. głównie w glebie, sięgając do 70 cm w głąb. Samice z. strzegą jaj i młodych, owijając się szczelnie wokół

nich. Spośród około 1000 znanych gatunków / z. kilkanaście występuje w Polsce. (Tabl. XIV). [W.S.]

złodziej palmowy ->-krab palmowy.

zlotorunka, mysz morska, afrodyta tęczowa (Aphrodite acu-leata) — gatunek pierścienicy z rodziny afrodyt (Apfcroditt-dae), z

podgromady ->.wielo-szczetów wędrujących. Ma wydłużony kształt ciała i jest grzbietowo-brzusznie

Złotorunka (od strony grzbietowej)

spłaszczona. Na .grzbiecie występują 2 rzędy szerokich łusek. Boki ciała pokryte są poza' typowymi szczecinkami oraz

ostrymi, lancetowatymi szczecinkami obronnymi także bogatą runią miękkich, mieniących się metalicznie szczecinek. Z. osiąga

10—20 cm długości i do 6 cm szerokości. Na prosto-mium (-»-więloszczety) znajdują się oczy i czułki; Z. jest gatunkiem

rozdzielnopłciowym. W rozwoju jej występuje postać larwy pelagicznej -»-tro-chofory. Żyje u wybrzeży Morza Północnego,

Morza Śródziemnego i północnego Atlantyku. Często zagrzebuje się w mulistym dnie tylko częścią ciała i w tej pozycji tkwi,

wykonując rytmiczne ruchy oddechowe i oczekując zdobyczy, którą stanowią drobne bezkręgowce. Podobnie jak i inne gatunki z

rodzaju Aphrodite, stanowi pokarm wielu ryb morskich, zwłaszcza dorszy i pla-miaków. [M.G.]

zmiersczek cieplarniowy (Talt-troides allaudi) — gatunek stawonoga z rzędu -*obunogów. Ma ciało długości do 7 mm, barwy

brunatnej, czułki I pary o połowę krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża dość szeroko rozstawione na boki dała. I

para odnóży tułowiowych jest wysmukła i nie przystosowana do chwytania zdobyczy. Z.c. występują w krajach tropikalnych,

szczególnie licznie na Madagaskarze i Polinezji. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zostały szeroko rozwleczone wraz z trans-

portami roślin egzotycznych po rozmaitych ogrodach botanicznych, a zwłaszcza palmiar-niach. Ukrywają się tam pod

doniczkami i cegłami oraz wśród niskich roślin ścielących się po ziemi. W Polsce są pospolite w dużych cieplarniach Krakowa,

Poznania i kilku innych miast. [L.Z.]

zmieraczek plażowy (Talitrus

saltator) — gatunek stawonoga z rzędu ->-obunogów. Ma ciało długości do 16 mm, barwy żółtawopopielatej. Czułki I pary są

kilkakrotnie krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża kroczne szeroko rozsta-

Zmieraczek plażowy

wionę, przystosowane do poruszania się po plaży. Szerokie człony nasadowe 3 ostatnich odnóży tułowiowych ułatwiają szybkie

zagrzebywanie się w piasku. Za pomocą .silnie u-mięśnionych 3 ostatnich par odnóży odwłokowych z.p. potrafi świetnie skakać

po brzegu, i to nierzadko na odległość do 50 cm. Jest mieszkańcem wilgotnych plaż morskich, o-pryskiwanych przez fale, kryje

się w wygrzebanych jamkach lub pod zwiędłymi wodorostami oraz drewnem wyrzuconym na brzeg. W poszukiwaniu żeru

opuszcza kryjówki o zmierzchu. Zamieszkuje wybrzeża północno-wschodniego Atlantyku i mórz przyległych, od Azorów i

Morza Śródziemnego po południowe wybrzeża Skandynawii. Występuje także wzdłuż piaszczystych brzegów południowego

Bałtyku, zwłaszcza w miejscach, które są mało uczęszczane przez plażowiczów. [L.Ż.]

zmieraczek zalewowy, rozskocz

(Orchestia ccmimana) — gatunek stawonoga z rzędu -»obu-

zmysły

430

43ł

znaczenie bezkręgowców dla człowieka

nogów. Dochodzi do 16 mm długości. Jest bardzo podobny do -»zmieraczka plażowego, od którego różni się przede wszystkim budową II

pary odnóży tułowiowych. Odnóża te u samców z. z. mają znaczne rozmiary i zakończone są pazurem ehwytnym. Z.z. zamieszkują

kamieniste brzegi wód słonawych lub słodkich. Na terenie Polaki żyją miejscami nad brzegami Zalewu Szczecińskiego oraz Wiślanego, a

także nad brzegami Martwej Wisły. [L.Ż.]

zmysły — zdolności organizmów do przekształcania pewnych form energii w odpowiedni stan pobudzenia. Funkcję i-eagowania na

bodźce, którą u jednokomórkowców pełni cała żywa protoplazma bądź jej fragmenty, u tkankowców przejmują poszczególne komórki,

tkanki zmysłowe lub narządy. Do grupy z. mechanicznych należy m.in. dotyk (najpierwotniejszy ze wszystkich z. i występujący po-

wszechnie u zwierząt), z. równowagi (z. ciężkości), z. wibracyjny oraz słuch. Jako receptory dotykowe służą liczne, tkwiące w nabłonku

komórki zmysłowe lub wolne zakończenie nerwowe. Aparatem pomocniczym dla z. dotyku bywają rozmaite szczecinki czy włoski.

Narządami z. równowagi u jamochłonów, skorupiaków, mięczaków i szkar-łupni są tzw. statocysty — jamki lub pęcherzyki wyścielone

urzęsionym nabłonkiem zmysłowym i. wypełnione płynem. Wewnątrz tych tworów znajdują się kamyczki słuchowe (statolity),

zbudowane zwykle z węglanu lub fosforanu wapnia bądź (w przypadku ja-mek) — ziarenka piasku. Ucisk kamyczków słuchowych na o-

kreślone komórki zmysłowe informuje zwierzę o jego położeniu. W toku ewolucji ze z. wibracyjnego (dobrze rozwiniętego m.in u

pająków), rejestrującego drgania środowiska o małej częstotliwości, powstał słuch. Wśród bezkręgowców receptory słucho-. we mają

tylko owady. Jamochłony, płazińce, obleńce, pierścienice i szkarłupnie są wrażliwe na bodźce chemiczne odbierane przez rozsiane po

ciele komórki zmysłowe, które u form wyżej uorganizowanych skupiają się w określonych częściach ciała, tworząc narządy

chemorecepcyjne w postaci brodawek bądź jamek wysłanych rzęskami. U stawonogów i mięczaków z. chemiczny różnicuje się na z.

smaku i z. węchu (powonienia). Z. wzroku w zależności od budowy narządów pomocniczych, regulujących dostęp światła do komórek

wzrokowych, pozwala na widzenie stopnia jasności, wyróżnianie kierunku padających na nie promieni świetlnych lub także obrazów.

Zróżnicowanie czynnościowe komórek wzrokowych umożliwia niektórym zwierzętom, z bezkręgowców — owadom i głowonogom,

rozróżnianie rozmaitych długości fal świetlnych, a więc widzenie barwne. Zakres tej zdolności może być inny niż u człowieka. Na

przykład niektóre zwierzęta widzą światło podczerwone albo nadfioletowe. Komórki światłoczułe pozwalające na rozróżnianie

intensywności światła bywają u pewnych form, np. u niektórych pierścienic, rozsiane po całym ciele. Są one zaopatrzone w wod-niczkę,

której zawartość ma prawdopodobnie zdolność załamywania światła. Proste urządzenie do widzenia kierunkowego w postaci tzw. oczek

kubkow.atych spotyka się np. u niektórych wirków i u lan-cetnika. Są to komórki zmysłowe otoczone częściowo komórką barwnikową,

pełniącą rolę zasłony, dzięki czemu światło dochodzi do nich tylko z jednego kierunku. U innych wirków liczne komórki światłoczułe

otacza wiele komórek pigmentowych. Oczy jamowe (dołkowe) występują m.in. u meduz i mięczaków. Tworzą się przez wniknięcie

komórek wzrokowych między komórki nabłonka, który wpukla się, tworząc jamki. Tutaj pigment skupia się bądź w samych komórkach

wzrokowych, bądź w sąsiadujących z nimi. Wydzielina w jamkach może spełniać rolę soczewki. Kiedy brzegi jamek schodzą się ze sobą,

powstają oczy pęcherzykowe, działające na zasadzie kamery optycznej. Powstaje w nich obraz odwrócony na dnie pęcherzyka

tworzącego warstwę komórek światłoczułych, zwaną siatkówką. Zwykle towarzyszy im również soczewka i inne elementy składowe,

upodobniające ten typ oczu występujący u wolno żyjących wie-loszczetów i głowonogów do oczu kręgowców. U stawonogów istnieją

oczy proste, pojedyncze, zwane przyoczkami (podobne do oczu jamowych, lecz wyposażone w specyficzny dla tej grupy zwierząt aparat

do załamywania światła), bądź tzw. oczy złożone albo obie te formy narządów wzrokowych razem. Oczy złożone składają się z wielu

pojedynczych oczek, noszących tu nazwę o-matidii, z których każde -daje obraz jedynie małego wycinka pola widzenia. Tego rodzaju

widzenie nazywa się mozaikowym. [T.S.] ,

znaczenie bezkręgowców dla człowieka. Ogromna liczebność i zróżnicowanie gatunków wynikają przede wszystkim z archaiczności

bezkręgowców, których wszystkie najważniejsze typy rozwinęły się już w prekambrze, a formy jednokomórkowe sięgają prawdopo-

dobnie czasów sprzed 2—2,5 mld lat. Długi okres działania podstawowych czynników ewolucji — mutacji i doboru naturalnego —

przyczynił się nie tylko do powstania zaadaptowanych do bardzo różnorodnych środowisk życia planów zewnętrznej i wewnętrznej bu-

dowy, rozmiarów i trybów życia, ale także do powstania zachowanych do dziś, podstawowych typów troficznych:

fago- i pinocytozy, drapieżnic-twa, pasożytnictwa i saprofi-tyzmu. Formy, które w toku ewolucji zaczęły wytwarzać twarde, trwałe

elementy strukturalne tworzące złogi (skorupki otwornic, muszle, koralowł-na itd.), stawały się czynnikami przekształcającymi środo-

wiska życiowe własnego potomstwa i innych gatunków oraz producentami sikał osadowych. Mimo jednak tak znacznej różnorodności

stosunkowo niewiele bezkręgowców — poza owadami — opanowało ląd;

największa liczba gatunków, a zarazem i osobników, zamieszkuje wody, zwłaszcza morza i oceany, a także ciała różnych roślinnych i

zwierzęcych żywicieli. Różnorodne i dawne są współoddziaływania poszczególnych gatunkó-^ i większych grup bezkręgowców z

człowiekiem. Jednakże tradycyjny podział na gatunki pożyteczne i szkodliwe należy pojmować bardzo ogólnie, ponieważ w określonych

warunkach środowiska i przy pewnym zagęszczeniu populacji

znaczenie bezkręgowców dla człowieka

432

•ten sam gatunek może być zarazem pożyteczny i szkodliwy. Zgodnie z zasadami wytyczonymi w raporcie Sekretarza

Generalnego ONZ UThanta (1(968) z przyczyn dobrze umotywowanych (np. celem zachowania wszystkich istniejących

jeszcze na Ziemi genotypów) nie powinno się dopuścić do wyginięcia ani jednego, dotąd jeszcze istniejącego gatunku, nawet jeżeli

obecnie jest on dla człowieka zdecydowanie szkodliwy. Wynika to właśnie z relatywności pojęcia szkodnika i wskazuje zarazem,

że każdy gatunek traktować należy jako potencjalnego nosiciela cech, które w przyszłości mogą się okazać dla nas korzystne.

Toteż ocena przydatności czy szkodliwości gatunku opierać się może tylko na przewadze takich czy innych czynników w wa-

runkach danego regionu bądź całej Ziemi. Dla przedstawicieli rodzaju Homo bezkręgowce miały . zawsze znaczenie bardzo

istotne, ponieważ współzależności z biotycznymi czynnikami swego środowiska przejęli oni jeszcze od swych zwierzęcych

przodków. Prawdopodobnie pierwotni ludzie w większym stopniu niż współcześni użytkowali jako pokarm bezkręgowce

lądowe, a zarazem byli bardziej bezbronni wobec gatunków chorobotwórczych, pasożytniczych i jadowitych. W miarę rozwoju

cywilizacji bezkręgowce znajdują coraz liczniejsze i bar-dzięi różnorodne zastosowania, a zakres ich szkodliwych oddziaływań

zmniejsza się. Do celów konsumpcyjnych najwięcej bezkręgowców czerpie się obecnie z morskich ich zasobów. Są to przede

wszystkim mięczaki, skorupiaki i

•szkarłupnie, poza tym również

parzydełkowce, pierścienice i osłonice. Wśród nieowadzich bezkręgowców słodkowodnych i lądowych największe znaczenie mają

skorupiaki, ślimaki i małże. Niektóre małże i skorupiaki o szczególnych walorach są obiektami, hodowli (ostrygi, omułki,

perłopławy, krewetki), a pewne masowo występujące formy traktuje się jako spodziewane źródło białka konsumpcyjnego na

przyszłość (kryl). Poważne znaczenie mają bezkręgowce jako pokarm zwierząt hodowanych i dziko żyjących, a niekiedy jako

nawóz (gatunki plankto-nowe, mięczaki i inne). W skali światowej w r. 1979 ilość bezkręgowców wydobywanych z mórz głównie

w celach konsumpcyjnych przedstawiała się następująco (w tysiącach ton):

omułki — 500, przegrzebki — 400, sercówki — 25, ostrygi — 900, kalmary — 960, ośmiornice

— 150" krewetki — 1500, kryl

— około 400, langusty — 70, homary — 52, jeżówce — około 40, strzykwy (trepangi) — 13. Bezkręgowce są dla nas cenne nie

tylko jako pokarm. Uzyskujemy od nich także surowce dla różnych gałęzi przemysłu: budowlanego (osadowe skały wapienne),

galanteryjnego (masa perłowa), kosmetycznego (gąbki kąpielowe, szkielety strzykw), zdobniczego (perły, różne koralowce,

"mech morski", muszle ślimaków), farbiarskiego (czernidła głowo-nogów, dawniej purpura z roz-kolców). W rolnictwie i leśnic-

twie wykorzystuje się do biologicznej walki ze szkodnikami fakt, ze liczne bezkręgowce (nicienie, roztocze, wije) są naturalnymi

wrogami niszczycieli plonów i zasobów. Niektóre gatunki przyczyniają się do przewietrzania i zasilania w próchnicę gleby

(pierwo-

433

zwójka

tniaki, skąposzczety, roztocze). Bezkręgowce są przedmiotem doniosłych badań naukowych, zarówno podstawowych, jak i

skierowanych na cele praktyczne. Niektóre gatunki bywają używane jako zwierzęta laboratoryjne (np. pierwotniaki, gąbki,

stułbie, wypławki, ośmiornice, jeżówce, lancetni-ki). Bezkręgowce hoduje się do celów dydaktycznych i popularyzatorskich w

ogrodach zoologicznych i szkołach (pierwotniaki, parzydełkowce, mięczaki, skorupiaki, pajęczaki) oraz do celów amatorskich. W

geologii pozostałości pewnych gatunków wskazują często pochodzenie i wiek warstwy, w której zostały wykryte (ska-

mieniałości przewodnie są tu najjaskrawszym przykładem). Określone zespoły gatunków wioślarek charakteryzują pewne typy

troficzne jezior. Na pograniczu biologii i lecznictwa rozwinęła się parazytologia, której badania dotyczą głównie pierwotniaków i

robaków pasożytniczych (płaziń-ców i obleńców) atakujących rośliny, zwierzęta i ludzi. Groźne dla zdrowia i życia są też

bezkręgowce wytwarzające trucizny (parzydełkowce, pajęczaki, wije). Gatunki zwane szkodnikami uszczuplają plony i zasoby

żywnościowe (roztocze), niszczą bądź unie-czynniają urządzenia techniczne, np. wodociągi (gąbki, beł-kaczek) i obiekty

zanurzone (mięczaki, skorupiaki). [Z.S.]

Zoantharia — rząd jamochłonów z podgromady -».koralow-

ców sześciopromiennych. Polipy wielkości do 2 cm tworzą niewielkie kolonie, nie wytwarzające własnych szkieletów. Ich

ektoderma i w pewnej mierze mezoglea pochłania jednak zlepiony piasek i inne ciała obce, inkrustując się nimi. Septy są

ustawione symetrycznie, parami, w których jedna przegroda, zawsze większa, zawiera gonadę. Najbardziej znanym gatunkiem Z.

jest oboj-naczy Zoanthus socialis z rejonu Morza Karaibskiego. [Z.S.]

zoarium -»-mszywioły. zooid —>-mszywioły.

zwójka (Vo!uta) — rodzaj mięczaków z rodziny Vo!t(tidae, z rzędu -ł-jednoprzedsionkow-ców. Muszle z. wysokości 5— —15

cm i kształtu krępego dwustożka odznaczają się szeregiem rozmaicie ukształtowanych guzów wzdłuż górnej krawędzi każdego

skrętu. Otwór muszli jest wąski i wydłużony, a jego przyśrodkowa, wrzecionowata krawędź ozdobiona szeregiem spiralnych,

wybiegających z wnętrza muszli listew. Powierzchnia muszli jest lśniąca i pięknie ubarwiona. Z. zamieszkują morza tropikalne.

Żyją na dnie skalistym, na głębokości kilkudziesięciu do stukilkudziesięciu metrów, żywiąc się rozmaitym pokarmem

zwierzęcym, żywym i martwym. Jako okazy bardzo piękne, a przy tym rzadkie, z. są wysoko cenione przez kolekcjonerów, na

równi z por-celankami i stożkami. IT.U.]

żrolUarka karpacka

434

435

żebroplawy

zridlarka karpacka (Bythinella austriaca) — gatunek mięczaka z rodziny -ł-wodożytkowatych. M» muszlę wałeczkowatą, do-

chodzącą do wysokości 3 mm.

Żyje w zimnych i czystych wodach źródeł i potoków górskich w Alpach, Sudetach i Karpatach oraz w Jurze Krakowsko-Wieluńskiej.

[T.U.]

żachwa (Ascidio) — rodzaj strunowców z gromady ->-żachw. Obejmuje gatunki o żółtawym lub zielonkawym zabarwieniu

powłoki ciała, z lekko przeświecającymi brunatno-czerwonawymi narządami wewnętrznymi, mające kształt worka o nieco

asymetrycznej budowie, spowodowanej skośnym przytwierdzaniem .się do podłoża. Średnica ciała wynosi 5—15 cm. Otwór

wlotowy zlokalizowany jest na szczycie worka, a wylotowy — w połowie jego wysokości. Oba otwory mieszczą się na krótkich

wzniesieniach i otoczone są kil-

Zachwa Ascidia mentula

koma płatami (przeważnie 8). Z. żyją pojedynczo na kamieniach, dużych muszlach itp., na płytkim dnie, rzadko poniżej 200 m. Są

bardzo szeroko rozprzestrzenione w pełnosłonych morzach. [L.Z.]

żachwy (Ascźdźacea) — gromada strunowców z podtypu -^osłonie. Obejmują zwierzęta o długości 1—20 cm, w kształcie worka lub

dzbanka, z 2 o-tworami (syfonami) zlokalizowanymi zazwyczaj na wzniesieniach: szczytowym (gębowym) oraz bocznym (odbytowym).

Filtracja wody, a także wymiana gazowa odbywa się w obszernym koszyczku skrzelo-wym, do którego otwiera się syfon gębowy.

Powłoka ciała może mieć konsystencję niemal galaretowatą (np. u czarka) lub twardą skórzastą (np. u bro-dawnika i żachwy) i nierzadko

niemal przeźroczystą. Większość przedstawicieli ż. wiedzie osiadły tryb życia, przyrastając do kamieni, skał i innych przedmiotów na

dnie morza. 2. przyrastają podstawą na ogół prostopadle do podłoża, niektóre formy przytwierdzają się do niego skośnie, wskutek czego

są mniej lub bardziej asymetryczne, a istnieją też gatunki osadzone na dość długiej nóżce. 2. żywią się drobnym planktonem i zawiesiną

organiczną, którą odfiltrowują z wody przepływającej ustawicznie przez ich ciało. Zużyta woda wydalana jest na zewnątrz wraz z

odchodami (a w okresie rozmnażania się także z produktami płciowymi) przez syfon odbytowy. Większość ż. jest obupłciowa. W ich

rozwoju występują larwy bardzo podobne do -^.ogonie, uważanych zresztą przez wielu zoologów za stadia larwalne, które uzyskały

zdolność rozmnażania się w stadium młodocianym. Larwy te żyją w planktonie morskim, wyszukując po pewnym czasie dogodnego

podłoża do osadzania się, po czym zatracają ogon, a wraz z nim strunę grzbietową. Szereg gatunków ż. rozradza się także bezpłciowo

przez pączkowanie, przy czym powstające tym sposobem osobniki potomne nie zawsze oddzielają się od osobnika macierzystego, co

prowadzi do powstania kolonii (np. u ożarka). Gromada ż. obejmuje około 2000 gatunków zasiedlających dno mórz i występujących od

najpłytszych miejsc po głębiny oceaniczne. [L.Z.]

żacielek -^.meduza.

żebroplawy, nieparzydełkowce [Ctenophora, Acnidaria) — typ -^-bezkręgowców, zaliczany tradycyjnie do -^-jamochłonów. Prócz

dwóch zasadniczych .warstw ciała — ekto- i ento-jermy — rozwija się u nich mezoglea lub warstwa uważana przez pewnych badaczy za

prymitywną mezodermę (->ro-zwój zarodka), a przez innych tylko za komórkowe elementy mezogleK Symetria ż. jest

dwupłaszczyznowa, kształt szikliścieprzejrzystego ciała przeważnie jajowaty, gruszko-

Schetnat budowy żebroplawa l — ctatocysta; 2— kieszeń czui-ka; l — podżeberkowe kanały żołądkowe — płytki rzęskowe, 5 —

gardziel; 6 — żołądek; 7 — czułek

waty, niekiedy wstęgowaty bądź liściowaty. Rozmiary wahają się od kilku milimetrów (Ctenoplana) do 1,5 m (przepaska Wenery).

Otwór gębowy leży na dolnym (ustnym, oralnym) biegunie ciała, a na przeciwległym, zwanym przeciw-ustnym lub aboralnym — cen-

tralny narząd zmysłowy układu nerwowego ze statocystą, kontrolujący ruch rzęsek i u-trzymanie pionowego kierunku osi ciała.

Pomiędzy biegunami przebiega południkowe 8 pasm, "żeberek", wzdłuż których uszeregowane są główne narządy ruchu — blaszki

pływne, czyli grzebyki, tzn. płytki utworzone z zespolenia grup rzęsek. Ruch tych płytek przebiega falowo (metachro-nicznie), a fala

ich silnych uderzeń rozpoczyna się zawsze od przeciwustnego bieguna ciała. Ku biegunowi aboralnemu szeregi płytek przedłużają się w

rynienkowate Unie rzęskowe, zbiegające się parami we wspólne pole rzęskowe. Cen-

żeglarek

438

tralny narząd zmysłowy stanowi statocysta przykryta rzęskami, a statolit spoczywa na 4 szczecinkach czuciowych; całość jest

od spodu gęsto unerwiona. Zagęszczenia sieci nerwowej występują też w bardzo wrażliwej części przyustnej i wzdłuż żeberek.

Para pierza-sto rozgałęzionych, kurczliwych bocznych ramion (czuł-ków) spełnia rolę obronną i chwyta zdobycz (drobne zwie-

rzęta, w tym małe ryby), oplą-tując ją lepiącymi komórkami (kolloblastami) osadzonymi na niciach. Nasady ramion leżą po

przeciwległych stronach równoleżnikowej .płaszczyzny ciała w kieszeniowatych zagłębieniach. Otwór gębowy prowadzi do

ektodermalnej spłaszczonej i urzęsionej gardzieli, przechodzącej w krótki przełyk i obszerny żołądek, który w płaszczyźnie

osadzenia ramion uwypukla się w 2 kanały rozwidlające się następnie dwukrotnie i przechodzące ostatecznie w 8 wzdłużnych

kanałów biegnących pod żeberkami. Wskutek tego znacznego rozgałęzienia cały ten układ uznać można za odpowiednik układu

pokarmo-wo-naczyniowego (gastro-was-kularnego) meduz parzydeł-kowców. Ż. są obojnakami. Ich gruczoły rozrodcze powstają

w entodermie kanałów podżeber-kowych, a jaja i plemniki wydostają się przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie

następuje zapłodnienie. Dojrzałość płciowa i rozród pojawia się u wielu gatunków w rozwoju osobniczym dwukrotnie: w stadium

bardzo wczesnym (np. u Pleurobrachia pileus, osiągającej maksymalną wielkość 3 cm, już przy rozmiarach 0,5—1,5 mm) i

powtórnie, po przerwie, w stanie wyrośniętym. Między tymi okresami stan gotowości do rozrodu i proces rozmnażania zanika.

Bruzdkowanie jest nierównomierne, rozwój bezpośredni, tzn. bez stadium larwy. Z wyjątkiem kilkunastu gatunków pełzających

ż. wiodą pe-lagiczny, planktonowy tryb życia. Już przy nieznacznym podrażnieniu wydają niebieskawe bądź zielonkawe

światło, którego chemicznego podłoża nie poznano dotąd dokładnie. Zamieszkują wszystkie morza, zwłaszcza jednak ciepłe,

niekiedy pod wpływem nasłonecznienia bądź falowania przemieszczając się z warstw powierzchniowych w głębsze. Skupione

ruchami wody w gęste chmary (rozciągające się na długość do 100 m) mogą wyrządzać poważne szkody w ławicach małego

narybku. Mimo pewnych cech wspólnych z pa-rzydełkowcami — takich jak istnienie mezoglei, statolitów, kanałów

przypominających u-kład gastro-waskularny, podobnego trybu życia — ż. wykazują tak istotne odrębności, że należy je uznać

za typ bardzo dawno oddzielony od pozostałych jamochłonów, tzn. parzydełkowców. Opisano około 80 gatunków

współczesnych ż., które skupiają się w 2 gromadach: Tentaculifera oraz Nuda. [Z.S.]

żeglarek (Argonauta) — rodzaj mięczaków z podrzędu -»o-śmiornic właściwych, wyróżniający się spośród wszystkich

głowonogów daleko posuniętym dymorfizmem płciowym. Samice ż. mają około 20—30 cm długości (z ramionami) i wyglądem

przypominałyby małe ośmiornice, gdyby nie miały 2 ramion, które są spłaszczone tak bardzo, że tworzą jakby 2 arkusze cienkiej

błony. Nabłonek tych ramion wydziela substancję wapienną i buduje z

437

żywik

Muszla żeglarka

niej muszlę, sylwetką nieco podobną do muszli łodzika. Nie jest to oczywiście odpowiednik muszli mięczaków, którą wytwarza

płaszcz i która jest integralną częścią ciała. To jest raczej łódeczka, do której zwierzę może wsiąść lub z niej wysiąść. Samice ż.

spotyka się zwykle siedzące w swojej łódeczce, trzymające się jej spłaszczonymi ramionami i w ten sposób żeglujące po po-

wierzchni morza. Żeglowanie ułatwia wypełnienie wierzchołka muszli gazem. Muszla pełni także funkcję komory lęgowej, gdyż

samica składa do niej jaja, następnie siada na nich i pływa razem z nimi aż do wylęgu młodych. Samice ż. umieją co prawda pełzać

po dnie, a także trochę pływać, są jednak wybitnie niesprawne w ruchach, w związku z tym ich polowanie polega na chwytaniu

zwierząt, które przypadkowo zbliżyły się na odległość ramienia napastnika. Samce ż. mają długość ok. l cm i nie budują muszli. W

okresie godowym l z ich ramion wydłuża się znacznie i w nim zostaje umieszczony pakiet plemników, zwany spermatoforem, a

zmienione ramię nosi nazwę hektokotylusa. Dojrzały hekto-kotylus odrywa się od ciała

samca, pływa swobodnie i samodzielnie poszukuje samicy, a znalazłszy, wnika do jej jamy płaszczowej i zapładnia ją

zawartością spermatoforu. Dopóki nie rozszyfrowano tego zdumiewającego przebiegu kopulacji, przez wiele lat

hektokotylusy znajdowane w samicach ż. uważano za jakiś gatunek pasożyta. Nadano mu naukową nazwę Hecto-cotylus, co w

wolnym przekładzie znaczy "stuprzyssawko-wiec". Liczba gatunków ż. nie jest dokładnie znana. Zamieszkują one wszystkie

morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Choć najczęściej pływają po powierzchni, ale zdarzało się, że łowiono je na głębokości

wielu setek metrów. [T.U.]

żeglarz portugalski

ca.

>-bąbelni-

żywik (zoea) — starsze stadium larwalne ->-dziesięcionogów. Rozwija się z ->.pływika lub wykluwa bezpośrednio z jaja. W

pierwszej fazie (zwanej pro-tozoea) ciało zróżnicowane jest na głowotułów (obejmujący głowę oraz I segment tułowiowy),

czterosegmentowy tułów oraz niesegmentowany odwłok. Na głowie mogą występować oczy słupkowe (złożone), a niekiedy

zachowuje się oko nau-pliusowe. Brak jeszcze całkowicie nóg tułowiowych i odwłokowych. W miarę dalszego wzrostu ż. pojawia

się segmen-tacja odwłoka, oczy unoszą się na słupkach i pojawiają się zawiązki odnóży tułowiowych i odwłokowych. Na

pancerzu głowotułowia ż. krabów wyrastają 2 lub 4 bardzo długie kolce (grzbietowy, czołowy i ewentualnie 2 boczne). 2. więk-

szości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. W dalszym rozwoju przekształca-

żeglarek

436

tralny narząd zmysłowy stanowi statocysta przykryta rzęskami, a statolit spoczywa na 4 szczecinkach czuciowych; całość jest

od spodu gęsto unerwiona. Zagęszczenia sieci nerwowej występują też w bardzo wrażliwej części przyustnej i wzdłuż żeberek.

Para pierzaste rozgałęzionych, kurczliwych bocznych ramion (czuł-ków) spełnia rolę obronną i chwyta zdobycz (drobne zwie-

rzęta, w tym małe ryby), oplą-tując ją lepiącymi komórkami (kolloblastami) osadzonymi na niciach. Nasady ramion leżą po

przeciwległych stronach równoleżnikowej płaszczyzny ciała w kieszeniowatych zagłębieniach. Otwór gębowy prowadzi do

ektodermalnej spłaszczonej i urzęsionej gardzieli, przechodzącej w krótki przełyk i obszerny żołądek, który w płaszczyźnie

osadzenia ramion uwypukla się w 2 kanały rozwidlające się następnie dwukrotnie i przechodzące ostatecznie w 8 wzdłużnych

kanałów biegnących pod żeberkami. Wskutek tego znacznego rozgałęzienia cały ten układ uznać można za odpowiednik układu

pokarmo-wo-naczyniowego (gastro-was-kularnego) meduz parzydeł-kowców. Ż. są obojnakami. Ich gruczoły rozrodcze powstają

w entodermie kanałów podżeber-kowych, a jaja i plemniki wydostają się przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie

następuje zapłodnienie. Dojrzałość płciowa i rozród pojawia się u wielu gatunków w rozwoju osobniczym dwukrotnie: w stadium

bardzo wczesnym (np. u Plewrobrachia pileus, osiągającej maksymalną wielkość 3 cm, już przy rozmiarach 0,5—1,5 mm) i

powtórnie, po przerwie, w stanie wyrośniętym. Między tymi okresami stan gotowości do rozrodu i proces rozmnażania zanika.

Bruzdkowanie jest nierównomierne, rozwój bezpośredni, tzn. bez stadium larwy. Z wyjątkiem kilkunastu gatunków pełzających

ż. wiodą pe-lagiczny, planktonowy tryb życia. Już przy nieznacznym podrażnieniu wydają niebieskawe bądź zielonkawe

światło, którego chemicznego podłoża nie poznano dotąd dokładnie. Zamieszkują wszystkie morza, zwłaszcza jednak ciepłe,

niekiedy pod wpływem nasłonecznienia bądź falowania przemieszczając się z warstw powierzchniowych w głębsze. Skupione

ruchami wody w gęste chmary (rozciągające się na długość do 100 m) mogą wyrządzać poważne szkody w ławicach małego

narybku. Mimo pewnych cech wspólnych z pa-rzydełkowcami — takich jak istnienie mezoglei, statolitów, kanałów

przypominających u-kład gastro-waskularny, podobnego trybu życia — ż. wykazują tak istotne, odrębności, że należy je uznać

za typ bardzo dawno oddzielony od pozostałych jamochłonów, tzn. parzydełkowców. Opisano około 80 gatunków

współczesnych ż" które skupiają się w 2 gromadach: Tentaculifera oraz Nuda. [Z.S.]

żeglarek (Argonauta) — rodzaj mięczaków z podrzędu -»o-śmiornic właściwych, wyróżniający się spośród wszystkich

głowonogów daleko posuniętym dymorfizmem płciowym. Samice ż. mają około 20—30 cm długości (z ramionami) i wyglądem

przypominałyby małe ośmiornice, gdyby nie miały 2 ramion, które są spłaszczone tak bardzo, że tworzą jakby 2 arkusze cienkiej

błony. Nabłonek tych ramion wydziela substancję wapienną i buduje z

437

żywik

Muszla żeglarka

niej muszlę, sylwetką nieco podobną do muszli łodzika. Nie jest to oczywiście odpowiednik muszli mięczaków, którą wytwarza

płaszcz i która jest integralną częścią ciała. To jest raczej łódeczka, do której zwierzę może wsiąść lub z niej wysiąść. Samice ż.

spotyka się zwykle siedzące w swojej łódeczce, trzymające się jej spłaszczonymi ramionami i w ten sposób żeglujące po po-

wierzchni morza. Żeglowanie ułatwia wypełnienie wierzchołka muszli gazem. Muszla pełni także funkcję komory lęgowej, gdyż

samica składa do mej jaja, następnie siada na nich i pływa razem z nimi aż do wylęgu młodych. Samice ż. umieją co prawda pełzać

po dnie, a także trochę pływać, są jednak wybitnie niesprawne w ruchach, w związku z tym ich polowanie polega na chwytaniu

zwierząt, które przypadkowo zbliżyły się na odległość ramienia napastnika. Samce ż. mają długość ok. l cm i nie budują muszli. W

okresie godowym l z ich ramion wydłuża się znacznie i w nim zostaje umieszczony pakiet plemników, zwany spermatotorem, a

zmienione ramię nosi nazwę hektokotylusa. Dojrzały hekto-kotylus odrywa się od ciała

samca, pływa swobodnie i samodzielnie poszukuje samicy, a znalazłszy, wnika do jej jamy płaszczowej i zapładnia ją

zawartością spermatoforu. Dopóki nie rozszyfrowano tego zdumiewającego przebiegu kopulacji, przez wiele lat

hektokotylusy znajdowane w samicach ż. uważano za jakiś gatunek pasożyta. Nadano mu naukową nazwę Hecto-cotylus, co w

wolnym przekładzie znaczy "stuprzyssawko-wiec". Liczba gatunków ż. nie jest dokładnie znana. Zamieszkują one wszystkie

morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Choć najczęściej pływają po powierzchni, ale zdarzało się, że łowiono je na głębokości

wielu setek metrów. [T.U.]

żeglarz portugalski -^bąbelni-ca.

żywik (zoea) — starsze stadium larwalne ->-dziesięcionogów. Rozwija się z -»-pływika lub wykluwa bezpośrednio z jaja. W

pierwszej fazie (zwanej pro-tozoea) ciało zróżnicowane jest na głowotułów (obejmujący głowę oraz I segment tułowiowy),

czterosegmentowy tułów oraz niesegmentowany odwłok. Na głowie mogą występować oczy słupkowe (złożone), a niekiedy

zachowuje się oko nau-pliusowe. Brak jeszcze całkowicie nóg tułowiowych i odwłokowych. W miarę dalszego wzrostu ż. pojawia

się segmen-tacja odwłoka, oczy unoszą się na słupkach i pojawiają się zawiązki odnóży tułowiowych i odwłokowych. Na

pancerzu głowotułowia ż. krabów wyrastają 2 lub 4 bardzo długie kolce (grzbietowy, czołowy i ewentualnie 2 boczne). Ż. więk-

szości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. W dalszym rozwoju przekształca-

żyworódka

438

ją się w -».lasonóżka lub -^-wytrzeszcza. [L.Z.]

żyworódka (Viviparus) — rodzaj mięczaków z rodziny ży-woródek (Ywiparidae), z. rzędu ->.jednoprzedsionkowców. Obejmuje gatunki

mające muszlę zwiniętą spiralnie, kształtu stożkowato-kulistawego, wysokości 2—4 cm. Otwór zamyka cienkie, koliste wieczko. U

żywych okazów ż. łatwo rozpoznać ich płeć, gdyż samice mają oba czułki długie, cienkie i zwężające się ku końcowi, natomiast prawy

czułek samca, służący jako narząd kopulacyjny, jest krótki, gruby i tępo zakończony. Po muszli nie można rozpoznać płci, bo

wprawdzie muszle samic mają zwykle nieco bardziej wypukłe skręty, ale różnice są niewielkie i niestałe. Samice rodzą żywe młode,

niepodobne z wyglądu do rodziców, gdyż skręty ich muszelek są kanciaste. Liczne gatunki ż. zamieszkują wody słodkie półkuli północnej

i całej Afryki. Przebywają najczęściej na nie-głębokim dnie, gdzie żywią się gnijącymi szczątkami roślinnymi i zwierzęcymi. W Polsce

występują 2 bardzo pospolite gatunki ż., a mianowicie, ż. jeziorna i ż. rzeczna. 2. jeziorna,

Muszla żyworodki

czyli pospolita (Viviparus con-tectus), o wysokości muszli do 5 cm, ma skręty silnie wypukłe, oddzielone głęboko wciętymi szwami. Dla

niewprawnego oka jest to jednak cecha trudna do uchwycenia. Wierzchołek muszli (na nie uszkodzonych okazach) jest zawsze spiczasty,

kłujący przy dotknięciu. Gatunek ten występuje głównie w wodach stojących. 2. rzeczna, czyli paskowana (Viviparu,s viviparus), o

wysokości muszli rzadko przekraczającej 3,5 cm, ma skręty mniej wypukłe i płytsze szwy mi*;dzy nimi. Wierzchołek muszli tego

gatunku nigdy nie jest kłujący. 2. rzeczna za-mieszku.je przeważnie wody bieżąca. [T.U.]

SKOROWIDZ NAZW ŁACIŃSKICH

Acantharia 7, 258 Acanthnster planet 119 Acanthetla 8 Acanthobdellida 236 Acanthocephala 110 Acanthocephalus lucii 111

Acanthor 8 Acanthoscurria 271 Acari 290

Acartdae 288, 291 Acarina 290 Acaroidei 290 Acarus siro 288 acetabula 356 Achaeta 387, 388 Achatźna 8

— /ulica 8 Achatinidae 8 Acicula 92 Actculidae 93 Aclitellata 23 Acmea 43 Acnidarta 435 Acoeia 407 Acrasiidea 347 Acroloridae

263, 267 Acroloms lacustrtg 263 Acropora 149 Acteon 9 Acteonidae 9 Actinta equtna 383 Actiniaria 383 Actinopoda 258

Actinosphaerium 279 actinula 9 Aculifera 189

Aedes pseudoscutellaris ft

Aega 57

Aeolidia papilosa 390

Agamermis decaudata S, 330

Agelena 142

Agelenidae 105, 142

Akera 182

Akeridae 182

Alciopidae 401

Alcyonaria 119

AlcyonłUTO 119

— digitatum 119 Alderia modesta 9 Allolobophora 55

— rosea 55 Alona 10 Atpheus 10

— distinguendus 10 Amblypygi 10, 186, 355 ATlimonoidea 12 Amoeba proteus 12 Amoebtda 222 Ainoebosporidła 324 Amphidiscophora

76, 163, 409 Amphłlina ioUacea 11 Amphineura 189 Amphipoda 189 Amphitrite 12 Ampullaria 262

— gigas 263 Ampullartidae 262 Anaperus sulcatus 407 Ancylidae 266

Ancylostoma duodenale 363 Ancylostomatidae 363, 364 Ancylus fluviatilis 266

440

Androctonus australis 312 AnguUluliciae 392 Anoutna trttici 392 Anilocra 179 Anisotnyaria 182 Aftifus vortex 423 AnneHda 227

Anodonta 338 Anomża 201 Anołmira 273 Antedon 291

— wiediterranea 291 Anthipatharla 13, 44, 11« Anthozoa 116 Anthura gracilis 102 Aphelenchoides ritzeniabott 391

Aphelenchoididae 391 Aphrodlte 429

— aculeata. 428 Aphroditidae 401, 428 Apłcomplera 325 Aplacophora 29 Aple-ra hypuorum 13 Aplysia 13

— punctata H Apl]/!iidae 13 Apoda 122 Aporrhaidae 185 Aporrhatt pespelecani IW Appendicularia 192 Aracftnołdea 211 Araneae

209 Aranei 209 Araneida 209 Araneidae 135 Araneomorphae 211 Araneus 134

— diadematus 135

— guadratUJ 135

— sensu stricte 134 Araniella 135

— cucurtlitina 135 Aratus pisani 123 Arca 15

— noae 18

— secticostata 15 Arce(la 14, 223

— yulgata 14 Archeophora 407 Archłacanthocephala 110 Archtannelida 254 Archidoris tuberculata 50 Archigetes 15, 358

— cryptobothrtu* 14, 2S>6

Architectonica 295 Archłtectontcidae 295 Architheuthis 103 Arentcola marina 226 Argas persicus 188 Argasłdae 189 Argiope

bruenntchi 376 Argonauta 436 Argylus foliaceus 323 Argyroneta aonatica 368 Aroyronetidae 368 Argyrotheca 15

Arfii/nchobdellida 236 Arionidae 346 - ArmadiIIidtUTO 136

— pulchellum 137 Artemid salina 319 Arthropoda 327 artlcitlamentuin 37 Articulata 145, 424 Ascarididae 80 Ascaris

luwibrtcoides 79

— suum 80

— woodł 356 Aschelminthe* 188 Asctdia 434

— mentula 434 Asctdiacea 434 Asellus 205

— aguatlcu* 205 Aspidochirota 370 Asplanchna 15 Astacidae 277 Astacilla 15

— longicorni* l* Astacura 276 Astacus astacus 275

— leptodacti/lua 276 Asterłas rubeni 284 Asterołdea 285 Asteronyx lorent 106, 193 Astropecten 16

— aurantlacu» 16 Atentaculata 16, 187 Atlanta 2fi5 Atlantidae 295 Atolla 130 Atraz 272 Atl/pidae 84 Attipus affinis 84

Aulodonta 92 Aurelia aurita 36 auricularia 385 Austroastactdae 277

Autoli/tus 59, 60 axostyl 112 Azygia lucii 268

Babesia 16, 239

— bigemina 16 Balantidiurn coli 342 Balanus 201

Ba»onnnatophora 174 Bathl/crinus 18

— carpenteri 18 BathKomphalus contortus 423 Bathl/poreia 18

— pilosa 18 Belemnotdea 17 Bellerophon 17 bipinnarta 51 Birou* latro 124 Bithynia 418

— leachi 418

— tentaculata 418 Bivalvia 151

Blaniulu* guttulatus 24, 100 Btastoidea 222 Bodo 26

Boltenia oyifera 342 Bonellia 27 Boophilus 20 Bosmina 27

— coregont 28 bothria 356 bothrłdia 356 Botryllus 209

— schlossert 209 brachiolarża 277 Brachłonus 28

— ancularis 28

— cals/cifiorus 28 Brachtopoda 277 Brachl/ura 126 Bradybaena fTUticum 422 Bradybaenidae 422 Branchinecta paludosa 316

Branchtobdella parasita 231 Branchiobdellidae 231 Branchiopoda 316 Branchipus stagnalis 418 Branchtura 323 Brechites 247

Brissus 294 Bryozoa 166 Buccłnidae 369 Buccinum 369

Buccinum undatum S89, 370

Bulłnus 269

Buthus 313

Bythinella austriaca 434

Bytothrephes lonołmanm 91

Caecilioides acłcula 22

Calanolda 101

Calanus /inTnarchicu* 101

Calcarea 77

Calcispongla 77

Caligoida 33, 96, 102, 109, 21T

Caligus 102

Callapa 196

Calliactis parasitłca 253

Callianassa 181

~ normandi 181 Callinectes 102

— sapidus 103 Calycozoa 327 Calyptraea 44 Calyptraeidae 44, 171 Camarodonta 172 Cambarug limosu* 27S Campanularła 136

— johnstont 136

— verticW.ia.ta 136 Cancer 107

— magister 108

— pagurus 107 Caprella 122 capsula centrali* 257 Carchesium 34 Carcinus maenas 27< Cardttdae 302 Cardium 302

— edule 302 Caridea 71 Carinaria 295 Carinartidae 295 Carinoscorpius 203 Carychium 23 CaryophyUaeidae m Caryophyllaeut 81

— laticeps 82 Casstdae 266 Cassłopea 105

— borbontca 70

— a-aniachana 105 Cassis 266

— rufa 266

Catenotaenia pu»illa 291 Cepaea 415

442

Cepaea hortensts 415

— nemoralis 418

— uindobonensis 4H Cepedea ditttidiata 19S Cephalocarida 34 Cephalopoda 81 cephalothorax 338 Cephea 44 Ceramastef 35 cercaria

35 Gercopagis 38 Ceriantharia 342

Cerianthus membranaceut 341 Cerithiidae 424 Cerithium 424 Cernosułtoutella 388 Cestodaria 357 Cestoidea 356 Cestus yeneris

262 Chnetogaster 336

— Iłmnaei 336 Chaetognatha 338 Chaetopoda 336 Chalina oculata 281 Chama 428 Chamidae 428 •Chaos chaos 12 Charonia 293 • —

tritonis 294 Charybdea marsupialis 41 Charybdoldea 36, 40 ChetracanthiuTO 9 Chelicerata 338 Chelifer cancroides 419 Chelura

— terebrans 38 Chidosportdła 324 Chilodonella 37

— cucullulus 37 Chilopoda 218 Chtonoecetes optiio 123 Chirldota leauis 123 Chirodropus palmatus 41 Chironomidae 192

Chlamydomonas 38 Chlorella 333 Chlorohydra 333

— ułrżdissiCTia 333 Choanoflagellata 39 Chordata 330 Chrysaora 157

Chrysonionadtda 39, 112, 134, 395 Chydorus 39 Ctdaris cidaria 376

Cidaroidea 376 Ciiiata 200

Ciiiophora 40, 200, 231 Ciona źntestinalis 260 Cirrata 68 cirri 153, 154 Cirrźpedia 389 Ciadocera 404 CIausilźa 352

Ciaustliidae 352 ciausilium 353 Clava.geV.idae 247 Cla»ella 109 Clio 317 Clione 317 Clitellata 30G cliteilum 306, 310

Ciubicma 9

Ciubionidae S ' Clypeaster 227 Clypeastroidea 227 Coccidia 426 Cochlicopa 26 Cochlicopidae 26 Coelenterata 94 coeloma

22S Coeloplana 40 coenenchyma 34 Coenobita 326 coenosarc 35 coenurus 35 Cognettia 388 collum 356 Colpoda 111 columellae 115

Comatula 45 Comatulida 145 Conchifera 170 Conchoecia 113 Conchostraca 169 Conidae 329 Conus 329

— gloriamaris 329 Copepoda 396 copepodlt 113 coracidium 113 Coraltium rubrum 114 Coraphium 21 Cordylophora 70

— lacustrźs 70 Coriarachne depressa 40 cormidium 119 CornacuTOspongia 76 Coronata 40, 130, 248

Coronuia 119 Corophium cuTyispinum 21

— uolutator 21 Colylorhiza tuberculata 70 cnida 219 Cnidaria 219 Crangon 70

— crangon 71

Craspedacusta sowerbyi 128 craspedon 157 Crenobła alpina 416 Crepidula 173

— fornicata 173 cribellum 209 Crinoldea 144 Cristatella mucedo 168 crithtdium 350—352 Crustacea 313 Cryptobża borreitł 233

Ctenophora 435 Ctenoplana 435

— koloalewskżź 40, 363 CiibOTOedusae 36, 40, 130 Cucumaria 193

— japonica 193

— piana 193

Culex qulnquefasciatus 67 Cumacea 252 Cyanea 21

— caplllata 21

—• lamarcki 21 Cyanus 426 Cyathura 49

— carinata 49 Cyclophyllidea 35, 42, 43, 358—361,

388

Cyclopoida 191 Cyclops 190

— strenuus 372

— tatricus-191

— tlici/ius 372 C'yclosa 41

— conica 41 Cylisticus 319

— convexus 319' Cymatiidae 293 Cymbulla 250 cyphonautes 41 Cypraea 251

— annulus 250

— moneta 250 Cypraełdae 250 Cyprts 41

— pubera 42

Cyrtocrinida 145 cysticercoides 42 cysticercus cellulosae 362 Cystidea 222 cystocercarźae 35 Cythere. 43 Cytherura 43

Cytodites nudus 353 cytopyge 200 Cyzicus tatraeus 150

Dactylogyridae 316 Dactylogyrus 46

— uastator 46 Damon 11 Daphnźa 46 Daudebardidae 49 Decabracflia 52 Decapoda 52 Delma 329

Demodex folUculorum 188 DeTnodicidae 188 Demospongia 77 Dendrobaena 55

— rubida 55 Dendrochirota 193 Dendrocoelum lacteum 417 Dendronotus 46 Dendrophyllia ramea 287 Dendryphantes 47

— hastatus 47

— rudis 47 Dentalium 106 Dermanyssidae 47, 218 DerTnanyssus gallinae 47 Diadema 92 Dtaptornus 395 Diastylis rathkei 252

Dibranchia 51

Dichelestium oblongum 96 DicrocoeUum dendriticum 165 Difflugla 48, 223

— oblonga 48 Digenea 269 Dinobrton 134 Dinoflagellata 28 DioctophyTOa renale 179 Dtoctophytnatidae 179 Diotocardia 51 Diphyes

— acuminata 51 Diphyllobothrium erinacei 322

— latum 30

444

DiplOCTlonadida 48, 138, 395 Diplopoda 132

Dtploria cerebriformis ISS Diplozoon paradoxum 48 Dipoena 168

Dłpylidimn caninum 361 Discus 129

— perspectitius 129

— rotundatus 129

— ruderatus 129 Dolium 328 Dolomedes 18 Donacidae 384 Donax 384

— tiarłabilis 384 Dorippe 316

— granulata 316 Dracunculidae 50 Dracunculus medtnensis 50 Drełssena polymorpha 273 Dreissenidae 273 Dromla 174 Ougesia

lugubris 417

Echinarachnius panna 49 Echintscoides sigismundi 183 Echinocardium 303 Echinococcus granulosus 359 Echinodera 299

Echinodermata 340 Echinoidea 97 Echinus esculentus 99 Echiuroidea 337 Echiurus echiurus 57 Ectocochlia 44 Edrioasteroidea 222

Eimeria 427

— tenella 427

— stiedae 427

— zuermii 428 Eisenia foettda 58

— rosea 55 Eisemelia 55

— tetraedra 55 Elasipoda 329 Eledone 31 Eleutherozoa 58 Elobiidae 23 Elpidia 58 Emargtnula 175 Embletonia pallida 58 Ena 387

— montana 387

Enchytraeidae 317 Enchytraeus 388

— albidus 338 EndococMia 81 Endodontidae 129 Enidae 387 Ensis 184 Entamoeba coli 222

— — forma magna 222

— — forma minuta 222

— histolytica 222

— — forma magna 222

— — forma minuta 222 Enterobius cermicularis 208 Enteropneusta 96 Entodinioniorpha 58, 201, 322 Entomostraca 44 Ephydatla

fluviatilis 176 ephyra 57 Epistylis 59 Epitoniżdae 307 Epitonium 307 Eresidao 252 Eresus niger 252 Ergasilus sieboldi 61

Erigone 239 Erigonidae 240 Eriocheir stnensis 124 Eriophyidae 342 Eriphia honagra 265 Ero 61

— /urcata 61 Erpobdella 61

— monostriata 61, 12

— nigricollłs 62

— octoculata 62

— testacea 62 ' Errantła 400, 401 Estheria 62 Eucestoda 357 Euconulidae 329 Euconulus fulvus 328 Eudendrium 127 Euglena 62

Euglenida 38, 62, 63, 112, 113, 223,

395 Euglypha 64, 223

— strigosa 64 EulflTnellibranchia 24 Eumycetozoa 348 Eunice 64, 215

— fucata 214, 215

— gigantea 64

— Yiridis 214, 215

Euntcella yerrucosa 114 Eunicidae 64, 401 Euophrys 307 Eupagurus 272

— bernhardus 251 Euphausia superba 133 Euphausiacea 62 • Euplectella 120

Euplezaura antipathes 44, 64 Eupnoi 121 Euryalae 10B Eurydice 64

— pulchra 65 Eurypteroidea 398 Eusćorptus 313 Euthyneura 346 Euadne 65

— nordmannł a

Fasciola hepatica 163 Favites 66 FayosUes 214 Favosltida 47 Ferusacłidae 22 Ficus 66 Filariidae 67 Fissurella 263 Flaoellata

395 Foraminifera 208 Forctpulata 28t Fridericła 388

— parasita 388 Fungia 85 furcocercariae W

Gammaridae 190 Gammarus 106

— pulex 108 Galathea 274

— strżgosa 274 Galatheanthemidae 381 Galba 20

— truncatula 20 Galeodes 321

GasteT-acanthlnae 72, 138, 214 Gastropoda 344 Gastrotricha 32 Gecarcinus 227 Geophtioniorpha 421 Gephyrei 306 Giardia 138

Gibbula 78

Gigantocyprts 78 Głgantostraca 396 Globigerina 80 Glomerida 319 Glossiphonia 191

— complanata 192

— heteroclita 192 Glyceridae 401 Glycymeris 84 Gnaphosa 411 Gnaphosidae 411 Gnathia 125

— dentata 125 Gnathobdellida 236 Gordiacea 184 Gordius aquaticus 81 Gorgonaria 82 Gorgonocephalus 82

— caryt 82 Graptolithtna 83 Gregarina 90 Gymnolaemata 132 Gyrodactylidae 316 Gi/rodactylus 86

— elegans 86

Hdemonchus contortus 87 Haemopis sanguisuga 231 HaeCTOsportdia 133 Halacaridae 321 Halichondria panicea 253 Haltothts 377

HaUstemma 182 Haplodrassus 411 Harpa 412 Harpacticoida 87 Harpłdae 412 Hectocotylus 437 Helicella 344

— ertcetorum 16S

— obuta 343 Helicidae 346 Helicigona arbostoruni 344

— faustina 343

— laptcida 343 Heliophanus 307 Heltoporida 87, 118 Hellopora coerulea 87 Heliozoa 320 Helia: pomatia 404 Hemichordata 253

Hetiiyridertcta 388 Henlea 388

446

Henrycia 87

Heptathela kimurai 159 Hestonidae 401 Heterocentrotus 216 Heterocoela 77 Heterocorallia 88, 118 Heterodera rostochiensis 156

— schachtii 155 Heteroderidae 155, 156 Heterophj/llia 81 Heteropoda 29S Heterostelia 222 Heterotricha 296 Hezacorallia 118

Hearasterophora 76, 120 Hirudtnea 234 Hłrudo rnedicłnalis 232 Ńognd 355 Hoiocynthła 28 Hoiopelttdia 88, 385 Holothuria 331

— tubulosa 331 Holothurtoidea 331 Holotricha 295 Homarus americanus 88

— gammarus 89 Homo 432 Homocoela 77 Homola barbata 45 Hyalomena sieboldi 409 Hi/alospongia 76 Hyalostylus dives 75 Hyas 88

Hydatina senta 91 Hydra 333

— attenuata 333

— vul.ga.Tis 333 Hydracarina 410 Hydrachnellae 410 Hydrobta stagnarum 410

— ttluae 411 Hłfdrobiidae 411 Hydrocorallidae 91 Hydroidea 335 Hj/drozoa 333 Hymenolepis nana 359 Hyperia galtia 91

Hi/permałtigida 171 Hypotricha 323

Ichthyophthirius nultlflflis 137 Idotea 244 Inachus 9t

Inarticulata 23 Incirrata 206 Irregularia 98 Ischyropsalis 318 Jsis 262

Jsocrinida 145, 160 Jsopoda 294

Isosporg, hominis 428 Jzodidae 109 Irodides 109

Jaera 96 Janthlna 95 Janthinidae 95

Keratella 105

Kinetoplasttda 26, 109, 359, 395 Kmorhyncha 299 KoeTienia mirabilis 215

Labiata 387

Labidognatha 211

Lambis 342

La.mW.ia. intestinalis 48, 138, 139

Lamellibranchia 151

Laomedea 188

Latrodectus 389

— hasseiti 105

— mactant •mactans 43

— — tredecintputtatus 104 Lebertia. 410 Leda 141

leishmania. 142, 350, 351 Leishmania U2

— donovani 141, 142

— tropica 142 Lepas 100

— anati/era 101 Łepiduru* apls 261

— glacialis 2B1 LeptodOTa. kindtii 143 leptomonas 142, 350, 351 Leptotrombidium 374 Lernaeocera 426

— ci/prinacea 426 Lernaeoida 423 Ligia 143

— oceanica. 143 Łłgidluni 2(6

— hypnorum 266 Ligula intestinalis 143

447

Lima 81 Ltmacidae 249 Limapontia capitata 416 Limnatis 233

— nłlotica 233 LiTTinodrilus 14, 82 Limnoria UmnoTum 176 Limulus polyphemus 318 Łineus lingissimus 415 Linguatula 414

— serrata 414 Łinguatulida 414 Lingula 403 Lingulłdae 403 Lini/phia triangularis 202 Łinyphiidae 202 LipfitstiOTnorpha 145,

158 Liphżstius malayanus 159 Ltthobiomorpha 50 Lithobius 50 Lithodes Tnaia 97 Łithoglyphus natżcoides 173 t.tthophaga 408

Littorina 242 Littortnidae 242 Loa. loa 146 Loligo 103

— opalescens 103 Lophomonas blattarum 146, 147,

171

Lophopoda 243 Loricata 37 Lucenaria 353

— guadricornis 354 Lucinia 147 Luctnidae 147 Łumbricidae 53 Łumbrietllits 388 Lumbriculidae 58 JLumbriculus uariegatus 56

Lumbricus 55

— terrestris 54, 55 lycopfiora 357 Lycosa. 355

— narbonensts 354

— singoriensts 354

— tarantula 354 Lycosidae 246 Lymnaeidae 25 Łymnea. ttagnalis 25 Lynceus brachyurus 5S

Macoma 281

— baltica 282

Macoma calcarea 282 Macracanthorhynchus hirudinaceus 111 ;

Macrobrachium 149 Macropodia 186

— rostrata 186 Macrura 49 Mactra 149 Mactridae 149 Madrepora 149 Madreporaria 115 Maeandrina 388

— lamellina 388 Maja 149

Malacostraca 216 Malleus 196

Mangora acalj/pha 154 manut>rium 157

Margaritifera margaritifera. 22S Margarittferidae 225 MargineUidae 32 Marionina 387, 388 Mastigophora 395 Megalopoda 418

Meganyctiphanes noryegica. 13» Malanta 268

Mermis submgrescens 158, 330 Mermithidae 330 Merostomata 327 Mesenchytraeus 388 Mesłdotea entomon 244 mesosoma 245

Mesostigmata 218 Mesostoma ehrenbergi 160 Mesothelae 145, 158, 209, 211 Mesozoa 22, 159 Meta 160

— menardl 160

— TOerlanae 160

— segmentata 61 Metacrźnus 160 Micarla 128

—microfilaria 162 Microhydra ryderi 128 Młcropharyngea 161, 363 Microsporidla 161, 186, 324, 325 Millecrżnźda 18, 145, 280

Millepora 172 Mtlleporłdae 91 Mimetidae 61 Misumena Datia 138 Mitra 1«2 Mitrarła 373

448

Mttridae 162 Moerisia 158

— pallast IM Motpadla 17 Molpadonta 19 Molusca 161 Moluscotdea 45 Monogenoidea 270 Monoplacophora 95 Monorapftts chunt 163

Monotocardta 95 Multiceps multiceps 360 Munida 169

Munnopsis typica 339 Murez 287

— brandarłs 287

— trunculus 287 Muricidae 286 Mya arenarla 150 Mycetozoa 347 Mygalomorphae 171 Myidae 150 Myodocopida 153 Myriapoda 403

Myrmarachne ^onnicarła 168 Mysźdacea 140 Mysis 140

— niteta 141 Mytiius edulis 197, 198 Myxas glutinosa 206 Mj/zobolus pfeiferi 170 Myrosporżdia 170, 324, 32S Mj/zostoniidia

399 Myzostomum cystlcolum W

Naididae 171, 335, 336 Nais 171 Nassa 174 Wassidae 174 Nntantia 131 Natica 175 nauplius 242 Nausithoe 129, 130 Nautiius 147

Negleria 395 NeopiUna swingi 177 Nemathelminthes 1W Nematoila 179 Nematorhyncha 177, 189 Nernertłnł 414 Weoascaris vitulorum

78 Neomysis integer 140 .WeopłHna 177

Neoplllna ewtngi 177

— galatheae 177 Neotrombicula autumnalts 374 Nephila 259

— claviceps 259 Nephrops norvegicus 89 Nephropsidae 277 Nephthydidae 17», 177, 401 Nephthys 176 Neptunus saył 178 Nerełdae

178 ATereis diuersłcolor 178

— dumetorum 17t

— japonica 178

— pelagźca 178

— succtnea 178 Nerita 178 Neroclla 298

— biutttata 299 Nipharsrus 332 Noctiiuca •miliarls 185 Nosema 187

— bombi/cis 161, 186, 187 notoćhorda 98 Notostigmata 187, 291 Notostraca 355 Nucula 187

Nuda 16, 22, 187, 436 Nudtbranc(iia 171 WuCTTOulites 187 Nymphon distensum 108

Obelźa 188 Oceania 190 Octobrachia 206 Octocorallia 118 Octolasium 55

— lacteum 55 Octopoda 206 Octopus 205

— dofleini 205

— uulgaris 205 Oculina 190

— dtffusa 190 Ocypoda 375 Oikopleura diotca 194 Oithona simiUs 194 Oligochaeta 309 Oltvldae 196 oncosphaera 198 Oniscus 328

— asellus 328 Onychophora 255

Opalina caudata 199

— ranarum 199 Opalinata 198 ophiopluteus 192 Ophiura albida 394 Ophiurae 394 OpTtiuroidea

393. Opilio parietinus 120 Opiliones 120 Opisthobranchia 377 Opistorchis felineus 267

Orchestia cavimana 429 Oribatei 156 Ornithodorus 189

— •moubata 189 Ornithonyssus 48 Ostracoda 153 Ostrea 204

— edulłs 204

— yirginica 204 OxyptUa 173 Oxyuridae 208

Pagurus 272, 273

— arrosor 253 Palaemon 131

— adspersus 131 Palaemoitetes yarians 2:4 Palinura. 139 Palinwiis 139

— vulgaris 139 Palpigrada 215 Panagrolaimidae 392 Pandarus 217 Pandżnus 312, 313

Pandorłna 83 Pandulu* borealźs 217

— lotirostrłs 217 Pantopoda 108 Panulłru* 13»

Paracentrotus Uvidus 172 Paragonimus westermani 268 PaTallthodes camtschatica 126

Parameciuni 217

— arcticum 218 Paramphistomum cervi 267 Paratcaria eguorum 79 Parasitidae 218

Paratitł/omiet 47, 109, 218, 291 PaTMtacidae 277 Pardosa 247, 386 Partenops 1W Patella 43

Pauropoda 216, 387, <-03 Panonia 221 Pecten 260

— •maximus 260 Pedipaipi 186 pedłpaipi 338 Pelagia noctiiuca 221 Pelagohydra 221

Pelagothuria 222 Pelmatohydra 333

— leucfcartł 333 Pelmatozoa 222 Penaeidea 132 Penaeus 130

— duoraruni 130

— orientalźs 131:

— seti/erus 131 Penella 238

— sagitta 238 Pennatula 238

— phosphorea 238, 239 Pennatularia 239 Pentacrinoidea 145 Pentastomida 414 Peranema 223

PerUecłthophOTa 407 perinetuw 37

Periphi/lla hyacinthina 40 peristomiuTO 228 Perttricha 401 Peromedusida 40 Petricola

pholadiformes 308 Petricolidae 308 Phanerozonia 355 Pharyngobdellidtt 235 Pfiascolosoma

vv.lga.re 306 Philaeus chrygops 225 PhiUppia 295 P/iiiodromu* 347 PhUomenes 87 Philoscia

muscorum 243 Pfioladidae 308 Pholas dactylus 308 Phormictopii* 271 Phoronidea 67 Phoronis

PhroniWta sedentaria 17 Ptirynus 11

Phylactolaemata 243 Phyllirhoe S9 Phyllododdae 401 PhI/IIopoda 145 Phl/IIosonia 241

Płiyluni 22

450

Pliysa 283

— acuta S/U

— fontlnalid 283 Physalla physalis 18 Physidas U, 282 Physophora 89 PhytOCTdStigtna 395

Phytomonadida 38, 83, 226, 361 PUema 2d Pilumnir 238 Pinctada 224 Pinna 231 Płnnoteres

330

—• pisum 330 pinnulae 24< Pirata 239, 247 Piropfauma 16, 239 PUcicola geometra 233

Pisidłum M Ptacophora 37 Planorbaritu comeus 423 Planorbidae 424 Ptanorbł* planOrbis 423

Planu* rotnutu* 239 PIasmodtum 339, 419

— falciparum 422

— malariae 421

— otłdtó 421

— vivax 420 Platyhetminthef 241 plerocercoidu* 240 Pleurobrachia pileus 436

Pleurobranchus 175 Pleurotomaria 241 PocUlopora 236 podocopłda 153 podonaa

— totcrmediuJ 243 Podophthatmu* 418 pogonophora 245 Połyartemia ^orcipata 249 Polubili*

henslowi 404 Polycells feUlna 397

— ntgra W Polychaeta 387 Polyclada 408 potudesmida 282 Polygordius 25S, 373 polupartum

118 polyphemu* pedtculus 195 polypodium hydriforme W Pomatia* elegans 128 pomatiasidae

128 Pontonia 24S

Pontoporeia 249

— affinis 250 Poranią 250 Porcellio 258

— scaber 259 pori abdominales 12 Porifera 72, 73 Porpita 251 Portunu* 251

—puber 251. ,252 Potamon 381

Potamopt/rgu* jenkinsi 410 Poterłon neptunł 272 Prai»a 254 PriapuUda 184 Prtapulus

candattis 184 proboscił 127, 129, 247 procercoidus 255 Prorodon OUUTO 258 Prosobranchia 265

prosoma 338 prostomium 228 Protodrilu* 255 Protohydra 333 protosoma 24S Protozoa 230

Protracheata 255 Psammechtntu miltarts 96 pseudophifllłdea 14, 30, 82, 83, 114,

142, 240, 358, 372 Pseudoscorptones 418 Pseudosucctnea columella 25 Psolitó 148

— peronu 148 Psoroptidae 301 Pterla 224

Pterobranchia 238 Pterophullum 118 Pteropoda 317 Pterotrachea 296 Pterotracheldae 295,

296 Pulmonata 242 Purpura 339

— haema$toma 340 Pycnooonida 108

Pycnopodia Holtanthołdes 285 PUBidium 228 FUrosoma 17

Radtolaria 257 Radii 168 Hegularia 99 Renilla 280

Heptcntta 39 Rhabditidae 280 Rhabdlttt 140, 280 Rhabdocoela 407 Rhitropanopeus harristi

125 Rhizasinella pyrVera 147 Rhizocephala 284 Rhlzocrtnu« 280 Rhizomaatigida 335

Rhtzopoda 120 RhtZOStOłna 288

— OCtopU* 288

— pulmo 288 Rhizostomeae 158 rhopalium 282 Rhoptiema esculenta 282 Rhynehelmis ItTnosella

145 RhynochobdelUda 235 Ricinoides tjoestedtt 280 Ricinutei 212, 280 rostellum 356

rostrum 17. 131 Rotatoria 412 Rugosa 118

SabeIIa 300 Saccoglossa. 412 Sacculina 411 Sagaria parasitlca 253 Sagłtta 330

— setosa 330 Salpa 328 Salticidae 306 Salttcus 306

— scentcus 306 Sarcoci/stti 301 Sarcodina 422 Sarcoma»tlgophora 198, 231, 301, 395,

422

Sarcoptes scabiei 353 Sarcopti/ormes 156, 288, 291, 301, 353 Sarsta 301

— geminifera 301 Saxicava 422 Scalarta 307 Scalpellum 308 Scaphander 306 Scaphandrtdae

306 Scapholeberts mucronata 203 Scaphopoda 388 Schistosoma haematobium 268, 269

—— japonicum 269

— mansoni 269

Schizopeiittdia 301, 385 scoles 359

Scolopendra yirtdts 312 Scolopcndroniorpha 312 Scorptones 112 Scrobicularla piana 315

Scrobicularitdae 315 .Scuttgera colcoptrata 263 Scutigeromorpha 263 Sci/IIaroide* 148

Scyllami 148

— tatuś 148 Scwhozoa 129 Sedentaria 400 Segmentlna nttida 422 Semaeostoneae 36, 130, 157,

221, 30 Sepia 1S4

— offlcłnalis 155 Septola 154 SeroHa 282 Serpula 303 Sertularia 288 Sesanna 13T Sida

cristalKna 264 Sigaltonidac 401 Stmocephalus 22S Siphonophanes grubii 53 Siphonophora 297

Sipunculoidea 305 Sipunculus nudus 305, 306 Sttttcut 311

— floricola 311

— rupiecia 311 Solarium 295 Solaster 86

— papposus 86 Solen 194 Solenidae 194 Solenogaster 29 Sollfugae 321 Spatanganus 303

— purpureus 303 Spatangotdea 302 Sphaerildae 70, 84 .Sphaertum 70 Sphaeroma 332

Sphaerularla bomb; 304 Sphaerularitdae 304 Spinulosa 86

Sptrobranchia grandis 245 •SpirostomuTO 322 Spirotricha 58, 201, 296, 322, 323 &'pirula

Spirula 322 Spondylus 324

452

Spongia 72

Spongicola venusta 120 Spongłlln lacustris 171 Sporozoa 325 Sguilla 278

— oratoria 279 Stauromedusae 130, 157, 220, 327,

352 Steatoda 328

— paykulltana 328 Stelmatopoda 132 Stenoptis htspidus 328 Stentor 371 Stichopus 370

— japonicus 370

— regalts 370 Stomatopoda 385 Stongylocentrotus droebachiensis

172

Strobila 358 Strombidae 316, 342 Stromblf 31S Strongyloidea 330 Strongyloides 392

— papUlosus 39!

— ransomi 393

— stercoralis 391 Strongyloidtdea 391—393 Stygiomedusa 130 Stylaria lucuttris 335

Stylasteridae 81 Stytommatophora 375 Stylonychia 153 Suberites domuncula 118 • Succinea

33 Succifieidae 33 Suctoria 23 Syllidae 401 Syllis Spongicola 60 Symphyla 216, 387, 40i

Synapta 122

—• inhaereus 122 Syncorone 301 Syngamidae 335 Syngamus trachea 335

Tabanus 352 "^abulata 17 Tachypleus 203 Taettia tagtnata 360

— solium 361 Talitridae 190 TaUtroides allaudi 429

Talźtrus saltator 429 J Tamarovalva llmax 51 Tamanovalvacea 51 Tarantula 11

Tardigrada 183 Tarentula 355, 403 Tarsonemini 356 Tarsonemus 356 Tarrodonta 354

Tectłbranchia 195 Tegenaria 105 tegmentum 37 Tellinidae 281 Telosporidia 325 Temnocephala

241, 363, 407 Temora longicornis 363 Tentaculata 45, 363

Tentaculifera 40, 161, 262, 363, 438 Terebratulina serpentriołialia 263 Teredinidae 349

Teredo 349 Testacea 223 Tethys awantium 163 Tetrabranchia 44 Tetracorallia 118

Tetragnatha 137 Tetrugnathidae 138 TetTahymena, 363 Tetranychtdae 265 Tetrapodllt 291,

342 Tetrarontda 76 Thalassia 179 Thaliacea 326 Thanatus 349 theca 115

Thelyphonidae 88 Theodoitis .fluuiatżlźs 283 Theraphosa 271 Theraphosidae 271, 272

Therldiidae 197 Therldion 196

Theromyzon tessulatum 231 Thornisus onustus 382 Thoniosidae 26, 40, 138, 173, 347, 34S

383

Thoracica. 369 Thyone 193

Thyrophagus putrescentiae 288 Thj/sanoessa inerTOis 62 Tonna 328 Tonnidae 66 Tozocara

cati 79

— cani 80 Toaroplasnia gondi 367

Toroplasmea 367 Trachylida 333 Trechaiehiae 18

Triaenophorus nodulosys 372 Trichinella spiralźs 409 TricMneIlidae 409 .Trichocephalidae

410 Tric;tocephalus trichiurus 410 Trichodina 371 TrichoinonadMa 300 TrłchOTłlonas 299

— foetus 299

— hominis 299

— cagtnaUs 299 Trichonympha 372 Trichostrongylidae 87 Triclada 417 Tridacna 265

— gtgas 265 Tridacnidae 265 Trłlobita 374 TriloWomorpha 374 Triops cancriformis 261

— granartus 261 trochophora 372 Trochosa 133, 355 Trochosphacra 373

— aeguatorialis 373

— solstitialis 373 Trochus 374

— nlloticus 374 Troglychaetus beraneckź 399 Trombłculidae 374 Trombidi/ormes 188, 265,

291, 321,

356, 374, 410 trypanosoTOa 350—352 Trypanosoma 351

— brucei 352

— eguiperduni 352

— euansi 351

— gambiense 351

— rhodesiense 351 Trypanosomatidae 350, 351 Tubatrte aceti 392 Tubt/e-r 82, 297

— tuWfex 297 Tubyiddae 296 Tubtpora 199 Tubularia 298

— indtoźsa 298

—• larynr 298 Tunłcata 201 rurbellarla 406 Turbo 375

TurriteUa 403 Turritellidae 403 Tyrogłyphus jarinae 288

Uca 318

uncini 356

Unio 314

Unionidae 315

Upogebia 181

UTOpygi 88, 186, 301, 384

Urosalpinz 402

Yalonia 343 yalonźidae 343 Valvata 423

— cristata 423

— naticina 423

— piscinalis 423

— pulchella 423 yarsowiella koźmianskli 407 » yasłdae 304 VasuTO 304 Vaucherla 9 yelarium

40 yelella 390 velum 157, 334 Yeneridae 282, 390 yenerupis 282 Venus 390

— •mercenarla 391 Veretillum cyanomorium 413 Vermes 45, 281 Yermetidae 280 vermetus 280

yermidea 45 verruca 391 yertiginidae 242 Yertigo 243

— arctica 242 yitrina pellucida 264 yitrintdae 264 Viviparus 438

— contectus 438

— Viviparus 438 Voluta 433 yolutidae 433 yoluoa: 366 Vorticella 405

Walcfcenaeria 385 "Waldheimta cranium 87 Wuchereria tiancrofti 67

454___________

Xenophora 349 Xenophoridae 349 ripMdiocercartae 35 Xiphosura 202 Systtcus 28

Yllenus arenarius 416 Yoldia 99 — arctica 100

zelotes 411

Zembrina dedrita 185 zoantharia. lis. 433 zoanthus sopialis 433 zoea m Zonitidae 341

Zonitoides nitidus 183 Zoochlorellae 75 Zoomastłgtna 395

Wyszukiwarka