identyfikacj1a

IDENTYFIKACJA PRIORYTETÓW

W MODERNIZACJI SEKTORA

ROLNO-SPOŻYWCZEGO W POLSCE

PROJEKT PL 9312/05-09/553 WARSZAWA 1998

_________SPIS TREŚCI__________

WYKAZ SKRÓTÓW .......................................... XIII

WSTĘP ...................................................... XV

CZĘŚĆ PIERWSZA

PRIORYTETY NACZELNE I BRANŻOWE W STRATEGII

ROZWOJU SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO (raport końcowy).

SFORMUŁOWANIE STRATEGII ROZWOJU

-Augustyn Woś

Informacja wstępna ............................................... l

I. PRIORYTETY STRATEGICZNE SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO I STRATEGIE JEGO ROZWOJU W PERSPEKTYWIE ZJEDNOCZENIA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ ........................................... 2

1. Priorytety strategiczne w okresie średnim i długim .................... 2

2. Strategie rozwoju sektora żywnościowego w okresie średnim ........... 17

II. POLITYKA PRODUKCYJNA ..................................... 25

III. POLITYKA STRUKTURALNA W ROLNICTWIE .................... 27

IV. PRZETWÓRSTWO ROLNO-SPOŻYWCZE .......................... 30

V. POLITYKA FINANSOWA ........................................ 36

VI. POLITYKA WIELOFUNKCYJNEGO ROZWOJU OBSZARÓW

WIEJSKICH .................................................... 40

VII. POLITYKA SPOŁECZNA......................................... 46

VIII. POLITYKA ŚRODOWISKOWA ................................... 49

IX. KRAJOWY SYSTEM OBROTU PRODUKTAMI ROLNO-

-ŻYWNOŚCIOWYMI ............................................ 52

X. HANDEL ZAGRANICZNY PRODUKTAMI ROLNO-

-ŻYWNOŚCIOWYMI ............................................ 62

CZĘŚĆ DRUGA

SYTUACJA STRUKTURALNA I PRODUKCYJNA

ROLNICTWA POLSKIEGO NA TLE ROLNICTWA UE

(diagnoza, próba prognozy, kierunki i priorytety polityki rolnej)

- Stanislaw Paszkowski, Walenty Poczta, Feliks Wysocki

I. ZASOBY CZYNNIKÓW PRODUKCJI ORAZ ICH PROGNOZA DO ROKU 2010 ................................................. 69

1. Zasoby ziemi .................................................. 69

2. Zasoby pracy .................................................. 79

3. Zasoby kapitału trwałego i nakłady środków obrotowych oraz próba prognozy do roku 2010 .......................................... 87

II. STRUKTURA OBSZAROWA GOSPODARSTW ...................... 90

l. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce na tle rolnictwa UE ... 90

2. Przemiany struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce

i w krajach UE ............................................... 93

3. Mechanizmy obrotu gospodarstwami indywidualnymi a możliwości

poprawy struktury obszarowej ................................... 95

4. Prognoza liczby indywidualnych gospodarstw rolnych i ich powierzchni

w Polsce w latach 2000-2010.................................... 103

III. PRZEKSZTAŁCENIA WŁASNOŚCIOWE W ROLNICTWIE

polski ............................................................... 100

1. Zmiany stosunków własnościowych.......................... ..... 106

2. Prywatyzacja gospodarstw państwowych ........................... 107

3. Ocena restrukturyzacji gospodarstw państwowych i rekomendacje ...... 117

IV. PRODUKCJA ROLNICZA ....................................... 119

1. Końcowa produkcja rolnicza w krajach UE i w Polsce oraz jej struktura ....... .......................................... 119

2. Skala chowu zwierząt w Polsce na tle rolnictwa UE .................. 122

3. Grupy użytkowników gospodarstw rolnych według celu produkcji ...... 132

4. Prognoza wzrostu produkcji rolniczej ............................. 134

V. EFEKTYWNOŚĆ PRODUKCJI - PRODUKTYWNOŚĆ ZIEMI

I PRACY W ROLNICTWIE NA TLE ROLNICTWA UE ............... 136

VI. REKOMENDOWANE KIERUNKI POLITYKI ROLNEJ

I PRIORYTETY W MODERNIZACJI POLSKIEGO ROLNICTWA ...... 138

1. Rekomendowane kierunki polityki rolnej w Polsce ................... 138

2. Priorytety w modernizacji polskiego rolnictwa ...................... 140

CZĘŚĆ TRZECIA POLITYKA STRUKTURALNA

-Augustyn Woś

Uwagi wstępne ................................................. 143

I. PROGNOZA ZMIAN STRUKTURY AGRARNEJ .................... 144

II. ŹRÓDŁA ŚRODKÓW NA FINANSOWANIE PRZEKSZTAŁCEŃ

STRUKTURALNYCH ........................................... 145

III DWA ETAPY RESTRUKTURYZACJI POLSKIEGO

ROLNICTWA .................................................. 148

IV. EKONOMICZNE TYPY GOSPODARSTW I SZANSĘ

ICHROZWOJU ................................................ 149

V. BARIERY TRANSFORMACJI I RESTRUKTURYZACJI

ROLNICTWA .................................................. 153

1. Bariera demograficzna - Władysław Szymański...................... 153

2. Bariera zdolności akumulacyjnych i inwestycyjnych .................. 156

3. Bariera skali produkcji i kosztów ................................. 159

4. Bariera zdolności adaptacyjnej gospodarstw do warunków rynkowych ... 160

5. Bariera know-how............................................. 160

VI. WNIOSKI I REKOMENDACJE CO DO POLITYKI STRATEGICZNEJ .. 161

CZĘŚĆ CZWARTA ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE

- Marek Kłodziński, Jerzy Wilkin

Wstęp ......................................................... 167

I. DIAGNOZA SYTUACJI ......................................... 171

1. Obszary wiejskie i ludność wiejska w Polsce - ogólna charakterystyka .. 171

2. Aktywność gospodarcza ludności wiejskiej ........................ 174

3. Dochody ludności rolniczej..................................... 177

4. Stan infrastruktury wiejskiej .................................... 179

5. Sytuacja ekologiczna na obszarach wiejskich ..................... 191

6. Wiejskie obszary problemowe .................................. 194

7. Problemy socjalne na terenach wiejskich .......................... 201

II IDENTYFIKACJA BARIER ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH ..... 206

1. Wiejskie bezrobocie i bariera zatrudnienia ......................... 206

2. Bariery edukacyjne i informatyczne .............................. 210

3. Bariera infrastruktury ......................................... 213

4. Bariery instytucjonalne ........................................ 213

5. Bariera małej aktywności społeczności wiejskiej .................... 217

6. Bariery kapitałowe ........................................... 218

III. GŁÓWNE KIERUNKI DZIAŁAŃ SŁUŻĄCE ROZWOJOWI OBSZARÓW

WIEJSKICH ................................................... 220

1. Kierunki i formy wykorzystania funduszy preakcesyjnych ............ 220

2. Kreowanie centrów rozwoju gospodarczego na terenach wiejskich ..... 224

3. Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich ........................... 226

4. Podniesienie poziomu oświaty wiejskiej. Rola szkolnictwa w rozwoju

postaw przedsiębiorczych u młodzieży ........................... 228

5. Rozdysponowanie funduszy przeznaczonych na zasiłki

dla bezrobotnych ............................................. 230

6. Rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi .............. 230

7. Dywersyfikacja gospodarstw rolnych ............................. 233

8. Strategiczne plany rozwoju - regionalne, wojewódzkie, gminne ....... 236

9. Aktywizacja społeczności i władz lokalnych ....................... 238

10. Główne kierunki działań służące rozwojowi obszarów wiejskich ....... 243

Aneks......................................................... 249

CZĘŚĆ PIĄTA POLITYKA ŚRODOWISKOWA

-AugustynWoś

1. ANTYNOMIE MIEDZY POLITYKĄ PRODUKCYJNĄ I ŚRODOWISKOWĄ UNII EUROPEJSKIEJ ......................... 259

II. ROLNICTWO POLSKIE W SYSTEMIE OCHRONY

ŚRODOWISKOWEJ ............................................ 260

III. STRATEGICZNE KIERUNKI POLITYKI ŚRODOWISKOWEJ ......... 261

CZĘŚĆ SZÓSTA REGULACJE FINANSOWE

— Jacek Kulawik

I. PODSTAWY PRAWNE .......................................... 267

II. KREOWANIE FUNDUSZY (KAPITAŁÓW) W ROLNICTWIE ......... 269

III. POLITYKA KREDYTOWA ...................................... 273

IV. POLITYKA BUDŻETOWA (FISKALNA)........................... 284

V. CELE ORAZ INSTRUMENTY POLITYKI ROLNEJ W OKRESIE PRZED

PRZYSTĄPIENIEM I PO PRZYSTĄPIENIU DO UNII EUROPEJSKIEJ .. 290

1. Ewolucja wspólnej polityki rolnej UE ............................. 290

2. Moment przystąpienia Polski do UE .............................. 291

3. Polityka finansowa (z elementami polityki dochodowej) .............. 291

4. Kreacja funduszy rozwojowych w skali mikro ....................... 293

5. Polityka kredytowa ............................................ 295

6. Polityka budżetowa (fiskalna) .................................... 304

VI. INFRASTRUKTURA FINANSOWA ROLNICTWA .................. 313

1. Analiza stanu istniejącego ....................................... 314

2. Pożądane kierunki ewolucji w okresie przed- i poakcesyjnym .......... 319

CZĘŚĆ SIÓDMA PRZETWÓRSTWO ROLNO-SPOŻYWCZE W POLSCE

— Roman Urban

I. GŁÓWNE TENDENCJE ROZWOJOWE PRZETWÓRSTWA

ROLNO-SPOŻYWCZEGO ....................................... 325

1. Uprzemysławianie przetwórstwa rolno-spożywczego ................. 325

2. Wzrost stopnia przetworzenia żywności............................ 328

II. PROCES Y MODERNIZACJI PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO ......... 332

III. PROCESY PRYWATYZACJI POLSKIEGO PRZEMYSŁU

SPOŻYWCZEGO W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH ............ 336

1. Mała prywatyzacja ............................................ 336

2. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych ........................ 337

3. Zakres podmiotowy uczestników prywatyzacji ...................... 341

4. Efekty przekształceń własnościowych ............................. 344

IV. PROCESY KONCENTRACJI I INTEGRACJI PRZETWÓRSTWA

ROLNO-SPOŻYWCZEGO ....................................... 345

V. OCENA PRAWDOPODOBIEŃSTWA KONTYNUACJI TRENDÓW

I WYSTĘPOWANIA NOWYCH ZJAWISK ......................... 349

VI. OCENA INSTRUMENTÓW POLITYKI EKONOMICZNEJ W STOSUNKU DO PRZETWÓRSTWA ROLNO-SPOŻYWCZEGO ........... ....... 351

1. Ochrona celna krajowych producentów ............................ 351

2. System dotacji do kredytów ..................................... 352

3. System podatkowy ............................................ 353

4. Inne formy interwencji ......................................... 355

5. Zagraniczna pomoc techniczna dla przemysłu spożywczego ........... 357

6. Instrumenty pozaekonomiczne ................................... 359

7. Efekty dotychczasowej polityki .................................. 360

VH. PRIORYTETY STRATEGU PRZEMYSŁU ROLNO-SPOŻYWCZEGO ... 362

1. Wnioski z raportów 4 krajów Unii Europejskiej ..................... 362

2. Inwestycje i inne przedsięwzięcia niezbędne dla poprawy konkurencyjności

polskiego przemysłu spożywczego ............................... 365

3. Instrumenty polityki ekonomicznej ............................... 367

CZĘŚĆ ÓSMA POLITYKA SPOŁECZNA

- Andrzej Kowalski

Uwagi wstępne ................................................. 369

I. POLITYKA DOCHODOWA ...................................... 370

H. POPRAWA WARUNKÓW STARTU ŻYCIOWEGO MŁODZIEŻY

WIEJSKIEJ .................................................... 371

ffl. OCHRONA ZDROWIA .......................................... 375

IV. BEZROBOCIE NA WSI.......................................... 381

V. SYSTEMY UBEZPIECZEŃ I ŚWIADCZEŃ EMERYTALNO-

-RENTOWYCH ................................................ 387

VI. INFRASTRUKTURA EKONOMICZNA I SPOŁECZNA ............... 395

m WNIOSKI I REKOMENDACJE ................................... 397

CZĘŚĆ DZIEWIĄTA HANDEL KRAJOWY PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI

- Wacław Śzymąnowski, Grzegorz. Karasiewicz

Uwagi wstępne ....................................:............ 403

I. DIAGNOZA SYSTEMÓW DYSTRYBUCJI NA WYBRANYCH RYNKACH PRODUKTOWYCH............................................. 407

1. Uzasadnienie wyboru rynków produktowych ....................... 407

2. Rynek zbóż .................................................. 407

3. Rynek warzyw i owoców ....................................... 418

4. Rynek mięsa ................................................. 430

5. Rynek mleka ................................................. 439

6. Wnioski z diagnozy wybranych rynków produktowych ............... 446

H. CHARAKTERYSTYKA OGNIW KRAJOWEGO SYSTEMU OBROTU

SUROWCAMI I PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI ........... 447

'1. Cechy podstawowych ogniw systemu dystrybucji .................... 448

;'',': 2. Ogniwa hurtu pierwotnego ..................................... 458

3. Ogniwa hurtu wtórnego........................................ 466

':•:'•: 4. Ogniwa detalu ............................................... 468

•.m; DOCELOWE SYSTEMY DYSTRYBUCJI NA WYBRANYCH RYNKACH ROLNO-SPOŻYWCZYCH ....................................... 475

^; 1. Docelowy system dystrybucji zbóż .............................. 475

2. Docelowy system dystrybucji warzyw i owoców ................... 477

3. Docelowy system dystrybucji mięsa.............................. 480

4. Docelowy system dystrybucji mleka ............................. 483

IV. PRIORYTETY W ZAKRESIE PRZEBUDOWY KRAJOWEGO SYSTEMU OBROTU SUROWCAMI I PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI .. 485

1. Uzasadnienie wyboru priorytetów przebudowy systemu dystrybucji .... 485

2. Wspomaganie powstawania i funkcjonowania grup produkcyjno-

-marketingowych ............................................ 488

3. Tworzenie i wspieranie organizacji producentów rolnych i innych

uczestników rynku ........................................... 493

4. Upowszechnienie kontraktacji jako ogniwa integracji pionowej ........ 495

5. Tworzenie rynków hurtowych -jako alternatywnego kanału

dystrybucji.................................................. 497

6. Budowanie giełd towarowych -jako alternatywnego kanału

dystrybucji.................................................. 500

7. Wspomaganie powstawania i funkcjonowania sieci handlowych

związanych z producentami rolnymi i firmami przetwórczymi ........ 502

8. Tworzenie zintegrowanego systemu informacji marketingowej ........ 504

9. Zmiana zakresu funkcjonowania agencji rynku rolnego .............. 507

10. Dostosowanie systemu kontroli jakości, normalizacji i standaryzacji

do rozwiązań UE ............................................. 509

11. Zwiększenie stopnia ochrony interesów konsumentów na rynku

żywności ................................................... 511

V. SYNTEZA ..................................................... 513

1. Uwagi wstępne .............................................. 513

2. Diagnoza systemów dystrybucji na wybranych rynkach produktowych .. 514

3. Cechy charakterystyczne systemu dystrybucji ...................... 514

4. Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach produktowych ... 515

5. Priorytety przebudowy systemu dystrybucji........................ 516

CZĘŚĆ DZIESIĄTA

UWARUNKOWANIA HANDLU ZEWNĘTRZNEGO POLSKI TOWARAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI

- Grzegorz Dybowski

I. ZMIANY RZECZOWEJ I GEOGRAFICZNEJ STRUKTURY POLsldEGO HANDLU ROLNO-SPOŻYWCZEGO .............................. 523

II. UWARUNKOWANIA POLSKIEGO HANDLU ROLNO-

-SPOŻYWCZEGO .............................................. 534

1. Czynniki zewnętrzne ....................................... 534

2. Czynniki wewnętrzne ...................................... 537

III. WNIOSKI ..................................................... 542

IV. REKOMENDACJE.............................................. 543

V. IDENTYFIKACJA PRIORYTETÓW ............................... 545

VI. ELEMENTY STRATEGII ........................................ 545

CZĘŚĆ JEDENASTA

PROPOZYCJE KIERUNKÓW TRANSFORMACJI POLSKIEGO SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO

— Stanisław Paszkowski

I. UWARUNKOWANIA, CELE I GŁÓWNE KIERUNKI DZIAŁANIA .... 548

1. Wyzwania stojące przed polskim sektorem rolno-spożywczym ........ 548

2. Mocne i słabe strony polskiego sektora rolno-spożywczego ........... 548

3. Zasady polityki rolnej u progu XXI wieku ......................... 549

4. Naczelne cele polityki rolnej .................................... 551

5. Główne obszary problemowe polskiej polityki rolnej ................ 552

H. ROZWÓJ TERENÓW WIEJSKICH ................................ 553

1. Kierunki działań wspierające rozwój terenów wiejskich .............. 553

2. Kreowanie centrów rozwoju gospodarczego na terenach wiejskich ..... 553

3. Wiejskie obszary problemowe jako tereny o szczególnym znaczeniu

dla rozwoju terenów wiejskich .................................. 554

4. Zwalczanie bezrobocia na terenach wiejskich ...................... 558

5. Ośrodki naukowe w służbie rozwoju gospodarczego terenów

wiejskich ................................................... 560

6. Rola szkolnictwa w rozwoju postaw przedsiębiorczych u młodzieży .... 561

7. Zmiana form rozdysponowania funduszy socjalnych przeznaczonych

na zasiłki dla bezrobotnych ..................................... 562

8. Małe uprzemysłowienie wsi .................................... 562

9. Wsparcie dla małego i średniego biznesu wiejskiego ................ 564

10. Dywersyfikacja gospodarstw rolnych ............................. 565

11. Popieranie rozwoju agroturystyki ................................ 565

12. Opracowywanie strategicznych planów (regionalnych, wojewódzkich,

gminnych)rozwoju ........................................... 567

13. Aktywizacja społeczności i władz lokalnych ....................... 567

14. Uruchomienie w Polsce programów zbliżonych do programu LEADER

lub typu „area contracts"....................................... 568

15. Kontynuacja procesu decentralizacji administracji państwowej

i rozwój wiejskiej samorządności ................................ 568

16. Przygotowanie i wdrożenie pakietu działań proekologicznych na obszarach wiejskich ................................................... 569

m. POPRAWA STRUKTURY OBSZAROWEJ I MODERNIZACJA

GOSPODARSTW ROLNYCH .................................... 569

IV. KONTYNUACJA PRZEKSZTAŁCEŃ WŁASNOŚCIOWYCH

W ROLNICTWIE POLSKIM ..................................... 572

V. ROZWÓJ PRODUKCJI ROLNICZEJ ............................... 574

VI. WSPIERANIE ROZWOJU PRZETWÓRSTWA ROLNO-

-SPOŻYWCZEGO .............................................. 578

1. Działania w okresie przedakcesyjnym ............................ 578

2. Działania pointegracyjne .........'.............................. 581

VH. ROZWÓJ KRAJOWYCH RYNKÓW ROLNYCH .................... 581

1. Rozwój grup produkcyjno-marketingowych ....................... 582

2. Rozwój organizacji producentów rolnych i innych uczestników rynku .. 584

3. Kontraktacja jako ogniwo integracji pionowej ...................... 585

4. Rynki hurtowe jako alternatywny kanał dystrybucji ................. 587

5. Giełdy towarowe jako ważny kanał dystrybucji ..................... 589

6. Tworzenie zintegrowanego systemu informacji rynkowej ............. 591

7. Rola Agencji Rynku Rolnego oraz innych instytucji rządowych w regulacji i stabilizacji popytu oraz podaży na rynkach produktów rolnych i żywnościowych ...................................... 594

8. Standaryzacja i normalizacja jako warunek konieczny sprostania polskich producentów rolnych konkurentom zagranicznym .................. 596

9. Ochrona konsumenta i rola organizacji konsumenckich na rynku

żywności ................................................... 598

10, Inne działania wspierające rozwój rynków rolnych .................. 601

VIII. HANDEL ZAGRANICZNY ...................................... 601

1. Działania w okresie przedakcesyjnym ............................ 601

2. Działania w okresie po akcesji do Unii Europejskiej ................. 605

IX. EDUKACJA, DOSTĘP DO INFORMACJI I ŚRODKÓW KULTURY,

POSTĘP NAUKOWY I DORADZTWO ROLNICZE .................. 605

1. Edukacja ogólna ............................................. 606

2. Kształcenie zawodowe ........................................ 606

3. Badania i wdrażanie postępu naukowego do praktyki ................ 607

4. Doradztwo rolnicze ........................................... 607

X. OCHRONA ŚRODOWISKA NATURALNEGO ...................... 608

XI. KREOWANIE FUNDUSZY NA POTRZEBY ROZWOJU SEKTORA

ROLNO-SPOŻYWCZEGO ....................................... 611

XII. DOSTOSOWANIE INSTYTUCJONALNE I PRAWNE OTOCZENIA ROLNICTWA ...................................................... 613

XIII. DOSTOSOWANIE PRAWA Z ZAKRESU WSI I ROLNICTWA ........ 617

XIV. REFORMA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH v

ROLNIKÓW ................................................... 618

CZĘŚĆ DWUNASTA

INSTRUMENTY POLITYKI KRAJOWEJ I REGIONALNEJ W SEKTORZE ROLNO-SPOŻYWCZYM

Wnioski wypływające z doświadczeń Austrii, Francji, Niemiec, Hiszpanii z członkostwa w Unii Europejskiej i ich znaczenie dla integracji Polski z Unią

- Johan F.M. Swinnen, Jason G. Hartell

Wstęp ......................................................... 621

I. CHARAKTERYSTYKANRP (NARODOWE INSTRUMENTY POLITYKI ROLNEJ) W EUROPIE ZACHODNIEJ ............................. 622

1. Rolnictwo ................................................... 622

2. Polityka społeczna i wsparcie dla obszarów wiejskich ................ 631

3. Przemysł żywnościowy i koordynacja rynku ........................ 638

H. PEWNE LEKCJE I WNIOSKI W ZWIĄZKU Z PRZYSTĄPIENIEM

DO UNII EUROPEJSKIEJ ........................................ 641

1. Wpływ przepisów UE na inicjatywy i kształt NRP ................... 641

2. Interpretacja przepisów UE i projekt NRP .......................... 642

3. Delegowanie uprawnień ........................................ 643

4. Bezpieczeństwo żywności oraz inne rozwiązania dotyczące

harmonizacji ................................................. 644

5. Reforma i projekt NRP ......................................... 645

6. Strategia strukturalna ........................................... 646

CZĘŚĆ TRZYNASTA

UWAGI NA TEMAT MODERNIZACJI ROLNICTWA

I STRATEGII ROZWOJU WSI W KONTEKŚCIE

PRZYSTĄPIENIA DO UNII EUROPEJSKIEJ

*£~.-:.i7'';,~l;~£!'ć'izz,J)¹">>':~- .•'-••'•»• ->•••' '•''•'•' Wprowadzenie.................................................. 647

I. KLUCZOWE PROBLEMY ROLNICTWA, OBSZARÓW WIEJSKICH

ORAZ PRZETWÓRSTWA SPOŻYWCZEGO W POLSCE ............. 648

1. Rolnictwo ................................................... 648

2. Przetwórstwo spożywcze ....................................... 649

3. Dystrybucja i handel ........................................... 650

4. Rozwój obszarów wiejskich ..................................... 650

5. Problemy ochrony środowiska w rolnictwie i przetwórstwie

spożywczym ................................................. 651

6. Podsumowanie kluczowych problemów ........................... 652

7. Oznaki poprawy .............................................. 653

H. ROLA RZĄDU ORAZ KONSEKWENCJE DLA STRATEGII i

MODERNIZACJI ROLNICTWA .................................. 653

1. Zawodność (ułomność) rynku .................................... 653

2. Redystrybucja dochodów ....................................... 654

3. Specyficzne środki działania w okresie przejściowym ................ 656

4. Następstwa dla strategii modernizacji rolnictwa i rozwoju obszarów

wiejskich .................................................... 656

5. Konkurencyjność i korzyści komparatywne ......................... 656

H!. SPRAWA STRATEGU MODERNIZACJI ROLNICTWA ORAZ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH ....................................... 658

1. Zasady ogólne ................................................ 658

2. Poprawa wydajności rolnictwa ................................... 660

3. Rozwój obszarów wiejskich ..................................... 661

4. Przetwórstwo i marketing artykułów spożywczych ................... 664

5. Polityka w zakresie ochrony środowiska ........................... 665

6. Dokonujący się postęp ......................................... 665

IV. WNIOSKI W ODNIESIENIU DO DOTYCHCZASOWEJ

POLITYKI..................................................... 667

1. Dotacje do kredytów ........................................... 668

2. Zasady polityki podatkowej ..................................... 670

3. Emerytury i transfery socjalne ................................... 671

V. IMPLIKACJE WYNIKAJĄCE Z PRZYSTĄPIENIA DO UNII

EUROPEJSKIEJ ................................................ 673

1. Ramy integracji - przyszłe zasady CAP/WPR oraz pozostałe obszary polityki ............................................... 673

2. Jak będzie wyglądać przyszła CAP/WPR zgodnie z sugestiami zawartymi w Agendzie 2000?............................................. 674

3. Ogólne kwestie związane z przystąpieniem do UE - dostosowanie do acguis i zdolność do realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich ........... 677

4. Szczegółowe kwestie związane z WPR ............................ 681

5. Dostępność oraz wykorzystanie funduszy preakcesyjnych ............. 684

6. Doświadczenia innych krajów z procesu przystępowania do Unii ....... 685

7. Wnioski ..................................................... 687

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA ..................................... 688

- Władysław Piskorz

WYKAZ SKRÓTÓW

ARiMR - Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa AROR - Agencja Rozwoju Obszarów Rolnych ARR - Agencja Rynku Rolnego AWRSP- Agencja Własnos'ci Rolnej Skarbu Państwa BGŻ - Bank Gospodarki Żywnościowej BRE - Biuro Zbliżeń Przedsiębiorstw CBHZ - Centralne Biuro Hodowli Zwierząt

CEFTA - Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu CHZ - Centrale Handlu Zagranicznego

CICUP- Centrum Informatyczne Centralnego Urzędu Planowania CIS - Centralny Inspektorat Standaryzacji

COBRO-Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Ogrodnictwa EFTA - Europejska Strefa Wolnego Handlu EIC - Euro Info Centres EŚW - Europa Środkowa i Wschodnia FAPA - Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FK - Federacja Konsumentów ECU - Europejska Jednostka Walutowa

GATT - Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade)

GSP-System Generalnych Preferencji Celnych

GUS - Główny Urząd Statystyczny

IERiGŻ - Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

IKR - Inspektorat Kwarantanny Roślin

KNU--Klauzula Najwyższego Uprzywilejowania

KPSM-Krajowe Porozumienie Spółdzielni Mleczarskich

KZHiPB - Krajowy Związek Hodowców i Producentów Bydła

KZM - Krajowy Związek Mleczarni

MRiGŻ-Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

NAFTA- Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu

NFI - Narodowe Fundusze Inwestycyjne

ODR - Ośrodki Doradztwa Rolniczego

PAN - Polska Akademia Nauk

PAPIRiS - Polsko-Amerykański Program Informacji Rynkowej i Standaryzacji

PCBC - Polskie Centrum Badań i Certyfikacji

PHS - Polski Handel Spożywczy (d. Państwowy Hurt Spożywczy)

PIH - Państwowa Inspekcj a Handlowa

PIÓR- Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin

PIS - Państwowa Inspekcja Sanitarna

PISiPAR-Państwowa Inspekcja Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych

PKB - Produkt Krajowy Brutto

PKN - Polski Komitet Normalizacyjny

PZZ - Polskie Zakłady Zbożowe

RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

SANEPID - Stacje sanitarno-epidemiologiczne

SCh - Samopomoc Chłopska

SSG - Specjalna Klauzula Bezpieczeństwa

UE - Unia Europejska

USD - dolar amerykański

WIŚ - Weterynaryjny Inspektorat Sanitarny

WTO - Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization)

ZUS - Zakład Ubezpieczeń Społecznych

CZĘŚĆ DZIEWIĄTA

HANDEL KRAJOWY PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI

— Wacław Szymanowski, Grzegorz Karasiewicz

Uwagi wstępne

Jedną z najistotniejszych zasad funkcjonowania Unii Europejskiej (UE), obowiązującą w coraz większym zakresie na rynkach artykułów rolno-spożyw-czych¹, jest swobodny przepływ towarów i usług, kapitału i ludzi pomiędzy poszczególnymi krajami wchodzącymi w jej skład. Zgodnie z tą zasadą, większość rynków unijnych zostanie otwarta dla polskich producentów żywności. Ponadto polski rynek artykułów żywnościowych zostanie otwarty dla producentów z krajów UE. Dlatego też istnieje konieczność stworzenia takich warunków funkcjonowania dla polskich producentów rolnych, aby mogli oni skutecznie konkurować z dostawcami z UE i zwiększać produkcję i sprzedaż. Poprawa pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki żywnościowej (w tym również producenta rolnego) uzależniona jest od:

• dostosowania oferty rynkowej do potrzeb nabywców (związane to jest z wdrażaniem marketingowej orientacji działania do podmiotów funkcjonujących w sferze rolnictwa);

• stworzenia alternatywnych kanałów dystrybucji, co zwiększa możliwość wyboru dla uczestników systemu dystrybucji;

• zwiększania stopnia standaryzacji produktów rolno-spożywczych (w celu uzyskania wyższego i jednolitego poziomu jakości tych produktów);

• upowszechniania sprzedaży markowej (związanej ze stosowaniem znaków towarowych);

• zwiększania udziału „czystej ekologicznie" żywności w całkowitej ofercie towarowej;

• zwiększania stopnia przetworzenia produktów rolnych oraz stosowania opakowań zbiorczych i jednostkowych (co pozwoli w znaczny sposób rozszerzyć ofertę produktową);.

'Wynika to w dużej mierze z Porozumienia Rolniczego Rundy Urugwajskiej GATT i reformy Wspólnej Polityki Rolnej krajów UE zainicjowanej przez program MacSharry'ego.

404 Uwagi wstępne

• obniżania kosztów wytwarzania (zwłaszcza kosztów logistycznych związanych z transportem i przechowywaniem towaru w drodze od producenta do odbiorcy).

Możliwości poprawy pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki rolnej i tym samym jej dostosowania do sytuacji w krajach UE występują przede wszystkim w sferach (ogniwach) systemu rynkowego nie związanych bezpośrednio z produkcją rolną. Wynika to z faktu, iż szybkie zmiany struktury agrarnej w Polsce nie są możliwe do przeprowadzenia w krótkim okresie². Ponadto, ze względu na układ wzajemnych powiązań (interakcji) pomiędzy produkcją rolniczą a dziedzinami komplementarnymi, zmiany przeprowadzone w poza-produkcyjnych ogniwach systemu rynkowego artykułów rolno-spożywczych będą miały istotny wpływ na usprawnienie funkcjonowania rynku produktów rolnych zarówno w sferze dystrybucji, jak również wpłyną na przekształcenia w samej produkcji. Do tych działań, ściśle związanych z krajowym systemem obrotu surowcami i produktami rolnymi (dystrybucji), należy zaliczyć:

• dostosowanie instytucjonalne w bezpośrednim otoczeniu rolnictwa. Chodzi tu o stworzenie sieci instytucji i organizacji, które będą wspierały uczestników nowoczesnej gospodarki rynkowej. Do nich należą: „wielki hurt" i magazyny składowania, giełdy i aukcje, instytucje standaryzacji i certyfikacji, organizacje profesjonalne producentów i eksporterów żywności, ośrodki informacji handlowej, monitorowania rynków krajowych i zagranicznych, instytucje finansowe wspierające działalność producentów żywności, instytucje ochrony konsumenta itp.;

• dostosowanie przepisów prawnych dotyczących rolnictwa w Polsce do rozwiązań prawnych istniejących w krajach Unii Europejskiej. W tym obszarze dokonano odpowiednich zmian uregulowań prawnych w zakresie: nasiennictwa, ochrony roślin uprawnych, przepisów fitosanitarnych, prawa weterynaryjnego, przepisów o środkach żywienia zwierząt, w zakresie rolnictwa ekologicznego. Zostało opracowane i uchwalone między innymi prawo żywnościowe;

• dostosowanie w skali mikro, kreujące postawy innowacyjne, przedsiębiorcze i marketingowy sposób myślenia nie tylko w produkcji rolniczej, ale i w kolejnych ogniwach przetwórstwa i dystrybucji żywności.

²Zob. J. Rowiński: Integracja Polski z Unią Europejską - Niezbędne procesy dostosowawcze polskiej gospodarki żywnościowej. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2-3/1997, s. 8-9; S. Pa-szkowski, W. Poczta, F. Wysocki: Sytuacja strukturalno-produkcyjna rolnictwa polskiego. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997, s. 12-13.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 405

Podstawowym celem niniejszego opracowania jest próba określenia strategii rozwoju dla systemu dystrybucji produktów rolno-spożywczych w Polsce.

Opracowanie składa się z dwóch części. Pierwszą z nich jest diagnoza systemu dystrybucji na czterech rynkach produktowych (zbożowym, owocowo-warzyw-nym, mięsnym i mlecznym), która umożliwia sformułowanie cech charakterystycznych odnoszących się do całości dystrybucji artykułów rolno-spożywczych w Polsce w latach 90. Druga część niniejszego opracowania dotyczy rozwiązań docelowych w zakresie systemu dystrybucji na czterech diagnozowanych rynkach produktowych, które stanowią wraz z diagnozą podstawę do sformułowania priorytetów i strategii rozwojowych, umożliwiających dostosowanie polskiej gospodarki żywnościowej do sytuacji w krajach UE i poprawę jej pozycji konkurencyjnej.

Proponowane rozwiązania docelowe systemów dystrybucji na czterech rynkach produktowych i związane z nimi ściśle priorytety umożliwią zwiększenie stopnia efektywności rynku, poprzez:

• stworzenie możliwości wyboru (będzie to możliwe poprzez funkcjonowanie nowych instytucji rynkowych, takich jak: rynki hurtowe, kupcy hurtowi, giełdy towarowe, czy też zwiększenia stopnia integracji);

• zwiększenie stopnia przejrzystości (związane to będzie ze stworzeniem ogólnopolskiego systemu informacji i zwiększeniem znaczenia w obrotach towarowych rynków formalnych);

• obniżenie kosztów transakcji (osiąga się to poprzez stworzenie możliwości wyboru, wydajne rozwiązania techniczne i organizacyjne w różnych ogniwach systemu rynkowego, sprawny system informacji rynkowej, standaryzację produktów);

• zwiększenie stopnia innowacyjności (możliwe to jest w wyniku zwiększenia intensywności konkurowania i poprawy poziomu wykształcenia uczestników systemu dystrybucji);

• poprawę jakości oferowanych wyrobów (związane to jest ze standaryzacją produktów rolno-spożywczych, zwiększeniem intensywności konkurowania i poprawą poziomu wykształcenia uczestników systemu dystrybucji);

• dostosowanie oferty rynkowej do potrzeb nabywców (możliwe jest to w wyniku wdrożenia do przedsiębiorstw marketingowej orientacji prowadzenia działalności gospodarczej).

Diagnoza i sformułowanie priorytetów zostanie przeprowadzone z punktu widzenia instytucjonalnego i funkcjonalnego systemu dystrybucji produktów rolno-spożywczych.

Z punktu widzenia instytucjonalnego krajowy system obrotu (dystrybucji) obejmuje wszystkie podmioty gospodarcze zajmujące się dystrybucją (pośrednictwem) surowców i produktów rolno-spożywczyych na terenie danego pań-

406 Uwagi wstępne

stwa. Są nimi trzy ogniwa (szczeble obrotu towarowego) kanałów dystrybucji, a mianowicie :

• ogniwa skupu artykułów rolnych (hurtu pierwotnego) obejmujące: firmy prywatne zajmujące się skupem artykułów rolnych, spółdzielnie ogrodniczo--pszczelarskie, rynki hurtowe, giełdy towarowe, kupców hurtowych, działy zaopatrzenia w przedsiębiorstwach przetwórstwa artykułów rolnych;

• ogniwa hurtu wtórnego, które tworzą: ogólnopolskie sieci hurtowni, regionalne sieci hurtowni, hurtownie lokalne, sieci ogólnopolskich hurtowni typu cash-carry, lokalne hurtownie typu cash-carry, hurtownie producentów, hurtownie detalistów, targowiska hurtowe, agenci handlowi;

• ogniwa detalu, obejmujące hipermarkety (pojedyncze sklepy i sieci), supermarkety (pojedyncze sklepy i sieci), sklepy ogólnospożywcze (pojedyncze sklepy i sieci), sklepy specjalistyczne (np. sklepy mięsne, piekarniczo-cia-stkarskie, itd.), hale targowe, targowiska, restauracje, bary i stołówki.

Z punktu widzenia funkcjonalnego krajowy system obrotu (dystrybucji) jest ściśle związany z procesem wymiany oraz usuwaniem dysproporcji pomiędzy popytem i podażą⁴. Do podstawowych funkcji dystrybucyjnych (które są realizowane przez podmioty rynkowe działające w różnych ogniwach systemu dystrybucji) można zaliczyć:

• planowanie produktu, tj. przygotowanie projektu nowego produktu, jego wprowadzenie i wdrożenie do masowej produkcji;

• standaryzację, tj. określanie norm umożliwiających ujednolicenie jakości oferowanych produktów;

• badania rynkowe, tj. zbieranie informacji przydatnych przy podejmowaniu decyzji marketingowych;

• promocję, tj. rozwijanie i przekazywanie przekonujących informacji o ofercie rynkowej;

• dopasowanie, tj. kształtowanie i powiązanie oferty rynkowej z wymaganiami nabywców poprzez takie działania, jak: przetwarzanie, sortowanie, kompletowanie, rozmieszczanie, asortymentacja i pakowanie;

• negocjacje, tj. próbowanie osiągnięcia finalnego porozumienia w zakresie ceny i innych warunków sprzedaży produktu lub usługi;

• fizyczną dystrybucję, tj. transportowanie i magazynowanie;

• finansowanie, tj. uzyskiwanie środków finansowych na działanie systemu dystrybucji;

• ponoszenie ryzyka, tj. branie na siebie ryzyka związanego ze sprzedażą produktów.

'Pozostałe ogniwa systemu rynkowego, tj. producentów rolnych i przetwórstwa, mogą również pełnić funkcje dystrybucyjne w wyniku działań integracyjnych.

⁴Zob. R. Głowacki, Z. Kossut, T. Kramer: Marketing. PWN. Warszawa 1984, s. 107-108.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 407

I. DIAGNOZA SYSTEMÓW DYSTRYBUCJI NA WYBRANYCH RYNKACH PRODUKTOWYCH

1. Uzasadnienie wyboru rynków produktowych

Do diagnozy zostały wybrane cztery rynki produktowe. Dwa z nich są związane z produkcją roślinną: zbóż i owocowo-warzywny, a dwa pozostałe z produkcją zwierzęcą: mięsny i mleczny. Te rynki produktowe mają istotne znaczenie dla całej polskiej gospodarki żywnościowej, gdyż stanowiły one ponad 70% produkcji globalnej oraz ponad 80% produkcji towarowej w rolnictwie w Polsce w 1996 r.

Ponadto, rynki te znajdują się w różnych fazach rozwoju instytucji rynkowych. Najlepszą sytuacją z tego punktu widzenia charakteryzuje się rynek owocowo-warzywny, a najgorszą rynek zbóż.

Następną przyczyną wyboru tych rynków produktowych jest różna specyfika produktowa (np. możliwości przetworzenia, trwałość fizykochemiczna) mająca duży wpływ na kształtowanie systemu dystrybucji. Na rynek owoców i warzyw znaczna cześć produkcji może być sprzedawana w postaci nieprzetworzonej (świeże owoce i warzywa), istnieje też wiele różnych możliwości w zakresie przetwórstwa. Z kolei pozostałe rynki dotyczą produktów, które wymagają większego lub mniejszego stopnia przetworzenia, zanim trafią do finalnych nabywców.

W końcu, rozwiązania na analizowanych rynkach produktowych można wykorzystać na innych rynkach. Na przykład, wiele rozwiązań dystrybucyjnych na rynku owocowo-warzywnym może być zastosowanych z dużym powodzeniem na rynku ziemniaków. Również na rynku rzepaku, chmielu i tytoniu występuje podobna sytuacja ze względów dystrybucyjnych jak na rynku produktowym mleka⁵'

2. Rynek zbóż

2.1. Znaczenie zbóż dla polskiego agrobiznesu

Produkcja zbóż stanowi wiodącą część produkcji rolniczej w Polsce, zwłaszcza w przypadku produkcji globalnej, ponieważ w okresie 7 lat (1990-1996) miała ona następujący udział (obszar zmienności):

Prawdopodobnie na tych rynkach produktowych podstawowym kanałem dystrybucyjnym będzie kontraktacja (czyli bezpośrednia organizacja skupu produktów rolnych przez firmę zajmującą się przetwórstwem).

408 Diagnoza systemów dystrybucji...

• w produkcji globalnej: 14,5-22,4%;

• w produkcji towarowej: 5,4—9,9%⁶.

W bilansie podaży (cztery zboża podstawowe łącznie z pszenżytem, mieszankami i kukurydzą) (zob. tab. 1) przedstawiono ustablizowanie się produkcji krajowej i zapotrzebowania na poziomie 25 min ton.

Tabela l

Bilans podaży: zboża podstawowe z pszenżytem, mieszankami i kukurydzą (w tyś. ton)

Elementy bilansu

1993

1994

1995

1996

1997 (prognoza)

Zapasy początkowe

1889

1133

1990

1368

1718

Produkcja krajowa

19928

23368

21733

25859

25141

Import

3183

804

1767

1945

3364

Ogółem zasoby

25000

25305

25490

29172

30223

Zużycie krajowe

23774

23271

24043

27186

25646

spożycie

5788

5934

5800

5815

5800

wysiew

1860

1870

1856

1919

1922

zużycie przemysłowe

612

544

743

1083

1000

spasanie

14609

13814

14674

17200

15600

straty i ubytki

905

1109

970

1169

1324

Eksport

268

193

Zapasy końcowe

1133

1990

1368

1718

4384

Źródlo: Raporty rynkowe - Rynek zbóż, stan perspektywy, MRiGŻ, ARR, IERIGŻ, czerwiec 1997, s. 2.

Struktura produkcji ( w 1996 r.) była następująca: pszenica - 8,6 min ton (33,2%), żyto - 6,3 min ton (24,3%), jęczmień - 3,3 min ton (12,7%), owies i mieszanki - 5,3 min ton (20,5%), pszenżyto - 2,1 min ton (8,1%), pozostałe -0,3 min ton (l,2%)⁷.

2.2. System dystrybucji zbóż w Polsce - zarys

Strukturę kanałów dystrybucji na rynku zbóż i zbóż paszowych przedstawiono na rysunkach l i 2, z kolei instytucje wspomagające obrót towarowy wraz z określeniem ich wpływu na obrót znajdują się na rysunku 3. W ra-

°Zob. Rocznik Statystyczny 1996, GUS 1996, s. 350; Mały Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 239.

⁷Zob. Raporty rynkowe - Rynek zbóż, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR, IHRiGŻ, czerwiec 1997, s. 31-33.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 409

*_______________________________——————————

mach pięciu podstawowych ogniw systemu dystrybucji na rynku zbóż można wyróżnić⁸:

1. Ogniwo producenta zbóż, które składa się z gospodarstw skarbowych i indywidualnych. W 1995 r. aż 85% było oferowane przez nieformalne kanały dystrybucji lub było przeznaczone na samozaopatrzenie. Pozostałe 15% docierało do ogniw hurtu pierwotnego. W porównaniu z sytuacją przed rokiem 1989 zmniejszył się udział sektora państwowego. Na powyższą sytuację miały wpływ likwidacja PGR-ów zajmujących się produkcją zbóż, a także przeklasyfikowanie spółdzielni produkcyjnych z sektora publicznego do sektora prywatnego. W 1996 r. gospodarstwa indywidualne miały 88% udział w powierzchni zasiewów i 85% udział w zbiorach zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi⁹. W ramach tego ogniwa można zaobserwować -obok wzrostu udziału sektora prywatnego - jeszcze inne tendencje : (1) wzrost udziału zbóż w globalnej produkcji rolniczej (z 19% w 1990 r. do 22,4% w 1996 r.); (2) wzrost udziału zbóż w towarowej produkcji rolniczej (z 8,7% w 1990 r. do 10,2% w 1996); (3) zwiększenie powierzchni zasiewów (z 8,1 tyś. hektarów w 1990 do 8,6 tyś. hektarów w 1996 r.); (4) wzrost udziału pszenicy w powierzchni zasiewów i produkcji zbóż w latach 90 (odpowiednio o 24% i 10%) i (5) stabilizację produkcji zbóż na poziomie 25 min ton.

2. Ogniwo hurtu pierwotnego. W tym ogniwie zboże było skupowane przez 80 dealerów (96%), giełdy (2%) i bezpośrednio przez magazyny PZZ i ARR (2%). Do roku 1989 PZZ miały monopol na skup zbóż wraz ze współpracującymi spółdzielniami. Wówczas elewatory PZZ były jedynym podmiotem rynku hurtowego skupiającym dostawy, czyszczenie, suszenie, uzdatnianie i magazynowanie zbóż na polskim rynku. Ta sytuacja uległa gwałtownej zmianie. Związane to jest z powstaniem nowych instytucji zajmujących się hurtem pierwotnym: dealerów, prywatnych magazynów (składów), ARR, giełd towarowych (w tym Warszawskiej Giełdy Towarowej i Giełdy Poznańskiej). Zakupy bezpośrednie dokonywane były również przez większe zakłady przetwórcze (np. młyny) czy też targowiska (związane nieformalnym handlem zbożem). Ponadto 35 regionalnych PZZ podzieliło się na dużą liczbę mniejszych podmiotów (ponad 100), mających znaczne trudności finansowe w większości przypadków. Jednakże podmioty związane PZZ i ARR mają aż 55% udział w hurcie pierwotnym (bez uwzględnienia nieformalnych kanałów dystrybucji). Podstawową pozytywną tendencją w hurcie

⁸Opracowanie własne na podstawie: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995.

⁹Mały Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 243 i 245. ^lf>Tamże.

410 Diagnoza systemów dystrybucji...

pierwotnym w latach 90. było stworzenie alternatywnych kanałów dystrybucji dla producentów rolnych.

3. Ogniwo przetwórstwa zbóż. Tutaj można wyróżnić cztery sektory: młyny (ponad 100 należących do PZZ i ok. 3000 młynów prywatnych, w których 60% zdolności produkcyjnych jest związanych z PZZ); mieszalnie pasz (można wyróżnić trzy rodzaje: 47 należące do Bacutilu, mieszalnie prywatne oraz należące do gospodarstw skarbowych, przy czym prywatne generują około połowy produkcji); piekarnie (funkcjonowało w 1995 j:, ok. 7000 piekarni i taka sama liczba ciastkarni) i makaroniarnie (większość z nich była ściśle związana z PZZ, z wyjątkiem Malmy). W porównaniu z sytuacją sprzed 1989 r. zaznaczyły się następujące zmiany¹¹: (1) znaczny spadek produkcji w przypadku przemiału zbożowego (o 52%), pieczywa (o 27%) i pasz przemysłowych (o 50%); (2) najpierw spadek, a potem zwiększenie produkcji towarów wysoko przetworzonych: makaronów i pieczywa cukierniczego; (3) powstanie gęstej sieci prywatnych przetwórni, skoncentrowanych na obsłudze rynków lokalnych (np. piekarni, ciastkarni, młynów i makaroniarni); (4) obniżenie stopnia koncentracji w ogniwie przetwórstwo zbóż; (5) udział PZZ w programie powszechnej prywatyzacji poprzez Narodowe Fundusze Inwestycyjne (NFI); (6) pojawienie się silnych podmiotów mogących w najbliższych latach zająć dominujące pozycje rynkowe (np. Rolimpex, Malma, PZZ Lublin); (7) działania modernizacyjne związane z produkcją makaronów.

4. Ogniwo hurtu wtórnego. Jedynie w przypadku sprzedaży makaronu i mąki na cele konsumpcyjne pojawia się hurt instytucjonalny. Przed rokiem 1989 hurt wtórny był zdominowany przez Społem i PHS (wówczas Państwowy Hurt Spożywczy). Obecnie jest on związany z dużą liczbą małych, prywatnych hurtowni. Nadal jednak PHS (Polski Handel Spożywczy) jest jedną z największych firm handlu hurtowego w Polsce.

5. Ogniwo detalu obejmowało głównie piekarnie i ciastkarnie (ok. 3,2 tyś. - malejąca tendencja) oraz sklepy spożywcze (137 tyś. - rosnąca tendencja)¹². W porównaniu z sytuacją przed 1989 r. można zaobserwować następujące zmiany: (1) wzrost udziału sektora prywatnego (większość detalu należy do tego sektora); (2) zmniejszenie stopnia koncentracji w pierwszej połowie lat 90.; (3) wzrost liczby punktów sprzedaży (zwłaszcza ogólnospożywczych), (4) wejście na rynek polski zagranicznych detalistów (np. Globi, Billa, Rema 1000, Auchan, Geant, Hit, Leclerc itd.) i (5) rosnące znaczenie wielkopowierzch-niowych punktów sprzedaży detalicznej (supermarketów i hipermarketów).

^uZob. R. Urban: Raport krajowy na temat przetwórstwa rolno-spoźywczego w Polsce, maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spoży wczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju". Warszawa 1997.

¹²Zob. Rynek Wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1997, s. 41.

Część DC. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 411
Rys. 1. Kanały rynkowe dla zbóż - Polska 1994/1995

Źródlo: Wptyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04--15, IPS, Warszawa 1995.

412 Diagnoza systemów dystrybucji...
Rys. 2. Kanały rynkowe dla zbóż paszowych -Polska 1994/1995

Źródło: Wptyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04--15, IPS, Warszawa 1995.

Część pC. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczy wmi 413
Rys. 3. Wpływ instytucji: Rynek zbóż

Źródlo: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04--15, IPS, Warszawa 1995.

414 Diagnoza systemów dystrybucji...

2.3. Systemy dystrybucji zbóż w UE - mocne i słabe strony

Analiza mocnych i słabych stron systemu dystrybucji w różnych krajach UE stanowi punkt odniesienia do sporządzenia listy mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń systemu dystrybucji w Polsce. Ponadto umożliwi skonstruowanie docelowego systemu dystrybucji w Polsce (zob. tab. 2).

Tabela 2 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji zbóż w UE

Mocne strony

Słabe strony ••

Wysoki stopień komercjalizacji (90-95% produkcji zbóż).

Możliwość korzystania z alternatywnych kanałów dystrybucji na różnych szczeblach obrotu towarowego.

Specyfikacja standardów jakościowych zbóż i produktów zbożowych.

Sprawnie działający system informacji rynkowej. Funkcjonowanie kontraktów wzorcowych.

Licznie działające stowarzyszenia uczestników rynku.

Wysoki stopień koncentracji hurtu pierwotnego (w Niemczech znaczna część rynku jest kontrolowana przez 5 spółdzielni).

Ceny maksymalne ustalane przez komisje UE oraz dopłaty do produkcji zniekształcają sygnały cenowe.

Niewielka rola sformalizowanych rynków (giełd towarowych).

Zbyt szczegółowe regulacje dotyczące standardów jakościowych.

Mocno rozbudowany interwencjonizm państwowy i rządowy.

Źródło: Opracowanie wiosnę na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

2.4. Mocne i słabe strony systemu dystrybucji zbóż w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Tabela 3 przedstawia podstawowe mocne i słabe strony w poszczególnych ogniwach systemu dystrybucji w Polsce.

Tabela 3 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji zbóż w Polsce w latach 90¹³

Mocne strony

Słabe strony

Ogniwo produkcji

Największy udział obszarów uprawnych i produkcji pszenicy (33,2%).

Oddziaływanie ODR na działalność rolniczą.

Niski poziom komercjalizacji produkcji rolnej zbóż (jedynie 23%).

Duży udział sektora publicznego w produkcji towarowej zbóż.

•Punktem odniesienia przy ustalaniu mocnych i słabych stron są systemy dystrybucji w krajach UE i wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

Część DC. Handel krajowyprpduktami rolno-spoży wczy wmi 415

cd.tab. 3

Mocne strony

Słabe strony

Niski stopień zaangażowania producentów rolnych w funkcje dystrybucyjne i przetwórcze.

Składowanie ziarna w gospodarstwach rolnych odbywa się w złych warunkach.

Słaba pozycja przetargowa producenta rolnego w relacji do innych podmiotów.

Słaba jakość genetyczna ziarna i brak na szerszą skalę działań związanych z nasiennictwem i oceną odmianową.

Duże zróżnicowanie jakości zbóż, co pociąga za sobą problemy z jakością produktów wytwarzanych ze zbóż.

Niski poziom wiedzy ekonomicznej, zwłaszcza u producentów rolnych.

Ogniwo hurtu pierwotnego

Rosnąca liczba prywatnych agentów i handlowców (w hurcie pierwotnym).

Powstanie alternatywnych kanałów dystrybucji. Funkcjonowanie Giełdy Poznańskiej.

Podstawowymi podmiotami kontrolującymi hurt pierwotny są PZZ (około 100 jednostek) iARR.

Duża rola targowisk w hurcie pierwotnym.

Słabe wyposażenie jednostek handlowych w infrastrukturę techniczną.

Brak infrastruktury instytucjonalnej (głównie na targowiskach).

Przypadkowość i anonimowość zawieranych transakcji (targowiska).

Podstawowymi podmiotami kontrolującymi hurt pierwotny zbóż paszowych są państwowe mieszalnie pasz - Bacutilu.

Giełdy i rynki hurtowe pełnią w obrocie hurtu pierwotnego minimalną rolę.

ARR obok funkcji regulacyjnych pełni na rynku zbożowym funkcje komercyjne - co przyczynia się do zwiększenia stopnia koncentracji na różnych szczeblach obrotu.

Ogniwo przetwórstwa

Wysoka intensywność konkurowania w ogniwie produkcja makaronu (związana z walką o pozycje lidera rynkowego - Malmy i PZZ Lublin).

Wysoki stopień koncentracji w ogniwie młyny (65% zdolności produkcyjnych należy do PZZ).

416 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd. tab. 3

Mocne strony

Słabe strony

Poprawa jakości na niektórych rynkach produktów finalnych związanych z przetwórstwem zbóż (np. makarony).

Niski stopień koncentracji i wysoka intensywność konkurowania na rynku piekarni.

Piekarnie w dominującej większości należą do sektora prywatnego.

Pozytywny wpływ CIS.

Niewielki stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych przez PZZ (około 50%), co powoduje wysokie koszty funkcjonowania.

Brak standardów jakościowych (handlowych) dla produktów przetworzonych.

•»

Ogniwo hurtu wtórnego

Dominują bezpośrednie dostawy do punktów sprzedaży detalicznej.

Niewielka liczba hurtowników tranzytowych.

Ogniwo detalu

Znaczny udział w sprzedaży pieczywa sklepów specjalistycznych (piekarniczych -ok. 70%).

Wysoki stopień integracji piekarni z detalem (wiele piekarni dysponuje albo własnymi, albo firmowymi sklepami).

Wysoki udział sektora prywatnego.

Pojawienie się i rozwój nowoczesnych sieci sprzedaży, przyczyniających się do wzrostu wymogów jakościowych dotyczących produktu i opakowania.

Niewielki udział produktów markowych.

Niewielki udzial produktów o wydłużonej trwałości.

Wspólne mocne i słabe strony

Pozytywny wpływ SANEPID i PIH.

s.-

Brak standardów jakościowych na wszystkich ogniwach obrotu.

Wysoki stopień zaangażowania agend rządowych w rynek zbożowy (przede wszystkim przez ARR).

Niewielki stopień przejrzystości informacyjnej (sygnały cenowe zakłócane przez liczne regulacje rządowe i działalność ARR).

Słabość systemu informacji rynkowej (rozproszenie informacji, opóźnienia w przetwarzaniu informacji, fragmentaryczność informacji itd.).

Dominują konwencjonalne kanary dystrybucji.

Źródło: Opracowanie wiosnę na podstawie: Wptyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995; Raporty rynkowe - Rynek zbóż, stan i perspektywy. MRiGt, ARR, lERiGŻ, czerwiec 1997.

Część K. HandeLłaajajwy produktami rolno-spożywczywmi 417

2.5. Analiza szans i zagrożeń systemu dystrybucji zbóż w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Porównując systemy dystrybucji na rynku zbóż w Polsce w krajach UE można wyróżnić szansę i zagrożenia w poszczególnych ogniwach, które zostały przedstawione w tabeli 4.

Tabela 4 Analiza szans i zagrożeń systemu dystrybucji zbóż w Polsce w latach 90¹⁴

Szansę

Zagrożenia

Ogniwo produkcji

Zwiększenie stopnia komercjalizacji produkcji zbóż.

Niski stopień wykorzystania nawozów sztucznych („zdrowa żywność").

Wysoki stopień uzależnienia od warunków pogodowych.

Wysoki stopień uzależniania od sytuacji na rynku mięsnym (ze względu na wysoki stopień spasania zbóż 60-65% ich zużycia).

Odchodzenie od tradycyjnej technologii żywienia zwierząt hodowlanych.

Ogniwo hurtu pierwotnego

Rozpoczęcie procesu restrukturalizacji i prywatyzacji PZZ (19 PZZ wlączonych do programu powszechnej prywatyzacji NFI).

Rozpoczęcie budowy rynków hurtowych i giełd towarowych, co przyczyni się do powstania nowego kanału dystrybucji.

Pojawienie się opcji futures umożliwi podmiotom lepsze zarządzanie ryzykiem i zabezpieczenie przyszłych dostaw.

Przejście magazynów i elewatorów na własność innych podmiotów rynkowych.

Giełdy towarowe mogą być jedynie wykorzystywane do celów spekulacyjnych.

Ogniwo przetwórstwa

Stopniowe uprzemysławianie przetwórstwa zbóż

Poprawa wyników finansowych przemysłu zbożowo-młynarskiego.

Niższe tempo wzrostu cen przetworów zbożowych.

Spadek zużycia przemysłowego zbóż (przede wszystkim w przemyśle spirytusowym).

Ogniwo hurtu wtórnego

Integracja do tyłu realizowana przez hurtowników ogólnopolskich.

Przejęcie ogniw hurtu wtórnego przez kapitał zagraniczny.

^l4Punktem wyjścia do identyfikacji szans i zagrożeń są systemy dystrybucji w krajach UE i wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

418 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd. tab. 4

Szansę

Zagrożenia

Ogniwo detalu

Integracja do tyłu realizowana przez sieci detalistów.

Przejęcie ogniw detalu przez kapitał zagraniczny.

Wspólne szansę i zagrożenia

Szybkie przekształcenia rynkowe polskiej gospodarki.

Dobra i trwała koniunktura gospodarcza.

Chleb jest w Polsce podstawowym produktem żywnościowym.

Stabilny poziom spożycia przetworów zbożowych.

Rozwój rynków wschodnich.

Obecnie wysoki poziom interwencjonizmu państwowego zbyt moano zakłóca ceny i sygnały rynkowe, co może w przyszłości zaszkodzić konkurencyjności całego sektora.

Niedostosowanie cen krajowych do światowych może zakłócić równowagę na tym rynku produktowym.

Inflacja i wysokie koszty kredytu.

Nasilenie przez UE pozataryfowych praktyk protekcjonistycznych w imporcie produktów rolnych.

Niestabilność rynków wschodnich.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa J995; Raporty rynkowe - Rynek zbóż, stan i perspektywy, MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, czerwiec 1997.

3. Rynek warzyw i owoców

3.1. Znaczenie owoców i warzyw dla polskiego agrobiznesu

Produkcja warzyw i owoców oraz związany z nią system dystrybucji był enklawą rynkowych warunków gospodarowania przed rokiem 90. Dlatego też, na tym rynku można zaobserwować stosunkowo najlepiej funkcjonujące mechanizmy rynkowe i podmioty w porównaniu z innymi rynkami artykułów rolnych. O znaczeniu tych rynków mogą stanowić następujące fakty:

• wyższy udział w produkcji towarowej niż globalnej;

• udział w produkcji globalnej w ciągu ostatnich 7 lat (obszar zmienności): 10,3-12,8%;

• udział w produkcji towarowej w ciągu ostatnich 7 lat (obszar zmienności): 11,1-15,8%¹⁵.

¹⁵Zob. Rocznik Statystyczny 1997, s. 350 i Mały Rocznik Statystyczny 1997, s. 239.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 419

Zbiory warzyw gruntowych kształtowały się w 1996 r. na poziomie zbliżonym do lat 1986-1990, z wyjątkiem pomidorów i ogórków, gdzie ze względów pogodowych zanotowano znaczny spadek produkcji (zob. tab. 5).

Tabela 5 Zbiory warzyw gruntowych w latach 80. i 90.

Wyszczególnienie

Lata 1986-1990 (tyś. ton)

Lata 1991-1995 (tyś. ton)

Rok 1995 (tyś. ton)

Rok 1996 (tyś. ton)

Wskaźnik dynamiki w 1996 r. (1986-1990=100)

Warzywa gruntowe

5218

5374

5643

5104

97,82

Kapusta

1703

1725

1866

1832

107,57

Cebula

558

657

760

645

115,59

Marchew

758

809

814

794

104,75

Buraki ćwikłowe

484

523

524

502

103,72

Ogórki

376

401

406

310

82,45

Pomidory

442

399

401

231

52,26

Kalafiory

230

253

242

105,22

Źródło: Produkcja upraw ogrodniczych w 1996 r. Materiaty źródlowe GUS, Warszawa, maj 1997. Raporty rynkowe - Rynek owoców i warzyw, stan perspektywy, MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, lipiec 1997, s. 26. Maty Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 248.

Ponadto istnieje w Polsce produkcja warzyw pod osłonami (głównie pomidory i ogórki), wykazująca dość stabilną tendencję rosnącą, bowiem przeciętne zbiory w latach 1986-1990 wynosiły 296 tyś. ton, w latach 1990-1995 r. -272 tyś. ton i w 1996 r. 319 tyś. ton . Stanowi ona około 5% całości produkcji warzyw.

Zbiory owoców z drzew i owoców jagodowych w 1996 r. osiągnęły znaczny wzrost produkcji w relacji do lat 1986-1990, wynoszący prawie 50% (zob. tab. 6).

m Tabela 6
Zbiory owoców z drzew i owoców jagodowych w latach 80. i 90.

'.;•',: t v,- •''•<•::

Wyszczególnienie •,

.,r,^;-,i;M»fcife..

Lata 1986--1990 (tyś. ton)

Lata 1991--1995 (tyś. ton)

Rok 1995 (tyś. ton)

Rok 1996 (tyś. ton)

Wskaźnik dynamiki w 1996 r. (1986-1990=100)

1 ,•>• . • v>',**'»P4^r*¹i;' * »>V- wAfrifw-^w,?,'

: . 2

Owoce z'drzew ft *

ijagódowelR' tfei ^*-rJM6G%&*v Owoce z drzew ,

-.n .-•; • .• - :• f"t-łj\>,*,t*l- •

1891 ! 1404

2238 1770

2115 1654

2782 2315

147,12 164,89

Jabłka a-I^Ksfr^ .

1188

1457

1288

1952

164,31

. . v,!>fj .:,i^V* " iv; '-. .;•' ... '-'.• - >;•';••'

——-———' »~~:, ;~~••~~..-~~•''———' •~~- '~~• ——-———— . V:• •' *'• "' ^:

^l6Zob. Mały Rocznik Statystyczny 1997, s. 248.

420 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd.tab. 6

Gruszki

100,00

Śliwki

111

150,00

Wiśnie

122

145

150

220,59

Czereśnie

231,25

Pozostałe

(morele, brzoskwinie)

250,00

Owoce jagodowe

487

468

452

486

99,79

Truskawki

272

204

211

181

66,54

Maliny

109,09

Porzeczki

143

180

155

193

134,97

Agrest

110,53

Źródło: Produkcja upraw ogrodniczych w 1996 r. Materiały źródłowe GUS, Warszawa, maj 1997. Raporty rynkowe - Rynek owoców i warzyw, stan perspektywy, MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, lipiec 1997, s. 6. Mały Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 248.

3.2. System dystrybucji warzyw i owoców w Polsce - zarys

Kanały rynkowe dla warzyw i owoców oraz instytucji wspomagających są przedstawione na rysunkach 4 i 5. W poszczególnych ogniwach można wyróżnić następującą sytuację¹⁷:

1. Ogniwo producenta warzyw i owoców jest związane z działalnością 350--400 tyś. samodzielnych gospodarstw. Średnia powierzchnia tych gospodarstw wynosi 5 hektarów w przypadku sadów i poniżej dla działek warzywnych. Obecnie w produkcji warzyw i owoców sektor prywatny ma odpowiednio udział 99,3% i 99,4%. W ramach tego ogniwa w relacji do sytuacji sprzed 1989 r. nie wystąpiły radykalne zmiany własnościowe. Wówczas podstawowe znaczenie także mieli producenci prywatni, a państwowe gospodarstwa ogrodnicze liczyły się jedynie w produkcji pomidorów i ogórków szklarniowych. Coroczna wielkość zbiorów, plonów i jakość produkcji jest mocno uzależniona od warunków pogodowych. Dlatego też obserwowane są duże wzrosty i spadki wielkości produkcji w poszczególnych latach (np.

¹⁷Opracowanie własne na podstawie: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995. B. Nosecka, I. Szczepaniak: Stan i perspektywy przetwórstwa owocowo-warzywnego. lERiGŻ, Warszawa 1997. J. Niewiadomski: Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Europie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, 29/1997, Wydawnictwo SGGW s. 93-94.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczywmi 421

pomidory w latach 1996 i 1995). Z badań przeprowadzonych wśród ogrodników wynika, iż istnieje świadomość korzyści płynących z funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych, ale liczba utworzonych takich grup jest bardzo mała w relacji do całkowitej liczby producentów.

2. Ogniwo hurtu pierwotnego. Sprzedaż owoców i warzyw dla przetwórstwa odbywa się przez targowiska (ok. 1350 targowisk hurtowych - 50-60% obrotów), pośredników (m.in. spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie), regionalne rynki hurtowe i zakupy bezpośrednie (rosnące znaczenie, zwłaszcza w przypadku dużych zakładów przetwórczych). Natomiast sprzedaż świeżych owoców i warzyw na poziomie hurtu pierwotnego jest realizowana przez następujące kanały dystrybucji: targowiska hurtowe (zaopatrujące sklepy owocowo-warzywne, mniejsze sklepy ogólnospożywcze, punkty sprzedaży na targowiskach lokalnych), bezpośrednią sprzedaż ogrodników na targowiskach ulicznych i bezpośrednie zakupy dużych punktów handlowych lub sieci detalicznych. Do końca lat 80. hurtowa sprzedaż owoców i warzyw była zdominowana przez spółdzielnie ogrodnicze, które posiadały około 70-80% udziału w obrotach hurtowych. Spółdzielnie ogrodnicze organizowały dostawy zarówno do detalu, hurtu wtórnego, przetwórstwa, jak i central handlu zagranicznego. Dlatego też likwidacja Centrali Spółdzielni Ogrodniczych w 1990 r. przyczyniła się do znacznych zmian w hurcie pierwotnym i wtórnym na rynku owoców i warzyw w Polsce. W roku 1989 liczba spółdzielni wynosiła 240. Obecnie szacuje się, że działa ich 135, przy czym kondycja finansowa większości z nich jest słaba. Pozostała cześć hurtu pierwotnego była wówczas związana z bezpośrednimi zakupami organizowanymi przez producentów przetworów warzywno-owocowych i targowiskami zlokalizowanymi w okolicach dużych miast, gdzie zaopatrywali się właściciele małych sklepów i straganów sezonowych owocowo-warzyw-nych.

3. Ogniwo przetwórstwa warzyw i owoców. Wg statystyki GUS, przetwórstwem owocowo-warzywnym zajmuje się około 1400 przedsiębiorstw (w tym państwowych ok. 54). Do największych zakładów należą: Hortex, Agros, Tymbark, Tolkmicko, Owintar, Kotlin, Pudliszki i Alima-Gerber. Do podstawowych zmian w tym ogniwie w porównaniu do sytuacji sprzed 1989 r. można zaliczyć : (1) spadek produkcji tradycyjnych przetworów owocowo--warzywnych (np. dżemy i powidła, konserwy warzywne); (2) wzrost produkcji wyżej przetworzonych produktów (np. soki i napoje pitne, koncentraty

^ob. R. Urban: Raport Krajowy na temat przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997.

422 Diagnoza systemów dystrybucji...
Rys. 4. Kanały rynkowe dla owoców i warzyw - Polska 1994/1995

Cz^Sć IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 423
Rys. 5. Wpływ instytucji: rynek owoców i warzyw

Źródło: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04--15, IPS, Warszawa 1995.

424 Diagnoza systemów dystrybucji...

obiadowe); (3) zmniejszenie stopnia koncentracji produkcji w I. połowie lat 90. (związane z powstaniem małych przedsiębiorstw przetwórczych), a następnie jego powolny wzrost; (4) zaangażowanie kapitału zagranicznego (np. Nestle - Winiary Kalisz, Gerber-Alima Rzeszów, EBOR i Bank of America - Hortex); (5) zwiększenie udziału sektora prywatnego (udział sektora państwowego wynosi ok. 9%); (6) pojawienie się silnych ekonomicznie podmiotów (np. Agros, Hortex); (7) zwiększenie asortymentu oferowanych produktów; (8) zakup nowych linii do produkcji soków i napojów.

4. Ogniwo hurtu wtórnego. W ramach tego ogniwa dominują hurtownie prywatne (prawie wszystkie zajmujące się obrotem artykułów spożywczych mają w swojej ofercie przetwory owocowo-warżywne, z wyjątkiem mrożonek owocowo-warzywnych ze względu na konieczną infrastrukturę transportową i magazynową). Przed 1989 r. to ogniwo systemu dystrybucji było zdominowane przez spółdzielnie spożywców: Społem, Samopomoc Chłopską i spółdzielnie ogrodnicze. Wysoki stopień monopolizacji występował również w przypadku hurtu owocami i warzywami pochodzącymi z importu (np. Pol-coop dostawał przydział dewiz na import pomidorów z Bułgarii).

5. Ogniwo detalu. Sprzedaż detaliczna świeżych i przetworzonych warzyw i owoców jest realizowana za pomocą targowisk ulicznych (ok. 2 tyś.), sklepów owocowo-warzywnych (6,3 tyś.) i spożywczych (ok. 137 tyś.). Obecnie jest widoczna tendencja rosnącej roli dużych punktów sprzedaży świeżych i przetworzonych owoców i warzyw (np. supermarketów i hipermarketów). Efektem tego jest spadek liczby specjalistycznych sklepów owocowo-warzywnych (10% w ciągu ostatniego roku). W latach 80. około połowy świeżych owoców i warzyw była sprzedawana na targowiskach detalicznych i w małych, prywatnych sklepach owocowo-warzywnych. Druga część świeżych owoców i warzyw oraz produkty przetworzone (prawie w całości) były oferowane w sklepach spółdzielczych należących do: Społem, spółdzielni ogrodniczych i Samopomocy Chłopskiej oraz państwowych (należących np. do PGR Mysiadło i Bródno).

3.3. Systemy dystrybucji warzyw i owoców w UE - mocne i słabe strony

Jest to jeden z nielicznych sektorów rolniczych, gdzie wpływ agend rządowych krajowych i międzynarodowych jest niewielki w UE, zwłaszcza w porównaniu z rynkiem mięsnym, mleczarskim i zbożowym. Następującymi elementami charakteryzującymi ten sektor są:

• duży import owoców i warzyw egzotycznych;

• duża część produkcji jest świeżo konsumowana (bez przetwarzania);

• rosnąca rola sieci supermarketów.

Ponadto w poszczególnych krajach ukształtowały się zróżnicowane systemy
dystrybucji: _v

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 425

.———^———————————————————————————————————.————————

• Holandia - system aukcji towarowych;

• Wielka Brytania i Niemcy - sieci supermarketów;

• Francja - związki producentów i system giełd towarowych (rynków hurtowych).

Mocne i słabe strony systemu dystrybucji w UE (w ujęciu całościowym) są przedstawione w tabeli 7, w Holandii w tabeli 8, we Francji w tabeli 9 i w Wielkiej Brytanii (Niemczech) w tabeli 10.

Tabela 7 Wspólne mocne i słabe strony systemów dystrybucji owoców i warzyw w UE

Mocne strony

Słabe strony

Niski wpływ agend rządowych i instytucji międzynarodowych.

Specyfikacja standardów jakościowych owoców i warzyw.

Sprawnie działająca kontrola jakości.

Sprawnie działający system informacji rynkowej.

Funkcjonowanie kontraktów wzorcowych.

Licznie działające stowarzyszenia uczestników rynku.

Brak możliwości korzystania z alternatywnych kanałów dystrybucji na różnych szczeblach obrotu towarowego (w poszczególnych krajach istnieje jeden dominujący kanał dystrybucji).

Niewielka siła przetargowa producentów (ogrodników) w relacji do pozostałych uczestników systemu dystrybucji.

Ceny wyjściowe chroniące przed tanim importem zniekształcają sygnały cenowe. Zbyt szczegółowe regulacje dotyczące standardów jakościowych.

Wsparcie finansowe producentów i organizacji hurtowych.

Interwencjonizm zabezpieczający rynek UE od strukturalnych nadwyżek (zniekształcenie sygnałów rynkowych).

Źródlo: Opracowanie wiosnę na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995; R. Thoen: Europejski sektor owoców i warzyw. Maszynopis, Warszawa 1996.

Tabela 8 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji owoców i warzyw w Holandii

Mocne strony

Słabe strony

Wysoki stopień współpracy (producenci nie są konkurentami a partnerami).

Wysoki stopień przejrzystości. Efektywny i szybki system.

Z powodu łączenia aukcji istnieje możliwość osiągnięcia efektu skali.

Skuteczna forma zbilansowania popytu i podaży. Aukcje umożliwiają producentom pełną specjalizację.

System jest coraz mniej elastyczny i zbyt standaryzowany.

Dominacja jednego kanału dystrybucji.

Ceny aukcyjne są zmienne, a sieci supermarketów oczekują większego stopnia stabilności cen.

Producenci koncentrują swoją uwagę na problemach produkcyjnych.

426 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd.tabS

Mocne strony

Słabe strony

Ze względu na wysoki stopień autonomiczności ingerencja rządu jest ograniczona.

Aukcje dostarczają producentom i hurtownikom szeroki zakres usług dodatkowych.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995; R. Thoen: Europejski sektor owoców i warzyw. Maszynopis, Warszawa 1996.

Tabela 9 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji owoców i warzyw we Francji

Mocne strony

Słabe strony

Niewielkie organizacje producentów mają elastyczne podejście.

Możliwość zaspokojenia popytu zgłaszanego przez małe (wyspecjalizowane) segmenty rynku.

Wysoki stopień innowacyjności (tworzenie nowych produktów i identyfikowanie nowych segmentów rynku).

Wielość kanałów dystrybucji w porównaniu z innymi krajami UE.

Niski poziom współpracy producentów w zakresie marketingu.

Rynek jest mało przejrzysty.

Kanały dystrybucji w niektórych przypadkach są zbyt długie.

Słaba pozycja przetargowa producentów rolnych (ogrodników).

Niewielki stopień współpracy pomiędzy producentami (zwiększa intensywność konkurowania między nimi).

Źródlo: Opracowanie własne na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995; R. Thoen: Europejski sektor owoców i warzyw. Maszynopis, Warszawa 1996.

Tabela 10

Mocne i słabe strony systemu dystrybucji owoców i warzyw w Wielkiej Brytanii (Niemczech)

Mocne strony

Słabe strony

System wysoce efektywny (niski poziom marż i wysoka jakość).

Kanały dystrybucji są krótkie.

System wymusza innowacyjne zachowania w zakresie jakości i ekologii.

Stabilizacja cen na poziomie detalu.

Wysoki stopień koncentracji (4—5 sieci supermarketów kontroluje znaczną część rynku).

Słaba pozycja przetargowa producentów rolnych.

Zmniejszenie produkcji krajowej owoców i warzyw kosztem importu.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, fPS, Warszawa 1995; R. Thoen; Europejski sektor owoców i warzyw. Maszynopis, Warszawa 7996.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 427

3.4. Mocne i słabe strony systemu dystrybucji warzyw i owoców w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Na podstawie mocnych i słabych stron systemu dystrybucji na rynku owoco-wo-warzywnym w krajach UE i kryteriów opisujących efektywność rynku została opracowana lista mocnych i słabych stron w Polsce (zob. tab. 11).

Tabela 11

Mocne i słabe strony systemu dystrybucji warzyw i owoców w Polsce

w latach 90.¹⁹

Mocne strony

Słabe strony

Ogniwo produkcji

Minimalny udział sektora państwowego w produkcji owoców i warzyw.

Brak subsydiowania producentów.

Dobrze funkcjonujące doradztwo (np. Instytut Warzywnictwa).

Lepsze przygotowanie ogrodników niż producentów mięsa, mleka i zbóż.

Stosunkowo wysoki stopień zaangażowania ogrodników w funkcje dystrybucyjne.

Oddziaływanie ODR na działalność rolniczą.

Niska jakość i niejednorodność warzyw i owoców.

Duży udział sprzedaży owoców i warzyw bezpośrednio finalnym nabywcom.

Ilość i jakość jest uzależniona od warunków atmosferycznych.

Słaba pozycja przetargowa producentów (wynikająca z dużego rozdrobnienia).

Ogniwo hurtu pierwotnego

Stosunkowo duża rola regionalnych rynków hurtowych.

Rozwój rynków hurtowych. Wielość kanałów dystrybucji dla producenta.

Zorganizowanie własnego skupu przez duże przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem.

Pozytywny wpływ CIS.

Niewielkie znaczenie grup producentów.

Kontrola ceny przez przedsiębiorstwa przemysłu przetwórczego.

Słabe wyposażenie jednostek handlowych w infrastrukturę techniczną.

Brak infrastruktury instytucjonalnej (głównie na targowiskach).

Przypadkowość i anonimowość zawieranych transakcji (targowiska).

Ogniwo przetwórstwa

Wejście nowych podmiotów na rynek przetwórstwa owocowo- warzy wnego.

Wysoki stopień koncentracji przetwórstwa (Hortex i Agros).

"Punktem odniesienia przy ustalaniu mocnych i słabych stron są systemy dystrybucji w krajach UE i wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

428 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd.tab.11

Mocne strony

Słabe strony

Systematyczne dostosowywanie produkcji do norm rynku międzynarodowego.

Stopniowa poprawa sytuacji finansowej

wiodących producentów.

Duża intensywność konkurencji w produkcji i eksporcie.

Pozytywny wpływ CIS i SANEPID.

Wysokie potrzeby inwestycyjne w zakresie modernizacji bazy technicznej.

Ogniwo hurtu wtórnego

Wysoki udział sektora prywatnego. Pozytywny wpływ PIH i SANEPID.

Brak profesjonalnego hurtu spożywczego (zwłaszcza w odniesieniu do mrożonek).

Duże rozdrobnienie handlu hurtowego.

Ogniwo detalu

Coraz lepsze wyposażenie punktów sprzedaży w infrastrukturę techniczną (z wyjątkiem targowisk).

Wysoki udział sektora prywatnego.

Pojawienie się i rozwój nowoczesnych sieci sprzedaży, przyczyniających się do wzrostu wymogów jakościowych dotyczących produktu i opakowania.

Pozytywny wpływ PIH i SANEPID.

Duże rozdrobnienie handlu detalicznego.

Wspólne mocne i słabe strony

Komparaty wna przewaga kosztowa w produkcji warzyw i owoców (ze względu na tanią siłę roboczą).

Aktywnie działające organizacje producentów i innych uczestników kanału dystrybucji.

Brak standardów jakościowych we wszystkich ogniwach dystrybucji.

Dominują konwencjonalne kanały dystrybucji (zwłaszcza przy sprzedaży świeżych owoców i warzyw).

Trudny dostęp do informacji rynkowej. Powolny przepływ towarów.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995. B. Nosecka, L Szczepaniak: Stan i perspektywy przetwórstwa owocowo-warzywnego, lERiGŻ, Warszawa 1997.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczywmi 429

f _____________ ________________

3.5. Analiza szans i zagrożeń dla systemu dystrybucji warzyw i owoców w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

W tabeli 12 są przedstawione szansę i zagrożenia dla systemu dystrybucji warzyw i owoców w Polsce, wynikające z rozwiązań dystrybucyjnych istniejących w krajach UE i kryteriów opisujących efektywność rynku.

Tabela 12

Analiza szans i zagrożeń dla systemu dystrybucji warzyw i owoców w Polsce w latach 90.²⁰

Szansę

Zagrożenia

Ogniwo produkcji

Wysoki stopień znajomości mechanizmów rynkowych wynikający z własnych doświadczeń (enklawa gospodarki rynkowej w latach 70. i 80.).

Niski stopień wykorzystania nawozów sztucznych („zdrowa żywność").

Wysoki poziom uzależnienia od warunków pogodowych (wielkość zbiorów i ich jakość).

Powolne procesy wzrostu stopnia koncentracji producentów.

Ogniwo hurtu pierwotnego

Rządowe programy poprawy infrastruktury rynku, a zwłaszcza w zakresie giełd owocowo- warzy wnych.

Dostęp do preferencyjnych kredytów skupowych (zwłaszcza duże przedsiębiorstwa przetwórcze).

Zdominowanie hurtu pierwotnego przez duże przedsiębiorstwa przetwórcze.

Ogniwo przetwórstwa

Wzrost popytu na wysoko przetworzone owoce i warzywa.

Wejście kapitału zagranicznego w sferę przetwórstwa (Hortex i Alima-Gerber).

Zwiększenie stopnia stabilności zaopatrzenia poprzez uruchomienie bezpośredniego skupu.

Silne wahania popytowe na krajowym rynku przetworów warzy wno-owoco-wych (szczególnie mrożonek).

< • ' ' • Ogniwo hurtu wtórnego

Integracja do tyłu realizowana przez duże firmy hurtowe.

Tworzenie kanału dystrybucji kontrolowanego przez przedsiębiorstwa przetwórcze (Hortex).

Przejęcie ogniw handlu hurtowego przez kapitał zagraniczny.

Ogniwo detalu

Integracja do tyłu realizowana przez sieci detalistów.

Przejęcie ogniw handlu detalicznego przez kapitał zagraniczny.

²⁰Punktem wyjścia do identyfikacji szans i zagrożeń są systemy dystrybucji w krajach UE i wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

430 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd. tab. 12

Szansę

Zagrożenia

Wspólne szansę i zagrożenia

Szybkie przekształcenia rynkowe polskiej gospodarki.

Niestabilność rynków wschodnich.

Dobra i trwała koniunktura gospodarcza.

Inflacja i wysokie koszty kredytu.

Programy monitorowania rynku krajowego i zagranicznego.

Integracja z UE (dalszy rozwój eksportu, wzrost konsumpcji przetworów warzy wno-owocowych, dopływ kapitału i know-how).

Nasilenie przez UE pozataryfowych praktyk protekcjonistycznych w imporcie produktów rolnych.

.»•

Kwoty gwarantowane przez UE nie są wykorzystywane.

Liberalizacja obrotów światowych w efekcie porozumień GATT.

Rozwój rynków wschodnich.

Liberalizacja obrotów w ramach ugrupowania CEFTA.

Źródło: Opracowanie wiosnę na podstawie: Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995. B. Nosecka, L Szczepaniak: Stan i perspektywy przetwórstwa owocowo-warzywnego, IBRiGŻ, Warszawa 1997.

4. Rynek mięsa

4.1. Znaczenie mięsa dla polskiego agrobiznesu

Produkcja zwierzęca stanowi jeden z istotnych elementów polskiej gospodarki, ze względu na duży udział w PKB (ok. 6%). Ponadto udział żywca rzeźnego w produkcji rolniczej, globalnej i towarowej kształtuje się na wysokim poziomie, przy czym jest zauważalna tendencja malejąca. W przypadku produkcji globalnej udział ten wynosił w 1990 r. 34,2%, a w 1996 r. 24,6% i odpowiednio w przypadku produkcji towarowej 47,6% i 41,2%. Największy udział w produkcji zwierzęcej w ujęciu wartościowym ma trzoda chlewna (ok, 42%), bydło (ok. 13%) i drób (ok. 11%)²¹.

Produkcja żywca wieprzowego, wołowego i drobiowego w przeliczeniu na mięso kształtowała się w 1996 r. na poziomie nieznacznie mniejszym niż w latach 1986-1990 (znacznie spadła produkcja żywca wołowego, a wzrosła drobiu) (zob. tab. 13).

²¹Zob. Mały Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 239.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 431

———_,———.——-—.—————————————————————————————————————

Tabela 13

Produkcja żywca wieprzowego, wołowego i drobiowego (w tyś. ton)

w latach 80. i 90.

Wyszczególnienie

1986--1990

1991--1995

1996

1997

Dynamika 1996=100

Dynamika 1986-1990=100

Żywiec wieprzowy

2281

2512

2657

2360

88,82

103,46

Żywiec wołowy

(bez cieląt)

1376

877

745

725

97,32

52,69

Drób

480

463

587

122,29

W przeliczeniu na

mięso

3193

3033

3126

97,90

Źródło: Raporty rynkowe - Rynek mięsa, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR, lERiGŻ. Maty

Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 251. Uwaga: ze względu na brak danych w przypadku drobiu i w przeliczeniu na mięso w 1997 r.

wskaźniki dynamiki zostały obliczone dla 1996 r.

4.2. System dystrybucji mięsa w Polsce - zarys

Kanały rynkowe dla mięsa z lat 1994/95 składają się z następujących ogniw i podmiotów rynkowych (zob. rys. 8), na których działanie mają wpływ pozytywny bądź negatywny instytucje przedstawione na rysunku 9. Są to:

1. Ogniwo producenta mięsa, które tworzyły w 79% gospodarstwa indywidualne, 5% gospodarstwa spółdzielcze, 16% gospodarstwa skarbowe (dawne PGR). Około 1,5 min gospodarstw zajmuje się hodowlą trzody chlewnej i 1,5 min gospodarstw hodowlą bydła. Koncentracja produkcji jest na bardzo niskim poziomie. Stada świń liczące od 2 do 20 sztuk znajdują się w gospodarstwach o powierzchni 1-7 ha. Jedynie 6% gospodarstw posiada dużą koncentrację produkcji powyżej 100 sztuk. W przypadku hodowli bydła poziom koncentracji jest jeszcze niższy, bowiem 50% gospodarstw ma mniej niż 5 zwierząt zauważalny jest spadek w produkcji mięsnej w porównaniu z latami 80. (z wyjątkiem drobiu). Ponadto występują cykliczne wahania produkcji i sprzedaży, związane cyklem świńskim. Następnym negatywnym zjawiskiem jest niska jakość żywca wieprzowego (związana z obniżeniem zwartości mięsa w tuszy wieprzowej) i wołowego (wynikająca z niewielkiego udziału ras mięsnych).

2. Ogniwo hurtu pierwotnego, obejmujące w: 60% skup prywatny (ok. 2000 punktów), 13% punkty zbiorcze, a 27% zakupy bezpośrednie dokonywane przez przedsiębiorstwa przemysłu mięsnego. Niewielkie znaczenie odgrywają rynki formalne w obrocie towarowym, gdyż na większą skalę jest prowadzona tylko jedna aukcja żywego inwentarza przez PEKPOL w Warszawie. Zmiany gospodarcze zachodzące w Polsce po roku 1989 spowodowały roz-

432 Diagnoza systemów dystrybucji...

pad państwowego monopolu w tym ogniwie i rozwój nowych kanałów dystrybucji.

3. Ogniwo przetwórstwa mięsa, składające się z dwóch faz: ubój i dalsze przetwórstwo. Ubój zwierząt odbywa się w 15% w gospodarstwach rolnych, 35% w ubojniach prywatnych i 40% w ubojniach przemysłowych. W ramach dalszego przetwórstwa można wyróżnić: użytek własny 15%, przetwórstwo prywatne 25-30%, przetwórstwo spółdzielcze 5-10% oraz przetwórstwo w zakładach państwowych 50%. W porównaniu z sytuacją sprzed 1989 r. można wyróżnić następujące zmiany²²: (1) spadek uboju przemysłowego (45%); (2) wzrost produkcji wędlin (ok. 6%); (3) wzrost produkcji przetworów drobiowych (ok. 4 razy); (4) spadek produkcji konserw (ok. 19%); (5) powstanie dużej liczby małych ubojni i wędliniarni nastawionych na obsługę rynków lokalnych (około 6,5 tyś.), raczej słabo wyposażonych i działających w nie najlepszych warunkach sanitarnych produkcji; (6) obniżenie stopnia koncentracji produkcji (przed 1989 r. w produkcji mięsa dominowało 25 dużych, państwowych zakładów mięsnych); (7) częściowa prywatyzacja dużych zakładów mięsnych (np. drogą kapitałową Sokołów, Animex); (8) funkcjonowanie silnych podmiotów rynkowych, mogących w najbliższym czasie zdominować przetwórstwo mięsa (np. Sokołów, Animex, Farmfood, Constar); (9) zwiększenie asortymentu oferowanych produktów; (10) zaawansowane działania modernizacyjne związane z: peklowaniem, konfekcjonowaniem wędlin i mięsa, termiczną obróbką wędlin.

4. Ogniwo hurtu wtórnego, które tworzyły w 1995 r.: hurtownie prywatne 65%, hurtownie spółdzielcze 10%, hurtownie państwowe 25% (głównie hurt funkcjonalny dużych zakładów mięsnych). Można zaobserwować tendencję rynkową związaną z zanikaniem hurtu wtórnego w układzie instytucjonalnym. Jest on zastępowany przez hurt funkcjonalny zakładów mięsnych i sieci handlu detalicznego. Prawie 90% sprzedaży hurtowej mięsa jest związana z hurtem funkcjonalnym przedsiębiorstw przetwórczych (małych i dużych). Przed 1989 r. dominował w Polsce hurt funkcjonalny państwowych zakładów mięsnych i sieci handlowych (np. Społem i PHS).

5. Ogniwo detalu, obejmujące w roku 1994/95 sklepy prywatne 60%, sklepy spółdzielcze 10%, sklepy państwowe 30%. Obecnie prawie całość handlu detalicznego mięsem i wędlinami znajduje się w sektorze prywatnym. Tendencje w końcu lat 90. to: (1) zwiększenie udziału sektora prywatnego; (2) spadek liczby i znaczenia sklepów specjalistycznych (spadek w ostatnim roku o prawie 12%); (3) zwiększenie znaczenia dużych, wielobranżowych

²²Zob. R. Urban, Raport Krajowy na temat przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997.

Część l5c. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 433

punktów sprzedaży (supermarketów i hipermarketów); (4) powstawanie sieci sklepów patronackich, powiązanych z dużymi zakładami mięsnymi (np. Sokołów) i (5) spadek znaczenia targowisk jako punktu sprzedaży mięsa i wędlin. Przed 1989 r. handel detaliczny mięsem i jego przetworami należał do sektora państwowego i spółdzielczego.

Rys. 6.' Kanały rynkowe dla mięsa - Polska 1994/1995

Zródlo: Wptyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich — raport końcowy. Projekt Phare P9105-04--15, IPS, Warszawa 1995.

434 Di agnoza systemów dystrybucji...
Rys. 7. Wpływ instytucji: rynek mięsa

Część DC. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 435

f _______

4.3. Systemy dystrybucji mięsa w UE - mocne i słabe strony

Rozwiązania dystrybucyjne mięsa w poszczególnych krajach UE różnią się między sobą. W Wielkiej Brytanii ciągle dominującym kanałem dystrybucji są rynki hurtowe. W Niemczech i we Włoszech znaczenie rynków hurtowych jest relatywnie mniejsze, dominują tam kontrakty i bezpośrednie zakupy. Francja zajmuje pozycję pośrednią w tym zakresie. Jednakże rynki hurtowe mają wszędzie duży wpływ na kształtowanie się dużej przejrzystości rynkowej poprzez ustalanie standardów produktowych i tworzenie cen informacyjnych (również dla innych kanałów dystrybucji)²³. Do podstawowych mocnych i słabych stron można zaliczyć:

Tabela 14 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji na rynku mięsa w UE

Mocne strony

Słabe strony

Kluczowym kanałem dystrybucji dla funkcjonowania całego rynku są rynki hurtowe (a w niektórych krajach dominującym).

Specyfikacja standardów jakościowych mięsa.

Sprawnie działający system informacji rynkowej.

Funkcjonowanie kontraktów wzorcowych.

Sprawnie działające stowarzyszenia uczestników rynku.

Wysoki stopień koncentracji przetwórstwa mięsnego oraz .dalszych ogniw w systemie dystrybucji powoduje słabą pozycję przetargową hodowcy.

Brak dostosowania rynków hurtowych do nowych warunków w Niemczech i Włoszech (gdzie dominuje kanał kontraktowy).

Zbyt szczegółowe regulacje dotyczące standardów jakościowych.

Mocno rozbudowany interwencjonizm państwowy i rządowy powoduje zniekształcenia sygnałów rynkowych.

Źródlo: Opracowanie wiosnę na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

4.4. Mocne i słabe strony systemu dystrybucji mięsa \v Polsce

w latach dziewięćdziesiątych

Tabela 15 ilustruje mocne i słabe strony poszczególnych ogniw systemu dystrybucji na rynku mięsa w Polsce w relacji do istniejących rozwiązań dystrybucyjnych w UE.

-Zob. szerszy opis organizacji i funkcjonowania giełd w; Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

436 Diagnoza systemów dystrybucji...

Tabela 15 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji mięsa w Polsce w latach 90.²⁴

Mocne strony

Słabe strony

Ogniwo produkcji

Pozytywny wpływ służb weterynaryjnych.

Oddziaływanie ODR na działalność rolniczą.

Oddziaływanie Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt i Unasienniania Zwierząt na działalność rolniczą.

Oddziaływanie szkolnictwa rolniczego na działalność rolniczą.

Duże rozdrobnienie hodowli (około 1 ,5 min gospodarstw trzoda chlewna i bydło).

Standardy żywienia zwierząt i prowadzenia ferm zwierzęcych są niskie.

Ograniczony postęp genetyczny.

Słaba pozycja przetargowa producenta mięsa w relacji do innych podmiotów rynkowych.

Niska opłacalność produkcji zwierzęcej w porównaniu z opłacalnością ekonomiczną produkcji ziarna i ziemniaków.

Niska jakość tuszy zwierząt.

Produkcja wołowiny była przez wiele lat działaniem ubocznym w stosunku do mleczarstwa.

Brak postępu w rozpowszechnianiu osiągnięć genetycznych w hodowli zwierząt.

Ogniwo hurtu pierwotnego

Wielość kanałów dystrybucji.

Dominujący udział tradycyjnych form skupu.

Organizowanie zakupów bezpośrednich przez duże zakłady mięsne.

Słabe wyposażenie w infrastrukturę techniczną jednostek hurtu pierwotnego.

Organizowanie aukcji żywego inwentarza przez Pekpol.

Niewielkie znaczenie nowoczesnych rynków hurtowych i giełd towarowych.

Funkcjonowanie Giełdy Poznańskiej.

Niski poziom kultury zarządzania w jednostkach hurtu pierwotnego.

Rozwinięta sprzedaż mięsa przez kanały dystrybucji będące poza kontrolą służb sanitarnych.

Dominują nieformalne umowy handlowe.

ARR poprzez działania interwencyjne zniekształca sygnały rynkowe.

Ogniwo przetwórstwa

Największe zakłady mięsne są dobrze zaprojektowane i wyposażone.

Duży stopień rozproszenia produkcji mięsa.

²⁴Punktem odniesienia przy ustalaniu mocnych i słabych stron są systemy dystrybucji w krajach UE i wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

Część DC. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 437

*__________

cd. tab. 15

Mocne strony

Słabe strony

Największe zakłady mięsne posiadają stosowne certyfikaty eksportowe do UE i USA.

Wysoka intensywność konkurowania na poziomie przetwórstwa powoduje wzrost zachowań innowacyjnych i jakości oferowanych produktów.

Coraz większy stopień dostosowania oferty pro-duktowej zakładów mięsnych do sygnałów rynkowych.

Kontrola sanitarna mięsa przez CIS i SANEPID.

Niewysoki stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych.

Większość małych ubojni nie spełnia nawet elementarnych standardów sanitarnych.

Słaba sytuacja finansowa zakładów mięsnych (chociaż w ostatnim roku uległa poprawie).

Przestarzały system zarządzania dużymi państwowymi zakładami mięsnymi.

Brak skutecznej kontroli jakości małych zakładów przez CIS.

Ogniwo hurtu wtórnego

Wysoki stopień kontroli hurtu przez producenta.

Stosowanie przez producentów na dużą skalę bezpośrednich dostaw do detalu (hurt funkcjonalny).

Kontrola sanitarna hurtu mięsa przez SANEPID.

Hurtownicy nie dysponują odpowiednimi magazynami do przechowywania produktów mięsnych.

Brak skutecznej kontroli sanitarnej wykonywanej przez PIH.

Ogniwo detalu

Duże zakłady mięsne tworzą sieci własnych lub firmowych sklepów.

Pojawienie się i rozwój nowoczesnych sieci sprzedaży, przyczyniających się do wzrostu wymogów jakościowych dotyczących produktu i opakowania.

Wysoki udział sektora prywatnego.

Brak skutecznej kontroli sanitarnej wykonywanej przez PIH.

Niewystarczające środki na promocję produktów mięsnych.

Spadek liczby sklepów specjalistycznych.

Wspólne słabe i mocne strony

Brak nowoczesnej technologii i środków transportu.

Słabość systemu informacji rynkowej (rozproszenie informacji, opóźnienia w przetwarzaniu informacji, fragmentaryczność informacji, itd.).

Niewielki stopień przejrzystości informacyjnej (sygnały cenowe zakłócane przez liczne regulacje rządowe i działalność AKR.).

Brak silnego związku (stowarzyszenia) branżowego.

Źródło: Opracowanie wiosnę na podstawie: Wplyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9J05-04-15, IPS, Warszawa 1995. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

438

__________ Diagnoza systemów dystrybucji...

4.5. Analiza szans i zagrożeń dla systemu dystrybucji mięsa w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Szansę i zagrożenia związane z poszczególnymi ogniwami dystrybucji na
rynku mięsa są przedstawione w tabeli 16. ^J

_A .. Tabela 16
Analiza szans i zagrożeń dla systemu dystrybucji mięsa w Polsce
___ w latach 90.²⁵

l Szansę ___

Zagrożenia

Ogniwo produkcji

Występują obszary predysponowane do rozwoju produkcji mięsa.

Dostęp do kredytów niskooprocentowanych.

Powolne procesy poprawy struktury agrarnej.

Silne lobby agrarystów zainteresowanych utrzymaniem rozdrobnionego rolnictwa.

Powolne wdrażanie postępu genetycznego.

Duża zmienność dochodowości prnrłutrji ^i„_situ pierwotnego

Ogniwo hur

Rozwój rynków hurtowych i giełd towarowych. Poprawa kontroli standardów jakościowych.

Wyeliminowanie z rynku małych i nie prze-strzegających standardów sanitarnych uboM_

———— ___________ Ogniwo pi

Zdobycie dominującej pozycji przez duże za- ' kiady mięsne.

zetwórstwa Zróżnicowany surowiec w przetwórstwie. Brak stabilizacji zaopatrzeniowej.

Silna pozycja związków zawodowych opóźnia- i jąca restrukturyzację. ł^nia

tu wtórnego — (

ys^^^^^^^^i

Prywatyzacja dużych zakładów mięsnych.

Restrukturyzacja zakładów mięsnych włączonych do programu powszechnej prywatyzacji.

——— - ____ _ ____ Ogniwo hur

ł-owstame dużych hurtowni mięsnych z no-j woczesną infrastrukturą.

| — — —— - _ _____ ___ Ogniwo detalu " "H

supeSe^dt2.^łU ^reaIiZ°^Wana ^ ^Sied ^Prze*^cie handlulelaiic^gTpTz^p^ — —— — —— ' ' __ _ __ Zd^nuiiczny. l

———— . —— _____ Wspólne szansę i zagrożenia strony " ———— (

g^ań?^^™ V¹*⁰™ P°^lskieJ I

Dobra i trwała koniunktura gospodarcza. S

lość mięsa konsumowanego w polskiej diecie 1 ystematycznie spada. cjuiccie

padek konsumpcji mięsa czerwonego.

•^^Sttass isr - "-* ^d^"^ji - •** ™

Część EX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 439

cd. tab.16

Szansę

Zagrożenia •

Wysoka renoma polskiego mięsa i wędlin na rynkach zagranicznych.

Duża atrakcyjność rynków wschodnich.

Dostosowywanie norm dotyczących produktów mięsnych do standardów UE.

Trudny dostęp do zasilania finansowego dla większości podmiotów funkcjonujących w tym sektorze.

Inflacja i wysokie koszty kredytu.

Nasilenie przez UE pozataryfowych praktyk protekcjonistycznych w imporcie produktów rolnych.

Niestabilność sytuacji ekonomicznej i politycznej na rynkach wschodnich.

Źródlo: Opracowanie własne na podstawie: Wptyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich — raport końcowy. Projekt Phare P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych — raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

5. Rynek mleka

5.1. Znaczenie mleka dla polskiego agrobiznesu

Mleko, pomimo dużego załamania na tym rynku produktowym w wyniku likwidacji dopłat do mleczarstwa, ciągle pozostaje ważnym produktem dla polskiego agrobiznesu. Świadczy o tym udział w produkcji globalnej i towarowej, mieszczący się w ciągu 6 lat w przedziale 8,0-14,1% (produkcja globalna) i 13,5-16,2% (produkcja towarowa)²⁶. Produkcja mleka surowego w 1996 r. prawie o 30% niższa niż w 1989 r. (zob. tab. 17).

Tabela 17 Produkcja mleka surowego i rozdysponowanie (min I) w latach 1989-1997

Wyszczególnienie

1989

1993

1994

1995

1996

1997 (szacunek)

Produkcja

15955

12271

11866

11303

11370

11650

Zużycie w gospodarstwie w tym: na pasze na spożycie inne rozchody

4232

738 3351 143

3890

924 2886 80

3809

886 2873 50

3460

680 2750 30

3400

680 2700 20

3345

680 2650 15

^%Zob. Rocznik Statystyczny 1996, s. 350 i Maly Rocznik Statystyczny 1997, s. 239.

440 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd. tab. 17

V-U« t-**B^» A /

Sprzedaż

11723

8381

8057

7843

7970

8305

w tym:

do przemysłu spożywczego

11385

6562

6149

6059

6315

6860

do innych przetwórców

120

inna sprzedaż

338

1699

1788

1704

1574

1365

Źródło: Raporty rynkowe - Rynek mleka, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR, IERiGŻ, czerwiec 1997, s. 2.

5.2. System dystrybucji mleka w Polsce - zarys

Kanały rynkowe mleka z lat 1994/95 składają się z następujących ogniw (rys. 8), na których działanie ma pozytywny lub negatywny wpływ szereg instytucji przedstawionych na rysunku 9. Są to :

1. Ogniwo producenta mleka, które tworzą w 85% gospodarstwa indywidualne i w 15% (obecnie tylko 6%) gospodarstwa skarbowe (dawne PGR), przy czym tylko 8% produkcji mleka powstaje w gospodarstwach wielkotowaro-wych. 62,7% mleka oddanego do skupu pochodziło z gospodarstw rolników, którzy dziennie dostarczali do 201. W ramach tego ogniwa można było w latach 90. zaobserwować następujące zjawiska: (1) obniżenie pogłowia krów (ok. 26%); (2) spadek mleczności krów; (3) dekoncentrację produkcji mleka; (4) likwidację chowu krów mlecznych w PGR, gdzie skala produkcji mleka była znacznie większa niż w gospodarstwach indywidualnych, a produkcja była lepiej zorganizowana.

2. Ogniwo hurtu pierwotnego, obejmujące w 53% skup spółdzielczy, 2% prywatne mleczarnie, 14% sprzedaż bezpośrednią do zakładów przetwórczych, 31% konsumpcję i spasanie w gospodarstwach rolnych. W latach 80. skup mleka był zdominowany przez mleczarnie należące do sektora spółdzielczego. Mleczarnie prowadziły wówczas skup głównie przez własne zlewnie, i Obecnie sytuacja nie.uległa radykalnej zmianie - nadal spółdzielcze mle-czarnie są dominującymi podmiotami w tym ogniwie.

3. Ogniwo przetwórstwa mleka, które w roku 1994/1995 tworzyły 343 mleczarnie spółdzielcze (97,6% obrotu), 114 prywatne (1,8% obrotu) i państwowe (0,5% obrotu). Ciągle dominują w tym ogniwie spółdzielnie mleczarskie, tak jak w latach 80. Można jednak zauważyć następujące zmiany²⁸: (1) zna-

²⁷Zob. J. Seremak-Bulge: Stan oraz prognoza rynku mleczarskiego do 2000 r.; projekt Phare P 9105-04-15 - Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich, IPS.

²⁸Zob. R. Urban: Raport krajowy na temat przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997.

Część DC. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 441

_———_^_——————————

czny spadek produkcji mleka (ok. 42%) i masła (ok. 52%); (2) wzrost produkcji wysoko przetworzonych produktów mlecznych (np. lody, jogurty, sery dojrzewające); (3) zaangażowanie kapitału zagranicznego (np. Danone, Uni-lever, Schoeller itd.); (4) funkcjonowanie lidera jakościowego w zakresie wysoko przetworzonych produktów mlecznych - Danone; (5) zwiększenie asortymentu oferowanych produktów (np. mleko UHT, jogurty); (6) działania modernizacyjne dotyczące produkcji serów, deserów mlecznych, mleka UHT.

Rys. 8. Kanały rynkowe dla mleka - Polska 1994/1995

Źródto: Wptyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt Phare P9J 05-04--15, IPS, Warszawa 1995.'

442 Diagnoza systemów dystrybucji...
Rys. 9. Wpływ instytucji: rynek mleka

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 443

f __________________________________

4. Ogniwo hurtu wtórnego, obejmujące 50% hurtowni prywatnych (obecnie prawdopodobnie wyższy wskaźnik), 30% spółdzielczych i 20% bezpośrednich dostaw do detalu. Jednakże występuje duże rozdrobnienie hurtu wtórnego. Spowodowało to, iż każda mleczarnia współpracuje z dużo większą liczbą podmiotów niż latach 80. W niektórych miastach pojawiły się specjalistyczne hurtownie mleczarskie, które realizują ciągle ograniczony zakres funkcji marketingowych. Przed rokiem 1989 hurt wtórny był zdominowany przez spółdzielnie Społem i Samopomoc Chłopską, które funkcjonowały w układzie monopolu regionalnego.

5. Ogniwo detalu, które było tworzone w latach 1994-1995 przez 45-50% sklepów prywatnych (obecnie znacznie większy udział), 30% sklepów spółdzielczych, 10% sklepów państwowych i 10-15% targowisk ulicznych. Można zaobserwować obecnie następujące tendencje w handlu detalicznym mlekiem i jego przetworami: (1) spadek liczby specjalistycznych sklepów nabiałowych; (2) wzrost znaczenia dużych placówek handlowych (supermarketów i hipermarketów); (3) zakończenie procesu prywatyzacji. W porównaniu z latami 80. konsument ma znacznie większe możliwości wyboru ze względu na typ placówki handlowej (wówczas dominowały sklepy spożywcze typu sam i sklepy nabiałowe) i formę własności (wówczas większość placówek handlowych należała do Społem i Samopomocy Chłopskiej).

5.3. Mocne i słabe strony systemu dystrybucji mleka w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Mocne i słabe strony na rynku mleka w Polsce w relacji do wysokiego stopnia efektywności rynkowej przedstawiono w tabeli 18.

Tabela 18 Mocne i słabe strony systemu dystrybucji mleka w Polsce w latach 90.²⁹

Mocne strony

Słabe strony

Ogniwo produkcji

Wpływ służb weterynaryjnych na jakość mleka. Oddziaływanie ODR na działalność rolniczą.

Oddziaływanie Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt na działalność rolniczą.

Oddziaływanie szkolnictwa rolniczego na działalność rolniczą.

Rozdrobniona produkcja mleka (67% dostaw poniżej 20 1 dziennie).

Duża pracochłonność produkcji mleka. Niski poziom kultury produkcji mleka. Ograniczony postęp genetyczny.

Punktem odniesienia przy ustalaniu mocnych i słabych stron jest wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

444 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd. tab.18

Mocne strony

Słabe strony

Rosnąca liczba gospodarstw dostarczających duże partie mleka (ponad 50 1 dziennie).

Słaba pozycja przetargowa producenta mleka w relacji do innych podmiotów rynkowych.

Ogniwo hurtu pierwotnego

Wzrost udziału kanałów bezpośrednich.

Wzrost udziału nowoczesnych środków transportu i oceny surowca.

Dominujący udział tradycyjnych form skupu.

Niedoinwestowanie w budowę nowoczesnych sieci hurtowych i giełd towarowych.

Niski poziom kultury zarządzania w jednostkach hurtu pierwotnego.

Rozwinięta sprzedaż mleka przez kanały dystrybucji będące poza kontrolą służb sanitarnych.

Ogniwo przetwórstwa

Wzrost udziału kapitału zagranicznego.

Rządowy program restrukturyzacji przemysłu mleczarskiego.

Wzrost specjalizacji zakładów przetwórstwa mleka. Rozszerzenie oferty produktowej mleczarni. Pogłębienie przetwórstwa produktów ubocznych. Kontrola jakości produktów mleczarskich.

Wzrost udziału opakowań kartonowych, bardziej funkcjonalnych dla dystrybutorów i konsumentów.

Wzrost marży zysku w przypadku produktów wyżej przetworzonych.

Dominuje udział sektora spółdzielczego.

Zła kondycja finansowa, duża liczba upadłości.

Wysokie koszty wynikające ze złego zarządzania i niskiego stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych.

Dekapitalizacja majątku.

Ogniwo hurtu wtórnego

Wysoki stopień kontroli hurtu przez producenta.

Stosowanie przez producentów na dużą skalę bezpośrednich dostaw do detalu.

Wzrost znaczenia ogólnopolskich i regionalnych hurtowni.

Wysoki udział sektora prywatnego.

Rozdrobnienie hurtu wtórnego.

Hurtownicy nie dysponują odpowiednimi magazynami do przechowywania produktów mleczarskich.

Ogniwo detalu

Pojawienie się i rozwój nowoczesnych sieci sprzedaży, przyczyniających się do wzrostu wymogów jakościowych dotyczących produktu i opakowania.

Wysoki udział sektora prywatnego.

Niewystarczające środki na promocję produktów mleczarskich.

Spadek udziału sklepów firmowych i specjalistycznych.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 445

cd. tab.18

Wspólne mocne i słabe strony

Słabość systemu informacji rynkowej (rozproszenie informacji, opóźnienia w przetwarzaniu informacji, fragmentaryczność informacji, itd.).

Niewielki stopień przejrzystości informacyjnej (sygnały cenowe zakłócane przez liczne regulacje rządowe i działalność ARR).

Źródło: Opracowanie wtasne na podstawie: Raporty rynkowe - Rynek mleka, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, maj 1997. Z. Smoleński: Stan i perspektywy przetwórstwa mleka, lERiGŻ, Warszawa 1997.

5.4. Analiza szans i zagrożeń dla systemu dystrybucji mleka w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

W tabeli 19 zostały przedstawione szansę i zagrożenia związane z systemem dystrybucji na rynku mleka w Polsce.

Tabela 19 Analiza szans i zagrożeń dla systemu dystrybucji mleka w Polsce latach 90.³⁰

Szansę

Zagrożenia

Ogniwo produkcji

Zaangażowanie MRiGŻ w program rozbudowy instytucji otoczenia rolnictwa.

Możliwość reaktywowania wielkostadnych gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka.

Wprowadzenie nowej normy na mleko surowe i upowszechnienie wysokich wymogów jakościowych wobec surowca mlecznego.

Wzrost zainteresowania rolników hodowlą bydła mlecznego i inwestowanie w produkcję mleka.

Występują obszary predysponowane do rozwoju produkcji mleka.

Powolne procesy poprawy struktury agrarnej.

Silne lobby agrarystów zainteresowanych utrzymaniem rozdrobnionego rolnictwa.

Powolne wdrażanie postępu genetycznego.

Zmiany diety prowadzące do ograniczenia spożycia mleka i jego przetworów.

Niekorzystne stosunki wodne do produkcji mleka.

Zmienna dochodowość produkcji mleka.

~ Ogniwo hurtu pierwotnego

Upowszechnianie nowoczesnych technik skupu, oceny i transportu mleka.

³⁰Punktem wyjścia do identyfikacji szans i zagrożeń jest wysoki stopień efektywności poszczególnych ogniw.

446 Diagnoza systemów dystrybucji...

cd. tab. 19

Szansę

Zagrożenia

Ogniwo przetwórstwa

Długofalowa polityka MRiGŻ w zakresie restrukturyzacji przetwórstwa mleka.

Integracja UE powodująca rosnący dopływ kapitału zagranicznego i nowoczesnych technik zarządzania.

Rosnąca chłonność rynków wschodnich na wyroby mleczarskie.

Wzrost popytu na wybrane produkty mleczarskie.

Integracja z UE ograniczy popyt na produkty mleczarskie ze względu na ich niższą jakość.

Niestabilność sytuacji polityczno-prawnej na rynkach wschodnich.

Surowiec o zmiennej przydatności do przetwórstwa.

Rosnące znaczenie substytutów w postaci tłuszczów roślinnych.

Rezygnacja z opakowań szklanych przyczyni się do zwiększenia zanieczyszczenia środowiska naturalnego.

Silne związki zawodowe w spółdzielniach mleczarskich opóźniające ich restrukturyzację.

Ogniwo hurtu wtórnego

Integracja do tyłu realizowana przez duże hurtownie ogólnopolskie.

Przejęcie ogniw hurtu wtórnego przez kapitał zagraniczny.

Ogniwo detalu

Integracja do tyłu realizowana przez sieci supermarketów.

Przejęcie handlu detalicznego przez kapitał zagraniczny.

Wspólne szansę i zagrożenia

Szybkie przekształcenia rynkowe polskiej gospodarki.

Dobra i trwała koniunktura gospodarcza.

Miejsce mleka w jadłospisie ze względu na właściwości odżywcze.

Inflacja i wysokie koszty kredytu.

Nasilenie przez UE pozataryfowych praktyk pro-tekcjonistycznych w imporcie produktów rolnych.

Źródlo: Opracowanie wiosnę na podstawie: Raporty rynkowe — Rynek mleka, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, maj 1997. Z. Smoleński: Stan i perspektywy przetwórstwa mleka, lERiGŻ, Warszawa 1997.

,/.••

6. Wnioski z diagnozy wybranych rynków produktowych

Wnioski z tej diagnozy można przedstawić porównując sytuację obecną z kryteriami opisującymi efektywność rynku (dystrybucji) (zob. tab. 20).

Z diagnozy czterech rynków produktowych wynika, iż sytuacja na tych rynkach z punktu widzenia efektywności jest zbliżona, przy czym jest nieznacznie lepsza w przypadku rynku owocowo-warzywnego i mięsnego. Najwyższy stopień dostosowania do rozwiązań dystrybucji UE występuje w Polsce na rynku owocowo-warzywnym.

Część D?. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 447

Tabela 20

Ocena systemów dystrybucji na wybranych rynkach produktowych w Polsce w latach 90.

Kryteria oceny efektywności rynku (dystrybucji)

Rynek zbóż

Rynek owocowo--warzywny

Rynek mięsa

Rynek mleka

Stworzenie możliwości.wyboru

xxx

Stopień przejrzystości rynkowej

Koszty transakcyjne

Stopień innowacyjności

Poprawa jakości

Dostosowanie oferty rynkowej do potrzeb nabywców

Dostosowanie do rozwiązań w UE

Skala: ^bardzo niski stopień, **niski stopień, ***wysoki stopień, ***^xbardzo wysoki stopień. Źródło: Opracowanie własne.

Diagnoza wszystkich rynków produktowych została przeprowadzona w różnych ogniwach obrotu towarowego: hurt pierwotny (skup), hurt wtórny i detal. Największe problemy generuje ogniwo hurtu pierwotnego i w nim są konieczne najbardziej radykalne zmiany. Dlatego też większość zidentyfikowanych priorytetów w zakresie dystrybucji produktów rolno-spożywczych będzie odnosić do tego ogniwa.

H. CHARAKTERYSTYKA OGNIW KRAJOWEGO

•~s->....; SYSTEMU OBROTU SUROWCAMI I PRODUKTAMI
£ -.**£( ROLNO-SPOŻYWCZYMI

'•.'V "•'$,? '»'*". -''

,•.-'. fi^'ó7 ••-•

"Diagnoza czterech rynków produktowych (zbóż, owoców i warzyw, mięsa, mleka) związana przede wszystkim z określeniem mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń umożliwia sformułowanie zestawu cech charakterystycznych, opisujących cały system dystrybucji produktów rolno-spożywczych i poszczególne jego ogniwa (hurt pierwotny, hurt wtórny i detal^3!).

j. < "i Pozostałe ogniwa systemu dystrybucji (ogniwo produkcji rolnej i przetwórstwa) są przedmiotem innych raportów. Zob. S. Paszkowski, W. Poczta, F. Wysocki: Sytuacja strukturalno-

-produkcyjna rolnictwa polskiego. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997. R. Urban: Raport krajowy na temat przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego ,v Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997.

448 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

1. Cechy podstawowych ogniw systemu dystrybucji

1.1. Dominacja konwencjonalnych kanałów dystrybucji

W Polsce ciągle dominują konwencjonalne kanały dystrybucji, tj. funkcje występujące w poszczególnych ogniwach danego kanału (produkcja, skup, przetwórstwo, hurt, detal) należą do różnych organizacji. Ich działania nie są integrowane pod względem ekonomicznym i marketingowym .

Próby integracji kanałów dystrybucji artykułów rolnych są podejmowane głównie przez podmioty funkcjonujące w ogniwie przetwórstwa lub handlu zagranicznego (np. Zakłady Mięsne Sokołów, Agros, Hortex, Anłmex). Zakłady Mięsne Sokołów budują zintegrowany system dystrybucji w układzie pionowym i poziomym poprzez: przejęcie asortymentu i nabywców Zakładów Mięsnych w Kole; zakup bazy produkcyjnej i skupowej PGR-u w Pieckach; nabycie od Skarbu Państwa Przedsiębiorstwa Transportu Przemysłu Mięsnego w Soko-łowie; tworzenie własnych i patronackich punktów sprzedaży detalicznej oraz własnych hurtowni regionalnych (np. w Katowicach).

1.2. Wahania popytowo-podażowe i cenowe

Częste i duże wahania popytowo-podażowe i cenowe, zwłaszcza w przypadku niskoprzetworzonych artykułów rolnych, wynikają w dużej mierze z niskiej efektywności kanałów dystrybucji.

W przypadku skupu produktów rolnych niskoprzetworzonych można było zaobserwować tendencje malejące w prawie wszystkich kategoriach produkto-wych w pierwszej połowie połowie lat 90. i rosnącą (z wyjątkiem oleistych) w drugiej połowie (zob. tab. 21).

Widoczne były duże wahania cenowe w układzie sezonowym (miesięcznym) i regionalnym (wojewódzkim), zwłaszcza w przypadku cen skupu artykułów rolnych. W przypadku cen detalicznych produktów wyżej przetworzonych nie występują tak duże różnice cenowe.

W układzie miesięcznym wahania cen skupu w 1996 r. przedstawiały się następująco: pszenica 24,85%, żyto 28,08%, ziemniaki 73,55%, bydło 5,24%, trzoda chlewna 33,16%, drób 28,64% i mleko 10,71%³³. Tak duże wahania cenowe wynikają z niedorozwoju instytucji hurtu pierwotnego (w niektórych przypadkach wtórnego), gdyż jedną z podstawowych funkcji tych ogniw w systemie dystrybucji jest funkcja związana z magazynowaniem i tym samym zabezpieczaniem przed dużymi wahaniami sezonowymi.

³²Zob. rozdz. l - gdzie jest przedstawiona charakterystyka ogniw systemu dystrybucji na czterech rynkach produktowych.

³³Zob. Skup i ceny produktów rolnych w 1996 r. Materiały źródłowe GUS, maj 1997, s. 74-75.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 449

Tabela 21 Skup podstawowych produktów rolnych w latach 90.

Wyszczególnienie

Jednostki miary

1990

1994

1996

Dynamika 1994 (1990=100)

Dynamika 1996 (1994=100)

Zboża

tyś. t

6385,4

4192,5

4523,6

65,66

107,90

Ziemniaki

tyś. t

3512,7

882,6

1646,0

25,13

186,49

Buraki cukrowe

• tyś. t

16720,9

11573,2

17823,6

69,21

154,01

Oleiste

tyś. t

1027,8

616,2

398,1

59,95

64,61

Warzywa

tyś. t

733,1

340,6

351,4

46,46

103,17

Owoce

tyś. t

836,9

600,2

702,7

71,72

117,08

Bydło

tyś. t

964,7

367,3

370,4

38,07

100,84

Trzoda chlewna

tyś. t

1197,5

914,9

1161,1

76,40

126,91

Drób

tyś. t

306,5

284,2

421,5

92,72

148,31

Mleko

mini

9928,6

6269,1

6396,4

63,14

102,03

Źródło: Skup i ceny produktów rolnych w 1997 r. Materiały źródlowe GUS, maj 1997, s. 10.

W układzie województw występowały również duże wahania cenowe (liczone w taki sam sposób jak wahania sezonowe) w 1996 r.: pszenica 24,39%, żyto 18,70%, ziemniaki 76,21%, bydło 11,07%, trzoda chlewna 8,83%, drób 231,89% i mleko 26,67%³⁴. Związane to jest brakiem jednolitego rynku krajowego i dominacją płytkich i izolowanych rynków lokalnych.

1.3. Likwidacja monopolów państwowo-spółdzielczych w handlu i tworzenie alternatywnych kanałów dystrybucji

Upadek, likwidacja lub problemy finansowe dotyczyły dotychczasowych monopolistów handlu hurtowo-detalicznego na rynku produktów rolno-spożyw-czych (spółdzielnie „SCh", PZZ, Społem, spółdzielnie ogrodnicze, spółdzielnie pszczelarskie itd.). Problemy w funkcjonowaniu tych przedsiębiorstw lub ich likwidacja naruszyły newralgiczne ogniwo w systemie dystrybucji, jakim jest hurt pierwotny czy wtórny, odbudowa którego wymaga dużo czasu i kapitału. Przykładem takiej sytuacji w ogniwie hurtu pierwotnego może być rynek owo-cowo-warzywny, gdzieprzed rokiem 1989 dominującą rolę odgrywały w skupie spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie. Z kolei w ogniwie detalu monopol w układzie terytorialnym miały spółdzielnie Społem i Samopomocy Chłopskiej.

Upadek lub problemy finansowe państwowo-spółdzielczego systemu dystrybucji i rozwój sektora prywatnego zmusiły przedsiębiorstwa produkcyjne i pro-

³⁴Zob. Skup i ceny produktów rolnych w 1996 r., s. 76-81.

450 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

ducentów rolnych do poszukiwania alternatywnych kanałów dystrybucji, przy czym w najmniejszym stopniu z tej możliwości korzystają rolnicy. Przykładami takich alternatywnych kanałów dystrybucji mogą być rozwiązania stosowane na rynku owoców i warzyw na poziomie hurtu pierwotnego: targowiska, regionalne rynki hurtowe, bezpośrednie zakupy przedsiębiorstw przetwórczych i handlowcy (dealerzy) .

1.4. Brak standardów jakościowych

Brak jest standardów jakościowych na różnych szczeblach obrotu towarowego, odpowiadających oferowanym towarom. Taka sytuacja utrudnia decyzje zakupowe (podwyższa koszty transakcji), co szczególnie jest widoczne w hurcie pierwotnym. Związane jest to z trudnością kontroli jakości towarów na wszystkich ogniwach systemów dystrybucji artykułów rolnych.

W Polsce ustanawianiem norm (PN, BN i zakładowe, które ciągle nie są dostosowane do rozwiązań UE) zajmuje się Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), certyfikacją (związaną wdrażaniem i akredytacją norm ISO 9000) Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC), a urzędową kontrolę jakości artykułów rolno-spożywczych wykonują służby podlegające czterem ministerstwom:

• Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społecznej podlega PIS (Państwowa Inspekcja Sanitarna),

• Ministerstwu Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - WIŚ (Weterynaryjny Inspektorat Sanitaryjny), ERK (Inspekcja Kwarantanny Roślin) oraz PISiPAR (Państwowa Inspekcja Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych),

• Ministerstwu Gospodarki - PIH (Państwowa Inspekcja Handlowa) i CIS

(Centralny Inspektorat Standaryzacji).

Zakres kontroli 6. podstawowych instytucji nie jest ściśle rozgraniczony, a kompetencje niektórych z nich nakładają się na siebie, np. kontrolę zgodności produktów rolno-spożywczych bada PIS, PIH i PISiPAR. Brakuje też koordynacji w działaniach poszczególnych instytucji, wskutek czego niektóre produkty lub podmioty są nadmiernie kontrolowane, inne niedostatecznie, a niektóre w ogóle unikają kontroli. Dalszym problemem związanym z kontrolą jakości jest podjęcie w ostatnim okresie wielu nieskoordynowanych kroków legislacyjnych. Stąd też wniesiono do Sejmu propozycje nowelizacji ustaw dotyczących działania wszystkich służb kontrolnych, które są ze sobą w pewnej części sprzeczne i wszystkie prowadzą do zwiększenia zakresu działania. Ponadto niektóre

³⁵Zob.rozdz. l, s. 23 i 25.

³⁶Zob. A. Czerni: Wptyw systemu oraz instytucji kontroli jakości na rynek produktów rolniczych i żywnościowych, [w:] Wpfyw instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt Phare P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 451

f-————————————————————————————————————————————

zmiany zostały wprowadzone bez koordynacji z innymi aktami prawnymi i bez przygotowania aparatu wykonawczego (np. ustawa o normalizacji). W rezultacie, w niektórych sytuacjach przepisy dotyczące norm i ich kontroli³⁷ są wykorzystywane jako tworzenie pozacelnych barier w imporcie produktów rolno-

•spożywczych.

1.5. Niewydolny system informacji rynkowej

W Polsce system informacji rynkowej dotyczącej rolnictwa i gospodarki żywnościowej jest niewydolny, bowiem generuje niekompletne, sprzeczne i opóźnione informacje. Dotychczas systematycznym gromadzeniem tej informacji zajmują się następujące instytucje i organizacje o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym:

• Główny Urząd Statystyczny (GUS), zbiera informacje na temat rolnictwa i gospodarki żywnościowej z różnych źródeł: przede wszystkim ze sprawozdawczości jednostek gospodarczych oraz respondentów (około 5000 osób). Ponadto GUS gromadzi informacje przesyłane przez urzędy celne, dotyczące rejestrowanego eksportu i importu. W 1996 r. GUS rozpoczął budowę Zintegrowanego Systemu Statystycznych Badań Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - w skrócie Zintegrowane Badania Rolnicze. W ramach tego systemu przewiduje się ujednolicenie: pojęć, definicji i klasyfikacji oraz opracowanie podmiotowego i przedmiotowego zakresu badań. Budowa systemu potrwa kilka lat;

• Państwowa Inspekcja Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych (PISiPAR), jest jednym ze źródeł informacji na temat cen artykułów rolnych i środków produkcji dla rolnictwa. PISiPAR posiada 17 oddziałów terenowych zlokalizowanych w dawnych województwach. Dane są zbierane w układzie tygodniowym. Informacje są zestawiane w postaci biuletynów o nakładzie kilkadziesiąt sztuk. Głównymi odbiorcami są podstawowe agendy administracji centralnej współpracujące z MRiGŻ;

• Agencja Rynku Rolnego (ARR), utworzyła własny system informacji o rynku rolnych oparty na informacjach: GUS, Ministerstwa Finansów, MRiGŻ, PISiPAR itp. oraz na informacjach gromadzonych za pośrednictwem swoich agend regionalnych (RARR). Ponadto ARR zakupuje informacje z innych źródeł, takich jak: BOSS, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego;

• Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Ogrodnictwa (COBRO);

• bazy danych gromadzone przez ODR i inne inicjatywy lokalne i regionalne. Z inicjatywy MRiGŻ we współpracy z ekspertami zagranicznymi podjęto

• Są głosy środowisk ekonomicznych, że Centralny Inspektorat Standaryzacji (CIS) utworzył nową pozacelną barierę w imporcie produktów rolno-spożywczych, skutecznie ochraniając interesy producentów rolnych. Por. Ustawa bije w rynek, ,3usinessman", VIII, 1997 s. 34.

452 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

próbę utworzenia podstaw systemu informacji rynkowej dla gospodarki żywnościowej. Szereg organizacji gospodarczych, związków producentów, organizacji lokalnych, jak: Ośrodki Doradztwa Rolniczego, tworzą własne systemy informacji rynkowej. Ich różnorodność jest bardzo duża. Są to systemy informacji o rynkach lokalnych, bardzo użyteczne dla producentów. Z powodu niejednolitości metod gromadzenia i zakresu nie mogą one tworzyć systemu ogólnokrajowego. Pewną próbę ujednolicenia zróżnicowanych systemów informacji rynkowej jest tworzenie regionalnych systemów informacji gospodarczej. Systemy te swoim zasięgiem obejmą obszary całych województw. Takie systemy są między innymi tworzone dla województw: tarnowskiego, bydgoskiego, łódzkiego, wrocławskiego, olsztyńskiego, lubelskiego. Systemy nie są kompatybilne, co utrudnia wymianę informacji między systemami. Próbą wyjścia z tej sytuacji są projekty regionalnych centrów informacyjnych obejmujących swym zasięgiem kilka województw. Przykładem takiego systemu jest tworzenie regionalnego centrum informacji w Lublinie, obejmującego województwa: bialskopodlaskie, chełmskie, lubelskie, zamojskie;

* pozarolnicze systemy informacji gospodarczej. Należą do nich między innymi: Biuro Zbliżania Przedsiębiorstw BRE, które funkcjonuje w Centrum Informatycznym Centralnego Urzędu Planowania (CICUP), Euro Info Centres (EIC) obejmujący kraje UE zbudowany ze środków Phare oraz System BC-NET. Systemy te mają wspomagać w wyszukiwaniu partnerów do współpracy w dziedzinie: technicznej, finansowej i handlowej.

Powyżej przedstawione działania charakteryzują:

* brak spójnej metodologii: zbierania, klasyfikacji i przetwarzania informacji,

* rozproszenie i fragmentaryczność informacji,

* brak drożności kanałów informacyjnych i opóźnienia w przekazywaniu informacji,

* rozproszenie, a przez to nieefektywne wykorzystanie środków,

* brak stałego powiązania ze światowym rynkiem informacji.

1.6. Niedostatki w funkcjonowaniu Agencji Rynku Rolnego

Do nowych instytucji rynkowych w Polsce należy Agencja Rynku Rolnego

* ARR (powołana w 1990 r. - DzU Nr 59, póz. 223). Jej działalność wywiera istotny wpływ na rynki produktów rolniczych i sytuację ekonomiczną podmiotów łańcucha marketingowego. ARR prowadzi 3 rodzaje działalności: skup

•¹⁸Szerzej na ten temat: K. Pieniążek: Wptyw instytucji na rynek produktów rolniczych, [w:] Wpływ instytucji i organizacji na rynku produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt Phare P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

Część Kr Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 453

interwencyjny, skup na rezerwy strategiczne oraz dysponuje środkami budżetowymi w ramach kredytów preferencyjnych udzielanych firmom na skup podstawowych produktów rolnych. Ponadto ARR występuje także na rynku jako samodzielny właściciel bądź współwłaściciel, przez udział kapitałowy w zakładanych: bankach, zakładach przetwórstwa rolno-spożywczego, magazynach, firmach handlowych. Poprzez różnorodność swojej działalności ARR wywiera silny wpływ na rynek produktów rolnych i firm z otoczenia rolnictwa.

Pełniony przez ARR system interwencji w obecnej postaci na rynku rolnym spełnia częściowo swoje funkcje, co powoduje określone deformacje poparte przykładami na rynkach. Należą do nich:

• kreowanie cen przez ARR traktowane jest jako tworzenie cen obowiązujących, co powoduje deformacje sygnałów cenowych. Wynika to z pełnienia przez ARR podwójnej roli aktywnego podmiotu gospodarczego na rynku i instytucji dysponującej instrumentami oddziaływania na relacje popytowo--podażowe, zwłaszcza na rynku zbóż, mięsa;

• tylko w nielicznych przypadkach interwencja ARR obwarowana jest wymaganiami w zakresie standardów jakościowych względem rolników, co powoduje, że Agencja nie przyczynia się w sposób istotny do zmniejszenia luki jakościowej pomiędzy produktami rolnymi w Polsce i w UE;

• ARR nie współtworzy systemu informacji rynkowej, część jej działalności dotyczy zakupów strategicznych, która objęta jest tajemnicą;

• występuje zbyt duże zaangażowanie kapitałowe w organizację działalności banków, magazynów, zakładów przetwórczych i handlowych.

1.7. Niski stopień ochrony konsumentów na rynku żywności w Polsce³⁹

-Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywieniu z 1970 r., zwana t pustawą żywnościową", stworzyła normy prawne ochrony podstawowych warunków zdrowotności żywności. W oparciu o tę ustawę powstało szereg przepisów wykonawczych w zakresie: j[ • wymagań sanitarnych obowiązujących w handlu obwoźnym środkami spo-

- żywczyrńi i używkami,

• zezwolenia na produkcję i wprowadzenie do obrotu i przywożenie z zagranicy niektórych środków spożywczych,

• kontroli jakości zdrowotnej środków spożywczych przywożonych z zagranicy,

Zob. szerzej na ten temat: M. Skrzypiec: Ochrona konsumenta i rola organizacji konsumenckich na rynku żywności, [w:] Wpływ instytucji i organizacji na rynku produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt Phare P9105-04-15. IPS, MITA-MA1995.

454 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

• szczególnych warunków produkcji i wprowadzania do obrotu dietetycznych środków spożywczych,

• wykazu substancji i zanieczyszczeń środków spożywczych i używek.

Nowelizacja ustawy żywnościowej z 6.01.1992 r. umożliwiła uregulowania prawne w zakresie maksymalnych dopuszczalnych dawek środków chemicznych stosowanych przy uprawie, ochronie, przechowywaniu i transporcie roślin obecnych w środkach spożywczych.

Wydane w 1994 r. rozporządzenie MRiGŻ w sprawie znakowania środków spożywczych, używek i substancji dodatkowych dozwolonych w obrocie ma szczególne znaczenie dla konsumentów. Rozporządzenie określa szczegółowo zasady znakowania żywności przez zamieszczenie przez producentów na opakowaniach artykułów spożywczych obowiązkowej informacji. Jest to przepis zgodny z dyrektywami Unii Europejskiej, mający za zadanie ochronę zdrowia i interesów konsumentów, jak również ułatwienie działalności służb kontroli żywności. Dysponując informacjami na temat zakresu informacji umieszczonych na opakowaniach i na temat racjonalnego żywienia konsument może ocenić, porównać oferowane mu produkty ł dokonać świadomego wyboru w oparciu o własne potrzeby i preferencje⁴⁰.

. Podstawą do oceny sytuacji konsumentów na rynku artykułów żywnościowych może być analiza stopnia realizacji następujących zasad:

• prawa do ochrony przed produktami niebezpiecznymi dla zdrowia,

• prawa do rzetelnej informacji o towarach i edukacji,

• prawa do reklamacji wadliwych towarów.

Jedną z instytucji biorących udział w obronie praw konsumenckich jest Federacja Konsumentów, która dysponuje informacjami ze sprawozdań z wyników kontroli Państwowej Inspekcji Handlowej (PIH). Sprawozdania PIH pozwalają stwierdzić, że stopień realizacji prawa konsumentów do żywności bezpiecznej dla zdrowia jest w naszym kraju niedostateczny.

Drugie z praw konsumenta do świadomego wyboru produktów ściśle wiąże się z informacją umieszczoną na opakowaniach produktów żywnościowych oraz informacji pochodzącej od sprzedawcy. Na tej podstawie konsument nie jest w stanie ocenić jakości oferowanych mu produktów. Temu celowi służą konsumenckie testy porównawcze, w których produkty porównywane są w oparciu o badania szeregu cech jakościowych i ceny. W Polsce takie testy przeprowadza i publikuje Konsumencki Instytut Jakości.

•°W niektórych państwach UE, np. we Francji, istnieją instytucje kontrolujące jakość produktów z ich oznakowaniem, jak: Instytut National des Appelations d'Origine (INAO) i National Commision for Labels and Certification działające na rynku win i spirytusów. W Niemczech istnieje federalny urząd kontroli jakości i zdrowotności surowców rolnych i produktów żywnościowych, badający ich zgodność z odpowiednimi przepisami w zakresie bezpieczeństwa ich konsumowania.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 455

Ostatnie z praw konsumenta do reklamowania wadliwego produktu konsument może realizować w oparciu o przepisy na temat prawa do rękojmi. W razie odmowy uzasadnionej reklamacji konsumentowi może udzielić pomocy Federacja Konsumentów oraz PIH. W przypadkach spornych sprawę polubownie może rozstrzygnąć Sąd Konsumencki.

Podstawową rolę w ruchu konsumenckim w krajach UE pełnią organizacje pozarządowe. Gwarantuje to niezależność zarówno od producentów, jak i handlowców. Ponadto w wielu wypadkach takie organizacje są wspomagane ze środków budżetowych.

O znaczeniu ruchów konsumenckich świadczy fakt, że zasiadają w organach doradczych komisji europejskich, jak np. Konsumencka Rada Konsultacyjna. Powstała w Polsce w 1982 r. Federacja Konsumentów (FK) jest członkiem Międzynarodowej Organizacji Związków Konsumenckich.

Działalność FK dotyczy:

• udziału w pracach legislacyjnych Polskiego Komitetu Normalizacyjnego i Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji,

• prowadzenia działalności poradniczej w zakresie indywidualnych spraw konsumenckich,

• wykrywania szkodliwych produktów żywnościowych i ostrzegania o niebezpieczeństwie, jakie stwarza ich spożycie.

Federacja Konsumentów zmierza do stworzenia systemu wczesnego ostrzegania o szkodliwych produktach za pomocą środków masowego przekazu i organizacji konsumenckich. Narzędziem służącym realizacji tego celu są konsumenckie testy jakości realizowane przez Konsumencki Instytut Jakości.

1.8. Niski stopień sprawności organizacji producentów rolnych

Organizacje producentów rolnych i innych uczestników rynku są to wszelkiego rodzaju niekomercyjne związki, stowarzyszenia, izby, cechy, zrzeszenia itd., realizujące funkcje związane z reprezentowaniem interesów uczestników w układzie branżowym lub regionalnym względem instytucji administracji państwowej lub innych uczestników rynku. Obok funkcji reprezentacyjnych (lob-bingu), takie organizacje powinny realizować następujące zadania⁴¹:

• zbieranie i udostępnianie informacji rynkowej;

• promowanie produktów oferowanych przez uczestników, zwłaszcza na rynkach zagranicznych;

Zob. szerzej na ten temat: S. Basak: Wpływ organizacji producentów rolnych na kształtowanie się rynków zbóż, mięsa, mleka i produktów owocowo-warzywnych i A. Włodarczyk: Wpływ instytucji i organizacji na rynki, produktów rolno-spożywczych w Polsce i wybranych crajach. [w:] Wpływ instytucji i organizacji na rynku produktów rolnych i żywności w Polsce

• :v U;Vych krajach europejskich. Projekt Phare P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

456 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

• koordynowanie działań na rynkach zagranicznych;

• rozwijanie współpracy z zagranicznymi organizacjami producentów rolnych;

• prowadzenie działań związanych ze standardami jakościowymi;

• prowadzenie działań prowadzących do dostosowania podaży do popytu (np. przez wprowadzanie samoograniczeń w wielkości produkcji);

• organizowanie współpracy naukowo-technicznej z jednostkami badawczo--naukowymi w kraju i za granicą;

• wprowadzanie własnych marek produktowych;

• prowadzenie doradztwa w zakresie produkcji rolniczej oraz możliwości pozyskiwania dodatkowych dochodów w gospodarstwie;

• prowadzenie działalności edukacyjnej (szczególnie ważne w Polsce).

Do podstawowych słabości większości organizacji producentów rolnych w Polsce można zaliczyć:

• koncentrowanie uwagi na działalności związanej z lobbingiem;

• koncentrowanie uwagi na partykularnych interesach podmiotów z jednego ogniwa systemu dystrybucji, gdyż takie organizacje mają najczęściej charakter horyzontalny;

• istnienie rynków produktowych, gdzie producenci rolni nie mają własnej branżowej organizacji (np. rynek zbóż);

• niewielkie zainteresowanie rolników tymi organizacjami (w dużej liczbie gmin niska frekwencja uniemożliwiła utworzenie Izb Rolniczych).

W wielu państwach UE organizacje producentów pełnią ważną rolę w reprezentowaniu interesów swojego środowiska. Najczęściej sprowadza się to do lobbingu na rzecz korzystnych rozwiązań prawnych i wspomagania działań marketingowych na rynkach zagranicznych (np. finansowanie uczestnictwa w targach handlowych). Przykładem takiej organizacji może być Intercitrus z Hiszpanii⁴² i ich głośna akcja, która skłoniła rząd polski do obniżenia cła na owoce cytrusowe wiosną 1997 r.

1.9. Niski stopień rozwoju infrastruktury handlowej

Ze względu na infrastrukturę magazynową, transportową i informatyczną można ocenić podmioty działające w systemach dystrybucji na rynkach produktów rolno-spożywczych bardzo nisko. Szczególnie jest to widoczne w ogniwie hurtu pierwotnego. Można zaobserwować również przykłady firm mających

⁴²Zob. szerzej na temat Intercitrus w: J-M. Garda AIvarez-Coque, J. Garrido-Maripeix: Identification of priorities in agricultural and food processing sectors, identificitaction of strate-gies. Country report - Spain, 1997, s. 52-56.

Część EX. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 457

rozwiązania dotyczące gospodarki magazynowej, transportu i komputeryzacji na poziomie światowym, ale to dotyczy przede wszystkim przedsiębiorstw zagranicznych, działających w detalu i hurcie wtórnym.

Niska sprawność infrastruktury magazynowej w różnych ogniwach obrotu widoczna jest szczególnie w ogniwie producentów rolnych i hurtu pierwotnego. Związane to jest z brakiem magazynów (chłodni itd.) lub wysokim stopniem jej przestarzałości, co przyczynia się przede wszystkim do obniżenia jakości oferowanych produktów rolnych. Problemem w Polsce jest ponadto niewielka powierzchnia magazynowa. Średnia powierzchnia magazynu⁴³ związanego ze sprzedażą artykułów spożywczych wynosi około - 385 m .

Niedostatek taboru transportu mającego charakter: wyspecjalizowany (np. tabor izotermiczny i chłodniczy, samowyładowawczy) i zunifikowany (czyli zastosowanie różnych form jednostek ładunkowych dostosowanych do ładunku i środka przewozowego). Najtrudniejsza sytuacja występuje w ogniwie producentów, gdzie funkcja transportu jest realizowana przede wszystkim za pomocą ciągników⁴⁴.

Elektronizacja handlu związana jest z wprowadzeniem systemów komputerowych, elektronicznych kas fiskalnych i urządzeń automatycznej identyfikacji. ,Luka między Polską a innymi krajami Unii Europejskiej staje się pod tym względem coraz mniejsza. Ta tendencja jest szczególnie widoczna w średnich i dużych jednostkach. Dzięki elektronice firmy mogą zwiększać swoją wiedzę na temat rynku i obniżać koszty logistyczne (takie, jak: magazynowanie, transport i składowanie oraz realizowanie zamówień).

1.10. Niski stopień kontroli ceny finalnej przez producentów

Od końca 1989 r. przedsiębiorstwa handlowe, zarówno na szczeblu detalu jak i hurtu, zaczęły stosować marże wynikowe. Dają one firmom handlo-. wym możliwość określenia poziomu marż we własnym zakresie i samodzielnego ich zmieniania. Konsekwencją tego jest niewielki stopień kontroli cen finalnych przez producentów. Bardzo często zdarza się, iż producenci nie wiedzą, po jakich cenach w detalu są sprzedawane ich produkty. Jedynie duże firmy przetwórcze, mające silne marki i duże wsparcie promocyjne związane z reklamą masową, mogą stosować sugerowane ceny detaliczne (np. Danone, Mars).

⁴³Zob. Rynek wewnętrzny w 1995 r., GUS, Warszawa 1996, s. 72.

^Szerzej na ten temat: J. Bielejec: Logistyka transportowa w obrocie hurtowym produktami •olnymi w Polsce. Maszynopis, Warszawa 1995.

458 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

2. Ogniwa hurtu pierwotnego

2.1. Wysoki stopień zmonopolizowania dystrybucji w ogniwie hurtu pierwotnego

Kanały dystrybucji nieprzetworzonych artykułów rolnych w Polsce są w wysokim stopniu zmonopolizowane. Związane to jest najczęściej z istnieniem wysokiego stopnia koncentracji na takich szczeblach obrotu towarowego, jak skup artykułów rolnych i ich przetwórstwo na rynkach lokalnych. Duże rozdrobnienie na poziomie producentów rolnych pogłębia tę nierównowagę. Na wielu rynkach produktowych w układzie lokalnym mamy do czynienia ze strukturą podmiotową kanału rynkowego zbliżoną do monopsonu. Przykładem tego może być rynek zbóż, gdzie sytuacja ta pogłębiona jest poprzez wysoki udział sektora państwowego w ogniwie skupu i przetwórstwa (PZZ dopiero w ostatnim okresie poprzez przynależność do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych biorą udział w procesie prywatyzacji). Ponadto na niektórych rynkach produktowych istnieją tendencje do tworzenia większych podmiotów gospodarczych na bazie administracyjnej (np. cukrownie), co pogarsza relacje występujące między producentem rolnym a przedsiębiorstwem przetwórczym.

Taka sytuacja rynkowa przyczynia się do obniżania siły przetargowej producentów rolnych, zmniejszania ich udziału w cenie finalnej produktów, dużych wahań cenowych i trudności w zbycie wytworzonych produktów rolnych.

2.2. Niski stopień towarowości produkcji rolnej

Polska gospodarka żywnościowa charakteryzuje się niskim stopniem towarowości produkcji rolniczej w relacji do krajów UE i ta sytuacja została pogłębiona poprzez spadek udziału produkcji towarowej w globalnej z 62% w 1990 r. do 52% w 1996 r. (zob. tab. 22).

Tabela 22 Produkcja rolnicza globalna i towarowa (w cenach bieżących) w latach 90.

Lata

Produkcja globalna

Produkcja towarowa

Udział produkcji towarowej w globalnej

1990

8847,6

5533,9

62,55

1991

11146,6

6857,4

61,52

1992

17157,6

10038,9

58,51

1993

24181,2

13075,3

54,07

1994

29202,2

16262,3

55,69

1995

43347,4

21711,2

50,09

1996

51214,5

26789,5

52,31

Źródło: Mafy Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 238.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 459

Na poszczególnych rynkach produktowych sytuacja jest zróżnicowana -wynika to w dużej mierze ze specyfiki produktowej, która określa możliwości jej wykorzystania w gospodarstwie wiejskim. Stąd też produkcja zwierzęca ma . większy stopień towarowości (78,22%) niż roślinna (34,29%). Najgorzej pod tym względem przedstawia się sytuacja na rynku zbóż, gdzie udział produkcji towarowej w globalnej dla pszenicy wynosi 35%, a dla żyta zaledwie 23% (zob. tab. 23).

Tabela 23

Stopień towarowości produkcji rolniczej na różnych rynkach produktowych w 1997 r.

Wyszczególnienie

Produkcja globalna w min zł

Produkcja towarowa w min zł

Udział produkcji towarowej w globalnej

Produkcja roślinna

30209,0

10359,6

34,29

Zboża

11705,6

2742,4

23,43

Pszenica

4908,6

1728,6

35,22

Żyto

2048,3

467,5

22,82

Ziemniaki

5454,3

1138,6

20,88

Buraki cukrowe

1622,8

1621,1

99,90

Warzywa

2845,2

1841,6

64,73

Owoce

2432,4

2001,4

82,28

Produkcja zwierzęca

21005,5

16429,9

78,22

Bydło

1973,4

1857,4

94,12

Cielęta

348,6

255,9

73,41

Trzoda chlewna

7956,8

6928,0

87,07

Drób

2074,7

1784,2

86,00

Mleko

6007,4

4250,5

70,75

Źródło: Mafy Rocznik Statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 239.

Podstawową przyczyną niskiej towarowości polskiego rolnictwa jest niewielki przeciętny obszar gospodarstwa, niski stopień specjalizacji gospodarstw rolnych i niedorozwój instytucji hurtu pierwotnego.

2.3. Niewielkie znaczenie grup produkcyjno-marketingowych

Grupy produkcyjno-marketingowe związane są z integracją producentów (hodowców) rolnych w układzie horyzontalnym (poziomym), prowadzącą do wspólnego realizowania jednej lub wielu funkcji produkcyjno-marketingowych⁴⁵.

⁴⁵Taka organizacja jest określana różnorodnie w literaturze przedmiotu jako: grupa marketingowa, spółdzielnia producentów, kółka producentów rolnych itd.

460 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

Można wyróżnić wiele rodzajów grup produkcyjno-marketingowych ze względu na formę organizacyjną, rodzaj realizowanych funkcji i zakres produ-ktowy. W przypadku formy organizacyjnej można mówić o spółdzielniach, stowarzyszeniach, spółkach cywilnych i kapitałowych. Rodzaje funkcji realizowanych przez grupy produkcyjno-marketingowe determinują zakres wspólnych działań. Można tutaj mówić o takich funkcjach, jak: sprzedaż, promocja, zbieranie informacji rynkowej, zaopatrzenie, wspólne użytkowanie ciężkiego sprzętu rolniczego, pakowanie, sortowanie, asortymentacja, standaryzacja i konfekcjonowanie produktów, wstępna przeróbka surowca. Obecnie większość grup produkcyjno-marketingowych w Europie koncentruje swoją uwagę na funkcjach marketingowych.

Niewielki udział w obrocie towarami rolno-spożywczymi grup produkcyjno-marketingowych w Polsce wynika z wielu przyczyn. Do najważniejszych można zaliczyć:

• zniszczenie idei spółdzielczości w PRL;

• niechęć producentów rolnych do wspólnych działań;

• niski poziom świadomości ekonomicznej producentów rolnych;

• brak przepisów prawnych (zwłaszcza podatkowych) zachęcających do tworzenia grup produkcyjno-marketingowych.

Można w Polsce znaleźć pozytywne przykłady funkcjonowania takich grup produkcyjno-marketingowych⁴⁶: Słupsk (Stowarzyszenie Producentów Ziemniaków), Turośl (Organizacja Producentów Mleka).

Innym pozytywnym przykładem funkcjonowania takiej grupy jest RSP Rol-mak w Makówce (woj. białostockie)⁴⁷. W 1996 r. spółdzielnia miała 18,7 min zł obrotu i l ,2 min zł zysku netto. Jest w pierwszej dwudziestce polskich producentów rolnych. Wartość tej spółdzielni jest określona na poziomie 12 min zł. Prowadzi ona działalność gospodarczą w różnych sferach gospodarki żywnościowej, tj. w produkcji rolnej (trzoda chlewna 12 tyś. szt, bydło opasowe 0,5 tyś. szt., brojlery 80 tyś. miesięcznie, produkcja jaj - 80 tyś. niosek, co daje 14 min jaj rocznie, powierzchnia gruntów 2200 ha); w przetwórstwie (masarnia produkująca dziennie 6 ton, przetwórnia drobiu); detalu (firma ma sieć dwunastu sklepów) i eksporcie (sprzedaż własnej produkcji do Rosji i do Białorusi).

2.4. Niski stopień rozwoju rynków formalnych

W systemie dystrybucji produktów rolno-spożywczych ciągle niewielkie znaczenie mają sformalizowane rynki, np. giełdy towarowe, rynki hurtowe i aukcje. Niski stopień rozwoju tych instytucji rynkowych utrudnia m.in. przepływ

⁴⁶Zob. Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny. Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995, s. 26.

⁴⁷Zob. I. Tnisiewicz: Co rok inwestycja. Reczpospolita 20.10.1997.

pcz£ść EX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 461

'i-.'- • .-

'PrĘj?-v- /f '______!_________________.————————-————————————————————————————————————————————————————

tev

^informacji rynkowej (w formie informacji cenowej), stabilizację relacji podażo-llto-popytowych i wprowadzenie standardów jakościowych produktów rolnych. jjjjjfGiełdy towarowe są to takie rynki formalne, na których - w określonym cza-'Jslś-i miejscu - dochodzi do przeciwstawienia podaży i popytu oraz do kupna-'*|sprzedaży towarów masowych i wysoce ujednoliconych pod względem stopnia jakości. Rynki te ogłaszają kształtujące się na nich ceny⁴⁸. L' Towary giełdowe muszą spełniać następujące podstawowe warunki: (1) masowe (zarówno ze względu na podaż, jak i popyt); (2) jednorodne (konieczność i -łatwość tworzenia standardów jakościowych i ilościowych); (3) umożliwiać występowanie nadwyżki podaży nad popytem w długich okresach; (4) dotyczyć rynków o niepewnej wielkość popytu i podaży; (5) dotyczyć produktów trwałych; (6) podaż i popyt na nie nie może być kontrolowana przez jeden podmiot gospodarczy.

k W przypadku produktów rolnych towarami podlegającymi obrotowi giełdowemu są : zboża (pszenica, jęczmień, owies, żyto, kukurydza); rośliny oleiste (nasiona rzepaku i olej rzepakowy, nasiona słonecznikowe i olej słonecznikowy, nasiona lnu i olej lniany); cukier (surowy, biały, rafinowany); używki (kawa, herbata, spirytus); ziemniaki, soki (jabłkowy, pomarańczowy, pomidorowy); żywiec (wołowy i wieprzowy); jaja (świeże i mrożone), mięso mrożone, smalec, bekon, mączka rybna itd. :., Giełdy towarowe mogą mieć charakter:

.''•'że względu na zasięg działania: międzynarodowy (nie mają szans zaistnienia i ;₄ w Polsce), ogólnokrajowy i lokalny;

•J_Kze względu na ilość oferowanych produktów: wieloasortymentowy i wyspę-

•7 cjalizowany;

• _f ze względu na rodzaj transakcji: bazujący na transakcjach rzeczywistych sli^A terminowych.

l?y_;jPrzemiany gospodarcze w kraju po 1989 r. przyczyniły się do odrodzenia
|j|feigiełd towarowych jako ważnego elementu rynku rolnego. W pierwszej po-
||owie lat 90. funkcjonowało kilkadziesiąt instytucji rynkowych mających w na-
tżwie,słowo giełda. Jednakże miały one niewiele wspólnego z giełdami towaro-
,;vvymi. Wynikało to ż: v.

f_;« formy działania przypominającej przetargi, aukcje czy też wręcz biura pośrednictwa handlowego;

? przypadkowości produktów znajdujących się w obrocie;

• braku standardów jakościowych i ilościowych;

⁴⁸Zob. Drewiński M.: Giełdy towarowe. PWE, Warszawa 1997, s. 26; Giełdy w gospodarce . światowej, praca zbiorowa pod red. W. Januszkiewicza, II wyd., PWE, Warszawa 1987, s. 26; M. Jerzak: Instytucje handlu hurtowego na rynku rolnym, [w:] Marketing w agrobiznesie, podre-cznikdla akademii rolniczych, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1997, s. 57.

Lista produktów odpowiada specyfice rynku polskiego, przy czym nie oznacza to, iż auto-matycznie wszystkie one mogą stać się przedmiotem obrotu giełdowego.

462 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

• małej skali obrotów (niska płynność obrotu);

• zróżnicowania zasad organizacyjno-prawnych funkcjonowania (każda giełda tworzy własny regulamin i status, co utrudnia ujednolicenie w skali całego kraju transakcji giełdowych, zasad współpracy z maklerem, odpowiedzialności stron transakcji);

• dużej koncentracji obrotów przez jeden podmiot gospodarczy (bardzo często jest to ARR);

• braku własnych lub współpracujących domów składowych;

• braku terenowych biur maklerskich będących elementem więzi między producentami rolnymi a instytucj ą giełdy;

• podporządkowania zasad funkcjonowania giełd interesom ich organizatorów, nie zaś ich partnerom handlowym.

W drugiej połowie lat 90. kilka instytucji giełdowych uzyskało większe znaczenie na rynku polskim. Związane to było z wyeliminowaniem przez nie części wcześniej wspomnianych słabości. Do tych instytucji można zaliczyć: Giełdę Poznańską SA, Giełdę Rolno-Towarową Rolmark SA w Szczecinie, Gdańską Giełdę Towarową, Giełdę Towarową w Olsztynie, Giełdę Towarową w Lublinie. Obecnie tylko Giełda Poznańska spełnia prawie w pełni warunki stawiane instytucjom giełdowym (m.in. ciągle zbyt wysoki udział w obrotach ARR).

Ponadto rząd przygotował „Program organizacji rynków hurtowych i giełd towarowych do 2000 r.", który przewiduje funkcjonowanie jednej ogólnopolskiej giełdy towarowej zlokalizowanej w Warszawie (została ona utworzona w 1995 r. i znajduje się w fazie organizacyjnej⁵⁰) i trzech giełd regionalnych, tj. w Poznaniu, Gdańsku i Katowicach. Ważnym ograniczeniem dla rozwoju giełd towarowych w Polsce jest ciągle brak ustawy o giełdach towarowych.

Rynki hurtowe są to instytucje rynkowe posiadające osobowość prawną, koncentrujące w układzie przestrzennym i czasowym handel artykułami rolnymi⁵¹. Sprawne realizowanie podstawowej funkcji wymaga spełniania dwóch istotnych wymogów ze strony rynków hurtowych: powinny to być instytucje niedochodowe i dysponujące odpowiednią infrastrukturą organizacyjną.

Można wyróżnić wiele rodzajów rynków hurtowych. Z punktu widzenia formy własności można mówić o: spółce kapitałowej, własności związku producentów rolnych i handlowców, przedsiębiorstwie sektora publicznego itd. Nawet rynki hurtowe będące przedsiębiorstwami państwowymi czy też municypalnymi mogą działać efektywnie, czego przykładem może być rynek hurtowy: w Tokio, Hamburgu, czy też Rungis (Paryż). Według kryterium lokalizacji

⁵⁰Zob. szerzej na temat organizacji i funkcjonowania Warszawskiej Gieldy Towarowej SA w: M. Drewiński: Giełdy..., s. 163-167.

^5lZob. szerzej na ten temat M. Jerzak: Instytucje handlu hurtowego na rynku rolnym, [w:] Marketing w agrobiznesie. Podręcznik dla akademii rolniczych, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1997, s. 33-48.

lizęść IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 4^3

Tabela 24 Największe giełdy towarowe w Polsce (w l półroczu 1996 r.)

'*'•

Nazwa giełdy

•*i

Oferta

Liczba biur maklerskich

Wielkość obrotu w min zł

Udział ARR w obrotach w%

Olsztyńska Giełda Towarowa

zboża, pasze, mięso, tłuszcze

105

Giełda Poznańska

mięso, zboża, pasze, cukier

92,7

Giełda Rolmark Szczecin

zboża, pasze, mięso, nawozy, cukier, owoce, tłuszcze, ryby

Warszawska Giełda Towarowa

zboża, pasze, mięso, tłuszcze

37,4

Wschodnia Giełda Zbożowa i Towarowa Lublin

zboża, pasze, mięso, nawozy, paliwa

36,2

Małopolska Giełda Towarowa Kraków

zboża, pasze, mięso, nawozy, tłuszcze, mat. budowlane

23,7

100

Giełda Rol-Petrol Łódź

mięso, zboża, nawozy, opał

22,9

Opolska Giełda Towarowa

zboża, pasze, mięso

Gdańska Giełda Towarowa

zboża, pasze, mięso, nawozy, paliwo

13,6

Białostocka Giełda Towarowa Wschodnia

zboża, pasze, mięso, nawozy, paliwo

Źródło: J. Krajewski: Wielki Obrót. Businessman Magazine 12/1996, s. 26.

można wyróżnić rynki popytowe (lub dystrybucyjne), które funkcjonują w oko-

icach dużych miast i są nastawione na obsługę detalu i gastronomii (np, Run-

₆is) oraz rynki podażowe zlokalizowane w pobliżu ośrodków produkcyjnych

(takim przykładem może być rozwijany rynek hurtowy w Polsce w Radomiu),

tóre nastawione są na obsługę: przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, hur-

.jwników i dużych detalistów. Można wyróżnić także rynki hurtowe według ich

znaczenia na: ponadregionalne (np. Warszawa), regionalne (Białystok), lokalne-

>rzygraniczne (Elbląg) i lokalne (np. Kalisz). W końcu można wyróżnić od-- -ianę rynków hurtowych, jaką są aukcje. Jest to wyższy stopień rozwoju rynków hurtowych. Przykładem takiego rynku formalnego może być w znacznym

)pniu system rynków hurtowych w Holandii.

W ramach programu budowy rynków hurtowych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Warszawskiej Giełdy Towarowej przewiduje się budowę⁵²:

⁵²W ostatnim okresie zredukowano liczbę rynków hurtowych, co jest słusznym pociągnięciem, gdyż skala obrotów jest ważnym elementem funkcjonowania takich instytucji.

464 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

• 8 rynków ponadregionalnych (Poznań, Warszawa, Gdańsk, Wrocław, Katowice, Lublin, Szczecin, Kraków);

• 6 rynków regionalnych (Białystok, Bydgoszcz, Łódź, Radom, Rzeszów i Zielona Góra);

• 7 rynków przygranicznych (Elbląg, Bielsko-Biała, Biała Podlaska-Terespol, Przemyśl-Medyka, Suwałki, Wałbrzych, Zgorzelec);

• 13 rynków lokalnych (Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Gorzów Wlkp., Kalisz, Kielce, Koszalin, Olsztyn, Opole, Toruń, Tarnów, Sando-mierz-Tarnobrzeg, Włocławek).

Stan zaawansowania budowy rynków hurtowych w poszczególnych miej-' scowościach jest mocno zróżnicowany:

* rynki ponadregionalne: Poznań - został uruchomiony w 1992; Warszawa -zakończono projektowanie techniczne; Gdańsk, Wrocław, Katowice i Lublin - na etapie projektowania technicznego i gromadzenia kapitału; Kraków - otrzymał od miasta aport gruntu wraz z budynkami;

* rynki regionalne: Zielona Góra, Radom i Rzeszów - prowadzą działalność gospodarczą z równoczesną dalszą rozbudową; Białystok - przystosowanie obiektów wniesionych aportem do działalności handlowej; Łódź - podjęto prace projektowe;

* rynki przygraniczne: Elbląg - rynek uruchomiony w 1995 r.; Bielsko-Biała, Zgorzelec, Wałbrzych, Ełk, Biała Podlaska - gromadzony kapitał akcyjny i podejmowane są działania na rzecz przejęcia obiektów pod potrzeby rynków; Przemyśl - prowadzone są prace przygotowawcze na rzecz powołania spółki.

* rynki lokalne: Koszalin - prowadzi działalność operacyjną; Kalisz - rynek uruchamiany i prowadzone są działania na rzecz pozyskania akcjonariuszy; Gorzów, Legnica, Włocławek, Kielce, Tarnów, Sandomierz, Olsztyn, Tarnów Opole - spółki powołane, niektóre z nich przygotowują się do przejęcia aportów ziemi bądź też obiektów; Gliwice, Dąbrowa Górnicza i Częstochowa - brak informacji o podjętych działaniach; Konin i Płock - deklarują chęć włączenia się do tego programu.

2.5. Spadek znaczenia kontraktacji

Kontraktacja jest formą integracji wertykalnej (pionowej), mającą charakter umowy współpracy pomiędzy producentem rolnym a przedsiębiorstwem przetwórczym lub supermarketem o charakterze długookresowym⁵³.

⁵³Zob. B. Iwan: Łańcuch marketingowy w gospodarce żywnościowej, [w:] Marketing w agrobiznesie. Podręcznik dla akademii rolniczych, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1997, s. 107-109.

|3z§ść K. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 465

Na wielu rynkach produktowych artykułów rolnych po koniec lat osiemdziesiątych kontraktacja i kontrakty handlowe zostały zastąpione przez jednorazowe umowy sprzedaży (zakupu). Przykładem takich rynków produktowych imoże być rynek zbóż, mięsa oraz owocowo-warzywny. Podstawowym powo-spadku znaczenia kontraktacji w obrocie towarowym była słabsza sytuacja flinansowa wielu podmiotów działających w sferze przetwórstwa. Stwarzało to Szereg negatywnych sytuacji zarówno dla kupującego, jak i sprzedającego:

niepewność obrotu towarowego, |*fg obniżenie jakości produktów rolnych, fe wyższe koszty transakcji rynkowych, Śpi.-' niski stopień przejrzystości rynku, Ją duże wahania cenowe.

•1t? Obecnie duże przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego stoją przed zada-_;niem budowy systemu kontraktacji, aby wyeliminować wiele negatywnych iikutków doraźnej współpracy z producentami rolnymi. Jest to szczególnie widoczne wśród przedsiębiorstw przemysłu olejarskiego, cukrowniczego i owoco-, wo-warzy wnego. Przykładem firmy, która na szeroką skalę wykorzystuje kontraktację, może być Kruszwica na rynku rzepaku, która współpracuje z ponad |15 tyś. plantatorów i każdego roku kontraktuje ok. 150 tyś. ha zasiewów. Jednym z celów tej firmy jest rozszerzenie zakresu współpracy z wielkoobszarowymi producentami, którzy mogą dostarczyć ponad 100 ton surowca o niskiej wilgotności (do 7%).

• Ponadto podmiotami mogącymi upowszechnić system kontraktacji w Polsce mogą być szybko rozwijające się sieci supermarketów.

2.6. Dominująca rola targowisk w sprzedaży hurtowej produktów rolno-spożywczych

Targowiska odgrywają dużą rolę w sprzedaży hurtowej wielu niskoprzetwo-rzonych artykułów rolnych (np. na rynku zbóż, ziemniaków, owoców i warzyw). Najczęściej są one zlokalizowane w okolicach dużych miast. W pierwszej połowie lat 90. znacznie wzrosła liczba targowisk hurtowych, bowiem przy porównaniu 1993 r. z 1996 r. dynamika wzrostu wynosiła 484,06% (zob. tab. 25).

Takie instytucje charakteryzują się niską efektywnością, co wynika z następujących przyczyn⁵⁴:

• niskiego stopnia sformalizowania (brak standardów jakościowych oferowanych produktów i ilościowych, zasad zawierania transakcji itd.);

• nastawienia właścicieli placów targowych na generowanie zysku, a nie tworzenie warunków dla wymiany towarowej;

⁵⁴Tamże, s. 44-46.

466 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

• słabego wyposażenia w infrastrukturę techniczną (większość placów handlowych oferuje tylko niezadaszone stoiska, oświetlenie i ogrodzenie z minimalną infrastrukturą);

• niskiego stopnia rozwoju infrastruktury instytucjonalnej (związanej z usługami pomocniczymi, jak np. inspekcja sanitarna, usługi bankowe, usługi gastronomiczne, telekomunikacyjne);

• niskiego stopnia koncentracji po stronie kupujących i sprzedających;

• przypadkowości i anonimowości zawieranych transakcji (w wyniku długiego okresu funkcjonowania placów, braku stałych stoisle, dużej liczby kupujących i sprzedających);

• słabego systemu informacji rynkowej (brakuje precyzyjnej i podanej na czas informacji);

• powolnego przepływu towarów (sprzedawcy, którzy są często producentami rolnymi, poświęcają dużo czasu na sprzedaż).

Tabela 25 Targowiska z przewagą sprzedaży hurtowej

Lata

Liczba

Dynamika rok poprzedni =100

Dynamika 1993 = 100

1993

100

1994

331

479,71

1995

360

108,76

521,74

1996

334

92,78

484,06

Źródlo: Rynek wewnętrzny w 1995 r., GUS, Warszawa 1996, s. 48 i Rynek Wewnętrzny

w 1997 r., GUS, Warszawa 1997, s. 49. Uwaga: Statystyki GUS nie uwzględniają charakteru produktowego targowisk hurtowych.

3. Ogniwa hurtu wtórnego

3.1. Zmiany strukturalne w hurcie wtórnym

Pierwszą zmianą strukturalną jest prawie całkowita prywatyzacja w hurcie wtórnym, bowiem w 1995 r. udział sektora wynosił 95,7% całkowitej sprzedaży, a jeszcze w 1992 r. kształtował się na poziomie 66,8%⁵⁵, co daje dynamikę wy noszącą 43%.

Zwiększenia stopnia koncentracji jest drugą zmianą strukturalną w hurcie wtórnym. W pierwszej połowie 90 lat zauważalna była tendencja obniżenia się stopnia koncentracji handlu hurtowego, co związane było z rozpadem monopolistycznych struktur handlu państwowo-spółdzielczego i powstaniem dużej licz-

⁵⁵Zob. Rynek wewnętrzny w 1996. GUS, Warszawa 1997, s. 16 i Rynek wewnętrzny w 1992. GUS, Warszawa 1993, s. 17.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 467

by małych (garażowych) hurtowni⁵⁶. Stanowią one 89% wszystkich hurtowni. Łączna ich liczba w 1995 r. była szacowana na 17 rys. (przy tendencji malejącej). Są to hurtownie lokalne zarówno typu cash-carry i pełnozakresowe. Do grupy średnich hurtowni, gdzie występuje największa dynamika wzrostu (ok. 80%), wchodziło 2 tyś. podmiotów. Jedynie 9 hurtowni można uznać jako ogólnopolskie sieci hurtowni pełnozakresowych (np. ABCO, Goman, PHS), a w przypadku Cash & Carry jedynie 2 (Makro i Eurocash). Jednakże w 1995 r. liczba hurtowni nie uległa zmianie w porównaniu z 1994 ; oznacza to proces konsolidacji związany z powstawaniem sieci hurtowych i wzmacnianie pozycji silnych hurtowni w relacji do hurtowni „garażowych".

3.2. Zwiększanie stopnia internacjonalizacji handlu hurtowego

Coraz większa liczba firm zagranicznych inwestuje w polski rynek handlu hurtowego artykułami spożywczymi. Są to albo inwestycje bezpośrednie, jak w przypadku Makro Cash & Carry, albo przejęcie polskich firm, np. przez Reynolds-ABCO. Przykładem największego zaangażowania w Polski rynek hurtowy jest Makro Cash & Carry. Aktualnie funkcjonuje 10 hal Makro w Polsce, a w drugiej połowie 1997 powstały 3 nowe. Do obecnej chwili Makro zainwestowało w Polsce 200 min USD i zatrudnia 5800 osób.

Pozytywnymi stronami internacjonalizacji handlu hurtowego są:

• stymulowanie procesów koncentracji w polskim handlu;

• wdrażanie nowych rozwiązań logistycznych i dotyczących organizacji handlu;

• zwiększenie zestawu korzyści uzyskiwanych przez nabywców (w tym przypadku detalistów). Do negatywnych stron można zaliczyć przede wszystkim:

• możliwość zwiększenia liczby bankructw małych hurtowni, co doprowadzić może do okresowego zwiększenia stopy bezrobocia;

• możliwość preferowania w większym zakresie zagranicznych produktów . spożywczych, są one bowiem lepiej dostosowane do obrotu na wielką skalę.

3.3. Przejmowanie funkcji hurtownika przez producentów i detalistów

Z jednej strony jest to związane z przejmowaniem przez producentów funkcji dystrybucyjnych, które do tej pory zwyczajowo realizował hurtownik. Często jest to powiązane zlworzeniem przez przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego (np. Hortex) silnych służb sprzedażowych, własnych hurtowni i sklepów, centrów logistycznych i sieci franchisingowych.

^^b. Między producentem a sklepem. Handel 3/96, s. 13. "Tamże, s. 14.

468 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami ...

Z drugiej strony sieci detalistów powstające w Polsce będą dążyć do rozwijania bezpośrednich zakupów u producentów artykułów spożywczych, co przyczyni się do skrócenia kanałów dystrybucji i wyeliminowania części hurtowników (zwłaszcza małych i lokalnych).

Podstawową pozytywną cechą tych działań jest zwiększenie możliwości wyboru zarówno dla detalisty, jak i producenta, poprzez co poprawia się efektywność funkcjonowania systemów dystrybucji.

4. Ogniwa detalu

4.1. Przekształcenia strukturalne

Przemiany własnościowe, jakie zachodziły w latach 90., doprowadziły do prawie pełnej prywatyzacji handlu detalicznego. Związane to było ze spadkiem liczby przedsiębiorstw państwowych i komunalnych i ze wzrostem liczby zakładów prywatnych osób fizycznych oraz różnego typu spółek. Udział prywatnych sklepów w stosunku do ogólnej ich liczby wynosił: w 1990 r. - 94,0%, 1991 r. -97,0%, 1992 r. - 97,3%, 1993 r. 97,7%, 1994 r. - 98,2%, 1995 r. - 98,5%⁵⁸. Tak duży udział sektora prywatnego w handlu detalicznym wynika z łatwości przekształcania dużych jednostek sektora publicznego w mniejsze prywatne jednostki i ze stosunkowo niewielkich barier kapitałowych dla nowo wchodzących podmiotów.

Wynikiem restrukturalizacji handlu i wysokiej jego prywatyzacji było utrzymujące się w 1996 r. wysokie rozdrobnienie handlu detalicznego. Przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze, wcześniej wielosklepowe, ograniczały systematycznie liczbę swoich placówek, likwidując lub sprzedając nierentowne. Nowo otwierane firmy, w latach 1989-1993 oparte na kapitale krajowym, były małymi na ogół jednosklepowymi przedsiębiorstwami. Sytuacja zaczęła się zmieniać od 1994 r., kiedy na rynek polski zaczęły wkraczać duże firmy zagraniczne, a firmy krajowe zaczęły się łączyć. Niski stopień koncentracji handlu detalicznego można przedstawić za pomocą pięciu wymiarów: liczba ludności przypadająca na jeden sklep, udział w sprzedaży detalicznej 20 największych przedsiębiorstw handlowych, liczba sklepów należących do jednego przedsiębiorstwa, struktura sklepów ze względu na powierzchnię sprzedażową i sprzedaż detaliczna według klas wielkości przedsiębiorstw.

Liczba ludności przypadająca na jeden sklep

Porównując dane z lat 1992, 1995 i 1996 można zaobserwować w przypadku sklepów w miastach i na wsi procesy koncentracji, gdyż rośnie liczba osób

⁵⁸Zob. Rynek wewnętrzny w 1995 r. GUS, Warszawa J 996, s. 18.

fczęść IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 469

przypadająca na jeden punkt sprzedaży. Jednakże w przypadku sklepów ogólno-jspożywczych można zaobserwować odwrotne tendencje, gdyż maleje liczba osób przypadających na l sklep (zob. tab. 26).

§ Tabela 26
$ Liczba ludności przypadająca na jeden sklep w latach 90.

J Wyszczególnienie

1992

1995

1996

Dynamika (1995= 100)

1 punkt sprzedaży detalicznej

97,7

1 sklep detaliczny

109

104,4

,. 1 sklep w miastach

104,1

jj \ sklep na wsi

156

151

164

108,6

1 sklep ogólnospoży wczy

449

305

281

92,1

•^Lródlo: Opracowanie własne na podstawie - Rynek wewnętrzny w 1995 r. GUS, Warszawa
|l 7996, s. 48. i Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1997, s. 39, 44.

i ••

icJdział w sprzedaży detalicznej 20 największych przedsiębiorstw handlowych

fe: z wyjątkiem sklepów owocowo-warzywnych ciągle występuje tendencja Malejąca udziału w rynku 20 największych przedsiębiorstw handlowych, co

|świadczy o ciągle malejącej koncentracji w handlu detalicznym (zob. tab. 27).

sTejwskaźniki są na dużo niższym poziomie niż w krajach europejskich. Na >rzykład: w Szwajcarii 5 największych firm detalicznych realizowało niecałe

|$^> handlu żywnością, w Wielkiej Brytanii około 60%, w Niemczech 50%,

iwjBelgii ponad 50%, w Hiszpanii 30%, we Włoszech 10%, w Portugalii 12%⁵⁹.

Tabela 27

Udział w sprzedaży detalicznej 20 największych przedsiębiorstw handlowych w latach 90.

i^yszczególnienie

1992

1995

1996

Dynamika (1995=100)

'^FI<Hem

7,77

5,16

4,99

96,78

S3j|j|npspożywcze

3,87

2,78

1,70

61,29

i^WJcowo-warzywne

1,25

0,18

0,27

146,87

*li'^?ne

0,95

0,63

0,46

73,96

|ybne

_jm*"

0,74—

0,18

0,10

58,92

Jpekarsko-ciastkarskie

1,24

0,56

0,24

43,92

P^tapojów alkoholowych

11,29

1,87

1,46

78,39

•tj^ff⁰' °P^rac<>wanie własne na podstawie - Rynek wewnętrzny w 1992 r. GUS, Warszawa p|_?'_: -7993, s. 23. i Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 7997, s. 39, 54.

' tr.~ ^Zob- Change at the check-out, The Economist. A Survey of Retailing, The Economist, parch 4th 1995, s. 11.

470 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

Liczba sklepów należących do jednego przedsiębiorstwa

Ciągle w roku 1996 dominowały przedsiębiorstwa handlowe posiadające l lub 2 sklepy (bo aż 98% ogółu firm), co wyraźnie stanowi, iż polski handel detaliczny jest silnie rozdrobniony. W ramach dwóch rodzajów przedsiębiorstw handlowych można było zauważyć pozytywną dynamikę wzrostu - są to firmy handlowe posiadające 101-200 oraz 3-10 sklepów (zob. tab. 28).

Tabela 28 Liczba sklepów należących do jednego przedsiębiorstwa w latach 90.

Wyszczególnienie

1991

1995

1996

Dynamika (1995=100)

Ogółem

259306

382875

364188

95,1

Do 2 sklepów

254867

377547

358482

95,0

3-10

2211

3989

4504

112,9

11-20

1239

969

882

91,0

21-50

882

337

290

86,1

51-100

85,2

101-200

125,0

Powyżej 200

100,0

Źródło: Rynek wewnętrzny w 1992 r. GUS, Warszawa 1993, s. 13. i Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1997, s. 39, 44.

Struktura sklepów ze względu na powierzchnię sprzedażową

Ciągle w detalu dominują małe punkty sprzedaży (91% ogółu sklepów), ale występuje wyraźna tendencja wzrostu liczby wielkopowierzchniowych placówek (liczba sklepów mających powierzchnię handlową 301-400 m² wzrosła aż o 32% w porównaniu z 1992 r.; podobna skala wzrostu występowała również w przypadku największych sklepów - 30%). Dominacja niewielkich sklepów jest związana z niewielkimi możliwościami kapitałowymi polskich przedsiębiorców i wysokimi kosztami pozyskiwania nieruchomości (czy też czynszami za powierzchnię sprzedażową) (zob. tab. 29).

Tabela 29 Struktura sklepów ze względu na powierzchnię sprzedażową w latach 90.

Wyszczególnienie

1992

1996

Dynamika (1992=100)

Ogółem

352502

4055563

115,05%

Poniżej 50 m²

317424

369926

1 16,54%

50-100 m²

21243

20661

97,26%

101-200 m²

8808

8929

101,37%

201-300 m²

2211

2377

107,51%

301^00 m²

843

1110

131,67%

Powyżej 400 m²

1973

2560

129,75%

Źródlo: Rynek wewnętrzny w 1992 r. GUS, Warszawa 1993, s. 37. i Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1997, s. 44.

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 471

Sprzedaż-detaliczna według klas wielkości przedsiębiorstw (udział)

'Ta charakterystyka jako jedyna pokazuje, iż w Polsce rozpoczęły się procesy koncentracji, gdyż przedsiębiorstwa małe (zatrudniające do 5 pracowników) odnotowały spadek swojego udziału w całkowitej sprzedaży detalicznej o 3,6%. Z kolei duże firmy handlowe (zatrudniające powyżej 20 pracujących) osiągnęły wzrost swojego udziału o 1,9% (zob. tab. 30).

Tabela 30

Sprzedaż detaliczna według klas wielkości przedsiębiorstw (udział)

w latach 90.

Przedsiębiorstwa

Udział w %

w 1994 r.

w 1995 r.

w 1996 r.

Do 5 pracujących

60,9

58,2

57,3

Od 6 do 20 pracujących

14,1

16,9

15,8

Powyżej 20 pracujących

25,0

24,9

26,9

Źródło: Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1997, s. 26.

Należy się liczyć, iż 1997 r. może być rokiem przełomowym w zakresie koncentracji w ogniwie handlu detalicznego artykułami spożywczymi, gdyż dużego przyspieszenia nabrały takie procesy, jak: internacjonalizacja handlu detalicznego, tworzenie polskich sieci handlowych i spadek liczby sklepów specjalistycznych.

4.2. Spadek liczby sklepów specjalistycznych

W ramach sklepów zajmujących się sprzedażą artykułów spożywczych w grupie ogólnospożywczych występuje dodatnia dynamika (wzrost o 8%). W przypadku sklepów specjalistycznych zauważalny jest znaczny spadek liczby punktów sprzedaży: owocowo-warzywnych - o 9%, mięsnych - o 12%, ryb-riych,- o 1%, piekarniczo-ciastkarskich - o 21% i z napojami alkoholowymi -o)H% (zob. tab. 31).

Do podstawowych przyczyn tego zjawjska można zaliczyć:

• wzrost liczby wielkopowierzchniowych sklepów spożywczych (mających w swojej ofercie wszystkie grupy asortymentowe produktów spożywczych);

• zwiększenie stopnia przystosowania oferty przemysłu spożywczego do sprzedaży w supermarketach i hipermarketach;

• zmianę zwyczajów zakupowych u coraz większej liczby osób (mniejsza częstotliwość zakupów i w większych sklepach).

472 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

Tabela 31 Liczba sklepów według rodzajów

Lata

Ogólno-spożywcze

Owocowo--warzywne

Mięsne

Rybne

Piekarniczo--ciastkarskie

Z napojami alkoholowymi

1991

73768

8923

17634

2667

4987

6260

1992

85382

7978

19733

2492

5634

6324

1993

101122

10959

26181

5499

7476

8003

1994

131957

7593

16877

2301

3738

6765

1995

126753

6950

15960

1408

4034

5311

1996

137338

6315

14041

1400

3198

2991

Dynamika (1995=100)

108,35

90,86

87,98

99,43

79,28

56,32

Źródlo: Rocznik Statystyczny 1996. GUS, Warszawa 1996, s. 452 i Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1997, s. 41.

4.3. Ekspansja zagranicznych firm handlu detalicznego

Ekspansja zagranicznych firm handlowych rozpoczęła się już kilka lat temu. Jako pierwszy napłynął kapitał belgijski i niemiecki, za nim austriacki, norweski, holenderski, duński, brytyjski. Trochę opóźniony był kapitał francuski, ale dynamicznie odrabia swoje opóźnienie. Pionierami w tej działalności były: firma belgijska GIP Group (sieć Globi) w 1991 r., koncern z Austrii Billa w 1992 r. i norweska grupa handlowa Reitan (sklepy Rema 1000) w 1993 r. Pozostałe firmy handlowe rozpoczęły ekspansję w 1995 r. Można do nich zaliczyć takie firmy, jak: Auchan (hipermarkety), Casino (Geant - hipermarkety), Dohle (Hit -hipermarkety), Leclerc (supermarkety), Ahold/Alkauf (Max - supermarkety), Dansk Supermarket (Netto - sklepy dyskontowe), Tengelmann (Plus - sklepy dyskontowe), Metro (hipermarkety Real i sklepy dyskontowe Tip), Docks de France (Robert - supermarkety), Tesco (Savia - supermarkety).

Firmy zagraniczne wchodziły na rynek polski w różnorodny sposób: wykupywały polskie sieci handlowe i modernizowały je, budowały własne sklepy (np. Leclerc, Auchan, Geant), wchodziły w spółki z kapitałem polskim (np. Globi), rozwijały franchising (Rema 1000).

W 1996 r. działała w Polsce prawie połowa największych detalistów. Łącznie zachodnie sieci uzyskały niemal 10% udział w rynku handlu detalicznego. Obroty zagranicznych sieci handlowych w Polsce w 1996 roku wynosiły: Plus (niemiecka - 22 sklepy) 219 min zł; Hit (niemiecka - 4 sklepy) 185 min zł; Billa (niemiecka - 8 sklepów) 178 min zł; Ahold & Alkauf (niemiecko-holender-ska - 37 sklepów) 166 min zł; Rema 1000 (norweska - 30 sklepów) 150 min zł; Globi (belgijska - 11 sklepów) 113 min zł; Auchan (francuska) 100 min zł; Savia Tesco (brytyjska - 31 sklepów) 100 min zł.

js;^;- •

ICzęść K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 473

ffeEkspansja firm zagranicznych i zwiększająca się intensywność konkurowa-fnia przyniosły skutki zarówno pozytywne, jak i negatywne. Do pozytywnych Skutków można zaliczyć:

linowe formy współpracy przemysłu i handlu (związane ze skracaniem drogi p^ przebiegów towarów, zwiększeniem transakcji zakupów itd.);

*^»' wymuszanie nowych rozwiązań organizacyjnych i postępu technicznego |!?- wśród polskich detalistów i producentów;

P» stymulowanie procesów koncentracji polskiego handlu detalicznego; l»r stworzenie możliwości zakupów szerokiej gamy produktów w jednej pla-|||' cówce handlowej.

||*S Do negatywnych zjawisk trzeba zaliczyć:

i* eliminowanie z rynku małych punktów sprzedaży detalicznej, ich bankruc-|£ twa mogą zwiększać okresowo stopę bezrobocia;

|f możliwość uzyskania dobrej kontroli nad produkcją artykułów spożyw-fe czych, która w Polsce charakteryzuje się niskim stopniem koncentracji;

_§

zainteresowanie zachodnich firm jedynie rynkiem handlu detalicznego c w miastach.

|4.4. Procesy integracji i kooperacji

Odpowiedzią polskich detalistów na boom otwierania supermarketów fijiipermarketów w oparciu o kapitał zachodni jest przyspieszenie procesów in-fcgfacyjnych i kooperacyjnych wśród polskich podmiotów. Procesy te mają róż-llll postać. Do podstawowych rozwiązań można zaliczyć: ^gjdobrowolne łańcuchy detalistów integrowanych przez hurtowników (np. ^g^ancuch Netto integrowany przez hurtownie Uni-Max - działający na Gór-|||,nym Śląsku);

H^zrzeszenia sklepów, najczęściej realizujące wspólnie funkcję zaopatrzenia

HKⁿP- Porozumienie - Warszawskie Hale Towarowe, w skład którego wcho-

takie placówki, jak: Hala Banacha, Hala Kopińska, Hala Mirowska, Su-

•pfeam, SDH Sezam, Hala Wola i Uniwersam Grochów);

gj spółdzielnie detalistów, zajmujących się hurtem i czasem produkcją (np.

HpMokpol - spółdzielnia skupiająca cześć byłych sklepów Społem na warsza-

|»Wskim Mokotowie);

lllpjrganizacje franchisingowe (w ten sposób funkcjonowały do momentu prze-

l||jęciaprzez kapitał francuski sklepy należące do sieci Robert);

^*sieci sklepów, wówczas przedsiębiorstwo działa głównie w detalu poprzez

^sWłasne placówki handlowe (np. Marcpol, Market Pozperito, Altł, Korpora-

RcyaSK);

||; systemy korporacyjne, gdzie w ramach jednej firmy łączy się hurt, detal H i produkcję (np. PHS - Polski Handel Spożywczy, mający 800 sklepów o łą-

ftk

474 Charakterystyka ogniw krajowego systemu obrotu surowcami...

cznej powierzchni 150 tyś. m² i tworzący sklepy dyskontowe pod nazwą Su-persklepy oraz rozbudowaną sieć hurtowni na terenie całego kraju). Podstawowymi pozytywami tego zjawiska są zwiększenie stopnia koncentracji handlu detalicznego w Polsce i poszukiwanie efektywniejszych metod prowadzenia działalności handlowej.

4.5. Duża rola targowisk detalicznych

Targowiska są ciągle znaczącym uzupełnieniem dla handlu detalicznego w Polsce. Ich liczba w roku 1996 wynosiła 2418 (w tym 2048 z przewagą sprzedaży drobnodetalicznej) i funkcjonowało na nich 132 tyś. budek i straganów (zob. tab. 32).

Tabela 32 Charakterystyka targowisk w latach 90.

Wyszczególnienie

1993

1994

1995

1996

Rok

1995=100

Targowiska stałe

liczba targowisk

2181

2250

2354

2418

102,7%

w tym z przewagą sprzedaży

drobnodetalicznej

2250

1919

1994

2084

105,5%

powierzchnia sprzedażowa w m²

8095965

9048880

9166827

9416769

102,7%

liczba stałych punktów sprzedaży

87729

111977

120794

131616

108,9%

Targowiska sezonowe

liczba

4882

7244

5060

4605

91,0%

Źródło: Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 1996, s. 48. i Rynek wewnętrzny w 1996 r. GUS, Warszawa 7997, s. 49.

W najbliższym czasie należy się spodziewać czterech zasadniczych trendów związanych z tą formą handlu: (1) spadek udziału targowisk w sprzedaży wysoko przetworzonych produktów (w tym rolnych); (2) powolne przekształcanie targowisk (zwłaszcza tych nowocześniejszych) w centra hurtowej sprzedaży nisko przetworzonych artykułów rolnych; (3) powstawanie wielkopowierzchnio-wych targowisk z nowocześniejszą infrastrukturą oraz (4) ukierunkowanie działalności targowisk na obcokrajowców, co już w wielu miastach stało się faktem (np. o ile średni przyrost powierzchni targowisk w Polsce wyniósł 1,2% w ciągu ostatnich dwóch lat, to województwach przygranicznych jest on zdecydowanie wyższy: zielonogórskie - 30,7%, suwalskie - 13,6%, rzeszowskie - 9,2%, katowickie - 8,6%, białostockie - 6,7%⁶⁰).

⁶⁰Zob. Rynek wenętrzny 1996. GUS, Warszawa 1997, s. 29.

l]zbśćIX Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 475

yy;________________________________________

fś--!--' • '

' H!. DOCELOWE SYSTEMY DYSTRYBUCJI NA WYBRANYCH RYNKACH ROLNO-SPOŻYWCZYCH

Docelowe rozwiązania dystrybucyjne dotyczące czterech rynków produkto-wych (zbóż, owoców i warzyw, mięsa, mleka) zostały zaprojektowane w taki sposób, aby osiągnąć wyższy poziom efektywności rynkowej⁶¹. Projekty te uwzględniają aktualną sytuację dystrybucyjną na tych rynkach (która została przedstawiona w rozdz. 1) i podstawowe cechy systemu dystrybucji w Polsce (opisane w rozdz. 2).

1. Docelowy system dystrybucji zbóż

Dotychczasowy system dystrybucji zbóż w Polsce charakteryzuje się niską efektywnością. Związane to jest przede wszystkim z wysokim kosztami transakcyjnymi, niskim stopniem przejrzystości, brakiem standardów jakościowych, dominującym udziałem w obrocie PZZ i ARR, co powoduje na niektórych rynkach lokalnych sytuację monopsonu.

Proponowany system dystrybucji jest związany z rozwojem nowych instytucji rynkowych (rynków hurtowych, kupcy hurtowi) i zwiększeniem stopnia integracji (np. grupy produkcyjno-marketingowe) oraz nowych powiązań kooperacyjnych. Ponadto w rozwiązaniu docelowym określoną rolę będą pełnić giełdy towarowe, poprzez określanie standardów jakościowych i tworzenie wię-Jcszej przejrzystości rynkowej. Takie rozwiązanie umożliwi osiągnięcie wyższej efektywności rynku (większy stopień przejrzystości i wyboru oraz niższe koszty transakcyjne) oraz będzie w większym stopniu dostosowany do rozwiązań występujących w krajach UE.

Taki system dystrybucji na polskim rynku zbóż powinien składać się z następujących kanałów dystrybucji, na poziomie hurtu pierwotnego (zob. rys. 10): . producent rolny -» kupcy hurtowi (eksporterzy),

producent rolny —> rynki hurtowe,

producent rolny —> przetwórstwo (młyny, mieszalnie pasz itd.),

producent rolny —» targowiska hurtowe (konieczność minimalizacji ich roli),

producent rolny —> rynki hurtowe —> giełdy towarowe,

producent rolny —> kupcy hurtowi —> giełdy towarowe,

duzi producenci rolni + przetwórstwo —» piekarnie, makaroniarnie,

duzi producenci rolni -» giełdy towarowe,

grupy produkcyjno-marketingowe -> rynki hurtowe,

We wprowadzeniu zostały przedstawione kryteria oceny efektywności rynku (systemu dystrybucji).

476 Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach...

• grupy produkcyjno-marketingowe —> giełdy towarowe,

• grupy produkcyjno-marketingowe -> przetwórstwo (młyny, mieszalnie pasz).

Źródło: Opracowanie własne.

Rys. 10. Docelowy system dystrybucji - rynek zbóż

f*-,;',

• Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 477

§.^;'^;f

^l*ęf \y pozostałych ogniwach systemu dystrybucji zmiany w modelu docelowym

¹ są nieznaczne i dotyczą jedynie zmiany struktury sprzedaży.

i!⁷;* Działania prowadzące do uzyskania docelowego systemu dystrybucji na

f- rynku zbóż⁶² można przedstawić w następującej kolejności:

'1. Przygotowanie programu wspierającego i zachęcającego do tworzenia grup ?"~ (spółdzielni) produkcyjno-marketingowych producentów rolnych.

•^I)l 2. Przyspieszenie realizacji programu budowy rynków hurtowych w Polsce ze ¹ szczególnym uwzględnieniem Warszawskiej Giełdy Towarowej.

*r 3. Przygotowanie programu związanego z budową i częściowym finansowa-

* " niem firm handlowych (funkcjonujących głównie w detalu) organizowanych przez producentów rolnych (lub ich związki) oraz przedsiębiorstwa prze-!-- twórcze.

"4. Zmniejszenie stopnia interwencjonizmu agencji rządowych na rynku zbóż. 5. Przyspieszenie prywatyzacji PZZ i Bacutilu.

--^! 6. Wykorzystanie preferencyjnych kredytów skupowych do rozwoju kontra-; ktacji.

7. Ograniczanie działalności ARR tylko do funkcji regulacyjnych. g 8. Opracowanie i wdrożenie norm i standardów jakościowych.

9. Przygotowanie programu związanego z opracowaniem i wdrożeniem krajowego systemu informacji rynkowej.

w-10. Przygotowanie programu edukacyjnego dla producentów rolnych z zakresu j , wiedzy ekonomicznej i innych problemów.

11. Pomaganie w restrukturalizacji technicznej przetwórstwa i przemiału. „ ,12. Opracowanie programu pomocy we wdrażaniu ISO do zakładów przetwór-|-, czych (przede wszystkim makaroniarnie).

13. Zachęcanie do tworzenia organizacji (stowarzyszeń) producentów rolnych
^^ i innych uczestników rynku. ~~

!T'

Vj;_;;_;- 2. Docelowy system dystrybucji warzyw i owoców

||5 Dotychczasowy system dystrybucji owoców i warzyw jest efektem samoist-

**hego i niezorganizowanego rozwoju. Większość jego słabości wynika ze zbyt dużego znaczenia targowisk hurtowych i detalicznych w obrocie. Dlatego też,

^wymaga zmian pozwalających zwiększyć jego efektywność i przejrzystość. Zwią-

;^;!zane jest to z wyborem rozwiązania docelowego. Można tutaj skorzystać z modelu holenderskiego (aukcyjnego), francuskiego (związki producentów i system

^-rynków hurtowych) lub niemieckiego (kontrola rynku przez supermarkety).

f Najłatwiejszy do wprowadzenia jest system francuski, gdyż kanały dystrybucji w Polsce ewoluują w kierunku takiego rozwiązania. Najpoważniejszym

Opracowanie własne na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny, Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

478 Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach...

ograniczeniem tego systemu jest mniejsza efektywność rynku niż w przypadku rozwiązania niemieckiego i holenderskiego. Oparcie systemu dystrybucji na rynkach hurtowych będzie jednak możliwe do szybkiego wdrożenia w Polsce oraz pozwoli na osiągnięcie efektu skali, gdyż rynki hurtowe są również jedną z podstawowych instytucji w rozwiązaniach docelowych na rynku zbóż i mięsa. Rozwiązanie to pozwoli również dostosować hurt pierwotny do wysokiego stopnia rozdrobnienia po strome handlu detalicznego w Polsce.

Jeśli w najbliższym czasie sieci supermarketów zdominują ogniwo handlu detalicznego, możliwe będzie zastosowanie rozwiązania niemieckiego. Jednakże rozwiązanie to związane jest z następującymi zagrożeniami: ze względów kapitałowych i organizacyjnych sieci supermarketów powstające w Polsce w większości przypadków pozostają pod kontrolą firm zagranicznych; stwarza to możliwość częściowego zastąpienia produkcji krajowej tańszym importem oraz utrudnia polskim producentom uzyskanie standardów jakościowych. Z powyższych względów należy przyjąć to rozwiązanie za drugoplanowe w relacji do rynków hurtowych.

Rozwiązanie holenderskie charakteryzuje się wysoką efektywnością i jest bardzo korzystne dla producentów rolnych. Ograniczeniem jednakże tego rozwiązania jest konieczność przedsięwzięcia ze strony agend państwowych i innych organizacji najszerszego zakresu działań dostosowawczych, zwiększenia stopnia koncentracji produkcji ogrodniczej (co w krótkim okresie nie jest możliwe) oraz znacznych zmian w mentalności polskich ogrodników.

Należy zatem dążyć do budowy systemu dystrybucji w Polsce uwzględniającego dwa podstawowe rozwiązania funkcjonujące w Europie, tj. francuskie i niemieckie. Związane to będzie z wdrażaniem rynków hurtowych, wspieraniem powstawania grupprodukcyjno-marketingowych oraz upowszechnianiem kontraktacji pomiędzy ogrodnikami a producentami i dużymi sieciami detalicznymi, co umożliwi funkcjonowanie podstawowych kanałów dystrybucji w systemie docelowym.

Wśród podstawowych kanałów dystrybucji na poziomie hurtu pierwotnego w systemie docelowym można wyróżnić (zob. rys. 11):

producent rolny —> kupcy hurtowi (eksporterzy),

producent rolny —> rynki hurtowe,

producent rolny —> przetwórstwo,

producent rolny —> targowiska hurtowe (konieczność minimalizacji ich roli),

duzi producenci rolni + przetwórstwo —> hurt wtórny lub dalsze przetwórstwo,

duzi producenci rolni —» rynki hurtowe,

duzi producenci rolni —> supermarkety,

grupy produkcyjno-marketingowe —> rynki hurtowe,

grupy produkcyjno-marketingowe —> supermarkety,

grupy produkcyjno-marketingowe -» hurt wtórny lub dalsze przetwórstwo.

3fP •
( >ść IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi , 479

•jfey' ' ______ f ——————————————————————————————————————————————————————————————————————————

^ Rys. 11. Docelowy system dystrybucji owoców i warzyw

Zł Ho: Opracowanie -własne.

••'•$&&;..

Docelowy system dystrybucji może być zbudowany przez następujące Pfjdsięwzięcia:

l. Przyspieszenie realizacji programu budowy rynków hurtowych w Polsce. 2 Opracowanie zasad wsparcia finansowego dla ogrodników w celu dekapitalizowania grup produkcyjno-marketingowych.

480 Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach...

3. Przygotowanie programu związanego z opracowaniem i wdrożeniem krajowego systemu informacji rynkowej.

4. Tworzenie trwałych relacji hodowców warzyw i owoców z przemysłem spożywczym opartych na kontraktacji.

5. Przygotowanie programu związanego z budową i częściowym finansowaniem firm handlowych (funkcjonujących głównie w detalu) organizowanych przez producentów rolnych (lub ich związki) oraz przedsiębiorstwa przetwórcze.

6. Wykorzystanie preferencyjnych kredytów skupowych do rozwoju kontraktacji.

7. Opracowanie standardów jakościowych dla warzyw i owoców (przy udziale stowarzyszeń ogrodników, rynków hurtowych, przedsiębiorstw przemysłu spożywczego i supermarketów).

8. Opracowanie programu wsparcia finansowego dla instytucji funkcjonujących w sferze edukacyjnej.

9. Kontynuowanie programów związanych z restrukturalizacją i modernizacją przedsiębiorstw przemysłu owocowo-warzy wnego.

10. Opracowanie programów pomocy we wdrażaniu ISO do zakładów przetwórstwa owocowo-warzy wnego.

11. Pomaganie W budowaniu silnych marek produktowych polskich producentów (eksporterów) na rynkach zagranicznych (Hortex, Krakus, Fortuna, Pudliszki itd.).

3. Docelowy system dystrybucji mięsa

Jednym z plusów dotychczasowego systemu dystrybucji na rynku mięsa jest funkcjonowanie czterech różnych kanałów dystrybucji na poziomie hurtu pierwotnego:

• sprzedaż bezpośrednia (podstawowy kanał),

• sprzedaż do punktów skupu,

• pośrednicy i kupcy,

• rynki hurtowe (o najmniejszym znaczeniu).

Jednakże odpowiedzią na duże rozdrobnienia po stronie producenta rolnego i ubojni powinno być dominujące znaczenie pośrednich kanałów dystrybucji na poziomie hurtu pierwotnego, a nie -jak obecnie - sprzedaż bezpośrednia. Taka sytuacja powoduje niską efektywność rynkową, charakteryzującą się przede wszystkim wysokimi kosztami transakcyjnymi, brakiem standardów jakościowych i niską przejrzystością informacyjną.

Rozwiązanie docelowe systemu dystrybucji na rynku mięsa w Polsce jest zbliżone do proponowanego systemu dystrybucji na rynku zbóż, zwłaszcza wysoki stopień zbieżności można zaobserwować na poziomie hurtu pierwotnego.

- Część EX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 481

W ramach tego rozwiązania podstawową rolę mają odgrywać rynki hurtowe, kupcy hurtowi i bezpośredni skup realizowany przez zakłady mięsne. Pomocniczą rolę w tym systemie będą pełnić giełdy towarowe (przede wszystkim Warszawska Giełda Towarowa), co związane jest z tworzeniem większej przejrzystości rynkowej (sygnały cenowe i kreowanie standardów jakościowych).

Taki system dystrybucji na polskim rynku mięsa powinien składać się z następujących kanałów dystrybucji na poziomie hurtu pierwotnego (zob. rys. 12):

producent rolny -> kupcy hurtowi (eksporterzy),

producent rolny —> rynki hurtowe,

producent rolny —> ubojnie i zakłady mięsne,

producent rolny —» punkty skupu,

producent rolny —> targowiska hurtowe (konieczność minimalizacji ich roli),

producent rolny —> rynki hurtowe —» giełdy towarowe,

producent rolny -> kupcy hurtowi —> giełdy towarowe,

duzi producenci rolni + przetwórstwo —> zakłady mięsne,

duzi producenci rolni + przetwórstwo —> rynki hurtowe,

duzi producenci rolni + przetwórstwo —> sieci supermaketów,

duzi producenci rolni —> giełdy towarowe,

grupy produkcyjno-marketingowe —> rynki hurtowe,

grupy produkcyjno-marketingowe —> giełdy towarowe,

grupy produkcyjno-marketingowe —> zakłady mięsne,

grupy produkcyjno-marketingowe —> sieci supermarketów.

W celu osiągnięcia docelowego systemu dystrybucji na rynku mięsa należy przedsięwziąć następujące działania⁶³:

1. Przygotowanie programu wspierającego tworzenie dużych gospodarstw nastawionych na hodowlę.

2. Wspieranie, powstawanie i funkcjonowanie grup produkcyjno-marketingo-wych.

3. Kontynuowanie programu budowy rynków hurtowych.

4. Kontynuowanie działań związanych z organizowaniem i wzmacnianiem roli Warszawskiej Giełdy Towarowej.

6. Stopniowe wdrażanie standardów weterynaryjnych zgodnych z przepisami UE.

7. Wprowadzanie systemu klasyfikacyjnego tusz - EUROP.

• Opracowanie własne na podstawie: Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolniczych - raport finalny, Projekt FAPA/ASAP P9205-05-20, IPS, Warszawa 1995.

Źródło: Opracowanie wiosnę.

482 Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach...
Rys. 12. Docelowy system dystrybucji mięsa

Część K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 483

8. Wykorzystanie preferencyjnych kredytów skupowych do rozwoju kontraktacji.

9. Przygotowywanie programu związanego z opracowaniem i wdrożeniem krajowego systemu informacji rynkowej.

10. Przygotowywanie programu edukacyjnego dla rolników z zakresu hodowli i wiedzy ekonomicznej.

11. Kontynuowanie programu związanego z restrukturalizacją zakładów mięsnych.

12. Opracowanie programu pomocy we wdrażaniu ISO do zakładów mięsnych.

13. Opracowanie programu modernizacyjnego i wspierającego małe, prywatne ubojnie.

14. Zachęcanie do tworzenia organizacji (stowarzyszeń) producentów rolnych i uczestników rynku.

15. Ograniczanie działalności ARR tylko do funkcji regulacyjnych.

4. Docelowy system dystrybucji mleka

Obecny system dystrybucji na rynku mleka charakteryzuje się wysokim stopniem monopolizacji w układzie regionalnym na poziomie hurtu pierwotnego. Związane to jest z silnym powiązaniem mleczarni (ciągle w większości spółdzielczych) z danym rynkiem geograficznym i stosowaniem albo punktów skupu spółdzielczego, albo zakupów bezpośrednich. Następnymi negatywnymi cechami istniejącego systemu dystrybucji są: niski poziom standaryzacji produktu, niska jakość produktu na różnych szczeblach obrotu i wysoka niepewność obrotu towarowego związana z trudną sytuacją finansową mleczarni.

Ze względu na charakter produktu (niska trwałość fizykochemiczna) i duże rozdrobnienie produkcji mleka na tym rynku produktowym na poziomie hurtu, należy stosować krótkie kanały dystrybucji lub sprzedaż bezpośrednią. Dlatego też podstawowym rozwiązaniem dystrybucyjnym powinna być sprzedaż bezpośrednia realizowana w oparciu o kontraktację. Umożliwi to stworzenie trwałych relacji pomiędzy mleczarnią i producentami rolnymi. Te relacje mogą być w niektórych warunkach wzmocnione przez współudział producentów rolnych w zarządzaniu mleczarnią, wynikający z udziałów w spółdzielni albo w spółce kapitałowej. Uzupełniające rozwiązania dystrybucyjne na tym rynku powinny być związane z następującymi organizacjami: grupamiprodukcyjno-marketin-gowymi (z możliwością uruchomienia własnej produkcji), kupcami tranzytowy-^mi (dysponującymi środkami transportu przystosowanymi do przewozu mleka na dalsze odległości) oraz punktami skupu (obsługującymi małych dostawców mleka).

Docelowe rozwiązanie dystrybucyjne na rynku mleka składa się z następujących kanałów dystrybucji na poziomie hurtu pierwotnego (zob. rys. 13):

484 Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach...

producent rolny -> mleczarnie,

producent rolny -> punkty skupu,

producent rolny -» kupcy tranzytowi,

producent rolny —> targowiska nurtowe (konieczność minimalizacji ich roli),

duzi producenci rolni + przetwórstwo -> mleczarnie,

duzi producenci rolni + przetwórstwo -> hurt wtórny —» detal,

duzi producenci rolni + przetwórstwo sieci —> supermaketów,

grupy produkcyjno-marketingowe —> mleczarnie,

duzi producenci rolni + przetwórstwo -» hurt wtórny —»'detal,

grupy produkcyjno-marketingowe —> sieci supermarketów.

Żródlo: Opracowanie własne.

Rys. 13. Docelowy system dystrybucji mleka

«^zęść IX. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 485

W celu uzyskania docelowej struktury niezbędne jest przedsięwzięcie następujących działań:

¹. Przygotowanie programu wspierającego tworzenie dużych gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka.

2. Wspieranie organizowania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketingo-wych.

J. Wykorzystanie preferencyjnych kredytów skupowych do rozwoju kontraktacji."

4. Przygotowanie programu związanego z budową i częściowym finansowaniem firm handlowych (funkcjonujących głównie w detalu), organizowanych przez producentów rolnych (lub ich związki) oraz mleczarnie.

5. Przygotowanie programu związanego z opracowaniem i wdrożeniem krajowego systemu informacji rynkowej.

6. Przygotowanie programu edukacyjnego dla rolników z zakresu hodowli i wiedzy ekonomicznej.

7. Opracowanie standardów jakościowych dla mleka i jego przetworów.

8. Kontynuowanie programów związanych z restrukturalizacją mleczarni.

9. Opracowanie programów pomocy we wdrażaniu ISO do mleczarni.

0. Pomaganie w wykreowaniu trzech (może pięciu) silnych marek produkto-

wych mleka i jego przetworów na rynku polskim, związanych z krajowymi

producentami mleka. 1. Zachęcanie do tworzenia organizacji (stowarzyszeń) producentów rolnych

i uczestników rynku. ¹2. Ograniczenie działalności ARR tylko do funkcji regulacyjnych.

IV. PRIORYTETY W ZAKRESIE PRZEBUDOWY

KRAJOWEGO SYSTEMU OBROTU SUROWCAMI

I PRODUKTAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI

1. Uzasadnienie wyboru priorytetów przebudowy systemu dystrybucji

Biorąc pod uwagę wyniki diagnozy systemu dystrybucji produktów rolno--spozywczych i rozwiązania docelowe zaproponowane dla czterech rynków >roduktowych, pod uwagę przedkłada się następujące priorytety: 1. Wspomaganie powstawania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketin-

gowych.

i- Tworzenie i wspieranie organizacji producentów rolnych i innych uczestników rynku.

486 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

3. Upowszechnianie kontraktacji jako narzędzia integracji pionowej.

4. Tworzenie rynków hurtowych jako alternatywnego kanału dystrybucji pośredniej.

5. Budowanie giełd towarowych jako alternatywnego kanału dystrybucji pośredniej.

6. Wspomaganie powstawania i funkcjonowania sieci handlowych związanych z producentami rolnymi i firmami przetwórczymi.

7. Tworzenie zintegrowanego systemu informacji marketingowej.

8. Zmiana zakresu funkcjonowania Agencji Rynku Rolnego.

9. Dostosowanie systemu kontroli jakości, normalizacji i standaryzacji do rozwiązań UE.

10. Zwiększenie stopnia ochrony interesów konsumenta żywności.

Uzasadnienie dla takiego zestawu priorytetów dotyczącego systemu dystrybucji można przedstawić analizując relacje pomiędzy priorytetami a:

• kryteriami oceny efektywności rynku (dystrybucji) (zob. tab. 33);

• cechami systemu dystrybucji w Polsce (zob. tab. 34);

• rozwiązaniami docelowymi systemów dystrybucji na czterech rynkach pro-duktowych (zob. tab. 35).

Tabela 33 Priorytety a kryteria oceny efektywności systemu dystrybucji

Priorytety

Stworzenie możliwości wyboru

Zwiększenie stopnia przejrzystości

Obniżenie kosztów transakcji

Zwiększenie stopnia innowa-cyjności

Poprawa jakości oferowanych wyrobów

Dostosowanie oferty rynkowej do potrzeb nabywców

średni wpfyw na poprawę efektywności duży wptyw na poprawą efektywności Źródło: Opracowanie wlasne.

(iizęść K. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 487

Tabela 34 Priorytety a cechy charakterystyczne systemu dystrybucji w Polsce

Cechy systemu dystrybucji

Priorytety

Dominacja konwencjonalnych kanałów dystrybucji

1,3,4,5,6

Wahania popytowo-podażowe i cenowe

3,4,5,7,8

Likwidacja monopolów państwowo-spółdzielczych w handlu i tworzenie alternatywnych kanałów dystrybucji

1,3,4,5,6

Brak standardów jakościowych

2,3,4,5,8,9, 10

Niewydolny system informacji rynkowej

2,4,5,7,8,9, 10

Niedostatki w funkcjonowaniu Agencji Rynku Rolnego

1,2,6,7,8,9

'"liski stopień ochrony konsumentów na rynku żywności w Polsce

9,10

-i-ftski stopień sprawności organizacji producentów rolnych

1, 2, 4, 5, 6, 7, 9

Niski stopień rozwoju infrastruktury handlowej

2, 3, 4, 5, 6, 7

>Jiski stopień kontroli ceny finalnej przez producentów

1,2,6

Wysoki stopień zmonopolizowania dystrybucji w ogniwie hurtu pierwotnego

1,4,5,6

liski stopień towarowości produkcji rolnej

1,2,3,4,5,6

f Niewielkie znaczenie grup produkcyjno-marketingowych

1,2

' ^iski stopień rozwoju rynków formalnych

2,4,5

padek znaczenia kontraktacji

Dominująca rola targowisk w sprzedaży hurtowej produktów <"<lno-spożywczych

1,2,3,4,5,6

niany strukturalne w hurcie wtórnym

1,2,6

Zwiększanie stopnia internacjonalizacji handlu hurtowego

1,2,6

^ zejmowanie funkcji hurtownika przez producentów i detalistów

1,2,6

:ekształcenia strukturalne

1,2,3,6

Spadek liczby sklepów specjalistycznych

1,2,6

j spansja zagranicznych podmiotów handlu detalicznego

1,2,3,6

1 . Jcesy integracji i kooperacji

1,2,3,6

Zródto: Opracowanie własne.

Tabela 35 Priorytety a rozwiązania docelowe systemu dystrybucji

f >rytety

Rynek zbóż

Rynek owocowo--warzywny

Rynek mięsa

Rynek mleka

488 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

cd. tab. 35

^średnie znacznie na danym rynku produktowym

•*duz'e znaczenie na danym rynku produktowym Źródło: Opracowanie wiosnę.

2. Wspomaganie powstawania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) -jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• wzmocnienie siły przetargowej producentów rolnych w relacji do innych podmiotów w systemie rynkowym.

Cele uzupełniające:

stworzenie nowego alternatywnego kanału dystrybucji;

zwiększenie stopnia koncentracji produkcji rolnej;

obniżanie kosztów działalności rolniczej;

zwiększenie udziału w cenie detalicznej producentów rolnych;

poprawienie warunków obrotu hurtowego (poprzez: pakowanie, sortowanie,

wstępny przerób, standaryzację, konfekcjonowanie i markowanie produktów

rolnych - czyli podnoszenie wartości dodanej);

• stworzenie możliwości pełnienia roli integratora systemu dystrybucji przez producentów rolnych;

• stworzenie nowych miejsc pracy, zwłaszcza gdy takie grupy będą realizować szeroki zakres funkcji;

• stymulowanie wielofunkcyjnego rozwoju wsi;

• pobudzanie inicjatyw lokalnych rolników.

Instrumenty (programy)

O) Dostosowanie przepisów prawnych dotyczących zakładania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych do ustawodawstwa UE

i jSlc'DC Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 489

"• itjfey^

SjjjSKS.-:- - ___________^___________—————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————

• ^^rzepisy prawne dotyczące zakładania i funkcjonowania grup produkcyjno-Lpfketingowych znajdują się w różnorodnych aktach prawnych, takich jak: SlllSęks cywilny, Kodeks handlowy i Prawo spółdzielcze, które powinny być ^Ifybkirn okresie dostosowane do ustawodawstwa w UE.

Jt2jjŁmiana przepisów podatkowych

P||Należy stworzyć następujące korzystne warunki podatkowe: ' Iwakacje podatkowe przez pierwszych 10 lat funkcjonowania takiej grupy, na obszarach dużego bezrobocia do 20 lat;

•|l£)bniżenie podatku dochodowego do poziomu 15%; f ^możliwość prowadzenia uproszczonej księgowości.

BlpBrak atrakcyjnych warunków podatkowych i ich niejasność może spowodo-^•ać, iż liczne inicjatywy lokalne mogą przerodzić się w organizacje nieformal-:, które z natury rzeczy nie są trwałe.

:*»f-•'"'•• .

'(3)^TModyfikacja rządowego „Programu Organizacji Rynków Hurtowych i Giełd

'Towarowych do 2000 r."

^"istniejący projekt traktuje grupy produkcyjno-marketingowe (rynki pierwotne - producenckie) jako uzupełnienie dwóch pozostałych instytucji rynków hur-

• wych i giełd towarowych. Wyrazem tego podejścia jest dużo mniejsze wspar-iu^flnansowe niż w przypadku pozostałych instytucji. W 1997 r. wydano na ^spieranie procesu organizacji i funkcjonowania producenckich grup marketingi jwych i spółdzielni 210 tyś. ECU; około 6 razy mniej niż na rynki hurtowe. i^-ajegq też konieczna jest modyfikacja rządowego „Programu Organizacji ^nkow Hurtowych i Giełd do 2000 r." poprzez wydzielenie go jako oddzielne-y ^rpgramu dotyczącego problematyki grup produkcyjno-marketingowych. IL^mach tego programu trzeba uwzględnić powołanie instytucji, która przej-||Ł^Jw .całości stronę finansową, edukacyjną, konsultingową i promocyjną grup

|||J?9yJⁿo-marketingowych (np. Agencja Rozwoju Obszarów Rolnych⁶⁴ lub engja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, przy znacznym zwiększe-

II II^OST³¹¹¹ ^ten powinien być ukierunkowany w pierwszej kolejności na rynki |śfj^^o,^wo'^warzywne, gdyż producenci na tych rynkach charakteryzują się naj-l^yźszym poziomem wykształcenia i mają największe doświadczenie w fun-"| ignpwaniu w gospodarce rynkowej. Ponadto trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż I^Ę^nie takiej grupy musi wychodzić od producentów i nie powinno być na-£?^u£^ane; ^z góry metodami administracyjnymi. Ważnym elementem jest także

•'1*7!.. "5°P°^zy^cJ^a powołania takiej agencji została zgłoszona w opracowaniu - M. Kłodziński, • Wilkin: Rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Maszynopis wykonany w ramach projektu ba-'czego Phare pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożyw-^c go w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997, s. 78-81.

490 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

kwestia ograniczonego zasięgu geograficznego, gdyż w takiej grupie łatwiej uzyskać większą spójność interesów.

(4) Aspekt finansowy zakładania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketin-

gowych

Wspomaganie finansowe grup produkcyjno-marketingowych powinno być realizowane w pięciu wymiarach (oprócz wakacji podatkowych i obniżonego podatku dochodowego):

• współudział Agencji (AROR lub ARiMR) w funduszu-założycielskim, przy czym własny udział rolników powinien wynosić 30% (maksymalny poziom wsparcia finansowego 800 tyś. zł);

• część wkładu finansowego (40% funduszu założycielskiego) Agencji (AROR lub ARiMR) powinna być spłacona po 10 latach funkcjonowania grupy;

• część wkładu finansowego (40% funduszu założycielskiego) Agencji (AROR i ARiMR) powinno stanowić bezzwrotną pożyczkę dla grupy;

• gwarancje kredytów komercyjnych udzielanych przez banki grupom produ-kcyjno-marketingowym;

• obniżki (o 5%, ale oprocentowanie kredytów powinno wynosić powyżej 4% w skali rocznej) od obowiązującej stopy procentowej kredytów udzielanych grupom produkcyjno-marketingowym w pierwszych 5 latach działalności.

(5) Promocja grup produkcyjno-marketingowych wśród rolników

Promocja grup powinna być prowadzona w dwóch wymiarach. Po pierwsze, w wymiarze mikro - poprzez organizowanie spotkań z rolnikami w celu pokazania im korzyści, jakie mogą uzyskać w przypadku funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych. Organizatorem takich spotkań powinny być regionalne oddziały AROR lub ARiMR. Pomocne w tym zakresie mogą być również ODR.

Po drugie, w wymiarze makro - działalność promocyjna powinna być ściśle związana z public relations. W tym celu można wykorzystać liczne programy telewizyjne (np. Agrobiznes - rolniczy magazyn informacyjny, Tydzień, Rolnictwo na świecie), radiowe (np. Rolnicza antena) oraz gazety (np. Zielony Sztandar, Dziennik Ludowy) i czasopisma (np. Rolnik Spółdzielca, Rolnicze ABC, Farmer) poświęcone problematyce rolnej. W ramach tych programów i publikacji należy przedstawiać pozytywne przykłady funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych w Polsce i za granicą.

(6) Działalność edukacyjna

W trakcie działalności edukacyjnej należy położyć nacisk na:

• wyjaśnienie istoty grup produkcyjno-marketingowych,

• różnorodność ich form (rodzajów),

Część IX.JHandel krajowy produktami rolno-spożywczymi 491

• przedstawienie dobrych przykładów polskich i zagranicznych,

• długoletnie polskie tradycje w zakresie spółdzielczości,

• procedury związane z zakładaniem grup produkcyjno-marketingowych,

• aspekt organizacyjny, prawny, finansowy i marketingowy funkcjonowania

grup produkcyjno-marketingowych.

Działalność edukacyjna powinna być prowadzona przez regionalne oddziały Agencji (AROR lub ARiMR) we współpracy z ODR-ami, izbami rolniczymi, organizacjami (związkami) producentów rolnych i ośrodkami akademickimi. Adresatem tych działań edukacyjnych powinni być:

• trenerzy i nauczyciele (osoby, które w przyszłości będą prowadzić działalność edukacyjną w tym zakresie);

• rolnicy (w początkowej fazie programu, ze względu na ograniczone środki finansowe - młodsi i lepiej wykształceni);

• studenci uczelni rolniczych (w przyszłości mogą wykorzystać tą wiedzę w prowadzeniu programów szkoleniowych dla rolników i w działalności konsultingowej);

• uczniowie szkół średnich o profilu rolniczym i związanych z przemysłem spożywczym.

7. Działalność konsultingowa

Producenci rolni w przypadku tworzenia grup produkcyjno-marketingowych i w trakcie ich funkcjonowania powinni mieć możliwość korzystania z usług ekspertów prawnych, finansowych, technologicznych i marketingowych po obniżonych stawkach. Agencja (AROR lub ARiMR) powinna refinansować w 80% wynagrodzenia ekspertów w przypadku zakładania grup produkcyjno-

•marketingowych, w 50% w przypadku pierwszych 5 lat funkcjonowania grup i 20% w sytuacji grup, które działają dłużej. Część porad powinna być prowadzona bezpośrednio przez oddziały Agencji (AROR lub ARiMR) lub ODR-y. Powinny one dotyczyć:

• procedur zakładania grup produkcyjno-marketingowych,

• księgowości (można tworzyć na bazie oddziałów Agencji biura księgowości, które będą prowadziły księgi rachunkowe dla małych grup marketingowych),

• pomocy w przygotowywaniu biznesplanów,

• pomocy przy uzyskiwaniu kredytów w banku, . • pomocy agrotechnicznej.

(8) Wyszukiwanie liderów lokalnych

Ważnym zadaniem regionalnych oddziałów Agencji (AROR lub ARiMR) będzie wyszukiwanie liderów lokalnych, którzy mogą pokierować grupą produ-kcyjno-marketingową. Takie osoby powinny spełniać następujące kryteria:

• wykształcenia (co najmniej średnie, ale większe preferencje powinny mieć osoby z wykształceniem wyższym rolniczym lub ekonomicznym);

492 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

• wieku (osoby w średnim wieku, czyli 30-40 lat);

• doświadczenia w kierowaniu zespołami ludzkimi.

Źródła finansowania

Podstawowym źródłem finansowania⁶⁵ większości działań (programów) w przypadku tego priorytetu będą fundusze Agencji (AROR lub ARiMR), które powinny być stworzone z następujących źródeł:

• stałej części budżetu MRiGŻ przyznawanej corocznie Agencji na realizację działań związanych z tym priorytetem;

• części wpływów uzyskiwanych z prywatyzacji przedsiębiorstw przemysłu spożywczego (np. 10%);

• własnych wpływów Agencji (AROR lub ARiMR), zwłaszcza w późniejszym okresie;

• funduszy i programów pomocowych UE, przewidzianych dla krajów stowarzyszonych.

Zagrożenia

Do podstawowych zagrożeń związanych z realizacją tego priorytetu można zaliczyć:

• mentalność polskich rolników, którzy niechętnie podchodzą do wspólnych działań, spółdzielni (ciągle to słowo na polskiej wsi ma wydźwięk negatywny) i nowych rozwiązań ;

• barierę edukacyjną, dotyczącą wiedzy elementarnej i profesjonalnej;

• niską zdolność polskich producentów rolnych do adaptacji swoich postaw i działalności gospodarstw do warunków gospodarki rynkowej;

• możliwość szybkiego rozwarstwienia się poziomu życia rolników, gdyż takim rozwiązaniem są najbardziej zainteresowani najlepsi producenci rolni;

• możliwość likwidacji lub zaprzestania działalności takich grup przy dobrej koniunkturze gospodarczej (wówczas korzyści z ich funkcjonowania nie są tak widoczne);

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

⁶⁵Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego piorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych. Dla porównania: w Niemczech na rządowe wsparcie takich projektów przeznaczono w 1996 r. 25,5 min DM. Zob. A. Bocker, C-H. Hanf: Identification of priorities in modernisation of agricultural and food processing sectors, formula-tion of strategies, Country Report Germany, s. 11.

⁶⁶Skuteczność subsydowania przez państwo wydatków na działalność grup produkcyjno-

•marketingowych w Hiszpanii jest ograniczona i wynika z mentalności hiszpańskich rolników. Zob. J.M. Alvares - Coąue, J. Garrida Mirapeix; Identification of priorities in agricultural and food processing sectors, formulation of strategies, Country Report: Spain, s. 16,133.

"Część K. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 493

3. Tworzenie i wspieranie organizacji producentów rolnych i innych uczestników rynku

Cele

Cele podstawowe: •

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) - jako cel wspólny

• dla wszystkich priorytetów;

• wzmocnienie siły przetargowej producentów rolnych w relacji do innych podmiotów w systemie rynkowym.

Cele uzupełniające:

• umożliwienie prowadzenia skutecznego lobbingu na rzecz uczestników organizacji;

• „ucywilizowanie" form protestu producentów rolnych;

• stworzenie standardów jakościowych mających charakter wewnętrzny;

• wzmocnienie pozycji rynkowej producentów poprzez markowanie produktów;

• prowadzenie działalności edukacyjnej wśród rolników;

• unikanie konkurencji polsko-polskiej na rynkach zagranicznych;

• wspieranie wejścia na rynki zagraniczne poszczególnych producentów;

• zbieranie i udostępnianie informacji rynkowej;

• rozwijanie współpracy z zagranicznymi organizacjami producentów rolnych;

• prowadzenie działań zmierzających do dostosowania podaży do popytu (np. przez wprowadzanie samoograniczeń w wielkości produkcji);

• "• organizowanie współpracy naukowo-technicznej z jednostkami badawczo--naukowymi w kraju i zagranicą;

• prowadzenie doradztwa w zakresie produkcji rolniczej oraz możliwości pozyskiwania dodatkowych dochodów w gospodarstwie;

• stymulowanie wielofunkcyjnego rozwoju wsi;

• pobudzanie inicjatyw lokalnych rolników.

Instrumenty (programy)

(1) Działania edukacyjne

Program edukacyjny dotyczący tworzenia i funkcjonowania organizacji (związków, stowarzyszeń, izb) powinien być realizowany wspólnie z programem edukacyjnym w zakresie grup produkcyjno-marketingowych, ze względów kosztowych. Trzeba tu jednak zwrócić szczególną uwagę na kształcenie przyszłych kadr tych organizacji.

(2) Pomoc w tworzeniu i promowaniu marek produktów rolnych

Tworzenie i promowanie marek produktów rolnych jest jednym z najważniejszych zadań organizacji producentów rolnych mających charakter branżowy.

494 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

Związane jest ono silnie ze standaryzacją produktów rolnych, mającą charakter : wewnętrzny (marka oznacza wówczas, iż dany produkt jest zgodny z rygorysty- ; cznymi normami wewnętrznymi) i kontrolą wielkości produkcji (tylko ściśle ] określona wielkość produkcji może być sprzedawana przy wsparciu marek). ' Podstawową korzyścią wynikająca ze sprzedaży markowej jest uzyskiwanie wyższych cen (ok. 10-20%) w obrocie krajowym i na rynkach zagranicznych.

W tym przypadku jest konieczna pomoc rządu w przygotowaniu programu wspierania marek produktów rolnych, który będzie uwzględniał następujące ; elementy:

• produkty, które w pierwszej kolejności zostaną włączone do programu (np. cebula, jabłka, ziemniaki, kapusta, czarna porzeczka itd.);

• procedury kontroli ilości produkcji i sprzedaży;

• działania związane z tworzeniem wewnętrznych norm jakościowych;

• harmonogram czasowy (np. ile marek produktowych będzie wspieranych w pierwszym roku funkcjonowania programu, ile w następnych latach);

• zasady finansowania programu (np. udział strony rządowej w finansowaniu promocji marki w 50% do kwoty łącznych wydatków wynoszących l min zł w danych roku przez 10 lat).

(3) Pomoc w działalności promocyjnej na rynkach zagranicznych

Pomoc państwa w działalności promocyjnej na rynkach zagranicznych organizacji producentów rolnych powinna być związana przede wszystkim w częściowym finansowaniu uczestnictwa w imprezach targowych. Zasady tego współfinansowania (w dużym skrócie) mogą przedstawiać się następująco: każda ogólnopolska organizacja branżowa producentów rolnych (można określić minimalną liczbę członków) uzyskuje pokrycie w 30% swoich wydatków związanych z uczestnictwem na określonych targach handlowych (można sporządzić listę ważnych imprez targowych na świecie, w których uczestnictwo będzie częściowo finansowane), przy czym należy przyjąć, iż dana organizacja w ciągu roku może uzyskać częściowe sfinansowanie tylko dwóch imprez.

Źródła finansowania

Podstawowym źródłem finansowania⁶⁷ organizacji (związków, stowarzyszeń) producentów rolnych powinny własne dochody, pochodzące ze składek członkowskich i działalności komercyjnej (np. publikacje, działalność edukacyjna, wydawanie certyfikatów jakościowych). Tylko w przypadku działalności edukacyjnej, promowania marek produktowych i działalności promocyjnej na rynkach zagranicznych jest przewidziane współfinansowanie przez państwo. Środki na te działania mogą pochodzić:

⁶⁷Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 495

, ze stałej części budżetu MRiGŻ przyznawanej corocznie na finansowanie tych programów;

₉ z funduszy i programów pomocowych UE, przewidzianych dla krajów stowarzyszonych.

Zagrożenia

Do zagrożeń pojawiających się przy realizacji tego priorytetu można zaliczyć:

» mentalność polskich rolników, którzy niechętnie podchodzą do jakichkolwiek wspólnych działań i nowych rozwiązań;

• traktowanie składki członkowskiej przez rolników jako kolejnego stałego obciążenia ich dochodów;

• negatywne doświadczenia rolników (i innych uczestników rynku) związane z funkcjonowaniem dotychczasowych organizacji;

• słabość kadry zarządzającej obecnych organizacji producentów i innych uczestników rynku;

• ograniczone możliwości kontrolowania działalności istniejących organizacji w Polsce przez ich członków;

• barierę edukacyjną, dotyczącą zarówno wiedzy elementarnej i profesjonalnej;

• niewielką zdolność polskich producentów rolnych do adaptacji swoich postaw do warunków gospodarki rynkowej;

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

4. Upowszechnienie kontraktacji jako ogniwa integracji pionowej

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) - jako cel wspólny

dla wszystkich priorytetów; .• zwiększenie stopnia pewności obrotu towarowego.

Cele_uzupełniające:

• , stworzenie nowego alternatywnego kanału dystrybucji; ;. . zwiększenie stopnia koncentracji produkcji rolnej; /stabilizację sytuacji popytowo-podażowej;

zmniejszenie wahań cenowych;

kreowanie standardów jakościowych produktów rolnych;

obniżenie kosztów transakcyjnych zarówno w przypadku kupującego, jak

i sprzedającego;

496 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

• zwiększenie stopnia innowacyjności w przypadku producentów rolnych, jak i przedsiębiorstw przemysłu spożywczego;

• usprawnienie planowania produkcji rolnej i artykułów spożywczych.

Instrumenty (programy)

(1) Program edukacyjny

Zaangażowanie instytucji rządowych w budowanie systemów kontraktacyjnych powinno być w dużej mierze ograniczone do działalności edukacyjnej. Wynika to z faktu, iż finansowanie tej działalności powinno być w znacznym stopniu realizowane przez przedsiębiorstwa przemysłu przetwórczego i sieci supermarketów. Takie rozwiązania integracyjne powinny stosować silne finansowo podmioty gospodarcze, które stać jest nie tylko na szybką zapłatę za zakontraktowane produkty rolne, ale również na kredytowanie producentów rolnych i świadczenie wielu dodatkowych usług na ich rzecz.

Działalność edukacyjna związana z tą formą integracji uczestników kanału dystrybucji powinna być prowadzona dwutorowo. Po pierwsze, należy szkolić służby zaopatrzeniowe w przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego pod kątem współpracy opartej o kontraktację z rolnikami. W tym przypadku należy przyjąć zasadę, iż w 25% są finansowane przez stronę rządową szkolenia dla ograniczonej liczby pracowników z danego przedsiębiorstwa (uzależnionej od wielkości firmy, ale nie większej niż 5). Po drugie, należy uruchomić szkolenia umożliwiające poznanie tej problematyki przez producentów rolnych - powinni oni wiedzieć, czego należy oczekiwać od kontrahenta. Takie szkolenia powinny być w 75% finansowane przez państwo.

(2) Preferencyjne kredyty skupowe

Ze względu na sezonowość produkcji rolnej istnieje konieczność stosowania preferencyjnych kredytów skupowych dla przedsiębiorstw przemysłu spożywczego. Tego typu kredyty preferencyjne (np. obniżenie stopy oprocentowania kredytu o 3%) powinny być przyznawane firmom, które spełnią określone warunki, np.:

• terminowe realizowanie zobowiązań podatkowych i wobec ZUS-u;

• prowadzenie wsparcia agrotechnicznego dla producentów rolnych;

• współpracowanie z określoną liczbą producentów rolnych;

• dominujący udział kapitału polskiego w przedsiębiorstwie.

Źródła finansowania

Oba programy powinny być finansowane przez ARiMR i ARR⁶⁸. Fundusze tych agencji przeznaczone na finansowanie realizacji tego priorytetu powinny pochodzić:

⁶⁸Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 497

, ze stałej części budżetu MRiGŻ przyznawanej corocznie na finansowanie tych programów;

• z dochodów pochodzących z działalności komercyjnej agencji;

• z funduszy i programów pomocowych UE, przewidzianych dla krajów stowarzyszonych.

Zagrożenia _v

Wśród podstawowych zagrożeń mogących wystąpić przy realizacji tego priorytetu można wyróżnić:

• słabą sytuację finansową przedsiębiorstw przetwórczych w niektórych branżach przemysłu spożywczego (np. cukrownie);

• barierę edukacyjną, występującą zarówno pośród rolników, jak i kadry zarządzającej przedsiębiorstwami przemysłu spożywczego;

• możliwość szybkiego rozwarstwienia się poziomu życia rolników, gdyż z kontraktacji będą korzystać większe i lepsze gospodarstwa rolne;

• dopuszczanie przez rolników i dostawców możliwości zerwania umowy kontraktacyjnej, jeśli istnieje możliwość sprzedaży produktów rolnych po wyższych cenach poza system kontraktacji;

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

5. Tworzenie rynków hurtowych -jako alternatywnego kanału dystrybucji

Cele

:: Cele podstawowe:

f-'• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) -jako cel wspólny

£. dla wszystkich priorytetów;

f.• stworzenie nowego alternatywnego kanału dystrybucji.

£'> ''

l Cele uzupełniające:

|» ; zwiększenie stopnia pewności obrotów handlowych;

M; zwiększenie stopnia koncentracji po stronie popytu i podaży (w przypadku

|;' właściwej lokalizacji rynków hurtowych);

!«> obniżenie kosztów transakcyjnych zarówno w przypadku kupującego, jak

|*. i sprzedającego;

|» zwiększenie stopnia przejrzystości;

f • kreowanie standardów jakościowych produktów rolnych (chociaż większe

możliwości w tym zakresie dają kontraktacja i rynki aukcyjne); J • ograniczenie roli ARR na niektórych rynkach produktowych; < • poprawienie warunków obrotu hurtowego.

498 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

Instrumenty (programy)

(1) „Modyfikacja Programu Organizacji Rynków Hurtowych i Giełd Towarowych do 2000 r."

W ramach elementów, które powinny być kontynuowane w tym programie można wyróżnić:

• podział rynków hurtowych na cztery kategorie (ponadregionalne, regionalne, lokalne-przygraniczne i lokalne);

• przyjęcie zasady, iż podstawą funkcjonowania rynków hurtowych ma być indywidualne negocjowanie cen;

• skoncentrowanie pomocy rządowej, aby nie spowodować zbytniego rozdrobnienia podaży i popytu;

• przeznaczenie pomocy rządowej na inwestycje w infrastrukturę zewnętrzną

(np. drogi, telekomunikacja).

W ramach modyfikacji tego projektu trzeba dodatkowo uwzględnić takie elementy, jak:

• podział dotychczasowego programu na trzy podstawowe części: pierwszy powinien dotyczyć rynków hurtowych, drugi - giełd towarowych, trzeci -grup produkcyjno-marketingowych;

• ograniczenie liczby rynków hurtowych (zwłaszcza przygranicznych i lokalnych), bowiem kluczem do sukcesu w tych instytucjach jest wysoki poziom obrotów⁶⁹;

• wyższy stopień koncentracji pomocy rządowej - powinna ona w pierwszym rzędzie objąć rynki ponadregionalne;

• określenie produktów, które powinny stanowić dominujący udział w obrotach poszczególnych rynków hurtowych, co ma duży wpływ na niezbędną infrastrukturę techniczną i system szkoleń - rynki hurtowe powinny odegrać istotną rolę na takich rynkach produktowych, jak: owoce, warzywa, kwiaty, ziemniaki, zboże, mięso, żywe zwierzęta;

• podział rynków hurtowych na rynki mające charakter podażowy (np. Radom) i popytowy (np. Warszawa);

• ograniczenie roli ARR jako aktywnego inwestora w przypadku powstających rynków hurtowych⁷⁰, gdyż może to spowodować wysoki stopień ich kontroli przez tę organizację i „upaństwowienie" obrotu na tych rynkach;

• określenie zakresu pomocy przy organizowaniu rynków hurtowych ze strony ekspertów rządowych;

⁶⁹Ostatnie zmiany w tym programie uwzględniają ograniczenie liczby organizowanych rynków hurtowych.

⁷⁰ARR zainwestowała w rozwój rynków hurtowych około 24 min złotych, co powoduje, iż jest jednym z największych inwestorów.

* Cześć IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 499

r» wyznaczenie maksymalnego poziomu zaangażowania kapitałowego rządu v w tworzone rynki kapitałowe.

j./2) Pomoc w organizowaniu rynków hurtowych

Wskazane jest zorganizowanie pomocy w zakresie: wstępnych studiów opła-

; calności, wyboru lokalizacji, analizy ekonomiczno-technicznej, projektu budowlanego, ram prawnych i instytucjonalnych dla transakcji - dla poszczególnych

1. rynków produktowych. Ze względu na ich znaczenie można jednak zróżnicować zakres pomocy rządowej. Na przykład: ponadregionalne - do 40%, regionalne -do 30%, przygraniczne - do 20%, lokalne - do 20% całości wydatków.

¹ (3) Fundusz kapitałowy dla rynków kapitałowych

Związane to jest z określeniem zasad współuczestnictwa kapitału państwowego w tworzeniu kapitału zakładowego poszczególnych rynków hurtowych. ^>f Tutaj, jak w przypadku pomocy przy organizowaniu tych rynków, można okre-"•' ślić maksymalny poziom zaangażowania kapitałowego. Dla rynków ponadre-' gionalnych 30%, regionalnych 20%. W przypadku rynków lokalnych i przygranicznych inwestorem powinny być samorządy lokalne, przy czym ich maksymalny poziom zaangażowania powinien kształtować się na poziomie 30%.

(4) Poprawa infrastruktury zewnętrznej

Działalność rządu powinna również umożliwić sfinansowanie i stworzenie infrastruktury zewnętrznej, umożliwiającej sprawne funkcjonowanie rynków hurtowych. Dotyczy to przede wszystkim dróg dojazdowych, parkingów i telekomunikacji.

(5) Działania edukacyjne

Działania edukacyjne powinny być ukierunkowane na stworzenie programu

dydaktycznego związanego z organizacją i funkcjonowaniem rynków hurto-

, wych, który byłby wykorzystywany przez wyższe uczelnie o profilu rolniczym

i ekonomicznym. Realizacja tego programu umożliwiłaby stworzenie zaplecza

* kadrowego dla powstających w Polsce rynków hurtowych.

i Źródła finansowania

' '•' * *7 \

|< Środki na sfinansowanie działań związanych z tworzeniem rynków hurto-gwych powinnych pochodzić z następujących źródeł: ;;• budżetu MRiGŻ;

*; • Banku Światowego z linii kredytowej ASAL-300;

• funduszy ł programów pomocowych UE, przewidzianych dla krajów stowarzyszonych.

Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

500 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

Zagrożenia

Do zagrożeń związanych z realizacją programów związanych z tym priorytetem można zaliczyć:

• barierę edukacyjną i związaną z nią mentalność rolników; .

• zbyt duże bezpośrednie zaangażowanie kapitałowe ARR w tworzenie ryn
ków hurtowych; ^

• niski stopień koncentracji produkcji rolnej;

• małą liczebność i słabość ekonomiczną grup produkcyjno-marketingowych;

• niewielki wpływ na zwiększenie stopnia innowacyjności podmiotów rynkowych;

• coraz większe znaczenie w Polsce sieci supermarketów (w tym przypadku rynki hurtowe nie są potrzebne jako instytucja hurtu pierwotnego);

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

6. Budowanie giełd towarowych -jako alternatywnego kanału dystrybucji

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) - jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• zwiększenie stopnia przejrzystości rynku.

Cele uzupełniające:

• kreowanie standardów jakościowych i ilościowych produktów rolnych;

• kształtowanie ceny rynkowej zgodnej z sytuacją popytowo-podażową (realizowany jedynie w przypadku wysokich obrotów towarowych);

• stworzenie możliwości zabezpieczenia się przed ryzykiem handlowym za pomocą transakcji terminowych;

• zwiększenie stopnia pewności obrotów handlowych;

• zwiększenie stopnia koncentracji po stronie popytu i podaży;

• obniżenie kosztów transakcyjnych zarówno w przypadku kupującego, jak i sprzedającego;

• stworzenie nowego kanału dystrybucyjnego.

Instrumenty (programy)

(1) Uchwalenie ustawy o giełdach towarowych i domach składowych

Przyjęcie przez parlament ustawy o giełdach towarowych i domach składowych stworzy ramy prawne do funkcjonowania giełd towarowych w Polsce.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 501

Ponadto przyczyni się to do ujednolicenia regulaminów i statusów giełd towarowych w Polsce.

(2) Współudział w kapitale założycielskim

Ze względu na konieczność osiągnięcia wysokich obrotów liczba giełd towarowych w Polsce (gdzie państwo będzie współudziałowcem) powinna być ściśle ograniczona. Przewidywana liczba jednej giełdy towarowej ogólnopolskiej w Warszawie i trzech regionalnych (Poznań, Gdańsk i Katowice), gdzie wystąpi zaangażowanie kapitałowe rządu, jest właściwa. Ponadto trzeba w ustawie o giełdach postawić tak rygorystyczne warunki, aby mogły je spełnić nieliczne instytucje funkcjonujące dzisiaj pod nazwą giełd towarowych.

(3) Współudział w organizacji giełd towarowych i izby rozliczeniowej

Instytucje rządowe wraz z przedstawicielami Chicago Board of Trade powinni uczestniczyć i współfinansować opracowanie istotnych procedur i dokumentów związanych z funkcjonowaniem giełd towarowych i izby rozliczeniowej. Im precyzyjniej będzie uregulowana sfera działalności giełd towarowych, tym większa pewność obrotów⁷².

(4) Pomoc dla firm tworzących domy składowe

Jednym z istotnym elementów wpływających na funkcjonowanie giełd towarowych są domy składowe. Dlatego konieczne jest rozpoczęcie programu, który będzie umożliwiał uzyskanie kredytu preferencyjnego (obniżenie o 2%) na założenie i prowadzenie domu składowego z prawdziwego zdarzenia. Można ograniczyć sumę kredytu, w przypadku którego wystąpi obniżona stawka do 200 tyś. zł.

;> (5) Działania edukacyjne

•;: Ważnym przedsięwzięciem, gdzie mogą brać czynnie udział instytucje rzą-... dowe, są wszelkiego typu programy szkoleniowe ukierunkowane na rozwój wie-I dzy wśród podmiotów rynkowych na temat giełd towarowych. Takie programy ^szkoleniowe powinny być realizowane przede wszystkim na wyższych uczel-llpiach rolniczych i ekonomicznych. Ponadto trzeba uruchomić kursy i egzaminy jj|<ila maklerów giełd towarowych. Powinny one funkcjonować w układzie komer-K.yjnym, a zatem wsparcie rządowe w tym zakresie nie musi być zbyt duże.

'jjfródła finansowania

fe, Finansowanie⁷³ tego priorytetu może być realizowane z różnych źródeł:

|« budżetu MRiGŻ (ok. 0,15 % całości budżetu ministerstwa);

!•.; kredytu Banku Światowego;

70 ' 73*"^>0'^5ry^m przykładem w tym zakresie może być rynek papierów wartościowych w Polsce. ? "Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga pzczególowych analiz i symulacji finansowych.

502 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

• pomocy Chicago Boardof Trade;

• funduszy i programów pomocowych UE, przewidzianych dla krajów stowarzyszonych.

Zagrożenia

Wśród zagrożeń w realizacji tego priorytetu można wyróżnić:

• zbyt duży udział w rynku zbożowym i mięsnym ARR;

• niski stopień koncentracji produkcji rolnej;

• małą liczbę i słabość ekonomiczną grup produkcyjno-marketingowych;

• barierę edukacyjną wśród podmiotów rynkowych dotyczącą funkcjonowania giełd towarowych;

• słabość infrastruktury magazynowej w Polsce;

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

7. Wspomaganie powstawania i funkcjonowania sieci

handlowych związanych z producentami rolnymi

i firmami przetwórczymi

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) - jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• stworzenie wysoce zintegrowanych kanałów dystrybucji.

Cele uzupełniające:

• wzmocnienie siły przetargowej producentów rolnych w relacji do innych podmiotów w systemie rynkowym;

• wzmocnienie siły przetargowej przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w relacji do handlu hurtowego i detalicznego;

• zwiększenie udziału w cenie detalicznej producentów rolnych i przedsiębiorstw przetwórczych;

• stworzenie możliwości pełnienia roli integratora systemu dystrybucji przez producentów rolnych lub przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego;

• stworzenie nowych miejsc pracy;

• stymulowanie wielofunkcyjnego rozwoju wsi;

• pobudzanie inicjatyw lokalnych rolników.

Instrumenty (programy)

(1) Przygotowanie i realizacja programu związanego z budową sieci handlowych przez producentów rolnych

Cześć IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 503

Ze względu na słabą pozycję w kanale dystrybucji, rosnące znaczenie sieci supermarketów i słaby rozwój handlu detalicznego na terenach wiejskich, nale-ŻV przygotować program rozwoju sieci handlowych przez producentów rolnych. Takie sieci powinny być tworzone przez kilku lub kilkunastu dużych producentów lub grup produkcyjno-marketingowych na określonym terytorium geograficznym. Ponadto powinny one być ukierunkowane na obsługę mieszkańców małych miast i wsi.

Powstawanie takich sieci handlowych wymaga następujących działań ze strony rządu:

• określenie czasu trwania programu (np. 10 lat);

• określenie liczby projektów wspomaganych w ciągu poszczególnych lat realizowania tego programu (np. 1. rok - 2; 2. rok - 3; 3. rok - 5; 4. rok - 7; 5. rok- lOitd.);

• dofinansowanie kapitału założycielskiego w wysokości 30%, ale nie więcej niż 0,5 min zł w przypadku jednego przedsięwzięcia;

• finansowanie redukcji oprocentowania kredytów bankowych w pierwszych 3 latach działania takich sieci handlowych (np. redukcja 3% oprocentowania);

• prowadzenie działalności konsultingowej w zakresie organizowania funkcjonowania sieci handlowych (w połączeniu z działalnością konsultingową prowadzoną przy realizacji l. priorytetu);

• prowadzenie działalności edukacyjnej (możliwość wspólnej realizacji tego programu edukacyjnego z podobną działalnością w przypadku priorytetu l.). Za stronę organizacyjną tego projektu powinna odpowiadać Agencja Rozwoju Obszarów Rolnych lub Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

(2) Przygotowanie i realizacja programu związanego z budową sieci handlowych przez przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego

j W przypadku tego programu należy dążyć do wzmocnienia pozycji konku-|rencyjnej polskich przedsiębiorstw przemysłu spożywczego oraz stworzenia kil-Iku silnych sieci supermarketów kontrolowanych przez polski kapitał. W odróż-; nieniu od poprzednich sieci handlowych, powinny one działać na terenie całego |kraju i być nastawione na obsługę mieszkańców średnich miast. Program ten f/byłby adresowany do dużych polskich firm przemysłu spożywczego (np. Hor-|tex, Agros, Animex, Rolimpex, PZZ Lublin), które mogłyby wspólnie stworzyć |0wie lub trzy ogólnopolskie sieci handlowe. Wsparcie ze strony rządowej zwią-;'Zane byłoby z dofinansowaniem kapitału założycielskiego w 10% (do wysoko-jści 2 min zł maksymalnie) i udzielaniem gwarancji rządowych na kredyty ban-|,Kowe. Za stronę organizacyjną tego programu powinna odpowiadać Agencja |'Rozwoju Przemysłu.

504 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

Źródła finansowania

Finansowanie tego priorytetu⁷⁴ może być realizowane z funduszy Agencji (AROR lub ARiMR) i Agencji Rozwoju Przemysłu. W przypadku pierwszej agencji jej źródła dochodu powinny pochodzić z:

• budżetu MRiGŻ;

• własnej działalności komercyjnej;

• funduszy i programów pomocowych UE, przewidzianych dla krajów stowarzyszonych.

Zagrożenia

W przypadku tego priorytetu można wyróżnić następujące zagrożenia:

• mentalność polskich rolników, którzy niechętnie podchodzącą do wspólnych działań;

• barierę edukacyjną, dotyczącą wiedzy elementarnej i profesjonalnej;

• niską zdolność polskich producentów rolnych do adaptacji swoich postaw i działalności gospodarstw do warunków gospodarki rynkowej;

• możliwość szybkiego rozwarstwienia się poziomu życia rolników, gdyż takim rozwiązaniem są najbardziej zainteresowani najlepsi producenci rolni;

• rozproszenie zasobów finansowych producentów rolnych i przedsiębiorstw przemysłu spożywczego na cele nie związane z podstawową działalnością;

• wysoką intensywność konkurowania na rynku handlu detalicznego;

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

8. Tworzenie zintegrowanego systemu informacji marketingowej

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) - jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• zwiększenie stopnia przejrzystości rynku.

Cele uzupełniające:

• zwiększenie stopnia pewności obrotów handlowych;

• obniżenie kosztów transakcyjnych zarówno w przypadku kupującego, jak i sprzedającego;

⁷⁴Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 505

• wprowadzenie norm jakościowych ułatwiających standaryzację produktów

rolno-spożywczych; , stworzenie bazy informacyjnej dla decyzji produkcyjnych i marketingowych

podejmowanych przez podmioty funkcjonujące w agrobiznesie.

Instrumenty (programy)

(1) Program związany ze stworzeniem Krajowego Systemu InfotTnacjj_Ryrrko-

wdwjlolnictwie

Istnieje konieczność stworzenia Krajowego Systemu Informacji Rynkowej w Rolnictwie⁷⁵. Publiczny i niekomercyjny System Informacji Rynkowej stanowić powinien element infrastruktury rynkowej i jedną z podstawowych form interwencji w rolnictwie. Zadaniem tego systemu powinno być: gromadzenie, opracowywanie i przekazywanie informacji marketingowych na wszystkich etapach łańcucha żywnościowego od producenta do konsumenta, z uwzględnieniem zmian zachodzących na rynkach międzynarodowych. Podstawowym zadaniem systemu powinny być przestrzenne i czasowe możliwości bilansowania potrzeb na produkty żywnościowe. Wiąże się to z koniecznością opracowania metodyki gromadzenia i przetwarzania danych dla poszczególnych produktów i grup produktów. Metodyka ta powinna uwzględniać specyfikę wytwarzania produktów, struktury rynku, zakres decyzji podejmowanych w oparciu o budowany system.

Założenia krajowego systemu informacji rynkowej powinny uwzględniać:

• standardy jakościowe towarów rolnych pozwalające na właściwą interpretację danych, na podstawie których będą podejmowane decyzje rynkowe;

• wiarygodność informacji w systemie, jako podstawy dla podejmowania de-: cyzji rynkowych. Jak długo źródła informacji nic pozwolą na stworzenie ; opinii o ich dokładności i rzetelności, tak długo decyzje będą podejmowane ,. intuicyjnie;

!'•' niezależność systemu od decydentów, którzy mogliby określić lub zmienić |g> zakres dostępnej informacji, stwarzając zróżnicowane podstawy informacyj-|yt;^J ^ne ^° podejmowania decyzji przez różnych uczestników gry rynkowej; l> instytucję sprawozdawcy rynkowego, tj. osoby o bogatym zasobie wiedzy g|.";--^;0 prawach rządzących danym rynkiem oraz obdarzonej zaufaniem osób |||\ udzielających informacji. W ramach Polsko-Amerykańskiego Programu In-fc;-;-formacji Rynkowej i Standaryzacji utworzona została grupa sprawozdaw-?|fe;; °^OW Poddających odpowiednie przygotowanie zawodowe; H^zasady wymiany informacji z zagranicą. W tym celu powołano Miedzyre-||t /sortową Grupę Roboczą ds. monitorowania dostępnych obcych rynków rol-te , nycn. Opracowana została koncepcja badań zagranicznych rynków rolnych

j;°-v?;"i 'i^tc~ ' "——————————————————-—-_________

if'APAM^>c'A^Plan ^rozw°J^u struktur handlu hurtowego produktów rolniczych. Raport finalny IPS -feńCr^A^AP. Warszawa 1995

Ss ':•$*

506 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

oraz program gromadzenia, przetwarzania i upowszechniania informacji dotyczących rynków zagranicznych;

• zakres informacji i częstotliwość jej oferowania przez określenie rodzaju

i liczby potencjalnych użytkowników systemu.

W budowie systemu powinni brać udział przedstawiciele instytucji i organizacji aktualnie zajmujących się budową systemów informacji rynkowej dla potrzeb rolnictwa (GUS, ARR, PISiPAR, ODR). Budowa krajowego systemu informacji rynkowej ze względu na swój zakres potrwa kilka lat i powinna być tak zaprojektowana, aby jej moduły pełniące oddzielne funkcje oddawane były niezależnie od siebie.

(2) Program związany ze stworzeniem Regionalnych Systemów Informacji Rynkowej w Rolnictwie

System Informacji Rynkowej w Rolnictwie na poziomie ogólnopolskim jest trudno dostępny i w wielu sytuacjach mało użyteczny dla producentów rolnych i innych podmiotów rynkowych, które działają na rynkach lokalnych (regionalnych). Dlatego też istnieje konieczność zbudowania Regionalnych Systemów Informacji na poziomie województw (powiatów czy też gmin), które będą gromadzić, przechowywać, przetwarzać, analizować i dostarczać informacje dotyczących rynków lokalnych (regionalnych) oraz przekazywać informacje o sytuacji na rynku ogólnopolskim.

Źródła finansowania

W przypadku finansowania⁷⁶ tego priorytetu można wyróżnić trzy podstawowe źródła finansowania:

• budżet MRiGŻ;

• budżet GUS;

• fundusze i programy pomocowe UE, przewidziane dla krajów stowarzyszonych.

Zagrożenia

Z budową Systemu Informacji Rynkowej w Rolnictwie związane są następujące zagrożenia:

• niedocenianie roli informacji w decyzjach produkcyjnych i marketingowych, zwłaszcza w przypadku producentów rolnych;

• możliwość wystąpienia konfliktów pomiędzy organizacjami zaangażowanymi w program budowy Systemów Informacji Rynkowej;

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

⁷⁶Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywc/.ymi 507

9. Zmiana zakresu funkcjonowania agencji rynku rolnego

Cele Celejwdstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) -jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• ograniczanie wahań popytowo-podażowych i cenowych na rynkach produktów rolnych. Cgle_uzupełniające:

• utrzymywanie minimalnego poziomu opłacalności produkcji artykułów rolnych (na poziomie jednostkowych kosztów przeciętnego dostawcy zwiększonych o 5%)

• wprowadzenie norm jakościowych ułatwiających standaryzację produktów rolno-spożywczych;

• stworzenie bazy informacyjnej dla decyzji produkcyjnych i marketingowych podejmowanych przez podmioty funkcjonujące agrobiznesie.

Instrumenty (programy)

(1) Zmiana statusu Agencji Rynku Rolnego

Nowy status ARR powinien wyraźnie określić, iż jej działalność powinna skupić się jedynie na:

• skupie interwencyjnym;

• skupie na rezerwy strategiczne;

. * rozdysponowaniu środków budżetowych udzielanych firmom na skup podstawowych produktów rolnych.

Pozostałe działania rynkowe, jak na przykład inwestycje kapitałowe w różno-rodne przedsięwzięcia, powinny być zakazane. Wynika to z faktu, iż obecnie ARR poprzez swoją różnorodną działalność wywiera silny wpływ na sytuacją

, na poszczególnych rynkach produktpwych.

r (2) Skup interwencyjny

- W przypadku skupu interwencyjnego należy określić^:

• listę produktów rolnych, w przypadku których może wystąpić skup interwencyjny (np. pszenica, żyto, cukier, mleko, żywiec wieprzowy, żywiec wołowy);

; * standardy jakościowe i ilościowe produktów skupowanych przez ARR;

;-.* prognozy produkcji rolnej, importu, eksportu i zapotrzebowania (na podstawie danych z Systemu Informacji Rynkowej w Rolnictwie);

• prognozy cen rynkowych;

w relacji do dotychczasowej działalności ARR nowym elementem jest konieczność stu.su-wama standardów jakościowych i ilościowych przy zakupie produktów rolnych.

508 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

• ceny skupu interwencyjnego poszczególnych produktów (np. na poziomie jednostkowych kosztów przeciętnego dostawcy powiększonych o 5% marżę zysku, z uwzględnieniem aktualnego i przewidywanego poziomu cen rynkowych);

• warunki dokonania interwencyjnego zakupu (np. gdy przeciętne ceny rynkowe w ciągu dwóch tygodni pozostają na poziomie 90% ceny skupu interwencyjnego);

• wielkość, czas i miejsce kupowanych partii produktów (decyzje uzależnione od stopnia nierównowagi rynkowej w układzie przestrzennym);

• ceny interwencyjne sprzedaży poszczególnych produktów (np. prognozowany poziom cen rynkowych powinien być podstawą ustalenia tej ceny);

• warunki dokonania interwencyjnej sprzedaży (np. spadek podaży w ciągu kolejnych dwóch tygodni spowoduje wzrost ceny rynkowej danego produktu do ceny interwencyjnej sprzedaży co najmniej o 10%);

• wielkość, czas i miejsce sprzedawanych partii produktów (decyzje uzależnione od stopnia nierównowagi rynkowej w układzie przestrzennym).

(3) Skup na rezerwy strategiczne W tym przypadku należy określić:

• listę produktów rolnych, które tworzą rezerwy strategiczne państwa (np. pszenica, żyto, cukier, mleko, żywiec wieprzowy, żywiec wołowy);

• minimalny i maksymalny poziom rezerw strategicznych w poszczególnych grupach produktowych;

• termin wymiany poszczególnych produktów;

• standardy jakościowe i ilościowe produktów skupowanych przez ARR;

• prognozy produkcji rolnej, importu, eksportu i zapotrzebowania (na podstawie danych z Systemu Informacji Rynkowej w Rolnictwie);

• prognozy cen rynkowych;

• maksymalną cenę skupu na rezerwy strategiczne;

• wielkość, czas i miejsce kupowanych partii produktów (decyzje uzależnione od stopnia nierównowagi rynkowej w układzie przestrzennym);

• minimalną cenę sprzedaży magazynowanych produktów;

• wielkość, czas i miejsce sprzedawanych partii produktów (decyzje uzależnione od stopnia nierównowagi rynkowej w układzie przestrzennym).

(4) Refinansowanie kredytów preferencyjnych na skup produktów rolnych W ramach tej działalności ARR należy ustalić:

• listę produktów, na które mogą być udzielone preferencyjne kredyty skupo-we (corocznie taka lista produktów powinna być weryfikowana w zależności od sytuacji rynkowej na poszczególnych rynkach produktowych, stopnia ważności produktu dla producentów rolnych i sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw przemysłu spożywczego);

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 509

• wielkość obniżenia oprocentowania kredytu skupowego (np. 3%);

• banki współpracujące przy udzielaniu preferencyjnych kredytów skupowych;

• warunki uzyskania kredytu skupowego (np. terminowe realizowanie zobowiązań wobec skarbu państwa i ZUS-u, wartość skupowanych produktów rolnych, przewaga kapitału polskiego w przedsiębiorstwie skupowym lub przemysłu spożywczego).

Należy dążyć w najbliższym czasie do znacznego ograniczenia listy produktów i zaostrzenia warunków uzyskania preferencyjnych kredytów, aby wolne środki finansowe skierować na inwestycje modernizacyjne w rolnictwie i jego otoczeniu.

Źródła finansowania

Funkcjonowanie ARR jest w znacznym stopniu finansowane przez skarb państwa ze środków MRiGŻ i własne środki agencji⁷⁸.

Zagrożenia

Do podstawowych zagrożeń związanych z tym priorytetem można zaliczyć:

• możliwość „wypaczenia" mechanizmów rynkowych;

• możliwość zniekształcania sygnałów cenowych;

• zahamowanie przemian strukturalnych (poprzez ochronę najsłabszych podmiotów) w polskiej gospodarce żywnościowej;

• wysoki poziom zaangażowania budżetu państwa w realizację tego priorytetu.

10. Dostosowanie systemu kontroli jakości, normalizacji i standaryzacji do rozwiązań UE

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) -jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• wprowadzenie norm jakościowych ułatwiających standaryzację produktów i dostosowanych do rozwiązań UE („Biała Księga"⁷⁹).

Cele uzupełniające:

• zwiększenie stopnia przejrzystości rynku;

• ułatwienie zbierania informacji rynkowej; s • zwiększenie stopnia pewności obrotu towarowego.

Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

W „Białej Księdze" dużo uwagi poświęca się problematyce rolnej, gdyż prawodawstwo rolne stanowi około 40% całego prawodawstwa UE.

510 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu... ,•

Instrumenty (programy) \

(1) Dostosowanie przepisów prawnych do porozumienia WTO zwalczającego _;
bariery techniczne w handlu Ś

Z powołaniem w styczniu 1995 r. Światowej Organizacji Handlu (WTO) l

weszło w życie porozumienie zwalczające bariery techniczne w handlu. Zgod- ;j

nie z tym porozumieniem Polska zobowiązana jest do stosowania międzynaro- f

dowych norm i przepisów technicznych oraz niedyskryminowania towarów za- l

granicznych zgodnych z tymi normami. Powoduje to konieczność zrewidowa- f

nią całego zespołu norm krajowych na towary rolne i spożywcze i zapropono- |

wanie nowych, zgodnych z postanowieniami WTO. fj

(2) Dostosowanie przepisów w zakresie standaryzacji i kontroli jakości do roz- • wiązań UE

Wydana przez Unię Europejską Biała Księga niezbędnych zmian prawa kra- S jów stowarzyszonych określa zakresy i priorytety działań.

Konieczne jest przyspieszenie prac przez Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) nad nowymi normami produktowymi w odniesieniu do produktów rol-no-spożywczych, które byłyby zgodne z rozwiązaniami UE.

Reorganizacja systemu urzędów kontroli w mniejszym stopniu dotknie
służb sanitarnych: PIS, WIŚ, IKR,- PIÓR, Inspekcję Nasienną - których współ
praca będzie musiała być zacieśniana w związku z reorganizacją systemu admi
nistracji terenowej. .

Większe zmiany będą dotyczyły funkcjonowania systemu kontroli jakości w obrocie handlowym w zakresie działalności: Państwowej Inspekcji Handlowej podległej Ministerstwu Gospodarki, Centralnego Inspektoratu Standaryzacji podległego Ministrowi Gospodarki oraz PISiPAR, która swoją działalnością powinna objąć działalność monitoringu i obsługi giełd towarowych przez rzeczoznawców ds. jakości.

(3) Reforma zakresu i form działania służb kontrolnych

Zmiany w strukturze prawa dotyczącego jakości produktów spożywczych muszą iść równolegle z reformą zakresu i form działania służb kontrolnych. Ciężar kontroli powinien przesunąć się z kontroli gotowego produktu na zapewnienie jakości surowców, kontrolę procesu produkcyjnego, transportu i przechowywania surowców, zgodnie z wytycznymi Międzynarodowego Systemu Jakości typu ISO ujętych w normach 9000, realizowanych przez służby kontrolne zakładów bądź przez usługi, świadczone w krajowym systemie badań i certyfikacji Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC). Współdziałanie systemu kontroli urzędowej i prywatnej powinno doprowadzić do zmniejszenia ilości kontrolowanych partii towaru, a zatem do zmniejszenia strat w produkcji i w ; dystrybucji.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 511
Źródła finansowania

W przypadku tego priorytetu istnieje wielość źródeł finansowania : . budżet MRiGŻ;

• budżety innych ministerstw i agencji rządowych; , środki pomocowe z UE.

Zagrożenia

Do podstawowych zagrożeń związanych z tym priorytetem można zaliczyć:

• możliwość przeregulowania gospodarki poprzez stworzenie licznych i skomplikowanych przepisów prawnych;

• możliwość stworzenia sprzecznych przepisów prawnych;

• zmniejszenie intensywności konkurowania na rynku krajowym poprzez znaczne ograniczenie importu poprzez bariery techniczne;

• wysokie koszty związane z realizacją wszystkich przepisów prawnych dotyczących standaryzacji i kontroli jakości;

• słabość służb kontrolnych może spowodować trudności w egzekwowaniu prawa.

11. Zwiększenie stopnia ochrony interesów konsumentów na rynku żywności

Cele

Cele podstawowe:

• poprawienie efektywności rynku (systemu dystrybucji) -jako cel wspólny dla wszystkich priorytetów;

• wzmocnienie pozycji przetargowej konsumentów w kanale dystrybucji.

Cele uzupełniające:

• stworzenie możliwości wyboru punktu sprzedaży, produktu (marki), sposobu zakupu przez konsumenta;

; • umożliwienie uzyskiwania rzetelnej informacji o towarach przez konsumentów (większy stopień przejrzystości rynku);

• stworzenie możliwości reklamacji wadliwych produktów przez konsumentów;

; • zwiększenie stopnia pewności obrotu towarowego. Instrumenty (programy) w Wyjjgłnienie luk w prawie żywnościowym

Należy dążyć do wypełniania luk w prawie żywnościowym i do pełniejszego dostosowania go do wymogów gospodarki rynkowej, nowoczesnych techno-

; Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga
szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

512 Priorytety w zakresie przebudowy krajowego systemu obrotu...

logii w produkcji żywności oraz standardów produktowych. Takimi przykładowymi prawnymi lukami są:

• niedostosowanie standardów jakościowych do przepisów UE w przypadku produktów rolno-spoży wczych;

• brak kontroli żywności importowanej przez służby sanitarno-epidemiologi-czne bezpośrednio na przejściach granicznych;

• brak obowiązku posiadania odpowiednich zezwoleń i atestów przez wszystkich uczestników obrotu żywnością;

• istnienie przestarzałych przepisów dotyczących wyrobu ł obrotu mięsem mielonym;

• możliwość reklamowania napojów alkoholowych w środkach masowego przekazu (pomimo istniejącego wyraźnego zakazu).

(2) Zwiększenie skuteczności egzekwowania prawa żywnościowego

W dwóch wymiarach należy dążyć do zwiększenia skuteczności egzekwowania prawa żywnościowego:

• PIH powinna corocznie kontrolować większą liczbę punktów sprzedaży i mieć możliwość nakładania większych kar za nieprzestrzeganie przepisów prawnych (bowiem w Polsce nagminne jest np. sprzedawanie produktów żywnościowych po upływie terminu przydatności do spożycia);

• ułatwienie konsumentom dochodzenia swoich praw na drodze sądowej (obecnie jest to zbyt uciążliwe, kosztowe i długotrwałe, dlatego też wielu konsumentów rezygnuje z dochodzenia swoich roszczeń).

(3) Wzmocnienie organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną interesów konsumentów

Jednym z istotnych warunków sprawnie funkcjonujących rynków jest istnienie organizacji konsumenckich, których podstawowym celem jest obrona praw i interesów konsumentów oraz edukacja konsumencka. Dlatego istnieje konieczność większego finansowego ze strony budżetu państwa wsparcia Federacji Konsumentów, aby mogła ona realizować swoje działania w sposób niezależny od producentów i sprzedawców. Ważnym zadaniem w obecnej chwili jest stworzenie konsumentom szerszego dostępu do informacji na temat bezpieczeństwa i jakości produktów żywnościowych. Będzie to możliwe poprzez prowadzenie na szerszą skalę konsumenckich testów jakości, wydawanie czasopisma konsumenckiego i stworzenie systemu wczesnego ostrzegania.

Źródła finansowania

W przypadku tego priorytetu większość działań powinna być finansowana ze środków pochodzących z Ministerstwa Gospodarki i środków pomoco-wychUE⁸¹.

⁸¹Ustalenie budżetu związanego z realizacją tego priorytetu i struktury wydatków wymaga szczegółowych analiz i symulacji finansowych.

Cześć IX. Handel krajowy produktami rolno-spo/.ywc/.ymi 513

Zagrożenia

Wśród zagrożeń związanych z tym priorytetem można wyróżnić:

• możliwość przeregulowania gospodarki poprzez stworzenie licznych i skomplikowanych przepisów prawnych;

• stworzenie sztucznych utrudnień dla importu i handlu wewnętrznego;

• ograniczone możliwości finansowe państwa i konieczność finansowania innych programów rządowych (związanych z rolnictwem i innymi działami gospodarki narodowej).

V. SYNTEZA

1. Uwagi wstępne

Opracowanie dotyczące handlu krajowego produktami rolno-spożywc/.ymi jest częścią składową szerszego raportu pod tytułem „Identyfikacja priorytetów w modernizacji polskiego rolnictwa i strategia rozwoju". Podstawowym celem tego opracowania jest identyfikacja podstawowych priorytetów dla polityki państwa w zakresie dystrybucji produktów rolno-spożywczych w Polsce i przedstawienie strategii pozwalających te priorytety osiągnąć.

Przy formułowaniu tych priorytetów i strategii rozwojowych brano pod uwagę:

». potrzebę wykorzystania podstawowej zasady funkcjonowania UE, tj. swobodnego przepływu towarów i usług, kapitału i ludzi pomiędzy krajami wchodzącymi w skład UE (przy czym ta zasada w coraz większym zakresie obowiązuje na rynkach artykułów rolnych);

• możliwość poprawienia pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki żywno-; ściowej poprzez modernizację systemu dystrybucji;

,..;.*. konieczność dostosowania systemów dystrybucji w Polsce do istniejących . . rozwiązań w tym zakresie w krajach UE (głównie chodzi tutaj o instytucje

hurtu pierwotnego i standaryzację produktów);

; * konieczność zwiększenia stopnia efektywności dystrybucji na rynkach pro-3, duktów rolno-spożywczych (co jest związane z: możliwością wyboru, sto-!\: pniem przejrzystości rynku, kosztami transakcyjnymi, innowacyjnością, ja-;:? kością oferowanych produktów i dostosowaniem oferty rynkowej do potrzeb ':••-'' nabywców); ;:.,.* sytuację na analizowanych rynkach produktowych (przedstawioną za pomo-

ca mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń); ; * relacje komplementarne pomiędzy poszczególnymi priorytetami; .; * możliwości finansowe skarbu państwa.

514 Synteza

2. Diagnoza systemów dystrybucji na wybranych rynkach produktowych

Do diagnozy zostały wybrane cztery rynki produktowe. Dwa z nich są związane z produkcją roślinną: zbożowy i owocowo-warzywny, a dwa pozostałe z produkcją zwierzęcą: mięsny i mleczny. Można wyróżnić następujące przyczyny wyboru tych rynków produktowych:

• duże znaczenie dla całej polskiej gospodarki żywnościowej, gdyż stanowią one ponad 70% produkcji globalnej oraz ponad 80% produkcji towarowej w rolnictwie w Polsce w 1996 r.;

• różny stopień rozwoju instytucji rynkowych;

• różną specyfikę produktową (np. możliwości przetworzenia, trwałość fizykochemiczną) mającą duży wpływ na kształtowanie systemu dystrybucji;

• możliwość wykorzystania na innych rynkach rozwiązań przyjętych na analizowanych rynkach produktowych.

Z diagnozy czterech rynków produktowych wynika, iż sytuacja na nich z punktu widzenia efektywności jest zbliżona, przy czym jest ona nieznacznie lepsza w przypadku rynku owocowo-warzywnego i mięsnego. Najwyższy stopień dostosowania do rozwiązań dystrybucji UE występuje w Polsce na rynku owocowo-warzywnym.

Diagnoza wszystkich rynków produktowych została przeprowadzona w różnych ogniwach obrotu towarowego: hurt pierwotny (skup), hurt wtórny i detal. Największe problemy generuje ogniwo hurtu pierwotnego i w nim są konieczne najbardziej radykalne zmiany. Dlatego też większość zidentyfikowanych priorytetów w zakresie dystrybucji produktami rolno-spożywczymi będzie się odnosić do tego ogniwa.

3. Cechy charakterystyczne systemu dystrybucji

Diagnoza czterech rynków produktowych umożliwiła określenie podstawowych charakterystyk opisujących sytuację w całym systemie dystrybucji produktów rolno-spoży wczych i w jego poszczególnych ogniwach.

Cechy wspólne dla wszystkich ogniw systemu dystrybucji, to:

• dominacja konwencjonalnych kanałów dystrybucji;

• wahania popytowo-podażowe i cenowe;

• likwidacja monopolów państwowo-spółdzielczych w handlu i tworzenie alternatywnych kanałów dystrybucji;

• brak standardów jakościowych;

• niewydolny system informacji rynkowej;

• niedostatki w funkcjonowaniu Agencji Rynku Rolnego;

• niski stopień ochrony konsumentów na rynku żywności w Polsce;

Cześć IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 515

• niski stopień sprawności organizacji producentów rolnych;

• niski stopień rozwoju infrastruktury handlowej;

• niski stopień kontroli ceny finalnej przez producentów.

Ogniwa hurtu pierwotnego cechuje: t wysoki stopień zmonopolizowania dystrybucji w ogniwie hurtu pierwotnego;

• niski stopień towarowości produkcji rolnej;

• niewielkie znaczenie grup produkcyjno-marketingowych;

• niski stopień rozwoju rynków formalnych;

• spadek znaczenia kontraktacji;

• dominująca rola targowisk w sprzedaży hurtowej produktów rolno-spożyw-czych. Dla ogniw hurtu wtórnego charakterystyczne są:

• zmiany strukturalne w hurcie wtórnym (zakończenie procesu prywatyzacji i początek procesu koncentracji);

• zwiększanie stopnia internacjonalizacji handlu hurtowego;

• przejmowanie funkcji hurtownika przez producentów i detalistów.

Cechy ogniwa detalu są następujące:

• przekształcenia strukturalne (zakończenie procesu prywatyzacji i początek

procesu koncentracji); " • spadek liczby sklepów specjalistycznych;

• ekspansja zagranicznych podmiotów handlu detalicznego;

• procesy integracji i kooperacji.

4. Docelowe systemy dystrybucji na wybranych rynkach produktowych

^: Docelowy system dystrybucji rynku zbóż jest związany z rozwojem nowych ;; instytucji rynkowych (rynki hurtowe, kupcy hurtowi) i zwiększeniem stopnia _;;;. integracji (np. grupy produkcyjno-marketingowe). Ponadto w rozwiązaniu do-^ celowym rolę pomocniczą będą pełnić giełdy towarowe, poprzez określanie |_;: standardów jakościowych i tworzenie większej przejrzystości rynkowej. Takie g rozwiązanie umożliwi osiągnięcie wyższej efektywności rynku (większy sto-ę. P^1£n przejrzystości i wyboru oraz niższe koszty transakcyjne) oraz będzie dosto-I spwane do rozwiązań występujących w krajach UE.

hh, Na rynku owocowo-warzywnym należy dążyć do budowy systemu dystry-i^ducji w Polsce uwzględniającego dwa podstawowe rozwiązania funkcjonujące *''.'• k^ur°pie, tj. francuskie i niemieckie. Związane to będzie z wdrażaniem ryn-|| ^W ^nurtowych, powstawaniem grup produkcyjno-marketingowych oraz upo-I0vszecrmianiem kontraktacji pomiędzy ogrodnikami a producentami i dużymi

|Sieciami detalicznymi.

3V ^:&• '

516 Synteza

Rozwiązanie docelowe systemu dystrybucji na rynku mięsa w Polsce jest \ zbliżone do proponowanego systemu dystrybucji na rynku zbóż, zwłaszcza wysoki stopień zbieżności można zaobserwować na poziomie hurtu pierwotnego. ' W ramach tego rozwiązania podstawową rolę mają odgrywać rynki hurtowe, kupcy hurtowi i bezpośredni skup realizowany przez zakłady mięsne. Pomocniczą rolę w tym systemie będą pełnić giełdy towarowe (przede wszystkim Warszawska Giełda Towarowa); związane to jest z tworzeniem większej przejrzy- j stości rynkowej (sygnały cenowe i kreowanie standardów jakościowych).

Na rynku mleka podstawowym rozwiązaniem dystrybucyjnym powinna być sprzedaż bezpośrednia realizowana w oparciu o kontraktację. Umożliwi to stworzenie trwałych relacji pomiędzy mleczarnią i producentami rolnymi. Te relacje mogą być w niektórych warunkach wzmocnione przez współudział producentów rolnych w zarządzaniu mleczarnią, wynikający z udziałów w spółdzielni albo w spółce kapitałowej. Uzupełniające rozwiązania dystrybucyjne na tym rynku powinny być związane z następującymi organizacjami: grupami pro-dukcyjno-marketingowymi (z możliwością uruchomienia własnej produkcji), kupcami tranzytowymi (dysponującymi środkami transportu przystosowanymi do przewozu mleka na dalsze odległości) oraz punktami skupu (obsługującymi małych dostawców mleka).

5. Priorytety przebudowy systemu dystrybucji

Biorąc pod uwagę wyniki diagnozy systemu dystrybucji produktów rolno-

•spożywczych i rozwiązania docelowe zaproponowane dla czterech rynków produktowych, przedkłada się następujące priorytety:

(1) Wspomaganie powstawania i funkcjonowania grup produkcyjno-marke-tingowych

Cel podstawowy:

• wzmocnienie siły przetargowej producentów rolnych w relacji do innych podmiotów w systemie rynkowym.

Instrumenty (programy):

• Dostosowanie przepisów prawnych dotyczących zakładania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych do ustawodawstwa UE;

• Zmiana przepisów podatkowych;

• Modyfikacja rządowego „Programu Organizacji Rynków Hurtowych i Giełd Towarowych do 2000 r.";

• Aspekt finansowy zakładania i funkcjonowania grup produkcyjno-marketingowych;

• Promocj a grup produkcyjno-marketingowych wśród rolników;

• Działalność edukacyjna;

Cześć IX, Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 517

;V » Działalność konsultingowa;

¹ a Wyszukiwanie liderów lokalnych.

(2) Tworzenie i wspieranie organizacji producentów rolnych i innych uczestników rynku

Celpo^istawowy:

. 0 wzmocnienie siły przetargowej producentów rolnych w relacji do innych podmiotów w systemie rynkowym.

TiTStrumeiity (programy):

• Działania edukacyjne; v « Pomoc w tworzeniu i promowaniu marek produktów rolnych;

• Pomoc w działalności promocyjnej na rynkach zagranicznych.

(3) Upowszechnianie kontraktacji jako narzędzie integracji pionowej

V; Cel podstawowy:

•: • zwiększenie stopnia pewności obrotu towarowego.

C Instrumenty (programy):

''-•"' • Program edukacyjny;

,^::, • Preferencyjne kredyty skupowe.

;t. (4) Tworzenie rynków hurtowych jako alternatywnego kanalii dystrybucji po-l średniej

;;;_; Cel podstawowy:

f r:^: •: stworzenie nowego alternatywnego kanału dystrybucji.

?:: j.Instrumenty (programy):

H|», t .Modyfikacja „Programu Organizacji Rynków Hurtowych i Giełd Towaro-

||^;ś wych do 2000 r.";

:|ą»'? Pomoc w organizowaniu rynków hurtowych;

ul*;:;; .Fundusz kapitałowy dla rynków kapitałowych;

;1|J*» Poprawa infrastruktury zewnętrznej;

p!%: Działania edukacyjne.

!ą*;=>*h^'*v"'^ ••' ^ **

yjjty Budowanie giełd towarowych jako alternatywnego kanału dystrybucji po-iffjśtedmej

|f||v'-/, ^J

II^^Bodstawowy:

l^l^zwiększenie stopnia przejrzystości rynku.

iP^BgStyJprogramy):

|||i|;r Uchwalenie ustawy o giełdach towarowych i domach składowych;

|fPWspółudział w kapitale założycielskim;

518 Synteza :|

• Współudział w organizacji giełd towarowych i izby rozliczeniowej; l

• Pomoc dla firm tworzących domy składowe; f

• Działania edukacyjne. ;|

(6) Wspomaganie powstawania i funkcjonowania sieci handlowych zwiążą- -|
nychz producentami rolnymi i firmami przetwórczymi %

Cel podstawowy: ;|

• stworzenie wysoce zintegrowanych kanałów dystrybucji. |

Instrumenty (programy): l

______________—— ————U—————— i^

• Przygotowanie i realizacja programu związanego z budową sieci handlowych przez producentów rolnych;

• Przygotowanie i realizacja programu związanego z budową sieci handlo
wych przez przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego. •[

(7) Tworzenie zintegrowanego systemu informacji marketingowej •
Cel podstawowy:

• zwiększenie stopnia przejrzystości rynku. Instrumenty (programy):

• Program związany ze stworzeniem Krajowego Systemu Informacji Rynkowej w Rolnictwie;

• Program związany ze stworzeniem Regionalnych Systemów Informacji Rynkowej w Rolnictwie.

(8) Zmiana zakresu funkcjonowania Agencji Rynku Rolnego

Cel podstawowy:

• ograniczanie wahań popytowo-podażowych i cenowych na rynkach produktów rolnych.

Instrumenty (programy):

• Zmiana statusu Agencji Rynku Rolnego;

• Skup interwencyjny;

• Skup na rezerwy strategiczne;

• Refinansowanie kredytów preferencyjnych na skup produktów rolnych.

(9) Dostosowanie systemu kontroli jakości, normalizacji i standaryzacji do rozwiązań UE

Cel podstawowy:

• wprowadzenie norm jakościowych ułatwiających standaryzację produktów i dostosowanych do rozwiązań UE („Biała Księga").

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spoży wczymi 519

Tnsttumenty (programy):

, Dostosowanie przepisów prawnych do porozumienia WTO zwalczającego bariery techniczne w handlu;

, Dostosowanie przepisów w zakresie standaryzacji i kontroli jakości do rozwiązań UE;

• Reforma zakresu i form działania służb kontrolnych.

(10) Zwiększenie stopnia ochrony interesów konsumenta żywności

Cg[ podstawowy:

• wzmocnienie pozycji przetargowej konsumentów w kanale dystrybucji. Instrumenty (programy)

• Wypełnienie luk w prawie żywnościowym;

• Zwiększenie skuteczności egzekwowania prawa żywnościowego;

• Wzmocnienie organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną interesów konsumentów.

Uzasadnienie dla takiego zestawu priorytetów dotyczącego systemu dystrybucji można przedstawić analizując relacje pomiędzy priorytetami a:

• kryteriami oceny efektywności rynku (dystrybucji);

• cechami systemu dystrybucji w Polsce;

• rozwiązaniami docelowymi systemów dystrybucji na czterech rynkach pro-duktowych.

Bibliografia

: [1] Alvares-Coque J.M.G., Garrida Mirapeix J.: Identification of priorities in agricultu-ral and food processing sectors, formulation of strategies. Country report: Spain,

j PHARE, Y.1997.

[2] Basak S.: Wpływ organizacji producentów rolnych na kształtowanie się rynków

; _: zbóż, mięsa, mleka i produktów owocowo-warzywnych. [w:] Wpływ instytucji l'- i organizacji na rynku produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach |; europejskich. Projekt PHARE P9105-04-15. IPS, MTTAMA1995. y[3] Bielejec J.: Logistyka transportowa w obrocie hurtowym produktami rolnymi f w Polsce. Maszynopis, Warszawa 1995. ;;[4] Bocker A., Hanf C.H.: Identification of priorities in modenization of agricultural

; and food processing sectors, formulation of strategies. Country report: Germany,

| PHARE, Y.1997.

^;l [5] Change at the check-out. The Economist. A Survay of Retailing, The Economist.

f¹ m 4^1995. '

;; K?] Czerni A.: Wpływ systemu oraz instytucji kontroli jakości na rynek produktów rol-

f niczych i żywnościowych, [w:] Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów

r rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt PHARE S; P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

[7] Drewiński M.: Giełdy towarowe. PWE, Warszawa 1997.

520 Synteza 1

[8] Głowacki R., Kossut Z., Kramer T.: Marketing. PWN. Warszawa 1984. ;

[9] Identification of priorities in modenization of agricultural and food processing •'•'

sectors, formulation of strategies. Country report: France, PHARE, Y.1997. ^;

[10] Informacja Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej o pracach związa
nych z programem działań dostosowujących polskie rolnictwo i gospodarkę żyw- \
nościową do wymagań wynikających z postanowień Układu Europejskiego. Mate
riał na posiedzenie Sejmowej Komisji ds. Układu Europejskiego, YI.1994. ;

[11] Iwan B.: Łańcuch marketingowy w gospodarce żywnościowej, [w:] Marketing w agrobiznesie. Podręcznik dla akademii rolniczych. Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1997.

[12] Jeżak M.: Instytucja handlu hurtowego na rynku rolnym, [w:] Marketing w agrobiznesie. Podręcznik dla akademii rolniczych. Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1997.

[13] Krajewski J.: Wielki Obrót. Businessman Magazine 12/1996.

[14] Kłodziński M., Wilkin J.: Rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego PHARE pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997.

[15] Mahe L.P., Cordier J., Guyomard H., Roe T.: Rolnictwo i rozszerzenie Unii Europejskiej o państwa Europy Centralnej i Wschodniej: okres przejściowy w celu integracji, czy integracja w celu transformacji. Streszczenie, SAEPR.

[16] Mało dużych, dużo małych. Handel 2/96.

[17] Mały Rocznik Statystyczny 1997. GUS, Warszawa 1997.

[ 18] Między producentem a sklepem. Handel 3/96.

[19] Nasecka B., Szczepaniak L: Stan i perspektywy przetwórstwa owocowo-warzyw-nego. ffiRiGŻ. Warszawa 1997.

[20] Niewiadomski J.: Organizacja dystrybucji owoców i warzyw w Europie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, 29/1997.

[21] Paszkowski S., Poczta W., Wysocki R: Sytuacja strukturalno-produkcyjna rolnictwa polskiego. Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego PHARE pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997.

[22] Pieniążek K.: Wpływ instytucji na rynek produktów rolniczych. Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt PHARE P9105-04-15. IPS, MITAMA1995.

[23] Piskorz W., Plewa J.: Kierunki rozwoju infrastruktury rynku rolnego do roku 2000. SAEPR.XH.1993.

[24] Plan rozwoju struktur handlu hurtowego produktów rolnych. Raporty: sektorowe, tematyczne i raport finalny. Materiały uzupełniające. Office for International Poli-cy Service. Londyn. Projekt FAPA/ASAP Nr P 9205-05-02, roz. 1-4. 1995.

[25] Produkcja upraw ogrodniczych w 1996 r. Materiały źródłowe GUS. Warszawa, maj 1997.

[26] Programy dla rolnictwa, nr 13, FAPA, wrzesień 1993.

[27] Raporty rynkowe - Rynek owoców i warzyw, stan perspektywy, MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, lipiec 1997.

Część IX. Handel krajowy produktami rolno-spożywczymi 521

[28] Raporty rynkowe: Rynek mięsa, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR. IERiGŻ, maj 1997.

[291 Raporty rynkowe: Rynek mleka, stan i perspektywy. MRiGŹ, ARR, IEERiGŻ, czerwiec 1997.

[301 Raporty rynkowe: Rynek zbóż, stan i perspektywy. MRiGŻ, ARR, lERiGŻ, czerwiec 1997.

[31] Rocznik Statystyczny 1996. GUS. Warszawa 1996.

[321 Romanowska K, Piskorz W.: Ocena funkcjonowania Funduszy Struktur Rolnych w Unii Europejskiej. Wkład w rozwój wsi i rolnictwa. FAPA, IX. 1996.

[33] Rowiński J.: Integracja Polski z Unią Europejską - Niezbędne procesy dostosowawcze polskiej gospodarki żywnościowej. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2-3/1997.

[34] Rynek wewnętrzny w 1995. GUS. Warszawa 1996.

[35] Rynek wewnętrzny w 1996, GUS, Warszawa 1997.

[36] Seremak-Bulge J.: Stan oraz prognoza rynku mleczarskiego do 2000 r. [w:] Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt PHARE P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

[37] Skup i ceny produktów rolnych w 1996 r. Materiały Źródłowe GUS, Maj 1997.

[38]Smoleński Z.: Stan i perspektywy przetwórstwa mleka. ERiGŻ, Warszawa 1997.

[39] Skrzypiec M.: Ochrona konsumenta i rola organizacji konsumenckich na rynku żywnos'ci. [w: j Wpływ instytucji i organizacji na tynku produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europejskich. Projekt PHARE P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

[40] Tangermann S., Josling T.E., Muench W.: Preakccgyjna polityka rolna dla krajów Europy Środkowej i Unii Europejskiej. Streszczenie, SAEPR,

[41] Thoen R.: Europejski sektor owoców i warzyw. Maszynopis. Warszawa 1996.

[42] Transport żywności na średnie i dalekie odległości. Red. Rutkowski A. Materiały I konferencji Kiekrz, k/Poznania, PTTŻ, 1996.

[43] Transport żywności. Problemy logistyczne, technologiczne i techniczne. Red. Rutkowski A., Zwierzycki W. Materiały II konferencji, Kiekrz k/Poznania, PTTŻ,

1996.

[44] Urban R.: Raport Krajowy na temat przetwórstwa rolno-spożywczego w Polsce.

Maszynopis wykonany w ramach projektu badawczego PHARE pt. „Identyfikacja priorytetów w modernizacji rolnictwa i sektora rolno-spożywczego w Polsce oraz

sformułowanie ich strategii rozwoju", Warszawa 1997

[45] Włodarczyk A.: Wpływ instytucji i organizacji rynkowych na rynki produktów rol-

no-spożywczych w Polsce i wybranych krajach, [w:] Wpływ instytucji i organiza-

cji na rynki produktów rolnych i żywności w Polsce i niektórych krajach europej-

skich. Projekt PHARE P9105-04-15. IPS, MITAMA 1995.

[46] Woś A.: Strategiczne problemy rozwoju polskiego rolnictwa. Synteza, P.B.Z. 38-05

ERiGŻ, 1996.

W] Wpływ instytucji i organizacji na rynki produktów rolnych i żywnościowych

:''.. w Polsce i niektórych krajach europejskich - raport końcowy. Projekt PHARE

^: P9105-04-15, IPS, Warszawa 1995.

Wyszukiwarka