Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 376. [Regres między współdłużnikami] § 1. Jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych.

§ 2. Część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników.

Spis treści

I. Uwagi wprowadzające

II. Podstawa regresu

III. Zakres regresu

IV. Dochodzenie regresu

V. Regres w razie wykupienia weksla

VI. Regres w razie wykupienia czeku

I. Uwagi wprowadzające

1. Konsekwencją tego, że spełnienie świadczenia przez któregokolwiek z dłużników solidarnych zwalnia ich wszystkich wobec wierzyciela, jest problem rozliczeń między dłużnikami z tytułu uiszczonego wierzycielowi świadczenia: czy i w jakim zakresie dłużnik, który spełnił świadczenie, może żądać zwrotu od pozostałych dłużników (ma wobec nich roszczenie zwrotne, regres).

2. Roszczenie przewidziane w art. 376 § 1 zd. 2 powstaje z chwilą spełnienia przez dłużnika świadczenia w zakresie przenoszącym tę część, która ciąży na nim zgodnie z treścią stosunku wewnętrznego między współdłużnikami (orz. SN z 12.10.2001 r., V CKN 500/00, OSN 2002, Nr 7-8, poz. 90 z glosą aprob. P. Drapały, PS 2002, Nr 10).

3. Z punktu widzenia rozpatrywanego problemu na równi ze spełnieniem świadczenia należy traktować świadczenie w miejsce wypełnienia, potrącenie oraz odebranie przez wierzyciela przedmiotu świadczenia złożonego do depozytu sądowego. Ale już nie - inaczej niż według art. 366 - odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych. W zasadzie zwalnia ono współdłużników (art. 374), lecz nie powodując efektywnego zaspokojenia wierzyciela, nie może dawać podstaw do regresu wobec współdłużników. Regres dłużnika, który zawarł umowę odnowienia, staje się aktualny dopiero w chwili wykonania przez niego odnowionego zobowiązania (zob. Z. Masłowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 907; Ohanowicz, Górski, Zarys, s. 76; M. Pyziak-Szafnicka, w: System PrPryw, t. 5, s. 309 i nast.).

II. Podstawa regresu

1. Niekiedy kwestię rozliczeń między dłużnikami solidarnymi normują przepisy szczególne. Przykładem takich przepisów są: art. 207 w zw. z art. 289 § 2 oraz art. 370, art. 441 § 2 i 3, art. 789 § 2 i 3, art. 867 w zw. z art. 864, art. 1034 § 1, art. 49 PrWeksl i art. 46 PrCzek. Natomiast art. 49 ust. 2 SamGminU reguluje stosunki między wierzycielem gminy podzielonej a powstałymi w wyniku podziału gminami, nie ma natomiast zastosowania do wzajemnych rozliczeń między gminami (orz. SN z 8.12.1997 r., I CKN 356/97, niepubl.).

2. Co do zagadnień nierozstrzygniętych we wspomnianych przepisach oraz w wypadkach, co do których w ogóle brak przepisów szczególnych, znajduje zastosowanie art. 376 (por. E. Łętowska, w: System, t. III, cz. 1, s. 337; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s. 177).

3. Stosunek prawny między współdłużnikami, którego treść w myśl art. 376 w pierwszej kolejności rozstrzyga o tym, czy i w jakim zakresie dłużnikowi, który spełnił świadczenie, należy się zwrot od współdłużników, może wynikać z umowy zawartej wyraźnie lub w sposób dorozumiany.

4. Dopiero w braku jakiegokolwiek porozumienia między współdłużnikami, co do wzajemnych rozliczeń z tytułu świadczenia spełnionego wierzycielowi, stosuje się postanowienie art. 376, przewidujące obciążenie dłużników w częściach równych.

III. Zakres regresu

1. Przepisy szczególne oraz umowa mogą różnie rozstrzygać kwestię rozliczeń dłużników solidarnych. W szczególności mogą obciążać ostatecznie całym świadczeniem jednego tylko dłużnika solidarnego (zob. art. 789 § 3 zd. 1), wszystkich - w stosownych częściach (zob. art. 789 § 3 zd. 2) lub kilku - w stosownych częściach (zob. art. 789 § 3 zd. 3).

2. Zwrotne zobowiązanie kilku dłużników solidarnych nie ma w zasadzie charakteru solidarnego ze względu na niespełnienie wymagania z art. 368 (co do wyjątków zob. niżej Nb 20 i 25). Odmienne, odosobnione zapatrywanie wyraził SN w orz. z 12.7.1968 r., I CR 265/68, OSN 1969, Nr 7-8, poz. 138.

3. Na odpowiedzialność zwrotną współdłużników solidarnych nie ma wpływu to, czy zostali oni zobowiązani do spełnienia świadczenia wierzycielowi orzeczeniem sądowym, czy też nie. Przy rozstrzyganiu zatem o tym, w jakich częściach można żądać zwrotu od współdłużników, uwzględnia się zarówno współdłużników zobowiązanych do świadczenia orzeczeniem sądowym, jak i tych, przeciwko którym wierzyciel nie dochodził swych roszczeń sądownie (zob. orz. SN z 13.10.1986 r., I CR 278/86, OSN 1988, Nr 1, poz. 16).

4. Z art. 373 wynika, że dłużnicy, którzy zostali zwolnieni z długu, oraz dłużnicy, wobec których wierzyciel zrzekł się solidarności, odpowiadają zwrotnie wobec tego dłużnika, który uiścił świadczenie wierzycielowi tak, jakby zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności względem nich nie nastąpiło.

5. Podobnie dłużnik, którego zobowiązanie zostało odnowione, z zastrzeżeniem przewidzianym w art. 374 § 1in fine, odpowiada zwrotnie tak, jakby do odnowienia jego zobowiązania nie doszło (zob. Z. Masłowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 902 i nast.).

6. Na zakres wzajemnych rozliczeń między dłużnikami solidarnymi nie mają też wpływu działania i zaniechania, o których mowa w art. 371 (zob. orz. SN z 3.3.1958 r., 1 CO 1/58, OSN 1959, Nr IV, poz. 105).

7. Jeżeli według przepisu ustawy lub umowy dłużnik, który spełnił świadczenie, może domagać się zwrotu odpowiednich części od kilku współdłużników, i któryś z nich stał się niewypłacalny, część przypadająca na niego rozkłada się proporcjonalnie między pozostałych. Współdłużnik jest niewypłacalny, gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie roszczenia zwrotnego. Podobnie jak na tle innych przepisów Kodeksu cywilnego, mówiących o niewypłacalności, wystarcza tu jakikolwiek dowód wskazujący na to, że współdłużnik nie jest w stanie zadośćuczynić swoim zobowiązaniom z powodu braku majątku. Takim dowodem może być w szczególności bezskuteczne przeprowadzenie egzekucji przez dochodzącego regresu lub inną osobę, ogłoszenie upadłości współdłużnika, złożenie przez niego wykazu majątku (zob. np. J. Dąbrowa, w: System, t. III, cz. 1, s. 743).

IV. Dochodzenie regresu

1. Jak zaznaczono (zob. wyżej Nb 1), nieodzowną przesłanką nabycia roszczenia regresowego przez dłużnika solidarnego jest zaspokojenie przez niego wierzyciela. Dłużnik domagający się zwrotu powinien wykazać, że dług, który zapłacił, rzeczywiście istniał w chwili jego regulowania i obciążał solidarnie jego oraz wszystkich adresatów roszczenia zwrotnego (zob. orz. SN z 3.3.1958 r., 1 CO 1/58, OSN 1959, Nr IV, poz. 105).

2. Wobec uregulowania zawartego w art. 372, może się zdarzyć, że w chwili uzyskania zaspokojenia przez wierzyciela, jego roszczenie względem świadczącego na jego rzecz dłużnika nie będzie przedawnione, natomiast względem pozostałych dłużników solidarnych będzie już przedawnione. To jednak nie pozbawia dłużnika, który spełnił świadczenie, możliwości dochodzenia roszczenia zwrotnego wobec współdłużników. Wspomniane bowiem wyżej (Nb 15) wymaganie: istnienie w chwili zapłaty solidarnego zobowiązania płacącego i tych, do których roszczenie regresowe jest skierowane, jest tu spełnione (zob. Z. Masłowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 902).

3. Dochodzenie przyszłych roszczeń regresowych oraz powództwo o ustalenie odpowiedzialności regresowej są uznawane za niedopuszczalne (zob. orz. SN z 21.1.1960 r., 2 CR 932/58, OSP 1960, Nr 9, poz. 255; E. Łętowska, w: System, t. III, cz. 1, s. 338).

4. W braku szczególnych postanowień ustawy przedawnienie roszczeń zwrotnych następuje stosownie do ogólnych norm Kodeksu cywilnego o przedawnieniu (art. 117-124). Ponieważ nabycie roszczenia zwrotnego przez dłużnika solidarnego zakłada zaspokojenie przez niego wierzyciela, bieg przedawnienia tego roszczenia rozpoczyna się zwykle, zgodnie z art. 120 § 1 zd. 2, w dniu, w którym nastąpiło zaspokojenie wierzyciela (zob. orz. SN z 12.7.1968 r., I CR 265/68, OSN 1969, Nr 7-8, poz. 138).

5. Współdłużnik solidarny pozwany o zwrot może się bronić, podnosząc:

1) zarzuty wynikające ze stosunku, który go łączy z żądającym zwrotu,

2) zarzuty wspólne wszystkim dłużnikom solidarnym wobec wierzyciela, np. zarzut nieistnienia zobowiązania lub zarzut braku solidarnego charakteru zobowiązania,

3) zarzuty przysługujące wobec zaspokojonego wierzyciela dłużnikowi, który spełnił świadczenie, niepodniesione przez niego - jeżeli niepodniesienie ich szkodzi współdłużnikom (art. 371), np. zarzut upływu terminu przedawnienia roszczenia wierzyciela wobec świadczącego dłużnika.

V. Regres w razie wykupienia weksla

1. W szczególny sposób, znacznie odbiegający od przedstawionej wyżej regulacji, unormowany jest regres dłużnika, który wykupił weksel. Oto niektóre ważniejsze różnice. Po pierwsze, dłużnik, który wykupił weksel, ma roszczenie zwrotne tylko wobec tych dłużników zobowiązanych solidarnie do zapłaty weksla, którzy są jego poprzednikami, tj. do poprzedzających go indosantów, wystawcy, akceptanta oraz osób, które za nich poręczyły (art. 49 PrWeksl; zob. też orz. SN z 19.12.1963 r., II CZ 134/63, OSN 1965, Nr 1, poz. 5; orz. SN z 3.2.1995 r., II CRN 160/94, OSP 1995, Nr 9, poz. 198, z omówieniem A. Szpunara, W sprawie roszczeń zwrotnych indosantów wekslowych, PPH 1997, Nr 3, s. 9). Po drugie, dłużnicy ci odpowiadają wobec niego solidarnie (art. 47 ust. 3 PrWeksl). Może on więc żądać zapłaty całości lub części należności od nich wszystkich łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Ostatecznie zatem zapłata należności wekslowej obarcza wystawcę weksla własnego lub akceptanta weksla trasowanego, jako że tylko im w razie wykupienia weksla nie przysługuje roszczenie zwrotne. Po trzecie, w wypadku wytoczenia powództwa o zapłatę weksla przeciwko indosantowi, termin przedawnienia jego roszczenia zwrotnego wobec poprzedzających go indosantów, wystawcy weksla trasowanego oraz osób, które za nich poręczyły (sześciomiesięczny) rozpoczyna bieg od dnia doręczenia mu pozwu o zapłatę weksla (art. 70 ust. 3 i art. 32 ust. 3 PrWeksl), a zatem - ponieważ także tu przesłanką roszczenia zwrotnego jest wykupienie weksla - jeszcze przed powstaniem tego roszczenia (zob. S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s. 257). Przerwanie biegu przedawnienia wspomnianego roszczenia przez pozwanego indosanta napotyka w obecnym stanie prawnym trudności. W czasie obowiązywania Kodeksu zobowiązań mogło ono nastąpić przez przypozwanie przez indosanta do wytoczonego mu procesu swych poprzedników (art. 279 pkt 2 KZ). Natomiast obecnie - na tle art. 123 - odrzuca się możliwość przerwania biegu przedawnienia roszczenia przez przypozwanie (zob. orz. SN z 12.7.1968 r., I CR 265/68, OSN 1969, Nr 7-8, poz. 138 oraz glosę M. Jędrzejewskiej, PiP 1970, Nr 2, s. 367). Stwarza także trudności przerwanie biegu przedawnienia tego roszczenia przez wytoczenie powództwa o ustalenie, ponieważ powództwo o ustalenie odpowiedzialności regresowej uznawane jest - jak wyżej zaznaczono (Nb 17) - za niedopuszczalne.

2. Artykuł 376 stanowi podstawę rozliczeń związanych z wykupieniem weksla w zasadzie jedynie między osobami, które wspólnie wystawiły weksel, przyjęły weksel, przeniosły weksel w drodze indosu albo udzieliły poręczenia wekslowego (I. Rosenblüth, Prawo wekslowe, s. 547 i 548; A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2001, s. 202; A. Miera, Solidarność wekslowa, Rej. 1998, Nr 10, s. 49 i 50). Osoby te są dłużnikami solidarnymi na ogół także w stosunku pozawekslowym, np. na podstawie art. 370, art. 380 § 2 lub czynności prawnej). Poza tym, nie można wykluczyć oparcia regresu na podstawie art. 376 między osobami, które choć złożyły podpisy na wekslu w różnych rolach, a więc jako poprzednicy i następcy, uczyniły to w zamiarze wspólnego objęcia określonego zobowiązania (I. Rosenblüth, Prawo wekslowe, s. 548 i 549; A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesetz, München 2000, s. 343).

3. W orz. z 3.2.1995 r., II CRN 160/94, OSP 1995, Nr 9, poz. 198, SN opowiedział się jednak za znacznie szerszym zastosowaniem art. 376 do rozliczeń związanych z wykupieniem weksla. Wyszedł z założenia, że wykupienie weksla przez dłużnika wekslowego może być oceniane nie tylko w świetle prawa wekslowego - tj. z punktu widzenia wykonania zobowiązań dłużników wekslowych - ale także w świetle Kodeksu cywilnego - tj. z punktu widzenia wykonania stosunków cywilnoprawnych leżących u podstaw zobowiązań dłużników wekslowych (stosunków podstawowych). Z tego wyprowadził wniosek, że rozliczenie związane z wykupieniem weksla może zawsze nastąpić, w zależności od wyboru osoby, która dokonała wykupienia, bądź to na podstawie przepisów Prawa wekslowego, bądź to na podstawie art. 376. Z zapatrywaniem tym nie sposób się zgodzić. Artykuł 376 reguluje regres między dłużnikami solidarnymi, a w ramach stosunków cywilnoprawnych leżących u podstaw zobowiązań dłużników wekslowych bodaj nigdy, poza wypadkami wymienionymi wyżej (Nb 21), nie dochodzi do powstania zobowiązania solidarnego. Trudno tu zakładać spełnienie wymagania z art. 369, skoro zazwyczaj nie występuje tu nawet zobowiązanie kilku osób wobec jednego wierzyciela, tylko wobec wielu różnych wierzycieli (zob. też A. Miera, Solidarność, s. 50).

4. Powyższa krytyka orz. SN z 3.2.1995 r., II CRN 160/94, spotkała się jednak również ze sprzeciwem (A. Szpunar, Wstąpienie, s. 80). Jednakże wymierzony przeciwko niej argument, "że w konkretnym wypadku niemal zawsze występuje tylko jeden wierzyciel wekslowy", nie podważa jej. Należy podkreślić, iż w wypowiedzi, której przeciwstawiono ten argument, chodzi, jak wyraźnie zaznaczono, o płaszczyznę leżących u podstaw obiegu weksla stosunków podstawowych, podlegających powszechnemu prawu cywilnemu. W tej zaś płaszczyźnie rzecz przedstawia się niewątpliwie tak, jak to zostało ujęte we wspomnianej wypowiedzi. Jeżeli więc np. weksel był indosowany dwukrotnie i za każdym razem łączyło się to ze sprzedażą określonej rzeczy indosantowi przez indosatariusza, to - oceniając sprawę w płaszczyźnie stosunków podstawowych - drugiemu indosatariuszowi przysługuje tylko wierzytelność o zapłatę ceny z drugiej sprzedaży, wierzytelność zaś o zapłatę ceny z pierwszej sprzedaży przysługuje nadal pierwszemu indosatariuszowi. Kto inny jest więc podmiotem każdej z tych, skierowanych wobec różnych osób, wierzytelności.

5. Nie można natomiast wykluczyć w niektórych sytuacjach, różnych od wskazanych wyżej (Nb 21), możliwości dochodzenia regresu przez dłużnika, który wykupił weksel, na podstawie innych niż art. 376 ogólnych reguł prawa cywilnego. Na przykład wystawca, który wykupił weksel własny gwarancyjny, puszczony w obieg przez wekslobiorcę wbrew umowie z wystawcą, może domagać się z tego tytułu od wekslobiorcy odszkodowania (art. 471).

VI. Regres w razie wykupienia czeku

1. Podobnie jak Prawo wekslowe, reguluje regres również Prawo czekowe (art. 44 ust. 3, art. 46 i 52 ust. 2 PrCzek).

Zawada