Nathan Rosenberg, L.E. Birdzell, Jr.

Historia Kapitalizmu

Fragmenty rozdziału 9

Zróżnicowanie przedsiębiorstw

Czy gałęzie przemysłu, w których istnieją wielkie korporacje, są monopolistyczne?

Marks przewidział, iż kapitalizm nabierze w końcu charakteru monopolistycznego, a panujące

wśród marksistów przekonanie, że przepowiednia ta została spełniona, wyraża się w użyciu

przez nich określenia "monopol kapitalistyczny" w odniesieniu do systemu panującego w

zachodniej gospodarce.

Ekonomiści na ogół zgadzają się ze stwierdzeniem, że gospodarka amerykańska (i zachodnia

w ogóle) jest w znacznym stopniu zmonopolizowana. Jest to po części wynik działań

prowadzonych przez rząd. Taki typ monopolizacji wydaje się nieunikniony i można go

uzasadnić przy pomocy argumentów pozaekonomicznych, dlatego użycie terminu

"monopolizacja" jest chyba w tym wypadku niestosowne.

W regulowanych gałęziach przemysłu wciąż jeszcze stosuje się powszechnie monopol

koncesyjny. Tak jest na przykład w dziedzinie lokalnej dystrybucji gazu i energii

elektrycznej, telefonii i w transporcie masowym. Gospodarcza i polityczna historia Ameryki

zawiera długi rozdział regulacji dotyczących kolei. Regulacje są przez niektórych uważane za

jeden ze sposobów zapewniających rządowi wymuszenie przestrzegania łamanych

powszechnie umów kartelowych. Istnieją również inne gałęzie przemysłu, w których

nieunikniona jest pewna monopolizacja, niemniej jednak regulacje często prowadzą do

rozszerzenia monopolu na ga1ęzie pokrewne. Na przykład, różnorodność systemów

dystrybucji energii elektrycznej w miastach jest wysoce niepożądana; jednak przyczyny

monopolizacji produkcji energii są bardziej prozaiczne. W podobny sposób nieuniknione jest

wprowadzenie monopolu na środki masowego przekazu, np. radio lub telewizję.

Oprócz dosłownego znaczenia słowo "monopolizacja" odnosi się również do działań rządu

zmierzających do podniesienia ceny określonych usług poprzez ograniczenie ich podaży - jest

to powszechny sposób prowadzenia działań monopolistycznych. To, co odziedziczyliśmy po

cechach, odzwierciedla fakt, że większość stanów posiada prawa licencyjne, administrowane

osobiście przez jednostki zajmujące się świadczeniem licencjonowanych usług, ograniczające

podaż usług prawniczych, medycznych, przewozów taksówkami, usług hydraulicznych,

napraw elektrycznych, usług pogrzebowych, fryzjerskich i wielu innych - na korzyść tych,

którzy posiadają licencje. Podobnie też związki zawodowe dążą do ograniczenia podaży rąk

do pracy, co ma na celu osiągnięcie wyższych płac. Najskuteczniejszym sposobem

przeciwstawienia się pracodawców monopolistycznym żądaniom płacowym jest ograniczenie

zatrudnienia członków związków zawodowych, jednakże uchwalona w roku 1935 ustawa o

stosunku pracy (National Labor Relations Act) uznała tę taktykę za bezprawną, a w

konsekwencji niektóre związki zawodowe zatrudnionych w przemyśle robotników odniosły

dość znaczne sukcesy.

Niektóre władze lokalne (na przykład władze miasta Nowy Jork) wprowadzają podatki od

usług użyteczności publicznej, wystarczające do ustalenia regulowanych stawek za

korzystanie z tych usług na poziomie monopolistycznym lub wyższym. Takie przypadki

skłaniają do zastanowienia, czy możliwość osiągania monopolistycznych korzyści bywa

kiedykolwiek nie wykorzystana. Bez względu na to, czy jednostka posiadająca polityczne lub

ekonomiczne możliwości wykorzystania monopolu jest kapitalistą, skutki są dla

konsumentów takie same.

Nie są to jednak te formy monopolu, na które wskazywał Marks. On miał na myśli monopol

kapitalistyczny wynikający z wewnętrznych mechanizmów kapitalizmu w niezależnym

sektorze prywatnym. W sensie dosłownym określenie "monopol" odnosiło się do znikomo

małej liczby nie regulowanych rynków w tym sektorze. Nabywcy prawie zawsze mogą

dotrzeć do więcej niż jednego sprzedawcy, pierwszym wrażeniem może być więc

przekonanie, że fakty nie potwierdzają przewidywań Marksa.

Istnieje jednak wiele rynków, na których działa raczej niewielu sprzedawców. Od czasów

wielkiego kryzysu w latach trzydziestych wielu ekonomistów nie będących zwolennikami

marksizmu, pracujących nad teorią oligopolu (czyli rynku, na którym działa niewielu

sprzedawców), analizowało hipotezę, zgodnie z którą na rynku, gdzie istnieje niewielu

sprzedawców, ceny i zyski osiągają wysokość pomiędzy wartościami, jakie przyjęłyby na

rynku, na którym działa wielu sprzedawców i na rynku z jednym sprzedawcą. Już od pół

wieku trwa dyskusja o tym, czy fakt, że liczba sprzedawców jest niewielka, prowadzi do

powstania niedoskonałego monopolu podobnego do tego, jaki posiadają korzystający z praw

licencyjnych, którzy mogą na różne sposoby ograniczać podaż, choć nie w takim stopniu, aby

osiągnąć zyski, jakie osiąga doskonały monopolista. Systemy gospodarcze wszystkich krajów

zachodnich zawierają w sobie rynki z niewielką liczbą sprzedawców, będące wynikiem ruchu

trustowego w latach 1880-1914 lub posiadające taką cechę dlatego, że stosunek wielkości

sprzedaży na tym rynku do minimalnej wielkości skutecznej firmy wyraża się niewielką

liczbą.

Szczegóły historii teorii oligopolu po roku 1933 wiążą się z zagadnieniami znacznie

szerszymi niż pojawienie się instytucji rynkowych i wkraczają w dziedziny dogłębnie

przeanalizowane przez innych badaczy. Dla naszych celów wystarczy zwrócić uwagę na kilka

spraw:

1. System, który doprowadził do bezprecedensowego wzrostu gospodarczego Zachodu, może

posiadać poważne zalety, chociaż materialnie odbiega on od heurystycznego modelu

doskonałej konkurencji. Nie wszystkie odchylenia od tego modelu są niepożądane: nie można

na przykład obyć się bez zastosowania w nowoczesnym przemyśle ekonomii skali, jeśli

chcemy, aby wzrosła liczba firm oferujących sprzedaż. Co więcej, stosowane w modelach

pojęcie konkurencji ma na ogół bardziej restrykcyjne znaczenie, niż miał to na myśli Adam

Smith i inni zwolennicy systemów rynkowych. Co najważniejsze, najprostsze modele nie

uwzględniają konkurencji wynikającej z wprowadzania nowych produktów, nowych metod

produkcji i nowych sposobów organizacji. Joseph Schumpeter był czołowym orędownikiem

poglądu, że takie formy konkurencji są dużo ważniejsze niż konkurencja występująca w

modelach statycznych.

2. Empiryczne potwierdzenie wpływu małej liczebności firm na zyski (a tym samym na ceny)

wskazuje na to, że średnie zyski w przypadku oligopoli są tak bliskie zyskom osiąganym w

branżach, w których istnieje wiele firm, że trudno jest nawet rozróżnić te dwa przypadki.

Interpretacja danych statystycznych została w ostatnich latach skomplikowana przez badania

nad związkami pomiędzy rentownością firmy a wielkością jej udziału w rynku. Badania te

wykazują, że zyski każdej firmy posiadającej określony udział w rynku nie zależą zbyt

znacząco od koncentracji w jej branży.

3. Zyski związane z udziałem w rynku muszą - jak widać z rachunków - wynikać albo z

korelacji pomiędzy wyższą ceną i większą sprzedażą (co wydaje się przeczyć

fundamentalnym przewidywaniom ekonomicznym, przynajmniej jeśli ceny są dobrane tak,

aby możliwe było zróżnicowanie produktów), albo z faktu, że niższym kosz- tom towarzyszy

większa sprzedaż. Wyniki badań dotyczących udziału w rynku wydają się sugerować, iż

większe korporacje nauczyły się, że aby osiągnąć rentowność wyższą od przeciętnej, należy

osiągnąć koszty niższe niż konkurencja, a tym samym niższe od cen, po jakich konkurenci

muszą sprzedawać, aby utrzymać się na rynku. Ponieważ modele konkurencji przewidują, że

ceny zrównają się z kosztami firmy, w której są one najwyższe i której funkcjonowanie jest

potrzebne dla zaopatrzenia rynku, można stąd wywnioskować, używając średnich

statystycznych, iż oligopole są w pełni konkurencyjne. Wniosek ten nie wyklucza jednak

możliwości, że gałęzie przemysłu, w których jest niewiele firm, mogą nie funkcjonować

konkurencyjnie; to samo zastrzeżenie dotyczy jednak gałęzi przemysłu, w których istnieje

wiele firm.

4. Hipotezy, że wielkie firmy wykorzystują swoją pozycję monopolisty do powstrzymania

energicznej konkurencji lub że marnują swoje możliwości ekonomiczne na niepotrzebne

koszty pośrednie, wyraźnie tracą swoją moc w konfrontacji z faktem, iż zyski wielkich firm

są większe niż zyski małych firm działających w tej samej branży. Istnienie wielkiej

hierarchii pociąga za sobą większe koszty pośrednie, jednakże wielka hierarchia osiąga

również większą ekonomię skali i niższe koszty ogólne, co z ekonomicznego punktu widzenia

jest bardziej skuteczne niż mała hierarchia.

Najszerzej akceptowanym argumentem przemawiającym za hipotezą, że oligopol ma duże

znaczenie, jest prawdopodobnie argument sformułowany przez George' a A.Stiglera. Stigler

twierdził, że monopolistyczne ceny gwarantują sprzedawcy maksymalne zyski, dlatego też

sprzedawcy odczuwają silne pobudki do zawierania zmowy, oraz że przeciwstawienie się

zmowie przyczynia się do zwiększenia sprzedaży po cenach nieco niższych od

monopolistycznych, lecz i tak bardzo korzystnych. Dlatego też niektórzy ze sprzedawców

mogliby łamać zawarte umowy i przeprowadzać takie transakcje, jeśli nie obawialiby się ich

wykrycia. Stigler dokonał również analizy problemu wykrywania niższych cen u konkurencji

na podstawie zauważalnej straty klientów na rzecz konkurenta, niepowodzeń w zdobywaniu

klientów od tego konkurenta i przyciągania przez niego nowych klientów. W rezultacie

doszedł do wniosku, że mała liczebność konkurentów zmniejsza możliwość dokonywania

przez firmę oszustw bez ryzyka wykrycia.

Teoria Stiglera miała za zadanie wyjaśnienie zauważonego już faktu, że stopa zysku firm

działających w branży, w której istnieje ich niewiele, przewyższa stopę zysku firm

działających w branżach liczniej obsadzonych. Nowsze badania prowadzone nad podziałem

rynku postawiły problem nieco inaczej, gdyż stopa zysku firm działających w

skoncentrowanych gałęziach przemysłu nie przewyższa stopy zysku firm działających w

gałęziach nie skoncentrowanych. Teoria Stiglera wyjaśnia jednak nowe wyniki równie dobrze

jak stare; firma posiadająca duży udział w rynku i niższe niż konkurencja koszty może dojść

do wniosku, że istnieje niemożliwe do zaakceptowania ryzyko zniszczenia jej rynku w

przypadku, gdy pojawi się możliwość popełniania jakichkolwiek niewykrywalnych oszustw.

Może ona więc zadecydować (tak jak zrobiła to firma Standard Oil), że rozsądniej jest

dokonać kalkulacji ceny na poziomie (lub, w przypadku zamiaru zwiększenia udziału w

rynku, poniżej) kosztów rywali. To, co rzeczywiście robią najważniejsze firmy, zależy od

branży, jednakże badania nad związkami zysku, udziału w rynku i koncentracji w różnych

przemysłu wykazują, że kalkulacja cen nie oparta na kosztach jakie ponosi konkurencja, jest

raczej zjawiskiem nietypowym.

Niektórzy uważają, że założenie Stiglera, dotyczące jawnej zmowy, stanowiące wyjaśnienie

wyższych zysków osiąganych w skoncentrowanych gałęziach przemysłu, było niepotrzebne.

Przedstawili oni nieco inną, "współzależną" teorię kalkulacji cen, twierdząc, że w branży, w

której firmy nie mają szans zwiększenia sprzedaży przez obniżkę cen (ponieważ inne firmy

natychmiast również obniżyłyby swoje ceny), będą one kształtowały się na poziomie nieco

wyższym od konkurencyjnego. Nadwyżka ta nie będzie być może duża, ale różnice, które

mamy wyjaśnić, są również niewielkie.

Jedną z konsekwencji współzależnej teorii kalkulacji cen jest fakt, że firmy działające na

skoncentrowanych rynkach reagują na spadek popytu raczej obniżką produkcji niż ceny,

przewidując, iż obniżka ceny może jedynie wywołać podobne posunięcie konkurencji, co na

pewno nie przyczyni się do wzrostu sprzedaży. Podobnie na wzrost popytu firmy będą

reagowały zwiększoną produkcją, a nie podnoszeniem cen, gdyż poniosłyby ogromne straty,

gdyby podwyżka cen nie została natychmiast wprowadzona również przez firmy

konkurencyjne. Problem ten został szczegółowo przebadany przez Phillipa Cagana w ramach

projektu sponsorowanego przez National Bureau of Economic Research w Stanach

Zjednoczonych. Cagan stwierdził, że nie ma żadnej różnicy pomiędzy skoncentrowanymi i

nie skoncentrowanymi gałęziami przemysłu, jeśli chodzi o ich reakcję na zmianę popytu,

ponieważ firmy należące do obu typów gałęzi przemysłu reagują na te zmiany najpierw

zmianą wielkości produkcji i zapasów, a dopiero później ceny. Innym wnioskiem ze

współzależnej teorii cen jest to, że zmiany cen powinny występować rzadziej w nie

skoncentrowanych gałęziach przemysłu. Jednak dane empiryczne nie wykazują żadnych

znaczących różnic pomiędzy skoncentrowanymi i nie skoncentrowanymi dziedzinami

gospodarki.

Z prac Cogana wynika, że jeśli przejdziemy od formalnych, zorganizowanych rynków do

rynków nieformalnych, które istnieją w większości gałęzi przemysłu, nastąpi wyraźna zmiana

w zasadach kalkulacji cen. Będzie to zmiana dużo istotniejsza niż przy przejściu od rynku, na

którym istnieje wiele firm, do rynku słabiej obsadzonego. Na rynkach zorganizowanych,

gdzie zmiany popytu odzwierciedlają się w ciągłych zmianach cen wskaźnikowych, i na

rynkach nieformalnych, na których sprzedają niemal wszystkie firmy (z wyjątkiem kopalń i

rolnictwa), istnieje dość podstawowa różnica w przepływie informacji. Na rynkach

nieformalnych pierwszą wskazówką zmiany popytu jest dla firmy zazwyczaj wzrost (lub

spadek) sprzedaży albo zamówień oraz spadek (lub wzrost) zapasów. Nie jest to oczywiście

sygnał jednoznaczny, gdyż może on być również spowodowany przez zmiany pozacenowych

czynników konkurencyjnych. Nawet wiadomości o zmianach cen firm konkurencyjnych

powinny być konfrontowane ze stanem popytu na rynku, zanim firma zdecyduje się na

podjęcie podobnych kroków. Wobec braku niedwuznacznych cenowych wskaźników popytu

firmy działające na rynkach nieformalnych reagują na zmiany w sprzedaży i zapasach w

pierwszej kolejności poprzez odpowiednie przystosowanie wielkości produkcji i zapasów.

Następnie przeprowadzają eksperyment ze zwiększeniem (lub zmniejszeniem) starań o

sprzedaż i ograniczeniem lub sezonową obniżką cen, z promocją i tym podobnymi ruchami

taktycznymi. Z generalną zmianą cen powstrzymują się aż do momentu, gdy zostanie

wyjaśniony stan popytu. Fakty doświadczalne, o których wspomnieliśmy w poprzednim

rozdziale, mogą sugerować, że sprzedawcy na rynkach nie skoncentrowanych zazwyczaj

radzą sobie z niejednoznacznościami rynków nieformalnych w taki sam sposób jak

sprzedawcy na rynkach skoncentrowanych - zmieniając najpierw wielkość produkcji,

zapasów, a następnie ceny.

Innym problemem ekonometrycznym związanym z monopolami jest problem rachunkowy

związany z innowacją. Istnieją tutaj dwie główne trudności. W teorii ekonomicznej wydatki

na innowacje są inwestycjami kapitałowymi. Przy obliczaniu zysków firma powinna odliczyć

od wpływów pewną kwotę na amortyzację zakumulowanych inwestycji przeznaczonych na

innowację, nie zaliczając jej do wydatków bieżących. W praktyce rachunkowej wydatki na

innowacje nie podlegają jednak kapitalizacji, lecz są odliczane na bieżąco i firmy nie

podejmują nawet prób oszacowania wysokości odpisów na amortyzację. Dlatego też

ekonomiści dysponują niemal wyłącznie danymi pochodzącymi z ksiąg rachunkowych.

Druga trudność polega na tym, że skuteczne wprowadzenie innowacji zapewnia czasowy

monopol, czy to ze względu na czas potrzebny do naśladowania, czy też ze względu na

posiadanie patentu. Nie ulega wątpliwości, że nagrodą za wprowadzenie innowacji są zyski,

jakie można osiągnąć dzięki takiemu tymczasowemu monopolowi. Jednak zarówno w

przypadku firmy, jak i w przypadku całej gałęzi przemysłu, trudno jest powiedzieć, jaka część

jej zysku jest następstwem wprowadzenia innowacji. Wiele przedsiębiorstw uzyskuje wpływy

częściowo ze sprzedaży znanych produktów, a częściowo z wprowadzania szeregu innowacji.

Wytwarzanie unowocześnianych i nie unowocześnianych produktów i usług przez jedno

przedsiębiorstwo prowadzi z reguły do tego, że nikt nie może stwierdzić, jaka część jego

zysków pochodzi z innowacji, a jaka z działań konwencjonalnych. Trudności wynikają

częściowo z niemożności rozdzielenia łącznych wpływów i łącznych kosztów, a częściowo z

przesunięcia w czasie: dzisiejsze zyski mogą być w pewnej mierze wynikiem wcześniej

wprowadzonych innowacji. Nie ma więc jasnego sposobu rozdzielenia zysków

przedsiębiorstwa na pochodzące ze sprzedaży znanych produktów - niewykluczone, że po

wygórowanych cenach - i pochodzące z innowacji. Nie ma też żadnego sposobu standaryzacji

danych przemysłowych, tak aby można było wyeliminować wpływy pochodzące z innowacji.

Dlatego też, aby wyciągnąć znaczące wnioski z porównań zysków osiąganych w

skoncentrowanych i nie skoncentrowanych gałęziach przemysłu lub zysków firm

posiadających duży i skromny udział w rynku, trzeba dokonać bardzo wątpliwego założenia,

że przeciętna firma posiada wysoki udział w rynku, nie będąc bardziej innowacyjną niż firmy

o mniejszym udziale.

Trzeba też pamiętać, że gałęzie przemysłu, w których istnieje niewiele firm, tworzą dość małe

segmenty większych systemów gospodarczych oraz że trendy omówione we wcześniejszych

rozdziałach są charakterystyczne dla coraz bardziej konkurencyjnego świata. Wśród tych

trendów należy wymienić urbanizację i udoskonalenia w dziedzinie transportu, które

wyeliminowały wiele lokalnych, regionalnych, a nawet ogólnokrajowych monopoli, oraz

wzrost dochodu netto podnoszącego znaczenie konkurencji pomiędzy poszczególnymi

gałęziami przemysłu. Urbanizacja, udoskonalenie transportu i wzrost dochodu narodowego

przyczyniły się do wzrostu rynków zarówno pod względem wielkości, jak i złożoności oraz

do tego, że pozycje rynkowe stały się trudniejsze do obronienia przed atakami ze strony

wyspecjalizowanych konkurentów. Zmiany organizacyjne, takie jak wprowadzenie

masowego obrotu towarami i zróżnicowanie produkcji, ułatwiły wejście na rynek nowym

firmom i ograniczyły możliwości wykorzystywania przez sprzedawców ich pozycji na rynku.

Wzrastające wykorzystanie produktów wytwarzanych za granicą przy radykalnie różnej

strukturze kosztów przyczyniło się również do wzrostu konkurencji. W wielu ga1ęziach

przemysłu najważniejszym trendem było systematyczne wykorzystanie innowacji jako

narzędzia konkurencji. Wydaje się zrozumiałe, że zdarzenia, jakie zaszły w latach 1880-1914,

nie przyczyniły się do restrukturyzacji amerykańskiego przemysłu w układ złożony z

monopoli. Jak wykazuje analiza porównawcza, średnio sytuacja jest dużo bardziej zbliżona do

konkurencyjnego niż monopolistycznego końca całego spektrum oligopoli, a nawet do

miejsca, w którym istnienie jakiegokolwiek średniego odstępstwa od bieguna

konkurencyjnego wydaje się wątpliwe. Nieprawdopodobne, aby wydarzenia lat 1880-1914,

pomimo iż przyczyniły się do zmniejszenia liczby firm w niektórych gałęziach przemysłu, w

jakimkolwiek stopniu zmniejszyły konkurencyjność zachodniego przemysłu jako całości, jeśli

będziemy pamiętać o innych trendach, które w tym samym czasie przyczyniły się do wzrostu

konkurencji.