Asyrologia – nauka filologiczna badająca piśmiennictwo ludów Mezopotamii: Asyryjczyków, Akadów, Babilończyków i Sumerów; w praktyce obejmuje całość wiedzy o językach, historii i kulturze ludów starożytnego Bliskiego Wschodu, które posługiwały się pismem klinowym.

Sir Austen Henry Layard (ur. 5 marca 1817 w Paryżu, zm. 5 lipca 1894 w Londynie) – angielski dyplomata, archeolog i podróżnik. Prowadził prace wykopaliskowe na Bliskim Wschodzie, głównie w Mezopotamii. Między innymi odkrył miasta: Nimrud (Kalchu) i Niniwę. W starożytnym Kalchu odsłonił olbrzymie posągi skrzydlatych byków strzegących wejścia sali tronowej pałacu króla Asurnasirpala II. Ściany sali pokryte były płaskorzeźbami, przedstawiającymi militarne i myśliwskie osiągnięcia króla. Layard przewiózł te znaleziska do Londynu, które stanowią aktualnie trzon kolekcji asyryjskiej British Museum.

Sir Henry Creswicke Rawlinson (ur. 11 kwietnia 1810 w Chadlington, zm. 5 marca 1895 w Londynie) – angielski asyrolog, dyplomata; w 1836 odkrył, skopiował i odczytał inskrypcję z Behistun. Poseł do parlamentu.

W 1826 Rawlinson wstąpił na służbę w oddziałach wojskowych Kompanii Wschodnioindyjskiej. W 1833 stacjonował jako major w Persji. W 1843 zostaje konsulem w Bagdadzie. Poseł do parlamentu w latach 1856-1858 i 1865-1868. W 1836 roku Henry Rawlinson przebywał w tym rejonie na polecenie perskiego szacha dotyczące szkolenia jego wojska przez oficerów armii brytyjskiej.

Mimo trudności technicznych Sir Rawlinson dotarł na skalne urwisko, gdzie znajduje się inskrypcja razem z reliefem i zdołał skopiować tekst staroperski. Wersje elamicka i akadyjska były mniej dostępne, więc Brytyjczyk odłożył ich spisanie na później. Rawlinsonowi udało się ustalić znaczenie znaków pisma staroperskiego dzięki wcześniejszym zapiskom niemieckiego badacza Georga Friedricha Grotefenda, który odczytał pierwsze 11 znaków pisma klinowego. Było to możliwe tylko dzięki temu, że pierwsza część staroperskiego tekstu zawierała listę królów, podobną do tej, którą znaleźć można w Dziejach Herodota. Po dopasowaniu królewskich imion Rawlinson zrozumiał przekaz Dariusza.

W 1842 badacz skopiował tekst elamicki i akadyjski. Zbudował w tym celu skomplikowane rusztowanie z desek. Najtrudniej było skopiować tekst akadyjski. Pomógł mu w tym miejscowy chłopiec, który wspiął się wewnątrz pęknięcia skalnego przebiegającego przez relief. To on zamontował liny, dzięki którym wykonano odlew z papier-mâché. Pozyskane w ten sposób materiały posłużyły następnie naukowcom – Edwinowi Norrisowi i Nielsowi Westergaardowi – na "odkodowanie" pisma elamickiego. Sam Rawlinson natomiast rozszyfrował język akadyjski.

Ciągle jeszcze trwają prace przy inskrypcji.

George Smith (ur. 26 marca 1840 roku w Londynie, zm. 19 sierpnia 1876 roku w Aleppo) - brytyjski asyriolog, tłumacz pisma klinowego; jako pierwszy przetłumaczył na język współczesny Epos o Gilgameszu.

George Smith od 14 roku życia był pracownikiem bankowym. Samouk. W wieku 26 lat rozpoczął swoją karierę naukową kilkoma artykułami na temat pisma klinowego, czym zwrócił na siebie uwagę środowiska naukowego. Kilka lat później otrzymał posadę asystenta w dziale egipsko-asyryjskim Muzeum Brytyjskiego. W 1872 rozpoczął pracę nad odcyfrowaniem tabliczek odkopanych w Asyrii przez Hormuzda Rassama i przesłanych do Muzeum Brytyjskiego w 1861. Tabliczki, jak się podczas pracy okazało, zawierały treść jednego z najstarszych eposów świata i opowiadały historię półboga Gilgamesza.

Gdy okazało się, że epos nie jest kompletny, Smith, przy wsparciu finansowym Daily Telegraph, wyruszył na Bliski Wschód i w maju 1873, po pięciu dniach poszukiwań w Niniwie, odnalazł brakujące tabliczki i dokończył tłumaczenia. W 1876 napisał książkę Chaldean Account of Genesis, która stała się bestsellerem.

Egiptologia – nauka zajmująca się badaniem historii starożytnego Egiptu.

Pisarze starożytni

Pierwszym pisarzem, który opisał Egipt, był Herodot z Halikarnasu, podróżujący po Egipcie po upadku dynastii saickiej. Jedna z dziewięciu ksiąg jego Dziejów, księga II Euterpe poświęcona jest w całości Egiptowi.

Wiek XVI i XVII

Pierwsze podróże w celu poszukiwania zabytków rozpoczęły się u schyłku XVI i początku XVII wieku. Pewien nieznany z imienia Wenecjanin odwiedził w 1589 roku Górny Egipt i Dolną Nubię docierając aż do el-Derr. W pozostawionym manuskrypcie zaświadczył, że nie podróżował dla żadnego konkretnego celu, lecz tylko po to, by zobaczyć "tyle pysznych budowli, kościołów, posągów, obelisków i kolumn". Za najbardziej godne uwagi Wenecjanin uznał świątynie Karnaku i Luksoru. Jedną z ważniejszych postaci był Włoch Pietro della Valle (1586-1652), który odbył w latach 1616-1626 podróż przemierzając całą wschodnią część basenu Morza Śródziemnego, przywożąc do ojczyzny egipskie mumie i manuskrypty koptyjskie. Badania ówczesnych podróżników nie są jeszcze nazywane mianem archeologicznych.

Do rozwoju badań nad piramidami egipskimi przyczynił się poprzez swoje prace John Greaves (1602-52). W 1646 wydał dzieło Pyramidographia, or a Discours of the Pyramids in Aegypt (Piramidografia czyli rozprawa o piramidach w Egipcie). Autor dwukrotnie odwiedził Gizę, zmierzył i przebadał piramidy, swoje ustalenia krytycznie skonfrontował z tekstami starożytnymi im poświęconymi. Greaves odwiedził także Sakkarę. Rezultat przeprowadzonych prac był dużo bardziej przenikliwy i dokładny niż jakiekolwiek inne z tego samego okresu.

Wiek XVIII

Świątynia na File, sztych z Description...

Od końca XVII wieku wzrasta liczba podróżników odwiedzających Egipt. Dzieła publikowane po powrocie obejmować zaczęły także użyteczne rysunki zabytków. Francuski jezuita Claude Sicard (1677-1726) zbadał z polecenia francuskiego regenta zabytki Górnego Egiptu. On też jako pierwszy nowożytny podróżnik, w oparciu o źródła starożytne, zidentyfikował Teby i prawidłowo określił Kolosy Memnona i Dolinę Królów. Następnym ważnym podróżnikiem był Duńczyk Frederik Ludwig Norden (1708-42). Dzieło opisu podróży odbytej w latach 1737-38, wydane już po jego śmierci, wspaniale ilustrowane, wznawiano w kolejnych edycjach od 1751 do końca XVIII wieku.

Egiptowi stopniowo poświęcało się coraz więcej miejsca w sławnych publikacjach, m.in. w wielotomowych kompilacjach Bernarda de Montfaucona (publikacja: 1719-24) i barona de Caylua (1752-64).

Egiptologia rozwinęła się szczególnie dzięki wyprawie Napoleona Bonaparte do Egiptu, podczas której założono Instytut Egipski w Kairze. W skład ekspedycji wchodziły nie tylko siły wojskowe, ale także liczna grupa uczonych, którzy jako pierwsi podjęli naukowe badania zabytków starożytnego Egiptu. Opisali oni i utrwalili na rycinach szereg najsłynniejszych zabytków kultury egipskiej m.in. piramidy w Gizie, czy też świątynię na wyspie File. Do wzrostu zainteresowania egiptologią przyczyniły się dalsze odkrycia naukowe, wśród których przełomowym było odczytanie hieroglifów przez Jeana-François Champolliona.

Od tego momentu nastał szał na wszystko, co egipskie. W Anglii stało się modne urządzanie przyjęć, na których punktem kulminacyjnym było odwijanie mumii przywiezionych z krainy faraonów. Początkowo do Egiptu przyjeżdżali hobbyści, w niczym niezwiązani z archeologią. Jednym z nich był lord Carnarvon, który wraz z Howardem Carterem odkrył grobowiec Tutanchamona.

Egiptologia poza Egiptem

Praca w terenie stanowi niewielką część całej pracy egiptologów. Wielu z nich spędza czas w zaciszu bibliotek i gabinetów studiując uzyskane z wykopalisk zabytki o wartości estetycznej oraz materiały piśmienne.

Badania nad pismem i językiem

F. Griffith (1862-1934) i Wilhelm Spiegelberg (1870-1930) znacznie wzbogacili wiedzę na temat demotyki i hieratyki, a Adolf Erman przyczynił się do lepszego poznania wcześniejszych faz rozwoju egipskiego. Fundamentalne znaczenie miała wydana w 1927 roku przez sir Alana Gardinera, do dziś niezastąpiona, gramatyka klasycznego języka egipskiego, w której zawarto wyniki prac Gardinera i Battiscombe`a Gunna (1883-1950). W 1944 roku opublikowano rewolucyjne studium H.J. Polotsky`ego, egiptologa, który zmienił rozumienie samego języka we wszystkich okresach rozwoju. W latach 1926-53 wydano jedenastotomowy słownik Adolfa Ermana i Hermana Grapowa, stanowi on jednak tylko początek studiów nad znaczeniem egipskich słów. Rozwiązanie wszystkich problemów językowych najprawdopodobniej nigdy nie nastąpi.

Szczegółowe studia nad tekstami prowadził Kurt Sethe (1869-1934), badacz wielce dla egiptologii zasłużony. Wniósł swój wkład do niemal wszystkich szczegółowych dziedzin, wydał też najwięcej tekstów. Wybitny współpracownik Gardinera, Jaroslav Černy (1898-1970) zasłynął między innymi jako edytor ostraków i innych tekstów kursywnych z Deir el-Medina.

Gerhard Fecht zmienił sposób postrzegania tekstów egipskich wykazując, że większość z nich napisana jest w czymś podobnym do metrum.

Badania nad sztuką

Do rozwoju badań nad sztuką egipską niezwykle przyczynił się Heinrich Schäfer (1868-1957). Napisał on fundamentalną pracę analizującą sposób przedstawiania przedmiotów i postaci świata naturalnego.

Wszelkie dokonania pokoleń egiptologów stanowią jedynie wstęp do prac, które czekają na wykonanie. Współczesna egiptologia jest dyscypliną akademicką uprawianą na uniwersytetach, muzeach i instytutach archeologicznych w ponad 20 krajach. Badaniami nad językiem, historią, literaturą, religią, sztuką zajmuje się około 300 egiptologów.

Jean-François Champollion (ur. 23 grudnia 1790 r. w Figeac, zm. 4 marca 1832 r. w Paryżu) – francuski językoznawca, archeolog, egiptolog i poliglota. Uznawany za twórcę nowoczesnej egiptologii.

Podczas dwóch lat pobytu w areszcie domowym zajmował się studiowaniem inskrypcji na „Kamieniu z Rosetty”, zbierając w międzyczasie spory materiał porównawczy. Francuski architekt Jean Nicolas Kuyot, przyjaciel Champolliona, odbył w latach 1818-1819 podróż do Egiptu, z której przywiózł koledze sporządzone przez siebie kopie napisów hieroglificznych. Champollion skorzystał także z inskrypcji jakimi pokryty był odnaleziony w 1815 roku obelisk z File. Porównując kartusze Kleopatry z kartuszami wyrytymi na kamieniu z Rosetty uzyskał wstępne wyniki, konieczne do odczytania pisma hieroglificznego.

W 1822 odczytał egipskie hieroglify na podstawie inskrypcji na kamieniu z Rosetty oraz analizy języka koptyjskiego, ostatniej fazy rozwojowej języka dawnych Egipcjan. Udowodnił, że egipskie hieroglify opierały sie na zasadzie fonetyczności zapisu. Swoje spostrzeżenia przedstawił w artykule pt. "List do Pana Dacier dotyczący alfabetu hieroglifów fonetycznych" (Dacier był sekretarzem francuskiej Akademii Inskrypcji i Literatury).

W 1824 Champollion opublikował kolejne swoje dzieło pt. "Zarys systemu hieroglificznego", w którym wyłożył całość swoich osiągnięć potwierdzając jeszcze raz niezaprzeczalność swojego odkrycia.

W tym również roku 2 kwietnia państwu Champollion urodziła się jedyna córka Zorajda.

Włosi pozytywnie przyjęli odkrycie. W 1824 roku Champollion przyjął zaproszenie z ich strony i zajął się katalogowaniem kolekcji egiptologicznej w Turynie. Przez pół roku czytał inskrypcje na oryginalnych zabytkach, o czym marzył od lat. Podjął się również poskładania fragmentów słynnego "Kanonu turyńskiego". Opis kolekcji Drovettiego opublikował w formie dwóch "listów". Champollion odniósł wielki sukces, co zaowocowało zaproszeniami od uczonych, koronowanych głów, a także papieża Leona XII. Champollion odwiedził wtedy również Neapol i Florencję.

W 1826 roku rząd zlecił mu podróż do Livorno, portu położonego niedaleko Pizy. Champollion zakupił tam dla Luwru egipskie zbiory angielskiego konsula w Egipcie, Henry`ego Salta. Podczas wykonywania zlecenia otrzymał z Paryża list z informacją, że został mianowany kierownikiem działu sztuki egipskiej w Luwrze. Zgromadzoną kolekcję poszerzył o obiekty zakupione od Drovettiego.

Kamień z Rosetty – zabytek piśmiennictwa staroegipskiego, którego odkrycie stało się przełomem na drodze do odczytania egipskich hieroglifów.

Tekst zapisany greką został bardzo szybko odczytany przez filologów. Był to ten sam tekst, który został zapisany w trzech wersjach i dwóch językach, aby był zrozumiały zarówno przez rodowitych Egipcjan, jak i przez Greków. Jego treścią jest dekret wydany 27 marca roku 196 p.n.e. przez kapłanów egipskich w Memfis dla uczczenia faraona Ptolemeusza V z okazji pierwszej rocznicy koronacji, w związku z doznanymi od niego dobrodziejstwami. Faraon bowiem po wstąpieniu na tron ogłosił amnestię, obniżył podatki i podniósł dochody kapłanów.

Języki semickie – rodzina języków, należąca do języków afroazjatyckich, wywodząca się z języka prasemickiego. Językami semickimi posługuje się obecnie ok. 280 mln mówiących, zamieszkujących głównie na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej i Etiopii.

Rodzina języków semickich obejmuje języki fleksyjne, poświadczone od końca IV tysiąclecia p.n.e. do dziś. W starożytności językami semickimi posługiwano się na obszarze między Morzem Śródziemnym a Tygrysem oraz na północno-wschodnich wybrzeżach Afryki[1]. Współcześnie do najważniejszych języków rodziny semickiej zaliczają się:

język amharski,

język arabski,

język hebrajski,

język maltański

język tigrinia

Współczesne żywe języki semickie, np. arabski czy hebrajski, ze względu na charakterystyczną dla języków afroazjatyckich budowę spółgłoskowo-rdzeniową (zob. alternacja), używają spółgłoskowych pism alfabetycznych (abdżadów), zwyczajowo pisanych od prawej do lewej. Fonetycznie charakteryzują się dużą liczbą spółgłosek gardłowych. Języki semickie wykazują też wiele cech typologicznych wspólnych z językami indoeuropejskimi, co świadczy o kontaktach tych dwóch rodzin w głębokiej starożytności.

Powszechnie używa się i akceptuje się rozróżnienie języków semickich ze względu na podział geograficzny (wschodnie, północno-wschodnie i południowo-zachodnie), choć takie podejście jest w świetle nowych badań przestarzałe[2].

języki afroazjatyckie (chamito-semickie) (ok. 350 mln)

języki semickie (ok. 280 mln)

języki wschodniosemickie

akadyjski

dialekt staroakadyjski

dialekt asyryjski

dialekt babiloński

eblaicki

języki zachodniosemickie

języki centralnosemickie

południowoarabski epigraficzny

arabski (ponad 200 mln, w tym język maltański i judeo-arabski)

języki północnozachodniosemickie

aramejski

języki zachodnio aramejskie, w tym biblijny judeo-palestyński, dialekty

samarytańskie

ugarycki

amorycki (amorytycki)

języki kananejskie

amonicki

edomicki

fenicki z punickim

hebrajski (ok. 7 mln)

moabicki

języki południowosemickie

współczesny południowoarabski

języki etiopskie (ok. 38 mln)

języki północnoetiopskie

gyyz (ge'ez, etiopski klasyczny)

dahalik

tigre

tigrinia

języki południowoetiopskie

amharski (ok. 12,7 mln)

argobba

adare (harari)

guragie

gafat

Pismo klinowe – najstarsza, na Bliskim Wschodzie, odmiana pisma, stworzona najprawdopodobniej przez Sumerów ok. 3500 lat przed naszą erą. Pierwotnie było złożone z przedstawień rysunkowych, które wyobrażały przedmioty albo jeden charakterystyczny ich element, a przy bardziej abstrakcyjnych pojęciach – kompozycje symboliczne. Na początku system był całkowicie ideograficzny (obrazkowy). Każdy znak miał znaczenie podstawowe, do którego dochodziły znaczenia poboczne. Nazwa pochodzi od kształtu znaków odciskanych na glinianych tabliczkach za pomocą kawałka trzciny. Jego powstanie, w IV tysiącleciu p.n.e., związane było z administracyjnymi i gospodarczymi potrzebami rozwijającej się coraz bardziej cywilizacji. Do największego rozkwitu doszło w XIV-XIII w. p.n.e. z uwagi na wagę języka akadyjskiego na Bliskim Wschodzie, w którym było zapisywane. Pismo klinowe używane było aż do okresu panowania na Bliskim Wschodzie hellenistycznej dynastii Seleucydów w II w. p.n.e.

Kwestia inskrypcji zapisanych systemem pisma klinowego przedstawiała się rozmaicie. Nie można było robić żadnych założeń co do natury języka. Jeśli pojawiały się teksty dwujęzyczne, to obie wersje były redagowane w różnych systemach pisma klinowego (w odróżnieniu np. od pisma staroegipskiego – Kamień z Rosetty), toteż jedna, jak i druga były nie do odczytania. Rąbka tajemnicy uchylił jako pierwszy Georg Grotefend w 1802 roku. W inskrypcjach z Persopolis (pochodzących z epoki Achemenidów) spostrzegł często powtarzające się słowo, które – sądząc z oficjalnego charakteru pism – oznaczało "król". Po nim regularnie następowały dwie grupy znaków, które mogły odpowiadać imionom. Udało mu się odczytać imiona Dariusza i Kserksesa. Istniała jeszcze jedna trudność – jak dopasować dźwięki do znaków pisma klinowego. Z tego powodu sięgnął do języka Awesty. Było to jednak posunięcie błędne gdyż awestyjski nie był identyczny z perskim. Inni uczeni (Rasmus Christian Rask, Eugène Burnouf i Christian Lassen) ponownie zbadali alfabet perski, poprawili nieprawidłowe wartości znaków przypisane przez Grotefenda i odczytali je na nowo. W roku 1847 cały alfabet perski był znany. Kiedy pismo klinowe ujawniło swoje sekrety, odcyfrowanie innych zapisanych nim języków nie stanowiło problemu. Charakterystycznymi cechami pisma klinowego było to, że: – słowo nigdy nie było dzielone i przenoszone do następnej linijki (Grotefend 1814) – liczba różnych znaków w sposób oczywisty uzmysłowiła, że nie jest to pismo alfabetyczne lecz sylabiczne, jak nazwał je Grotefend – niektóre znaki pisano fonetycznie albo ideograficznie, co oznacza, że ten sam znak mógł równie dobrze wyrażać dźwięk odpowiadający sylabie jak i pojęcie wyrażone słowem (Hincks 1850)

Źródła historyczne – wszystko skąd możemy czerpać wiedzę o przeszłości (według Jerzego Topolskiego), inaczej rzecz biorąc - są to wszelkie zachowane ślady działalności człowieka.

Krytyka źródła polega na zdobywaniu wiedzy o źródle, tak by stało się one źródłem gotowym do wykorzystywania informacji.

Źródła historyczne można z punktu widzenia ich statusu ontologicznego podzielić na:

Materialne, wśród których wyróżnić można z kolei:

pisane – zawierające informację utrwaloną za pomocą pisma na papierze, papirusie, skórze, glinianych tabliczkach, monetach czy jakichkolwiek innych nośnikach; wśród źródeł pisanych wyróżnić można:

historiograficzne (opisowe) – kroniki, roczniki, pamiętniki, wspomnienia, spisy kazań, dzieła literackie itp.

narracyjne - pamiętniki, kroniki

normatywne (dokumentacyjne, aktowe) – powstałe jako dowód czynności prawnej (dokumenty, akta, spisy inwentarza gospodarczego, sprawozdania, protokoły – powstałe na użytek administracji, dokumentacja obrad parlamentu, konstytucje, dekrety)

epistolarne (wszelkiego rodzaju korespondencja)

hagiograficzne – żywoty świętych,

biograficzne – żywoty cesarzy, monarchów,

epigraficzne – napisy na kamieniach, ścianach budowli historycznych

niepisane:

wykopaliskowe (źródła archeologiczne) – szczątki naczyń, uzbrojenia, przedmioty codziennego użytku, pozostałości obiektów mieszkalnych czy grobów

ikonograficzne

obiekty architektoniczne – zamki, świątynie, stare kamienice,

dzieła sztuki– obrazy, posągi, rzeźby, biżuteria,

Niematerialne: (legendy, obyczaje itd.)

Podział z punktu widzenia metodologicznego wyróżnia źródła:

potencjalne – te, z których można wydobyć informacje

efektywne – te, z których informacje wydobywamy

Źródła mówią nam tylko to, o co je zapytamy. Źródła efektywne w danym badaniu hitorycznym nie tracą swojego potencjalnego charakteru.

Z punktu widzenia pochodzenia zawartych w nich informacji:

bezpośrednie – zawierają informacje możliwe do uzyskania bez pośrednictwa osób trzecich – można wyróżnić wśród nich tradycję oraz pozostałości.

pośrednie – relacjonujące przebieg wypadków za czyimś pośrednictwem.

Kolejny podział to:

źródła adresowane: powstałe z myślą o przekazaniu informacji o przeszłości np. historykowi (mogą one zawierać celowe zniekształcenie prawdy historycznej oraz być przekazem nieświadomie zniekształconym przez osobisty punkt widzenia twórcy źródła)

źródła nieadresowane: w tym przypadku historyk pojawia się jako wtórny odbiorca i korzysta z informacji otrzymanych od niehistoryka np. urzędowe materiały statystyczne albo źródła archeologiczne

Źródła pośrednie zawsze mają charakter adresowany. Źródła bezpośrednie mogą być zarówno adresowane (np. pomniki), jak i nieadresowane.

Chronologia Starożytnego Bliskiego Wschodu – chronologia wydarzeń, panowań władców i dynastii Bliskiego Wschodu na przestrzeni 3 tysięcy lat przed naszą erą.

Możemy wydzielić następujące okresy:

Wczesna epoka brązu: Ciąg władców i dynastii, o których wiedzę czerpiemy z Sumeryjskiej listy królów, poza kilkoma przypadkami potwierdzonymi epigraficznie (np. Enmebaragesi). Dla tego okresu przypisanie dat absolutnych możliwe jest z dokładnością nie większą niż stulecie.

Środkowa i późna epoka brązu: Począwszy od Imperium Akadyjskiego ok. 2300 p.n.e., dane chronologiczne stają się wewnętrznie bardziej spójne. W tym okresie dosyć dokładnie można prześledzić kto nastąpił po kim oraz pojawiają się pierwsze możliwości synchronizacji pomiędzy Mezopotamią, Lewantem oraz chronologią Starożytnego Egiptu. Przypisanie dat absolutnych wydarzeniom z tego okresu jest nadal problematyczne – konwencjonalna średnia chronologia datuje zdobycie Babilonu przez Hetytów na 1595 p.n.e., zaś w chronologii krótkiej tą datą jest 1531 p.n.e.

Schyłkowa epoka brązu: "Wieki ciemne" rozpoczęły się wraz z upadkiem Babilońskiej III Dynastii (Kasyckiej) ok. 1200 p.n.e., inwazją Ludów Morza i upadkiem Imperium Hetyckiego.

Wczesna Epoka Żelaza: ok. 900 p.n.e., ponowny wzrost ilości danych historycznych następuje wraz ze wzrostem potęgi Imperium nowo-asyryjskiego. Pozwala to z dużo większą dokładnością przypisywać daty absolutne. Klasyczne źródła takie jak Kanon Ptolemeusza, prace Berossosa i hebrajska Biblia stanowią chronologiczne wsparcie i dostarczają dodatkowych synchronizmów. Zaćmienie w 763 p.n.e. pozwala zakotwiczyć Asyryjską listę eponimów.

Mała ilość źródeł chronologicznych w "wiekach ciemnych", czyni historię Epoki brązu Bliskiego Wschodu, przed III Dynastią Babilońską "pływającą chronologią" – jest ona spójna jako "chronologia względna", ale nie jako "chronologia absolutna".

Różnice w ocenie długości trwania "wieków ciemnych" wynoszą od 56 do 64 lat. Dzieje się tak dlatego, że głównym źródłem dla tych dat jest Wenusowa Tabliczka Ammisaduqi, a z kolei Wenus jest widoczna w cyklu 56/65 lat. Nowsze prace sugerują przyjęcie podstawowego cyklu ośmioletniego jako lepszej miary[1]. Inne próby zakotwiczenia chronologii przy użyciu zapisów o zaćmieniach i innych metod nie zyskały większego poparcia. Alternatywne chronologie są konstruowane w oparciu o datę 8-mego roku panowania Ammisaduqi, króla Babilonu. Ten wybór z kolei określa daty panowania Hammurabiego

Statusem bardziej prawdopodobnej cieszy się krótka chronologia (zdobycie Babilonu przez Hetytów 1531 p.n.e.) użyta również w tym artykule, choć zmieniało się to na przestrzeni lat. W starszej literaturze, najczęściej spotykana jest chronologia średnia (zdobycie Babilonu 1595 p.n.e.). Niektórzy naukowcy całkowicie dyskredytują wartość chronologiczną Wenusowej tabliczki Ammisaduqi.

Poniższa tabela przedstawia zarys rywalizujących propozycji. Zawiera kilka kluczowych dat i ich względne odchylenie od krótkiej chronologii:

Inskrypcje

Na obszarze od Anatolii po Egipt odnaleziono tysiące tabliczek z pismem klinowym. Choć wiele z nich jest odpowiednikiem współczesnej listy zakupów, tabliczki te, wraz z inskrypcjami na budowlach i monumentach, stanowią główne źródło informacji chronologicznej dla Starożytnego Bliskiego Wschodu[2].

Zasadnicze problemy

Stan zachowania – niektóre obiekty, jak te które można oglądać w Luwrze, czy British Museum zachowały się w świetnym stanie. Jednak większość tabliczek i inskrypcji znajdowała się w stanie dużo gorszym. Niektóre z nich odnaleziono połamane i z brakującymi elementami. Część z nich była intencjonalnie zatarta, lub uszkodzona na skutek warunków atmosferycznych lub przebywania pod ziemią. Niektóre nie zostały wypalone w starożytności i należało je traktować z największą ostrożnością zanim zostały odpowiednio zakonserwowane[3].

Pochodzenie – miejsce znalezienia zabytku to ważne źródło informacji dla archeologów. Jednakże pojawiają się dwa problemy. Po pierwsze, stare materiały były często używane powtórnie, jako budulec lub wypełnisko, częstokroć w dużej odległości od pierwotnego miejsca pochodzenia. Po drugie, plądrowanie stanowisk archeologicznych było powszechnym procederem co najmniej od czasów rzymskich. Pochodzenie takich przedmiotów jest bardzo trudne, a czasem wręcz niemożliwe do określenia.

Różnorakie wersje – z czasem najważniejsze dokumenty jak np.: Sumeryjska lista królów były kopiowane. W wyniku tego istnieje wiele różnych wersji niektórych źródeł chronologicznych. Określenie, które wersja jest właściwa może być bardzo trudne[4].

Tłumaczenie – tłumaczenie tekstów klinowych napotyka trudności, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę, że często materiał źródłowy jest uszkodzony. Ponadto, wiedza na temat zasadniczych języków takich jak akadyjski czy sumeryjski rozwija się, co może powodować różnice w tłumaczeniach dokonanych na przestrzeni lat. W rezultacie mogą pojawić się uzasadnione spory na temat przetłumaczonych treści. Sytuację komplikuje fakt, że wiele znalezisk archeologicznych nie zostało jeszcze opublikowanych i/lub przetłumaczonych.

Język propagandy – wiele ważnych dokumentów źródłowych, takich jak Asyryjska lista królów, to wytwory oficjalnej władzy, świeckiej bądź religijnej. Często ich treść była redagowana propagandowo, na korzyść ówcześnie panującego władcy czy głównego bóstwa panteonu. Król mógł nawet przypisać sobie zasługi swojego poprzednika takie jak zwycięstwo w bitwe, czy budowa świątyni lub pałacu.

Listy Królów

Tradycją na Starożytnym Bliskim Wschodzie było przechowywanie historyczne listy panujących.

Sumeryjska lista królów

Obejmuje okres od władców Mezopotamii "sprzed potopu" aż do upadku Dynastii z Isin. To jedyne źródło danych chronologicznych w przypadku wczesnych państw-miast. Problem sprawia to, iż wielu wczesnych władców ma przypisane fantastyczne i nieprawdopodobne długości rządów. Pojawiła się koncepcja, że jest to wynik błędu skryby przy przepisywaniu z systemu 60-tkowego jakim posługiwali się Sumerowie na system dziesiętny którego używali późniejsi Akadyjczycy[5].

Babilońska lista królów

Na tej liście wymienieni są tylko władcy Babilonu. Została znaleziona w dwóch wersjach ("Babilońska lista królów A" oraz "Babilońska lista królów B").

Późniejsze dynastie z tej listy odpowiadają władcom Kasyckim i okresie po upadku ich dynastii. Znana jest również Babilońska Lista Królów z okresu hellenistycznego która obejmuje późniejszy okres 1-go tysiąclecia p.n.e.[6].

Asyryjska lista królów

Odnaleziona w wielu różniących się kopiach, wymienia wszystkich władców Asyrii i długości ich panowania wstecz aż do "mgieł czasu". Racjonalne długości panowania pojawiają się ok. XIV wieku p.n.e.[7] W połączeniu z różnymi Asyryjskimi kronikami Asyryjska lista królów osadza w datach bezwzględnych chronologię 1-go tysiąclecia p.n.e.

Kroniki

Wiele kronik zostało odnalezionych na Bliskim Wschodzie. Większość z nich jest fragmentaryczna, ale w połączeniu z innymi źródłami, dostarczają bogatych danych chronologicznyc[8].

Kronika synchronistyczna – znaleziona w bibliotece Aszurbanipala w Niniwie. Opisuje interakcje pomiędzy imperiami Asyryjskim i Babilońskim z punktu widzenia Asyryjczyków. Mimo swej użyteczności, powszechnie uznawana jest za nierzetelną[9].

Kronika P – mimo niekompletności tabliczka ta zawiera ten sam zakres informacji co Asyryjska Kronika Synchronistyczna, ale z babilońskiego punktu widzenia[10].

Królewska kronika z Lagasz – Sumeryjska Lista Królów nie zawiera żadnej wzmianki o Lagasz, choć była to jedna z ważniejszych sił w okresie opisywanym przez listę. Królewska kronika z Lagasz mogła być próbą zmiany tej sytuacji – wymienia ona listę władców Lagasz w formie kroniki[11]. Niektórzy naukowcy utrzymują, że kronika jest parodią Sumeryjskiej Listy Królów, lub że została w całości sfabrykowana[12].

Inskrypcje królewskie

Ważne osobistości z kręgu władzy na Starożytnym Bliskim Wschodzie chętnie informowały o swej działalności publicznej. Świątynie, budowle i statuy wzniesione przez władcę często posiadały jakiś rodzaj inskrypcji wymieniających imię króla. Dokumentowano również ważne osiągnięcia, takie jak wygrane bitwy, zdobyte tytuły lub przychylność bóstw, za pomocą inskrypcji publicznych, które dzięki temu są pomocne w śledzeniu przebiegu rządów władcy.

Listy nazw rocznych

W odróżnieniu od nowożytnych, większość starożytnych kalendarzy bazowała na długości panowania władcy. Dany rok mógł być np.: "5 rokiem panowania Hammurabiego". W ten sposób każdy rok panowania mógł mieć również nadaną nazwę, np.: "rok w którym zostało pokonane Ur". Najczęściej nazwa opiewała dokonania władcy. Kompilacja tych nazw to lista nazw rocznych[13].

Lista eponimów (limmu)

W Asyrii w każdym roku panowania władcy mianowano urzędnika królewskiego nazywanego limmu. Odnaleziono wiele kopii list zawierających spis kolejnych limmu[14][15]. Niektóre szczegóły pozostają jednak niejasne – niekiedy na okres panowania danego władcy przypada zbyt wiele lub zbyt mało limmu lub różne wersje list eponimów podają imiona różnych limmu dla tych samych lat.

Zapiski handlowe, dyplomatyczne, księgowe

Na tabliczkach klinowych oferowano np. zawarcie przymierzy, wypowiadano wojnę lub były to listy przewozowe towarów. Większość z nich była wyrzucana gdy była już niepotrzebna, lecz wiele z nich zachowało się w dobrym stanie, nawet jeśli posłużyły jako materiał wtórny – np. jako wypełnisko ściany w nowej konstrukcji. Przykładem są tzw. Listy z Amarna – tabliczki klinowe znalezione w Amarnie w Egipcie, mieście faraona Echnatona. Były one zapisane głównie po akadyjsku – języku ówczesnej dyplomacji. W tekstach wymienionych jest kilku władców bliskowschodnich, w tym Królowie Asyrii i Babilonu. Przy założeniu, że władcy zostali poprawnie zidentyfikowani, pozwala to na połączenie chronologii Starożytnego Bliskiego Wschodu i Egiptu, przynajmniej od połowy 2 tysiąclecia p.n.e.

Źródła klasyczne

Mamy do dyspozycji kilka źródeł z okresu klasycznego

Berossos

Berossos był Babilońskim astronomem żyjącym w okresie hellenistycznym. Spisał on historię Babilonu. Jego dzieło nie dotrwało do naszych czasów. Na szczęście fragmenty jego pracy zachowały się w pracach innych klasycznych autorów.

Kanon Ptolemejski lub Kanon królów

Ta księga dostarcza na listę władców od okresu ok. 750 p.n.e. i dalej przez okres perski i rzymski w kontekście astronomicznym. Jest ona używana przy określaniu chronologii 1-go tysiąclecia.

Hebrajska Biblia

Pomimo, iż jej tekst nie był wyryty w glinie, a sama Biblia nie musiała być odkopywana przez archeologów, ma ona długą tradycję wykorzystywania jako źródło chronologiczne. Ponadto Hebrajczycy żyli na terytorium dokładnie na szlakach pomiędzy Babilonią, Asyrią, Egiptem i Hetytami. Biblia głównie używana jest w badaniach nad 1-szym tysiącleciem p.n.e. oraz nad Imperium neo-asyryjskim.

Synchronizmy

Egipt

Co najmniej od czasów Totmesa III, Egipt przejawiał zainteresowanie starożytnym Bliskim Wschodem. Egipt w niektórych okresach okupował część tego terytorium, a w późniejszym okresie dostał się pod okupację asyryjską. Kilka kluczowych synchronizmów:

Bitwa pod Kadesz, z udziałem Ramzesa II egipskiego faraona (w 5 roku jego panowania) oraz Muwatallisa II, króla Hetytów. Wydarzenie to pojawia się w źródłach zarówno egipskich jak i hetyckich[24].

Traktat pokojowy pomiędzy Ramzesem II – faraonem egipskim (w 21 roku jego panowania) a Hattusilisem III królem Hetytów. Również znany ze źródeł Egipskich i Hetyckich[25]

Zaślubiny Amenhotepa III z córką Szuttarny II władcy Mitanni. Wśród listów amarneńskich znajdujemy wiadomość od faraona do Kadaszman Enlila I z Babilonu (EA1-5). Inne listy amarneńskie łączą Amenhotepa III z Burnaburiaszem II – władcą Babilonu (EA6) oraz Tuszrattą – władcą Mitanni (EA17-29).

Wiele źródeł wspomina o zaślubinach Echnatona z córką Tuszratty – władcy Mitanni (podobnie jak zaślubiny jego ojca Amenhotepa III).

Amenhotep IV korespondował z Burnaburiaszem II z Babilonu (EA7-11,15), i Aszuruballitem I z Asyrii (EA15-16)

Stela sępów – pomnik z wapienia o wysokości ok. 1,80 m, pochodzący z ok. 2450 roku p.n.e., znaleziony w Girsu, do naszych czasów przetrwał we fragmentach. Stela z dwustronnym przedstawieniem figuralnym i opisem zwycięstwa Eanatuma, władcy sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz, nad sąsiednim miastem-państwem Umma. Znajduje się obecnie w zbiorach Luwru.

Wydarzenia na steli przedstwione są w tradycyjnej sumeryjskiej kompozycji – w tzw. układzie pasowym. Jedna strona wyobraża zwycięstwo Eanatuma: władca, wyraźnie wyodrębniony spośród pozostałych postaci, na czele oddziału żołnierzy o długich nosach, depczących ciała pokonanych wrogów. Poniżej król jest przedstawiony z oszczepem w ręce na rydwanie, również na czele oddziału zbrojnych. Wizerunek władcy nie jest większy od pozostałych przedstawionych sylwetek (taki sposób przedstawiania pozycji panującego w sztuce był charakterystyczny dla późniejszych dzieł). Możliwe, że artysta mógł wyrazić tak więź pomiędzy nim a jego ludem.

Kolejna część wyobraża liczenie poległych i przygotowania do pogrzebu. Ostatnia część, przedstawiająca prawdopodobnie branie w niewolę wrogów, zachowała się tylko we fragmencie. Druga strona steli przedstawia udział bogów w zwycięstwie. Widoczny jest bóg Ningirsu, w lewej ręce trzyma sieć z wrogami oraz wizerunek orła, w prawej maczugę (ten fragment jest niewidoczny na przedstawionych zdjęciach). Również na tej samej stronie steli jest scena rozszarpywania wrogów na pobojowisku przez sępy (drugie zdjęcie), od których zabytek ten jest nazwany.

XXI rok panowania – pokój i traktat z Hetytami

Jedynym sposobem na rozwiązanie tak poważnego problemu było związanie się z jednym z przeciwników. Nie mogąc rozmawiać ze zwycięską Asyrią jak równy z równym, Hattusilis zapewne właśnie wtedy postanowił unormować stosunki z Egiptem. W wyniku pertraktacji doszło do porozumienia i możliwość zawarcia traktatu pokojowego stała się faktem. W wyniku stałej wymiany posłów dopracowujących szczegóły ostatecznie zredagowano tekst traktatu i wymieniono jego projekty

W roku XXI, miesiącu I Peret, dniu XXI, do Pi-Ramzes dotarła kawalkada rydwanów. Do stolicy Ramzesa przybyło trzech Wielkich Posłów Egiptu wraz z dwoma posłami z Hatti i posłem z Karkemisz. Przywieźli oni do stolicy srebrną tablicę, którą Wielki Władca Hatti, Hattusilis przesłał faraonowi, aby prosić Jego Wysokość o pokój. Tak więc po wieloletnich zmaganiach, walkach, porażkach i zwycięstwach miał zapanować pokój, sankcjonujący istniejące status quo. Kadesz i Amurru miały pozostać pod wpływami Hetytów. Porty Fenicji zaś miały przypaść Egiptowi. Ponadto chwiejny status środkowej Syrii miał zostać ugruntowany i na mocy postanowień ziemie te miały przejść pod władzę Egiptu. Do tego, Hattusilis skłonny był oddać dostęp do szlaków, wiodących na północ do Ugaritu

Traktat spisano na srebrnej tablicy w języku babilońskim, a jego kopie na glinianych tabliczkach po hetycku i na papirusie po egipsku. Dokument, paragraf po paragrafie, ogłaszał: kres wzajemnej wrogości, ustanowienie sojuszu, zawarcie paktu o nieagresji i wzajemny sojusz obronny w przypadku jakiejkolwiek agresji ze strony państw trzecich, potwierdzał prawa królewskiej sukcesji w obu państwach oraz ustanawiał wzajemną ekstradycję zbiegów. Egipski tekst został przełożony z pisma klinowego, a następnie zapisany hieroglifami na ścianach świątyni w Karnaku oraz w Ramesseum

Po podpisaniu traktatu nastąpił szereg dyplomatycznych posunięć obrazujących nowe stosunki między dwoma mocarstwami. Nastąpiła wymiana listów gratulacyjnych oraz prezentów między dworami[56]. Hattusilis mógł teraz bezpiecznie zająć się przygotowaniami do konfrontacji z Asyrią, mając za sojusznika Egipt, który wręcz był zobligowany do udzielenia pomocy. Ramzes natomiast mógł skupić się na sprawach wewnętrznych, między innymi ukończeniu budowy świątyń w Abu Simbel. Przypuszczalnie na przełomie XXII i XXIII roku panowania zmarła matka Ramzesa – królowa Tuja. Została pochowana we wspaniałym grobowcu w Dolinie Królowych

Napięcia po traktacie

Samo podpisanie traktatu nie zlikwidowało jednak różnic i rozdźwięków pomiędzy dwoma partnerami; nadal istniało wiele spraw nierozwiązanych i trudnych. Wkrótce powróciła sprawa przebywającego w Egipcie Urhi-Teszuba (byłego Mursilisa III), jednakże wobec żądań jego ekstradycji (działania traktatu wstecz) Ramzes uprzejmie, lecz zdecydowanie odmówił. Także jego próby renegocjacji przebiegu granicy w Syrii, zostały zdecydowanie, przez Hattusilisa odrzucone. Napięcia trochę opadły po oficjalnym uznaniu Hattusilisa za legalnego władcę Hatti, spadkobiercę swoich poprzedników

Problemem stało się także niezadowolenie Hattusilisa ze zbliżenia między Babilonem i Egiptem. Władca Babilonu zarzucił Hattusilisowi, iż ten chce nie dopuścić do wznowienia stosunków między tymi dwoma państwami. Hattusilis zdecydowanie temu zaprzeczył, lecz w rzeczywistości obawiał się powstania trójstronnego porozumienia pomiędzy Asyrią, Babilonem i Egiptem. Powstanie takiego układu mogłoby realnie zagrozić wpływom hetyckim na Bliskim Wschodzie i spowodować izolację Hatti. Jednakże podjęto stosowne rokowania, które skończyły się powstaniem swego rodzaju osi Asyria-Babilon-Egipt-Hatti

Sumeryjski mit o potopie

Najstarsza znana nam wersja mezopotamskiej opowieści o potopie pochodzi z bardzo uszkodzonej tabliczki sumeryjskiej, datowanej na XVII wiek p.n.e.

Ułomek glinianej tabliczki odnaleziony w Nippur (CBS 10673) ma około 10 cm wysokości, 13,5 cm szerokości. Na każdej ze stron mieści po trzy kolumny zapisanego pismem klinowym tekstu, który pierwotnie liczył ogółem około 260 linijek. Znaleziony kawałek to dolna część tabliczki, około jednej trzeciej jej pełnej wysokości, pozostało na niej po 10–15 linijek w każdej z kolumn. Treść znaleziska, pochodzącego z wykopalisk prowadzonych pod koniec XIX wieku przez archeologów z Uniwersytetu Pensylwanii, opublikował po raz pierwszy pracownik tej placówki, Arno Poebel, w 1914 roku. Zabytek pozostaje w zbiorach Muzeum Archeologii i Antropologii Uniwersytetu.

Całość opowieści obejmowała przedpotopowe dzieje ludzkości: stworzenie przez bogów człowieka i zwierząt, założenie dzięki boskiej opiece i pomocy miast i zbudowanie cywilizacji, następnie zesłaną przez bogów zagładę, z której dzięki boskiej pomocy uratował się wybraniec, ocalając ród ludzki i zwierzęta. Niestety, do dziś nie znaleziono innych tabliczek z zapisem tego sumeryjskiego mitu, a stopień zniszczenia tabliczki z Nippur powoduje, że kontekst zachowanych fragmentów w większości jest niejasny, co utrudnia zrozumienie.

Po brakującej początkowej partii tekstu, napotykamy wypowiedź jakiegoś bóstwa, prawdopodobnie stwierdzającego, że zamierza uratować ludzkość przed grożącym jej zniszczeniem. Następnie bóg ten opisuje, jak ludzie zbudują miasta i świątynie, jak zostanie ustanowiony ład, przynoszący pokój i dobrobyt. Później pojawiają się cztery linijki dotyczące stworzenia człowieka, zwierząt i, być może, roślin. Tu mamy kolejną lukę, znowu brakuje początkowej, większej części kolumny, która znajdowała się w górnej części tabliczki. Z ocalałego fragmentu dowiadujemy się o zesłaniu z nieba instytucji władzy królewskiej, założeniu pięciu miast i przypisaniu im bogów-opiekunów. Znów następuje luka, z kontekstu wynika, że utracony tekst zawierał podjęcie przez bogów decyzji o zesłaniu potopu i zniszczeniu ludzkości. W zachowanej części czytamy, że niektórzy z bogów żałowali postanowionego losu ludzi. Wszyscy jednak złożyli przysięgę, najpewniej o zachowaniu powziętej decyzji w tajemnicy przed ludźmi. Zostaje przedstawiony Ziusudra, bogobojny król-kapłan, który, jak się zdaje, już wcześniej co dzień oczekiwał boskich objawień w snach. Kiedy Ziusudra stał po jednej stronie jakiejś ściany, usłyszał głos bóstwa, pozornie zwracającego się do ściany i informującego, że na zgromadzeniu bogów podjęto decyzję o zniszczeniu ludzkości przez zesłanie potopu. Niestety, w tym miejscu znów brakuje tekstu, który najpewniej zawierał udzielone Ziusudrze szczegółowe wskazówki budowy wielkiej łodzi. Kolejny zachowany fragment zaczyna się opisem potopu, który przetacza się przez ziemię. Po siedmiu dniach i nocach znów pojawia się bóg-słońce Utu, Ziusudra pada przed nim na twarz i składa ofiary. Kolejna utracona partia tekstu zawierała prawdopodobnie wyrzuty, jakie bogowie czynili temu, dzięki któremu król ocalał. W ostatniej kolumnie, po dwu niezbyt jasnych zdaniach o składaniu przysiąg, Ziusudra pada na twarz przez Anem i Enlilem, a ci obdarzają go wiecznym życiem, jak boga, i osiedlają w odległej krainie Dilmun. Na tym kończy się ocalała część tabliczki, zamykające kolumnę zakończenie tekstu nie zachowało się.

Adda-guppi' lub Hadad-happe (ok. 649-547 p.n.e.) – matka babilońskiego króla Nabonida (555-538 p.n.e.).

Według inskrypcji na komemoratywnej steli, wystawionej w Harranie przez Nabonida po jej śmierci, Adda-guppi' urodzić się miała w dwudziestym roku panowania asyryjskiego króla Aszurbanipala (tj. w 649 r. p.n.e.)[1][2]. Do końca istnienia imperium asyryjskiego mieszkała ona w Harranie, skąd, po zdobyciu tego miasta przez armię nowobabilońską, uprowadzona została do Babilonu[3]. W Babilonie zamieszkała w pałacu królewskim, ale jej ówczesna pozycja nie jest znana[3]. Zgodnie z inskrypcją na steli Adda-guppi' zyskała z czasem duże wpływy na dworze królewskim, szczególnie za panowania królów Nabopolassara (625-605 p.n.e.), Nabuchodonozora II (604-562 p.n.e.) i Neriglissara (559-556 p.n.e.) Najprawdopodobniej na początku panowania Nabuchodonozora II lub nieco wcześniej urodziła ona syna, Nabonida[4]. O ojcu Nabonida i mężu Adda-guppi' wiadomo jest jedynie, iż miał on na imię Nabu-balassu-iqbi i że nosił tytuł gubernatora[3]. W inskrypcji na steli Nabonid podkreśla, iż jego matka była bardzo oddana bogowi księżyca Sinowi z Harranu.Na tej podstawie wielu uczonych założyło, iż była ona kapłanką tego boga, co nie zostało jednak udowodnione]. Adda-guppi' zmarła w dziewiątym roku panowania swego syna, osiągając wiek ponad stu lat

Legenda Sargona z Akadu

Niewiele wiadomo o pochodzeniu i kolejach losu Sargona przed objęciem władzy nad państwem akadyjskim. Imię Sargon – „prawowity król” – nie jest jego prawdziwym imieniem, a jedynie określeniem przyjętym już po rozpoczęciu rządów. Wielu uczonych uważa, że ​​Sargon I był biblijnym Nimrodem, synem Kusza, syna Chama, syna Noego. Narodziny i dzieciństwo Sargona znane są tylko z legendy, która mówi, że został on zrodzony w Azupiranu (Mieście Szafranu) przez niepokalaną dziewicę – kapłankę, która ułożyła niemowlę w trzcinowym koszyku uszczelnionym asfaltem, i powierzyła nurtom rzeki. Dziecko zostało odnalezione przez człowieka odpowiedzialnego za nawadnianie ogrodów, imieniem Akki (Aqqi), który wychował je na ogrodnika. Wkrótce bogini Isztar uczyniła z Sargona króla Akadu. Legenda ta (bardzo przypominająca losy Mojżesza) pochodzi prawdopodobnie z czasów króla Asyrii Sargona II z VIII wieku p.n.e. lub późniejszych, a więc powstała ok. 1600 lat po czasach Sargona Wielkiego

Pismo egipskie – cztery rodzaje pisma używane w starożytnym Egipcie:

Hieroglify - pismo używane do zapisu najważniejszych spraw państwa i świętych tekstów. Ostatni zapis tym rodzajem pisma pochodzi z 24 sierpnia 394 roku z wyspy File

Hieratyka - uproszczone pismo hieroglificzne używane początkowo przez kapłanów do szybkiego zapisu. Później stało się pismem skrybów. Używane od epoki tynickiej po czasy rzymskie. W schyłkowym okresie używane tylko do zapisywania tekstów religijnych

Demotyka - pismo wywodzące się z hieratyki powstałe w VII wieku p.n.e. służące do zapisu różnorodnych tekstów od umów handlowych, przez dokumenty państwowe po literaturę piękną i formuły magiczne. Obecną nazwę nadał mu Herodot, podczas gdy oficjalne dokumenty z epoki ptolemejskiej nazywały je "pismem ksiąg". Ostatni zapis tym rodzajem pisma pochodzi z 450 roku n.e. z wyspy File

Koptyjski - do zapisu używano alfabetu greckiego z zachowaniem siedmiu znaków ze starożytnego pisma egipskiego. Najstarsze zapisy pochodzą z I i II wieku n.e. - są to egipskie pisma magiczne. W znacznym stopniu zostało wyparte po podboju arabskim w VII wieku n.e.

Enuma elisz (akad. enūma eliš), Poemat o stworzeniu świata – babiloński epos, napisany w języku akadyjskim, nazwany tak od rozpoczynających go słów, które znaczą Gdy w górze.... Pierwotny tekst tego eposu pochodzi prawdopodobnie z końca II tysiąclecia p.n.e. Utwór był recytowany w Babilonie w czwartym dniu noworocznego święta akitu. Enuma elisz nazywany jest eposem o stworzeniu wszechświata. Kosmogonia babilońska miała jednoznaczny pogląd na sens istnienia człowieka: światem rządzi panteon bogów z Mardukiem na czele, ludzkość ma za zadanie służyć bogom.

Chrześcijanie bardzo długo nie mieli ustalonego kanonu Starego Testamentu, gdyż uważali go za odziedziczony po żydach i przez nich skompletowany. Ponadto – inaczej niż żydzi – tradycyjnie dzielili księgi Biblii na historyczne, dydaktyczne i prorockie. W V w. powstała Wulgata, przekład Starego Testamentu z hebrajskiego i greki (oraz Nowego Testamentu z greki), dokonany przez Hieronima, który za źródło przyjął hebrajskie oryginały pism, ale posiłkował się Septuagintą. Sam Hieronim nie uważał jednak ksiąg później nazwanych deuterokanonicznymi za część natchnionego kanonu. Podobne opinie istniały wśród wielu chrześcijańskich uczonych i duchownych aż do XVI w. Jednym z odrzucających księgi deuterokanoniczne był papież Grzegorz Wielki. Wielu teologów chrześcijańskich przedstawiało bardzo różne koncepcje kanonu, jednak do rozłamu doszło dopiero w trakcie reformacji.

Kanon katolicki

Kursywą zaznaczono księgi nieuznawane przez żydów i protestantów, tzw. deuterokanoniczne.

Księgi historyczne

Prawo – (Pięcioksiąg Mojżesza)

1. Księga Rodzaju (Rdz) – Liber Genesis (Gen)

2. Księga Wyjścia (Wj) – Liber Exodus (Ex)

3. Księga Kapłańska (Kpł) – Liber Leviticus (Lev)

4. Księga Liczb (Lb) – Liber Numeri (Nu)

5. Księga Powtórzonego Prawa (Pwt) – Liber Deuteronomium (Deu)

Pozostałe księgi historyczne

6. Księga Jozuego (Joz) – Liber Iosue

7. Księga Sędziów (Sdz) – Liber Iudicum

8. Księga Rut (Rt) – Liber Ruth

9. 1 Księga Samuela (1Sm) – Liber I Samuelis

10. 2 Księga Samuela (2Sm) – Liber II Samuelis

11. 1 Księga Królewska (1Krl) – Liber I Regum

12. 2 Księga Królewska (2Krl) – Liber II Regum

13. 1 Księga Kronik (1Krn) – Liber I Paralipomenon

14. 2 Księga Kronik (2Krn) – Liber II Paralipomenon

15. Księga Ezdrasza (Ezd) – Liber Esdrae

16. Księga Nehemiasza (Ne) – Liber Nehemiae

17. Księga Tobiasza (Tb) – Liber Thobis

18. Księga Judyty (Jd) – Liber Iudith

19. Księga Estery (Est) – Liber Esther

20. 1 Księga Machabejska (1Mch) – Liber I Maccabeorum

21. 2 Księga Machabejska (2Mch) – Liber II Maccabeorum

Księgi mądrościowe (dydaktyczne)

Księgi prorockie

Prorocy więksi

29. Księga Izajasza (Iz) – Liber Isaiae

30. Księga Jeremiasza (Jer) – Liber Ieremiae

31. Lamentacje Jeremiasza (Treny) (Lm) – Lamentationes (Threni)

32. Księga Barucha (Ba) – Liber Baruch

33. Księga Ezechiela (Ez) – Prophetia Ezechielis

34. Księga Daniela (Dn) – Prophetia Danielis

Prorocy mniejsi

Stary Testament powstawał w ciągu wielu wieków, najstarszym tekstem w nim zawartym jest Pieśń Debory z Księgi Sędziów, spisana w XII w. p.n.e. Cały kanon Starego Testamentu został ustalony pod koniec I w. n.e. Znanych jest kilka teorii co do wyboru ksiąg kanonicznych – uważa się np., że do kanonu weszły tylko te teksty, w których powstaniu dopatrywano się interwencji Boga. Długotrwały proces formowania kanonu ST rozpoczął się w 622 p.n.e., kiedy król Jozjasz wprowadził reformę religijną.

Stary Testament był już w starożytności tłumaczony na grekę. Najstarsze tłumaczenie to Septuaginta, zostało ono zapoczątkowane w Aleksandrii w połowie III w. p.n.e. i miało być stworzone dla istniejącej tam gminy żydowskiej. Według legendy przekładu dokonano na polecenie faraona Ptolemeusza II Filadelfosa, który chciał zapoznać się z prawem żydowskim. Na rozkaz kapłana Eleazara 70 mędrców żydowskich przetłumaczyło księgi w ciągu 70 dni. W rzeczywistości przekład kolejnych ksiąg trwał ponad 100 lat.

Teoria źródeł, hipoteza czterech źródeł, hipoteza JEPD, teoria uzupełnień – przyjmowana przez wielu biblistów hipoteza dotycząca autorstwa Pięcioksięgu, a także innych najstarszych ksiąg biblijnych (Księga Jozuego, Księga Sędziów), zakładająca długotrwały proces ich powstawania. Hipoteza czterech źródeł jest teorią ciągle rozwijającą się i kwestionowaną. Zdaniem większości teologów katolickich i części protestanckich nie sprzeciwia się natchnienemu charakterowi tekstu.

Niejednolitość stylistyczną Pięcioksięgu oraz powtórzenia opowiadań w różnych redakcjach dostrzegano wcześnie. Johann Gottfried Eichhorn (1752-1827) zaproponował, aby traktować go jako dokument zredagowany na podstawie dwóch niezależnych tekstów, które Jean Astruc z kolei określał jako dokument jahwistyczny (J) i dokument elohistyczny (E). Julius Wellhausen (1844-1918) wyodrębnił jeszcze inne źródło, które nazwał kodeksem kapłańskim (P). Później część tekstu przypisano jeszcze jednemu źródłu - deuteronomistycznemu (D). Podstawą do wyodrębnienia źródeł były:

używanie różnych imion Bożych (Jahwe, Elohim) w różnych fragmentach tej samej księgi;

paralelizmy i podwójne, uważane za sprzeczne ze sobą opowiadania (np. dwa opisy stworzenia człowieka, przymierza Abrahama z Bogiem);

przerwy w ciągłości narracji;

różnice stylistyczne;

różnice w wiedzy, zainteresowaniach, poglądach teologicznych i prawnych domniemanych autorów;

implikacje polityczne związane z historią starożytnego Izraela.

Charakterystyka autorów źródeł:

J - Jahwista: zwykle nazywa Boga Jahwe; posługuje się najstarszą formą języka hebrajskiego o doskonałym stylu; przedstawia wydarzenia z punktu widzenia plemienia judzkiego (Królestwa Judy) z podkreśleniem Aaronickiego kapłaństwa. Jahwista czasami używa imienia Elohim, które występuje w dialogach[1].

E - Elohista: nazywa Boga El i Elohim (aż do objawienia imienia JHWH Mojżeszowi), odzwierciedla poglądy kapłanów z Szilo i plemion północnych (Królestwa Izraela).

P - źródło kapłańskie: przedstawia Boga (Elohim, El Szadaj) jako nielitościwego i dalekiego od ludzi, zawiera szczegółowe przepisy prawno-rytualne, powtarza wiele fragmentów J i E znacznie gorszym stylem i późniejszą hebrajszczyzną, przedstawia poglądy kapłanów ze Świątyni Jerozolimskiej z czasów Ezechiasza, wprowadza wiele zestawień genealogicznych i dat, stanowi główne źródło dla Księgi Kapłańskiej.

D - Deuteronomista: odmienny stylistycznie, dbały o ścisłość, odzwierciedlający poglądy kapłanów z czasów króla Jozjasza; przypisuje mu się prawie całość Księgi Powtórzonego Prawa, a także znaczne fragmenty Księgi Jozuego, Księgi Sędziów, obu Ksiąg Samuela i obu Ksiąg Królewskich.

Teoria źródeł przedstawia zatem tekst Pięcioksięgu jako kompromis między sakralnymi tekstami autorstwa kapłanów Północy (Szilo) i Południa (Jerozolima) oraz związanymi z późniejszymi reformami królów judzkich - Ezechiasza i Jozjasza. Prawdopodobnie w czasach Ezdrasza po niewoli babilońskiej powierzono redaktorowi (określanemu jako R) uzgodnienie podwójnych narracji JE (wcześniej połączonych dokumentów J i E) oraz P, a także niespójnych przepisów prawnych P i D.

Józef Flawiusz (hebr. Josef ben Matatia, stgr. ᾿Ιώσηπος Φλαύιος, łac. Iosephus Flavius, ur. 37, zm. po 94) – żydowski historyk pochodzący z rodu kapłańskiego. Józef pochodził z klasy Joariba, pierwszej klasy kapłańskiej w Izraelu. Jego pradziadek, Matias Garbaty (ur. 135 p.n.e.), był po kądzieli wnukiem Jonatana Machabeusza. Był synem Mattiasa syna Józefa, jerozolimskiego kapłana.

Urodził się w Jerozolimie w 37 roku, a w roku 64 przybył do Rzymu, gdzie przebywał trzy lata. Do kraju powrócił w roku 66, w czasie gdy wybuchło powstanie żydowskie przeciwko Rzymianom. Flawiusz przyłączył się do powstania, objął dowództwo nad powstańcami w Galilei, a w roku 67 dostał się do niewoli. Po dwóch latach uwolnił go Wespazjan, który, jako jego nowy patron, nadał mu nazwisko Flavius, obdarzając go również obywatelstwem rzymskim. Józef poświęcił się wówczas całkowicie pracy literackiej. Jego zagorzałym przeciwnikiem politycznym był inny historyk żydowski, Justus z Tyberiady, z którym Józef polemizuje w swojej Autobiografii (7 - 74)[1]. Data jego śmierci nie jest znana, wiadomo jednak że żył jeszcze w 94 roku. Był trzykrotnie żonaty i doczekał dwóch synów − Justusa i Symonidesa.

Zenon Kosidowski tak charakteryzuje tę postać: "Józef Flawiusz, to postać fascynująca i zarazem enigmatyczna (...) Jego psychika była tak zawiła i znaczona paradoksalnymi sprzecznościami, że do dnia dzisiejszego nikt właściwie nie zdołał jej rozszyfrować do końca, a opinie wydawane o nim przez kolejne pokolenia historyków wahają się od najwyższych pochwał aż do pomawiania go o najszpetniejsze bezeceństwa"

Wkład Flawiusza w rozwój religii

Józef Flawiusz, jako jeden z pierwszych[6] dokonał podziału 22 poleceń relacji Mojżesza, na dziesięć przykazań, tworząc pierwszą wersję Dekalogu: „Pierwsze słowo poucza nas, że Bóg jest jeden i że tylko Jemu należy oddawać cześć. Drugie zabrania nam czynić wizerunków jakichkolwiek żywych stworzeń dla oddawania im czci. Trzecie nakazuje, byśmy nigdy nie przysięgali na Boga w błahej sprawie, czwarte – byśmy święcili każdy siódmy dzień powstrzymując się od wszelkiej pracy, piąte – byśmy szanowali rodziców, szóste zabrania nam morderstwa, siódme – cudzołóstwa, ósme – kradzieży, dziewiąte – dawania fałszywego świadectwa, a dziesiąte nakazuje, byśmy nie pożądali żadnej rzeczy, która należy do innego człowieka”

W dziele Dawne dzieje Izraela we fragmencie Testimonium Flavianum wspomina o postaci zwanej Jezus, żyjącej za czasów Heroda Antypasa. Tutaj Flawiusz również wspomina o Janie Chrzcicielu, który "...nie chrzcił ludzi dla oczyszczenia ducha, lecz dla oczyszczenia ciała; dusza już przez wcześniejsze sprawiedliwe życie była odgrzeszona."

GRANIASTOSŁUP SENNCHERYBA. Biblia dość szczegółowo opisuje inwazję dokonaną przez Asyryjczyków w roku 732 p.n.e. pod dowództwem króla Sancheriba (Sennacheryba) (2 Król. 18:13 do 19:37; 2 Kron. 32:1-22; Izaj. 36:1 do 37:38). W latach 1847-1851 w miejscu, gdzie niegdyś leżała Niniwa, na terytorium starożytnej Asyrii, angielski archeolog A. H. Layard odkopał ruiny wielkiego pałacu Sancheriba. Stwierdzono, że było w nim około 70 pomieszczeń, a jego ściany miały łącznie ponad 3 kilometry długości i były wyłożone płytami pokrytymi płaskorzeźbami. Na glinianych graniastosłupach sporządzone były roczne zapisy wydarzeń, zwane też rocznikami Sancheriba. Ostateczną wersją tych roczników, utrwaloną prawdopodobnie krótko przed śmiercią władcy, jest graniastosłup zwany Pryzmą Taylora, przechowywany w Muzeum Brytyjskim. Jednakże Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Chicagowskiego ma jeszcze lepiej zachowaną kopię takiego tekstu na graniastosłupie, który odkryto w pobliżu starożytnej Niniwy, stolicy imperium asyryjskiego.

W rocznikach tych Sancherib podaje własną, chełpliwą wersję swego najazdu na Judę: „Co dotyczy Ezechiasza z Judy, który się nie poddał pod moje panowanie, obległem jego 46 ufortyfikowanych miast otoczonych murami i niezliczone małe miasta w ich okolicy, i zdobyłem je szturmując ze swoich mostów i atakując z machin oblężniczych, przy pomocy walki piechoty oraz dzięki zastosowaniu wyłomów, podkopów, przewrotów (?). Zabrałem od nich 200 150 osób, dorosłych i dzieci, mężczyzn i niewiast, koni, mułów, osłów, wielbłądów, wołów i drobnego bydła bez miary i włączyłem w liczbę łupów wojennych. Jego samego (Ezechiasza) zamknąłem, jak ptaka w klatce, w jego siedzibie, Jerozolimie. (...) Jego miasta, które złupiłem, oderwałem od jego terytorium i dałem je królowi Aszdod, Mitinti, królowi Akkaronu, Padi, i królowi Gazy, Sil-Belowi. Co do samego Ezechiasza razem z 30 talentami złota, 800 talentami w srebrze, drogocennymi kamieniami, barwiczkami, pastelami (?), wielkimi kamieniami lazurowymi, łóżkami z kości słoniowej, skórami słoni, kością słoniową, hebanem, drzewem bukszpanowym (?), ile tylko można było znaleźć w wielkim skarbcu, jak również jego córki, dziewice, śpiewacy i śpiewaczki, musieli pójść w moim orszaku do mojej stolicy Niniwy. Dla przekazania mi zaś swojej daniny i złożenia mi hołdu wyprawił on swoich posłów”. Jeżeli chodzi o daninę nałożoną na Ezechiasza przez Sancheriba, sprawozdanie biblijne potwierdza 30 talentów złota, ale wspomina tylko o 300 talentach srebra. Z Biblii ponadto wynika, że daninę złożono, zanim Sancherib zagroził Jerozolimie oblężeniem. W swojej naciąganej relacji, sporządzonej na potrzeby historii asyryjskiej, Sancherib celowo pomija wzmiankę o swej druzgocącej klęsce w Judzie, kiedy to jednej nocy anioł Jehowy zabił 185 000 żołnierzy, zmuszając króla — niczym wychłostanego psa — do ucieczki do Niniwy. Niemniej ten chełpliwy zapis utrwalony na graniastosłupie Sancheriba potwierdza zmasowany najazd na Judę, zanim Jehowa zmusił do odwrotu Asyryjczyków zagrażających Jerozolimie

(2 Królów 18:14) Toteż Ezechiasz, król Judy, posłał do króla Asyrii do Lachisz, mówiąc: „Zgrzeszyłem. Odstąp ode mnie. Cokolwiek na mnie nałożysz, poniosę”. Wówczas król Asyrii nałożył na Ezechiasza, króla Judy, trzysta talentów srebra i trzydzieści talentów złota.

(2 Królów 19:35-36) I stało się owej nocy, że wyszedł anioł Jehowy i zabił w obozie Asyryjczyków sto osiemdziesiąt pięć tysięcy. Kiedy ludzie wstali wczesnym rankiem, oto ci wszyscy byli martwymi ciałami. 36 Wycofał się więc Sancherib, król Asyrii, i odszedłszy, wrócił i zamieszkał w Niniwie.

Teksty Sarkofagów (Księga Sarkofagów) - zbiór staroegipskich, religijnych tekstów magicznych, związanych z kultem zmarłych. Ich trzonem były zasadniczo przeredagowane, wzbogacone i opracowane literacko Teksty Piramid. Teksty Sarkofagów stanowiły ich dalszą ewolucję, dostępną już dla zwykłych śmiertelników, a nie tylko dla faraona, jak w przypadku samych Tekstów Piramid.

Najstarsze Teksty Sarkofagów znane są z czasów VI dynastii (XXII w. p.n.e.) czyli z okresu Starego Państwa. Powszechnie stosowano je w Pierwszym Okresie Przejściowym, kiedy zastąpiły one zupełnie Teksty Piramid, i w Średnim Państwie, w którym to okresie były powoli zastępowane przez spisywane na papirusie Księgi Umarłych. Teksty Sarkofagów tworzone były w klasycznym języku egipskim. Zapisywano je kursywą hieroglificzną i kopiowano na ścianach wewnętrznych sarkofagów skrzyniowych należących do dostojników, nawet niższego szczebla, jeszcze w czasach Średniego Państwa. Pojawiły się tam także malarskie ilustracje wybranych fragmentów tekstów.

Magiczne teksty miały pomóc zmarłemu w wędrówce przez podziemny świat, aby uniknął on pragnienia i głodu oraz rozlicznych niebezpieczeństw, czyhających nań w zaświatach. Miały też pozwolić mu na przybranie odpowiednich kształtów oraz umożliwić odnalezienie minionego życia i swoich bliskich oraz dostanie się do raju (Pola Jaru). Zawierały zaklęcia sachu, które miały pozwolić na powstanie ach – idealnej, duchowej istoty, ostatecznej formy, w jakiej mieli egzystować zmarli, przebywający wraz z bogami. Zawierały także teksty literackie oraz partie dotyczące mitycznych przypadków precedensowych, na które może powołać się zmarły dla zapewnienia sobie szczęśliwego bytu w zaświatach. Znajdują się tam, ujęte w formę dialogu, legendy o pochodzeniu i triumfie bogów oraz komentarze do mitologicznych wydarzeń. Teksty grupowano według określonej tematyki i zgodnie z nią nadawano im wspólne tytuły.

Teksty Sarkofagów stanowią doskonałe źródło dla poznania wierzeń starożytnych Egipcjan i mitologii staroegipskiej.

Uni (Weni) – egipski urzędnik dworski i wysoki dowódca wojskowy z początkowego okresu panowania VI dynastii, poddany i zaufany Pepiego I i jego syna Merenre I.

Początkowo był urzędnikiem królewskim niskiej rangi, pełniącym urząd przełożonego drobnych rolników. Cieszył się już wówczas zaufaniem władcy Pepiego I, który wyznaczył go do zbadania sprawy spisku haremowego, zainicjowanego przez Nubunet, pierwszą żonę władcy, a skierowanego przeciwko panującemu. Jego zdolności i zasługi zostały wysoko ocenione przez władcę, gdyż następnie przeszedł z administracji do wojska i został wyznaczony na dowódcę wypraw wojennych do południowej Palestyny i na Synaj, stając na czele wielotysięcznych oddziałów zebranych z całego Egiptu. Poprowadził 5 wypraw przeciwko Beduinom, nie osiągnął jednak pełnego sukcesu, postanowił umieścić swoje oddziały na statkach i zaatakować wroga od tyłu. Oddziały egipskie wylądowały w południowej Palestynie, zaatakowały niespodziewanie Beduinów i zniszczyły ich doszczętnie. W wyprawach tych Uni ponownie dowiódł swoich umiejętności, zapewniając na dłuższy czas spokój znajdującym się na Synaju, ważnym dla gospodarki Egiptu kopalniom miedzi. Za swoje osiągnięcia został mianowany gubernatorem Górnego Egiptu przez następnego władcę Merenre I. Wtedy też wyprawił się, z polecenia faraona, w swoją ostatnią misję do Nubii celem pozyskania materiałów budowlanych, potrzebnych do budowy piramidy władcy. Próbował także przekopać 5 kanałów w ciągu jednego roku dla ominięcia I katarakty, aby umożliwić statkom egipskim podróż w górę rzeki. Zamiar ten jednak nie powiódł się z powodu gwałtowności nurtu rzecznego.

Przebieg kariery kazał wyryć na ścianach kaplicy grobowej przy swojej mastabie w Abydos. Jest to obecnie najstarsza znana autobiografia egipskich, „pierwsze prawdziwie literackie dzieło starożytnego Egiptu” (Schneider), obejmujące rządy od Tetiego do Merenre I.

Księga Umarłych – staroegipski zbiór prawie dwustu rozdziałów obejmujących magiczne teksty, rysunki i pieśni, mających ułatwić zmarłemu przejście do raju. Była zapisywana na zwojach papirusu i stanowiła ewolucję wcześniejszych Tekstów Piramid i Tekstów Sarkofagów. Stanowiła najpopularniejszy rodzaj epokleckiej książki w ówczesnych czasach – w Nowym Państwie każdy, kto był w stanie zapłacić pisarzowi za przepisanie Księgi, mógł ją otrzymać. Pisano ją też masowo zostawiając wolne miejsce na wpisanie imienia, co pozwalało dopasowywać każdorazowo Księgę do osoby zmarłego.

Księgi Umarłych pojawiły się za czasów XVIII dynastii na przełomie XVI i XV w. p.n.e. Początkowo zawierały głównie tekst, stopniowo jednak przybywało coraz więcej ilustracji, co spowodowało, że w okresie XXI dynastii obok tradycyjnych papirusów z tekstem pojawiła się nowa wersja Księgi Umarłych, niemal zupełnie pozbawiona tekstu i składająca się z samych winiet. Egiptolodzy nazwali je papirusami "mitologicznymi". Również w czasach XXI dynastii sarkofagi, dotychczas ozdobione niezależną dekoracją, zaczęto pokrywać ilustracjami i tekstami z Księgi Umarłych. Zmarłego chowano wówczas w bogato zdobionych sarkofagach, do których wkładano dwie rolki papirusu – jeden z Księgą Umarłych, drugą z tekstem naśladującym królewską Księgę Amduat. Ozdabianie sarkofagów i zapisywanie tekstów na papirusie, a nie jak dotychczas na ścianach grobowca, mogło się wiązać z nie najlepszą sytuacją ekonomiczną w okresie XXI dynastii, co dotykało także egipską elitę, nie pozwalając na kontynuowanie kosztownych tradycji. Zmieniło się to w czasach panowania XXV i XXVI dynastii, kiedy to bogate grobowce dostojników w Tebach i Memfis były zaopatrywane w reliefy, malowidła i inskrypcje pochodzące ze wszystkich dotychczasowych dzieł literatury religijnej od Tekstów Piramid począwszy, a na Księdze Umarłych skończywszy.

Fakt istnienia tych ksiąg w gotowej formie, w której pozostawiono tylko miejsce na wpisanie imienia zmarłego, jest dowodem na to, iż w starożytnym Egipcie istniał handel księgarsk

Czarny obelisk Salmanasara III – kamienny, czworoboczny obelisk odnaleziony w 1846 roku przez Austena H. Layarda w czasie wykopalisk w Kalchu (obecne Nimrud w północnym IrakuUpamiętnione na nim zostały militarne dokonania asyryjskiego króla Salmanasara III (858-825 p.n.e.). Zabytek ten znany jest przede wszystkim z umieszczonego na nim przedstawienia Jehu, wzmiankowanego w Biblii króla Izraela. Obecnie obelisk znajduje się w zbiorach British Museum.

Władcy asyryjscy stawiali obeliski w określonych celach. Umieszczano na nich swego rodzaju polityczną propagandę. Pomniki miały za zadanie świadczyć o doniosłych dokonaniach panujących. W odróżnieniu od sumeryjskich, akadyjskich i egipskich płaskorzeźb, na których przedstawione sceny miały charakter symboliczny, płaskorzeźby asyryjskie charakteryzowały się realizmem. Dlatego Czarny obelisk jest ważnym źródłem dla odtworzenia realiów historycznych czasów Salmanasara III.

Obelisk powstał pod koniec panowania Salmanasara III. W roku 825 p.n.e. wystawiony został w mieście Kalchu. W Asyrii trwała wówczas wojna domowa o władzę pomiędzy synami Salmanasara III.

Na szczególną uwagę zasługuje druga scena od góry, na której przedstawiony został Jehu król północnego królestwa Izraela, w trakcie składania trybutu Salmanasarowi III w 841 roku p.n.e. Ahab, syn Omri, król północnego królestwa Izraela, stracił życie kilka lat wcześniej walcząc z królem Damaszku. Jego syn i następca, Joram, po kilkuletnim panowaniu utracił tron, na którym zasiadł Jehu. Uzurpator zerwał istniejące przymierze z Fenicją i Judą, podporządkowując się Asyrii. Jehu został przedstawiony w pozycji klęczącej. Twarz ma zwróconą ku ziemi. Przy porównaniu z Salmanasarem wygląda niepozornie. Król asyryjski przedstawiony został w całym majestacie. Uosabia potężne państwo, zdolne do opanowania i kontroli obszarów sięgających daleko poza jego pierwotne granice[6]. Salmanasar trzyma w lewej ręce czarę. Za nim stoją dwaj słudzy, z których jeden trzyma wachlarz. Z tyłu za klęczącym Jehu umieszczeni są czterej Asyryjczycy: dwóch na tym samym panelu co Jehu, dwóch – na kolejnym. Ostatni z czterech Asyryjczyków nie ma brody. Po nim następuje procesja trzynastu Izraelitów: trzech, prawdopodobnie z darami ze srebra, stoi za Asyryjczykiem bez brody; pięciu na kolejnym panelu przypuszczalnie niesie dary ze złota: zwężane ku dołowi naczynia, wazon, berło i włócznie. Na ostatnim panelu tego rzędu przedstawiono kolejnych pięciu Izraelitów. Wszyscy składający dary Izraelici mają krótkie brody, stożkowate, złamane ku tyłowi nakrycia głowy oraz długie ubrania z narzuconymi na nie płaszczami, wykończonymi kutasikami. Obuwie ma ostre nosy. Każda z postaci trzyma dar wymieniony w inskrypcji nad sceną

Na uwagę zasługują też przedstawione wśród darów dla króla asyryjskiego egzotyczne zwierzęta, takie jak wielbłądy, małpy i słonie. Władcy asyryjscy uwielbiali ozdabiać swe królewskie parki roślinami i zwierzętami naturalnie niewystępującymi na terenie Mezopotamii.

Inskrypcje ze szczytu i podstawy obelisku zawierają fragmenty roczników królewskich Salmanasara III z opisem kampanii wojennych prowadzonych przez niego samego i Dajjan-Aszura, jego turtannu (dowódcę wojsk).

W zbiorach British Museum poza Czarnym obeliskiem Salmanasara III znajdują się również:

Struktura administracyjna Egiptu

Od samego początku w Egipcie istniał bardzo rozwinięty system urzędniczy. Całą rzeszę urzędników łączyła władza królewska. O tym jak wyglądała administracja Dolnego Egiptu nie wiemy wiele, natomiast źródła przekazały nam informacje dotyczące Górnego Egiptu. Funkcjonowało tutaj kolegium – „Dziesięciu Wielkich z Górnego Egiptu”. Jego członkowie sprawowali rozmaite funkcje. Z tej właśnie epoki, czyli jeszcze sprzed zjednoczenia dwóch państw egipskich, pochodzi podział na 42 nomy. Prowincje te można uważać za odpowiedniki naszych województw. Słowo nom wprowadzili Grecy, natomiast Egipcjanie określali je jednostki mianem – sepat. Nomy posiadały swoje główne miast (niut), które było zazwyczaj położone na skrzyżowaniu dróg. Tutaj znajdował się także zamek nomarchy. Gdy których z władców decydował się na założenie nowego nomu, takiej fundacji towarzyszył specjalny rytuał. Powierzchnia tej egipskiej prowincji była stosunkowo niewielka i nie przekraczała 30-40 km po obu brzegach rzeki (jeśli w danym miejscu dolina Nilu była wąska), albo też leżała pod jednej stronie rzeki, jeśli dolina rzeki była szersza. Obszar nomów zmieniał się w zależności od epoki państwa faraonów, ale podział administracyjny państwa opierający się na tych jednostkach przetrwała całą historię egipską.

Na czele nomu stał nomarcha, określany mianem księcia prowincji. W zakres jego kompetencji wchodziły zagadnienia administracyjne, prawne, wojskowe i religijne. On także był pierwszym kapłanem lokalnego bóstwa oraz zwierzchnikiem kleru, który znajdował się w podległym mu nomie. W okresie Starego Państwa do jego obowiązków należało także rekrutowanie oddziałów, które tworzyły armię faraona. W okresie późniejszym nomarcha dysponował swoim wojskiem, które służyło mu do zabezpieczenia bezpieczeństwa granic prowincji. Od czasów panowania V dynastii sprawowanie urzędu nomarchy stało się dziedziczne. W I okresie przejściowym ich pozycja stała się bardziej niezależna od władzy centralnej. Stali się więc lokalną szlachtą. W okresie Nowego Państwa ich status uległ nieco zmianie, bowiem mimo, że panujący zaakceptowali dziedziczność urzędu nomarchy, to ustaliła się zasada, że to od faraona nomarcha otrzymuje prowincję we władanie. Z tego też względu musiał się starać być urzędnikiem wiernym i posłusznym woli króla.

Wezyr

w starożytnym Egipcie najwyższy urzędnik na dworze faraona, posiadający rozległe kompetencje w zakresie administrowania państwem i sądownictwa.

Urząd wezyra pojawił się już w czasach Starego Państwa, a jego znaczenie w państwie egipskim stopniowo wzrastało. Od czasów Średniego Państwa (XII dynastia) cały aparat zarządzania państwem został w większej części oparty na urzędzie wezyra i podległych mu niższych urzędnikach. Od czasów XVIII dynastii faraon mianował dwóch wezyrów – po jednym dla Egiptu Górnego i Dolnego, aby uniknąć kumulacji władzy w jednych rekach): Wezyra Północy – z siedzibą w Memfis zarządzającego Dolnym Egiptem oraz Wezyra Południa – z siedzibą w Tebach zarządzającego Górnym Egiptem

Faraon

– jedno z określeń władcy starożytnego Egiptu, używane przez Greków (będące zniekształconą wersją staroegipskiego Per-āa – "wielki dom"[1]).

Termin ten pojawił się w XVI wieku p.n.e., gdy Egipt wkroczył w okres silnej ekspansji terytorialnej pod rządami XVIII dynastii. Po zjednoczeniu kraju przez Narmera egipski władca nosił tytuł nesut-biti – Ten-który-należy-do-pszczoły-i-trzciny, bowiem w tym okresie godłem Górnego Egiptu była pszczoła, a Dolnego – trzcina. Z biegiem czasu zaczęto używać tytułu Król Górnego i Dolnego Egiptu oraz Król Południa i Król Północy.

Symbolem królów Górnego Egiptu była wysoka korona biała, a Dolnego – niska korona czerwona. Jako symbol zjednoczenia dwóch krain faraon nosił podwójną koronę, Pszent, czyli połączoną koronę czerwono-białą.

Insygnia faraona (od lewej): nechacha, nemes oraz heka

Każda korona, a więc również faraon, pozostawała pod opieką bóstwa świętych miast: Nechen – gdzie czczono Nechbet, przedstawianą pod postacią sępa i Buto – gdzie czczono Uadżyt wcieloną w kobrę. Głowę faraona zdobiła oprócz pszent złożona korona atef i pasiasta chusta nemes. W dłoniach dzierżył heka (laskę pasterską) i nechaha (bicz).

Faraon był bogiem na ziemi, czyli królem; należał do niebios i był pośrednikiem pomiędzy poddanymi a panteonem. Faraon to wcielenie Pana Niebios Horusa, przedstawianego w postaci sokoła z rozpostartymi skrzydłami, a później również synem boga Re. Po śmierci faraona stawał się Ozyrysem.

Pierwszym królem, który nosił tytuł syna Re był następca Chufu, Dżedefre z IV dynastii. Egipski władca pełnił funkcję najwyższego kapłana, sędziego, wodza naczelnego i budowniczego świątyń. Stał na straży harmonii i porządku – Maat. Faraon posiadał dwa imiona wpisane w kartusz: imię noszone od urodzenia i imię koronacyjne. Wszystkie imiona tworzyły królewską tytulaturę, czyli tzw. Królewski Protokół.

Faraon corocznie uczestniczył w Święcie Opet, procesji barek bogów z Karnaku do Luksoru, podczas którego dokonywało się odnowienie jego władzy. Jednak najważniejszym świętem królewskim był sed. Uroczystość odbywała się po trzydziestu latach rządów faraona i miała charakter rytualnej odnowy sił króla.

Do najwybitniejszych faraonów należeli: Totmes III, Seti I, Ramzes II. W dziejach Egiptu tylko cztery kobiety zostały faraonem: Nitokris, Neferusobek, Hatszepsut i Tauseret.

Faraon sprawował władzę absolutną jako żywy bóg na ziemi, opiekujący się wszystkimi mieszkańcami Egiptu. Był najwyższym władcą oraz najważniejszym z kapłanów. Brak rozdziału władzy duchowej i świeckiej oznaczał, że sprzeciwianie się faraonowi było naruszeniem tabu religijnego. Jego słowo było w państwie prawem. Faraon pełnił funkcję najwyższego sędziego oraz wodza armii. Rozpoczynał wojny, zawierał przymierza i pokoje.

Praktycznie władza faraona była realizowana poprzez urzędników, którzy organizowali i nadzorowali prace przy budowie i naprawie kanałów nawadniających, zbierali daniny od chłopów i rzemieślników, określali rodzaj i wielkość upraw, w imieniu faraona sądzili przestępców. Ustrój państwa oparty na władzy faraona nazwać można monarchią despotyczną opartą na teokracji.