Charakterystyka przedsiębiorstwa

1. Charakterystyka przedsiębiorstwa

Pojęcie przedsiębiorstwo w odmiennych znaczeniach występuje w różnych dziedzinach nauki. Spotykamy się z nim w naukach ekonomicznych, prawnych oraz teorii zarządzania. Przedstawiając istotę przedsiębiorstwa trzeba zwrócić uwagę na dwa ujęcia: podmiotowe i przedmiotowe. W znaczeniu podmiotowym postrzega się przedsiębiorstwo jako podmiot praw i obowiązków, powstających z racji prowadzenia działalności gospodarczej. W tym ujęciu przedsiębiorstwo to jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym. Przedsiębiorstwo jest więc organizacją, wykonującą funkcje gospodarowania, prowadząc działalność gospodarczą, pod którą w warunkach obowiązującego prawa należy rozumieć działalność wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową wykonywaną w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu.

W znaczeniu przedmiotowym przedsiębiorstwo to ogół składników majątkowych, tworzących jego gospodarczą bazę. W ujęciu przedmiotowym przedsiębiorstwo składa się z elementów majątkowych o charakterze materialnym oraz firmy rozumianej jako nazwa przedsiębiorstwa. Składnikiem przedsiębiorstwa, jest również struktura organizacyjna, czyli sposób powiązania ze sobą wszelkich elementów przedsiębiorstwa w jedną, spójną całość i związane z tym koszty organizacji.

W literaturze ekonomicznej można spotkać się z definicjami przedsiębiorstwa formułowanymi według teorii neoklasycznej, zakładającej dążenie producentów do maksymalizacji zysku i według alternatywnej teorii behawiorystycznej uznającej przedsiębiorstwo za złożoną organizację składającą się z wielu ogniw, z których każde ma własną sferę działania i dąży do osiągnięcia określonych wyników w dziedzinach objętych swą kompetencją.

Z położeniem nacisku na podmiotowy charakter przedsiębiorstwa, zostały sformułowane następujące definicje : „przedsiębiorstwo stanowi wyodrębnioną z całej gospodarki narodowej jednostkę gospodarczą, społeczną i techniczną, utworzoną w celu trwałego zarobkowego zaspokajania potrzeb osób trzecich na rynku. Kierownictwo tej jednostki podejmuje decyzję samodzielnie i na własne ryzyko” oraz „przedsiębiorstwo to złożony podmiot, składający się z kompleksu rzeczy i praw, służący do prowadzenia działalności gospodarczej” .

Bardziej lub mniej rozwiniętych określeń przedsiębiorstwa zarówno w teoriach, w których dominuje podejście neoklasyczne, jak i w teoriach, w których dominuje podejście behawioralne jest wiele. Można jednak przyjąć, że przedsiębiorstwo to wyodrębniona z gospodarki narodowej jednostka gospodarcza, wytwarzająca dobra, zaspokajająca potrzeby konsumentów, której celem jest prowadzenie działalności zarobkowej.

Istotnym ze względu omawianych tu pojęć jest przyjęcie rozgraniczenia pomiędzy firmą i przedsiębiorstwem. W języku potocznym często ekwiwalentem terminu f i r m a jest pojęcie podmiotu gospodarczego. W tym kontekście pierwsze z wymienionych nie jest terminem prawnym, natomiast ma charakter pojęcia ogólnego, które wskazuje na każdą postać przedsiębiorstwa. Jednak pojęcie firma w ścisłym tego słowa znaczeniu pozostaje związane z nazwą przedsiębiorstwa, prowadzącego spółkę handlową. Można przyjąć, że pojęcie przedsiębiorstwo jest podstawowe względem pojęcia firma. Firma, będąc nazwą przedsiębiorstwa, nie stanowi podmiotu gospodarczego, ale jeden z jego składników. Najogólniej ujmując firmą jest zarejestrowana urzędowa nazwa, pod którą osoba fizyczna lub prawna prowadzi przedsiębiorstwo.

2. Cele działalności przedsiębiorstwa

Zdolność eksponowania celu każdego działania jako podstawowej kategorii ekonomicznej wynika z konieczności podkreślania, że cel ma dwie zasadnicze cechy, a mianowicie: jest pojęciem pierwotnym oraz stanowi element motywujący każdego działania. Celem jest wyobrażenie jakiejś rzeczy, działania lub stanu, połączone z pożądaniem jego osiągnięcia w rzeczywistości za pomocą środków, które wydają się odpowiednimi do wyobrażanej rzeczy, działania lub stanu. Innymi słowy, istota celu zawiera się w dwóch procesach. Pierwszym jest motywacja działania, drugim wyobrażenie będące określoną formą percepcji zjawisk, stanów i procesów. Cel odnosi się zatem do dotyczącego przyszłości antycypowanego przez podmiot działający stanu jakiejś rzeczy, który dla podmiotu działającego jest cenny, wyznacza kierunek i strukturę jego działania zmierzającego do spowodowania lub utrzymania tego stanu rzeczy. Zatem celem są przewidywane, ustalone do zrealizowania, zamierzenia umożliwiające zaspokojenie potrzeby, która zrodziła i pobudziła jego realizacje.

Cel ma trzy bardzo ważne cechy są to:

· supremacja kierunku nad punktem,

· stopniowa realizacja celu,

· możliwość wyznaczania nowych zadań w miarę rozszerzenia się horyzontu czasowego i zakresu działań.

Cel można skonkretyzować w kilku lokalnych, cząstkowych celach, które są dla niego zadaniami. Zadania te wynikają z głównego celu i jemu są podporządkowane. Można je traktować jako środki realizacji owego celu. Konkretyzacja celów wiąże się z precyzyjnością i wyrazistością ich formułowania, umiejscowienia w czasie i przestrzeni oraz określania kryteriów i mierników oceny działania. Reguła formułowana zadań wskazuje na konieczność określania i realizowania każdego działania w terminach niezbędnego, całościowego wyniku, który ma być osiągnięty.

Identyfikacja i ustalanie celów przedsiębiorstwa ma istotne znaczenie dla zarządzania przedsiębiorstwem, gdyż stwarza niezbędne dla zarządzania przedsiębiorstwem warunki do:

· określania kluczowych funkcji przedsiębiorstwa,

· ujawniania działań koniecznych do realizacji, wyznaczania ich hierarchii, czasu, rozmiarów,

· rozpoznania i pojęcia decyzji potrzebnych do tego, aby nawet najmniej znacząca jednostka wewnętrzna przedsiębiorstwa miała cele. Które przyczynią się do efektywnej realizacji celów całego przedsiębiorstwa.

Jeżeli przedsiębiorstwo chce osiągnąć określone cele, to każda dokonana w obrębie firmy czynność ma znaczenie tylko na tyle, na ile przyczynia się do osiągania tych celów. Gdybyśmy chcieli ulepszyć organizację bez zbadania celów, bylibyśmy narażeni na ryzyko, że będziemy obmyślali lepsze sposoby organizowania niepotrzebnych czynności lub na odwrót zawinimy przez proponowanie sprawniejszych sposobów osiągania niezadowalających wyników końcowych.

Procesy formułowania i realizacji celów przedsiębiorstwa mają dwa bardzo ważne wymiary tj.: instytucjonalny i normatywny. W wymiarze instytucjonalnym cele przedsiębiorstwa zawarte są w zapisach konstytucyjnych, aktach, statutach przedsiębiorstw, uchwałach i ustawach państwowych o przedsiębiorstwach. W wymiarze normatywnym cel jest traktowany jako model normatywny zachowań lub stanów, które przedsiębiorstwo powinno osiągnąć przez swoje działania.

Dla przedsiębiorstwa podstawowe znaczenie mają cele bezpośrednio wynikające z misji przedsiębiorstwa. Nazywając je celami ostatecznymi przedsiębiorstwa możemy stwierdzić, że tworzą one podstawę sformułowania systemu celów wtórnych, ujętych odpowiednio w perspektywie czasu, podmiotu, przedmiotu i miejsca ich realizacji. Obranie misji za podstawę określenia celu ostatecznego jest konsekwentnym działaniem wynikającym z przyjętej i realizowanej koncepcji modelowej przyszłe przedsiębiorstw, jego funkcjonowania i rozwoju, określonej przez aspirację i twórczą wyobraźnię właściciela, kadry kierowniczej i innych jego członków. Misję należy bowiem traktować jako charakterystyczną rolę do spełnienia przez przedsiębiorstwo, uwidaczniającą i uzasadniającą sens jego istnienia i zarazem wyrażającą tożsamość organizacyjną.

3. Formy prawno – organizacyjne przedsiębiorstwa

Forma prawna jako podstawa utworzenia i zorganizowania przedsiębiorstwa oraz prowadzenia przez nie działalności jest narzędziem:

· określającym wymagania założycielskie, strukturę władzy oraz odpowiedzialność,

· chroniącym interesy społeczeństwa, państwa, właścicieli, pracowników itp.

Wobec różnorodności działań gospodarczych oraz zmienności warunków ich realizacji zachodzi potrzeba właściwego wyboru formy prawnej przedsiębiorstwa. Swoboda wyboru formy prawnej oraz indywidualizacja szczegółowych form umożliwiają odpowiednie ukonstytuowanie przedsiębiorstwa.

Ukonstytuowanie przedsiębiorstwa ma zazwyczaj charakter jednorazowy. Oznacza to, że decyzje o założeniu czy likwidacji przedsiębiorstwa są z reguły nieodwracalne lub też bardzo trudno odwracalne. Decyzje takie można nazwać konstytutywnymi. Nie ograniczają się one do założenia i likwidacji przedsiębiorstwa, lecz odnoszą się także do kwestii lokalizacji i siedziby przedsiębiorstwa, formy prawnej. Wielkości kapitału itp. Tym samym za decyzje konstytutywne możemy uważać te, które wymagają akceptacji sądu rejestrowego, komisji papierów wartościowych lub odpowiedniego urzędu lokalnego.

Wybór formy prawno – organizacyjnej następuje przy tworzeniu i zakładaniu nowego przedsiębiorstwa. Zmienność formy prawno – organizacyjnej umożliwia dostosowanie działalności przedsiębiorstwa do warunków efektywnego funkcjonowania i rozwoju jej podstawowej jednostki gospodarczej.

Nie każda forma prawno – organizacyjna może być zastosowana dla każdego przedsiębiorstwa. Forma organizacyjno prawna przedsiębiorstwa przesądza o jego systemie finansowym , zasadach prowadzenia gospodarki finansowej oraz odpowiedzialności. Biorąc pod uwagę szczególny rodzaj spółek wyodrębnionych ze względu na źródło prawa regulujące ich powstanie, działalność, postawy ekonomiczne tworzenia oraz zakres odpowiedzialności wspólników za zobowiązania możemy wyróżnić:

· spółki osobowe i spółki kapitałowe,

· spółki cywilne i spółki handlowe.

Zasadniczą cechą rozgraniczające te dwie formy spółek jest to, czy na pierwszym planie znajduje się osoba wspólnika czy jego udział kapitałowy. Spółki kapitałowe zasadniczą różnią się od spółek osobowych. W spółkach osobowych dostawcy kapitału własnego i przedsiębiorcy są z reguły tymi samymi osobami. W spółkach kapitałowych z reguły własność jest oddzielona od zarządzania. W spółkach kapitałowych więź osobista między wspólnikami nie ma tak dużego znaczenia jak w spółkach osobowych. Decydującą rolę odgrywa bowiem zgromadzony kapitał. W dużej spółce akcyjnej właściciele najczęściej właściciele wcale się nie znają.

Firma spółki kapitałowej może być dowolnie obrana. Można też w firmie spółki kapitałowej umieścić nazwisko, ale wymaga to zgody danej osoby lub jej spadkobierców. Spółce kapitałowej można też nadać brzmienie w języku obcym.

W odróżnieniu od spółek osobowych spółki kapitałowe są osobami prawnymi. Oznacza to, ż spółka „sama w sobie” jest samodzielna osobą prawną i jako taka jest podmiotem prawnym, właścicielem jej majątku oraz dłużnikiem za powstałe zobowiązania. Udziałowcy spółki kapitałowej uczestniczą tylko swymi udziałami w kapitale zakładowym , nie ponosząc osobistej odpowiedzialności prywatnym majątkiem za długi spółki, tak jak w spółce osobowej.

Spółka kapitałowa może być utworzona dla relacji każdego celu dozwolonego prawem. Skal i zasięg działalności spółek kapitałowych oraz komplikowanie się zarządzania wymuszają oddzielenie zarządzania od właściwości spółki.

Wybór formy prawnej przedsiębiorstwa powinien opierać się na analizie takich problemów jak:

· skala i rodzaj odpowiedzialności przedsiębiorstwa i jego właścicieli wobec wierzycieli,

· uprawnienia właścicieli i osób prowadzących przedsiębiorstwo,

· stopień upubliczenia działalności przedsiębiorstwa,

· możliwości i łatwość zmian kapitału przedsiębiorstwa,

· korzyści kosztowe i podatkowe,

· rozwiązanie i likwidacja działalności przedsiębiorstwa.

Możemy wyróżnić następujące formy prawno – organizacyjne przedsiębiorstw:

· przedsiębiorstwa jednoosobowe,

· spółki osobowe,

· spółki kapitałowe,

· spółdzielnie,

· przedsiębiorstwa państwowe.

Przedsiębiorstwo jednoosobowe

Przedsiębiorstwo jednoosobowego właściciela jest powoływane do działalności gospodarczej na podstawie ustawy o działalności gospodarczej oraz odpowiednich przepisów kodeksu cywilnego. Przedsiębiorstwo jednoosobowego właściciela będącego osoba fizyczną stanowi składową część majątku właściciela i nie ma więc osobowości prawnej. Podejmowanie działalności gospodarczej wymaga wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Przedsiębiorcy z chwilą uzyskania tego wpisu otrzymują status kupców rejestrowych i staja się podmiotami praw i obowiązków określonego rodzaju.

Kierowanie przedsiębiorstwem należy do właściciela, który odpowiada za zobowiązania całym majątkiem. Odpowiedzialności tej nie ponosi ewentualny kierownik prowadzący przedsiębiorstwo. Nie ma prawnie ważnej możliwości dokonania rozdziału między majątkiem własnym a majątkiem firmy. Przedsiębiorstwo jednoosobowe jest firmą osobową co oznacza, że musi w nazwie zawierać nazwisko właściciela i jego imię.

Znaczenie społeczne i gospodarcze przedsiębiorstwa jednoosobowego jest bardzo duże z uwagi na łatwość, niskie koszty oraz dostępność założenia takiej firmy dla wszystkich osób mających zdolność prawną, pragnących podjąć ryzyko na własny rachunek i wyłączną odpowiedzialność.

Spółki osobowe

Spółki osobowe maja kilka istotnych cech odróżniających je od innych rodzajów spółek. Należą do nich:

· oparcie działalności spółki na pracy wspólników,

· osobista, solidarna odpowiedzialność majątkowa,

· wspólnota celów i majątku,

· trwałość składu osobowego wspólników,

· prawo i obowiązek współdziałania wszystkich wspólników dla osiągnięcia wspólnego celu,

· prawo każdego wspólnika do bezpośredniego prowadzenia i kontroli spraw spółki,

· równe prawa i obowiązki każdego wspólnika,

· brak osobowości prawnej spółki.

Do spółek osobowych zaliczamy: spółki cywilne, jawne, komandytowe, ciche, komandytowo – akcyjne oraz partnerskie.

a) Spółka cywilna

Jest spółką osobową, nie posiada osobowości prawnej. Powstaje na drodze pisemnej umowy niewielkiej liczby partnerów, wspólników, osób fizycznych, niekiedy prawnych lub jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, która podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców. Wspólnicy wnoszą do spółki odpowiedni kapitał gotówkowy lub rzeczowy (aport).Powstały w ten sposób majątek przez cały czas trwania spółki jest niepodzielny tzn., że każdy wspólnik jest współwłaścicielem całego majątku, a nie tylko tej części, którą wniósł do spółki przy jej założeniu.Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie, całym majątkiem osobistym.

W pisemnej umowie spółki cywilnej należy określić:

· strony umowy, czyli wskazać podmioty które zawierają umowę spółki

· reprezentację, czyli kto będzie reprezentował spółkę wobec osób trzecich, może to być jeden albo kilku wspólników albo osoba trzecia,

· osobę, która będzie prowadziła sprawy spółki,

· cel gospodarczy, czyli przedmiot działalności, oraz miejsce czy obszar prowadzenia działalności,

· wkłady wspólników, ich wysokość i rodzaj,

· czym będą się zajmować poszczególni wspólnicy,

· uczestnictwo wspólników w zyskach i stratach, jeżeli strony tego nie wskażą,

· czas trwania umowy spółki- określony lub nieokreślony,

· sposób rozwiązania umowy.

Podstawową zaletą spółki jest prosty tryb zawiązywania spółki i duża swoboda w kształtowaniu jej ustroju wewnętrznego. Podstawową wadą niski poziom zabezpieczenia majątkowego wspólników w związku z pełną i solidarną odpowiedzialnością wszystkich wspólników za zobowiązania spółki oraz ograniczone możliwości powiększenia kapitału.

Prawo i obowiązek zgłoszenia spółki do rejestru ma w tym zakresie każdy ze wspólników. Z chwilą wpisu do rejestru spółka cywilna staje się spółką jawną.

Działalność spółek cywilnych jest regulowana przepisami prawa cywilnego

b) Spółka jawna

Jest spółką osobową ,która prowadzi we wspólnym imieniu przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową .Zawiązuje się na podstawie umowy zawartej na piśmie przez wspólników i podobnie jak spółka cywilna nie wymaga formy prawnej aktu notarialnego .Umowa spółki jawnej powinna zawierać:

· firmę i siedzibę spółki,

· określenie wkładów wniesionych przez wspólników i ich wartość,

· przedmiot działalności spółki,

· czas trwania spółki, jeżeli jest określony.

Po podpisaniu umowy następuje obowiązek zgłoszenia spółki do sądu rejestrowego.

Majątek spółki stanowi wszelkie mienie wniesione jako wkład lub nabyte przez spółkę w czasie jej istnienia. Wkładem mogą być rzeczy, pozwolenie korzystania z prawa np. patentu lub wykonywanie pracy Spółkę może reprezentować każdy ze wspólników, chyba że w umowie zostały określone pewne zastrzeżenia Każdy ze wspólników odpowiada za zobowiązania spółki solidarnie, całym swym majątkiem , a nie tylko wkładem wniesionym do spółki. Nowością jest tzw. subsydiarna odpowiedzialność, która polega na tym, że w pierwszej kolejności z zobowiązania odpowiada spółka, a dopiero wtedy, gdy z jej majątku nie uda się zaspokoić wierzyciela odpowiadają wspólnicy. Wspólnikom nie wolno wykonywać działalności sprzecznej z interesami spółki. Dotyczy to zwłaszcza działań konkurencyjnych.

Każdy wspólnik ma prawo do równego udziału w zyskach i uczestniczy w stratach w tym samym stosunku bez względu na rodzaj i wartość wkładu, chyba że umowa spółki postanawia inaczej. Umowa spółki może zwolnić wspólnika z udziału w stratach.

Wspólnik ma prawo do osobistego zasięgania informacji o stanie majątku i interesów spółki oraz do osobistego przeglądania ksiąg i dokumentów spółki.

Podstawową zaletą spółki jest to, że łatwo ją utworzyć oraz to , że nie wymaga to bardzo dużych nakładów finansowych. Podstawową wadą jest nieograniczona odpowiedzialność za zobowiązania spółki.

c) Spółka komandytowa

Jest spółką osobową mającą na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki odpowiada bez ograniczeń co najmniej jeden wspólnik ( komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika ( komandytariusza) jest ograniczona. Jeżeli komplementariuszem jest osoba prawna, firma spółki powinna zawierać pełne brzmienie jej firmy ( nazwy) z dodatkowym oznaczeniem „spółka komandytowa”. Nie wyklucza się zamieszczenia nazwiska komplementariusza, który jest osobą fizyczną. Nazwisko komandytariusza nie powinno być zamieszczone w firmie spółki. W przeciwnym przypadku jest on odpowiedzialny wobec osób trzecich tak jak komplementariusz.

Umowa spółki powinna być zawarta w formie aktu notarialnego i zawierać:

· firmę i siedzibę spółki,

· przedmiot jej działalności,

· czas trwania spółki, jeśli jest oznaczony,