Specyfika poezji Leśmiana

Bolesław Leśmian debiutował jeszcze w okresie Młodej Polski zbiorem "Sad rozstajny", ale większy rozgłos zyskał w dwudziestoleciu, po opublikowaniu kolejnych tomów poetyckich: "Łąka", "Napój cienisty". Pozostawał pod wpływem filozofii Bergsona, głoszącej witalizm i prymat intuicji nad rozumem. Według owego filozofa w świecie-naturze odbywa się nieustanna walka pomiędzy bezładną materią, tworzącą ów świat, a duchem , stanowiącym życiową, twórczą siłę, decydującą o jej rozwoju. Wszechświat poddany ich działaniom nie może osiągnąć formy skończonej, nieustannie się staje, przybiera nowe kształty. A zatem zarówno świat, jak i wszelkie istnienie mogą przybierać formy racjonalnie niepojęte i wymykające się tradycyjnym normom rozumienia (np. "Metafizyka").
Idealistyczna metafizyka prowadzi Leśmiana do rozważań natury egzystencjalnej, w których akcentuje on dramatyzm ludzkiego życia. Człowiek poddany jest ciągłemu pędowi życiowemu, który powoduje nieustanną zmienność i niestabilność istnienia. Naturalnym pragnieniem każdego jest poznanie świata, zrozumienie jego, znalezienie wartości trwałych i niezmiennych. W liryce Leśmiana często występuje motyw transcendencji, czyli potrzeby wykraczania człowieka poza zmienność i tymczasowość istnienia ku wartościom trwałym i ostatecznym. Życie ludzkie to nieustanne poszukiwanie, przebijanie się przez mur niezrozumienia i przypadkowości. Problematyka ta została wyrażona w wierszu "Dziewczyna". Obraz braci, ich cieni i młotów przebijających tajemniczy mur jest właśnie symbolem sytuacji człowieka "wrzuconego w istnienie". Wiersz Leśmiana to zarazem przestroga przed uleganiem fałszywym wyobrażeniom i mitom: za murem bywa pustka! Ostatecznie jednak człowiek, który pragnie odnaleźć sens istnienia, musi wiecznie walczyć z "murem" tajemnicy życia.
Metafizyczna i egzystencjalna problematyka jest wyobrażana w poetyce symbolizmu, która wiąże jednocześnie twórczość Leśmiana z modernizmem i techniką poetycką tego okresu. Artur Sandauer nazwał jego poezję "pośmiertnym tryumfem Młodej Polski". Intuicjonistyczna metafizyka Leśmiana prowadzi jego twórczość ku niezwykłości i fantastyce. W nieustannie zmieniającym się świecie wszystko jest możliwe. Wiecznie żywe i kreacyjne siły natury powodują, iż śmierć nie istnieje. Byt podlega jedynie przeobrażeniu, przemianie swego stanu skupienia, ale nie istoty. Tak jak woda staje się parą lub lodem, tak i wszelkie życie nigdy nie umiera ("Śnigrobek"). Problematykę tę poeta wyraża językiem symboli, pełnym fantastycznych obrazów i wizji. Świat poezji Leśmiana zaludniony jest niezwykłymi istnieniami.
Fantastyka łączy się z zainteresowaniami tradycją kultury ludowej. Pierwotne i mityczne wyobrażenia o świecie i rządzących nim prawach, zgodne także z wyobrażeniami romantyków, sprzyjają w liryce Leśmiana nawiązaniom do ballad, podań, klechd. "Dusiołek" to przezabawna historyjka o niejakim Bajdale, prostaczku, który jest dręczony przez senną zmorę (tytułowego Dusiołka). Poeta powtarza za romantykami, że natura ma swoje drugie, tajemne oblicze, niekoniecznie przyjazne człowiekowi.
Przekonanie o wiecznie żywych, kreacyjnych siłach natury prowadzi Leśmiana do postawy nieomal panteistycznej, a więc do uznania boga-absolutu w przyrodzie. Manifestem tego światopoglądu jest poemat "Łąka". Przyroda jako niezniszczalne źródło istnienia wyraża odwieczne marzenie człowieka o nieśmiertelności.
Szczególne mistrzostwo osiągnął Leśmian w liryce miłosnej. Jego cykl "W malinowym chruśniaku" zawiera wiersze stanowiące poetyckie wyznanie kochanka, który swoje doświadczenia erotyczne przedstawia z bezwzględną szczerością. Miłość pozwala się zatrzymać, zastanowić, odnaleźć w kontemplowaniu drugiej osoby. Akt miłosny dzieje się tu na tle natury, życzliwego obserwatora i mimowolnego uczestnika zdarzenia. W tym wierszu wraca motyw nieśmiertelnej Arkadii.
Wiersze Leśmiana dotykają także sfer eschatologicznych, czego dowodem jest "Urszula Kochanowska". Wiersz porusza dramat małej bohaterki Trenów. Stęskniona za ziemskim życiem czeka w niebie na ukochanych rodziców. Ci jednak nie przychodzą i prawdopodobnie nie przyjdą.
Leśmian był prawdziwym mistrzem poetyckiego słowa i językowym wynalazcą. Stworzone przez niego neologizmy zaskakują oryginalnością, jak te z poematu "Pan Błyszczyński": wymrocze, błyszczydła, bezcieleśnia czy bylejaczyć.
Poezja Leśmiana, mimo iż rozwijała się na uboczu głównych dyskusji literackich okresu międzywojennego, stanowi jedno z cenniejszych zjawisk tej epoki. Twórczość ta, poprzez wszechstronne wykorzystanie spuścizny symbolizmu, ma dla rodzimej literatury naprawdę ogromne znaczenie.

'Tragedia jest tam, gdzie jest wybór' - jakie interpretacje tego pojęcia można odnaleźć w literaturze na przestrzeni wieków?

Dramat trudnego wyboru od zarania dziejów towarzyszył człowiekowi w jego zmaganiach ze światem. Problem wolnej woli i związanej z nią możliwości wyboru, będącej jedną z zasadniczych treści człowieczeństwa, często stawał się przedmiotem literackich dyskusji.

Na jeden z pierwszych śladów zainteresowania tym tematem natrafiamy w Biblii, w Starym Testamencie. Historie Abrahama i Hioba w centrum stawiają człowieka i dokonany przez niego wybór. Tak w pierwszym, jak i w drugim przypadku człowiek postawiony w skrajnie trudnej sytuacji musi dokonać wyboru pomiędzy zaufaniem, zawierzeniem Bogu a buntem, bluźnierstwem czy też próbą realizacji własnej racji. Tragizm sytuacji polega na tym, że z racjonalistycznego punktu widzenia słuszność jest po stronie zdruzgotanego cierpieniem Hioba i Abrahama - bojącego się utracić jedynego syna. Tak więc w optyce Biblii dramatyczna decyzja jest swoistym probierzem zaufania i wierności człowieka względem Boga.

Starożytni Crecy ukazywali kwestie wyboru w innym kontekście. Istotą tragedii greckiej było fatum, tajemnica losu, przeznaczenia. Bohater tragedii antycznej obciążony jest hamartią - winą tragiczną, która sprawia, że każde jego posunięcie, niezależnie od dobrych intencji, gmatwa jego los. W związku z tym dokonywane przez bohaterów wybory traktowane są instrumentalnie, jako element służący wypełnieniu się ich przeznaczenia. Doskonałym przykładem jest tu król Edyp, który, nieświadomie poślubiając swoją matkę, zrealizował dawne proroctwo. Bohater nie ma wyjścia, wypełnia swoje fatum, jego decyzja, niezależnie od jej treści, kończy się porażką. Pochodząca z kazirodczego związku Antygona jest skazana na klęskę, gdyż jej zadaniem jest wybór którejś z dwóch równorzędnych racji. Prawo moralne stoi tu w opozycji do prawa państwowego racji stanu.

Z zupełnie inną koncepcją człowieka i dokonywanych przez niego wyborów spotykamy się w dramatach Szekspira. Postaci szekspirowskie nie są 'targane' przez los, tragedia ma źródło w dokonanym przez bohatera w pełni świadomym wyborze. Makbet doskonale zdaje sobie sprawę, że czyni źle, wie, że nie ma prawa zabijać, a jednak to robi. Bohaterowie u Szekspira zyskują wymiar psychologiczny, dzięki czemu tragizm zależy w głównej mierze od ich postępowania, a nie od sytuacji zewnętrznej.

Klasyczny teatr francuski, reprezentowany przez twórców takich, jak Pierre Corneille czy Jean Racine jako podstawowe zagadnienie obrał sobie rodzący wiele dylematów wybór. Nawiązując do form tragedii greckiej, prezentował jednak odmienne niż ona problemy. Na tym etapie rozwoju kultury europejskiej powrót do tematów, które były przedmiotem zainteresowania twórców antycznych, był niemożliwy, gdyż w tych kwestiach rozwiązań dostarczała oficjalnie wyznawana filozofia chrześcijańska. Między innymi dlatego klasycyści podejmują inne zagadnienia. Corneille w Cydzie zarysowuje konflikt polegający na walce honoru z miłością, tragizm budowany jest przez niego w oparciu o dylematy wewnętrzne i ostateczną decyzję bohatera. Również Racine konstruuje swoje tragedie na bazie sprzeczności między wielką na miętnością a obowiązkiem. Jego utwory charakteryzują się pogłębionym studium psychologicznym postaci.

Kolejne 'rozumienie' tragedii jako trudnego wyboru znajdujemy w okresie romantyzmu. Dojrzewająca do przyjęcia postawy zaangażowania się w sprawy ludzkości jednostka tytaniczna jest jednym z głównych motywów w literaturze tej epoki. Postać Fausta z tragedii Goethego znakomicie ilustruje taką metamorfozę. Geniusz, który posiadł wszelką wiedzę, przeżywa roz pacz z powodu odkrycia, iż jest ona niewystarczająca do zbadania wszelkich tajemnic bytu. Żal ten przeradza się w hedonistyczną chęć skorzystania z życia, jednakże próby realizacji przez Fausta własnego szczęścia kończą się cierpieniem innych. Zaczyna on rozumieć, że jako jednostka tytaniczna nie może żyć życiem przeciętnych ludzi. Kulminacją sztuki jest jego decyzja o działaniu dla dobra ludzi, czego symbolem ma być osuszanie przez niego bagien. Podobną przemianę bohatera obserwujemy w Dziadach - tutaj Gustaw przemienia się w żarliwego patriotę Konrada - czy też w Nie-Boskiej komedii, gdzie metamorfozę przeżywa postać bajroniczna - hrabia Henryk.

Myślę, że w trakcie poszukiwań po literaturze różnych ujęć tragedii, postrzeganej jako konieczność dramatycznego wyboru, warto wspomnieć o dwóch powieściach - Zbrodni i karze i Lordzie Jimie. Kluczowym zagadnieniem pierwszej z nich jest decyzja głównego bohatera o przyznaniu się do winy po popełnieniu zbrodni. Zastanawiając się nad tym, co ma zrobić, przeżywa on dezintegrację osobowości wskutek strachu, rozterek moralnych i reliktów dawnych przekonań, które doprowadziły go do popełnienia morderstwa. Druga z wymienionych powieści za punkt wyjścia obiera sytuację nawiązującą do antycznej hamartii. Marynarz Jim musi decydować w okolicznościach, w których każde rozwiązanie oznacza klęskę. Jego wybór jest początkiem tragedii.

Przytoczone powyżej przykłady utworów literackich z różnych okresów, poruszających przedmiotową kwestię, świadczą o tym, jak duże znaczenie ma dla człowieka zagadnienie wyboru. Dramatyczna decyzja, zawsze oznaczająca rezygnację z czegoś, zwykle łączy się z przeżyciem 'tragedii' w takiej czy innej formie.