FILOZOFIA STAROŻYTNA W DATACH

I. INICJATORZY (od czasów najdawniejszych do V w. p.n.e.)

1. Co znaczy "zaczynać się"?

Data, która budzi nasze wyjątkowe zainteresowanie, gdyż tak bardzo różni się od wszystkich pozostałych i zdaje się posiadać zasadnicze znaczenie, to data pierwsza, wskazująca początek filozofii. Tyle że trzeba wiedzieć, czego tak naprawdę mamy szukać.

a. Wieloznaczność kwestii początku.

Przede wszystkim nie należy mieszać początku ze źródłem. Początek to punkt, od którego rozpoczyna się proces historyczny, i nic więcej. Źródło natomiast obecne jest nie tylko na początku, lecz zachowuje swe oddziaływanie we wszystkich późniejszych etapach rozwoju filozofii. Źródłem może być język, stan umysłu, pragnienie itd., ale nie pierwsze wydarzenie historyczne. Po wtóre, należy rozróżnić dwa rodzaje początku: 1) początek w dziedzinie filozofii, który oznacza przejście od nie-filozofii do filozofii właśnie, co zdarza się zawsze, ilekroć jakaś istota myśląca zaczyna filozofować; 2) początek w dziedzinie historii, który wskazuje przejście od epoki, gdy ludzkość nie miała filozofii, do okresu, kiedy zaczęła ona istnieć.

b. Jak zaczyna się filozofia?

Nikt filozofii nie "odkrył", jak Kolumb Amerykę, ani nie "stworzył", jak Einstein teorię względności. Nie zawsze istniało samo słowo "filozof" i pierwsi filozofowie wcale nie określali się w ten sposób. W istocie są oni raczej inicjatorami (czyli - w dosłownym znaczeniu tego słowa - twórcami początków).

Dzieła tych pierwszych filozofów czasem trudno odróżnić od utworów poetyckich czy wypowiedzi ówczesnych uczonych, prawodawców oraz mędrców. Można je rozpoznać jedynie po tym, że ich autorzy postępują w sposób charakterystyczny dla filozofii: że badają zasady, pragną wiedzy dla samej wiedzy i odwołują się do rozumu. Jak powiedział Arystoteles, za "pierwszych filozofów" należy uznać tych, którzy "poszukiwali wiedzy dla poznania, a nie dla jakichś korzyści".1 Pojęcie uznania ma tutaj kapitalne znaczenie - w istocie uznajemy, że filozofia się zaczęła, na podstawie tego faktu, iż trwała dalej. Istnienie filozoficznego potomstwa jest jedynym, absolutnie niezbitym dowodem, że byli pierwsi filozofowie.

2. Gdzie zaczęła się filozofia?

Każde wydarzenie historyczne odbywa się w jakimś miejscu (ściślej powiedziawszy: gdzieś powstaje), jeśli więc datujemy początek filozofii, to tym samym wskazujemy miejsce jej narodzin. Geografia filozofii jest integralnym składnikiem historii filozofii. A zatem gdzie zaczęła się filozofia] W tej sprawie trwa nie kończący się spór między stronnikami partii greckiej i zwolennikami partii wschodniej.

a. Sami Grecy wymieniali Wschód. Przy czym chodzi tu o Bliski Wschód. Na przykład Arystoteles mówi, że kapłani egipscy pierwsi oddali się bezinteresownemu poszukiwaniu prawdy, gdyż ich obowiązki były tak lekkie, że dysponowali mnóstwem wolnego czasu. Nie mamy jednak żadnych wiarygodnych źródeł na temat doktryn i imion tych pierwszych "filozofów", którzy mieli jakoby wtajemniczyć Greków. Jest też możliwe, że wskazując mityczny Wschód (przede wszystkim zaś Egipt), stanowiący symboliczną krainę wszelkich wtajemniczeń, Grecy chcieli po prostu uporać się z tajemnicą narodzin filozofii.

b. Pod względem duchowym Grecja nie jest ani najbogatszą, ani najbardziej wyrafinowaną krainą starożytności. Grecja nie tylko korzystała z zapożyczeń (jeśli idzie o bogów, alfabet itd.) - pod względem duchowym nie była równie wyrafinowana jak inne regiony antycznego świata (Indie, Egipt czy Izrael). Czego to jednak dowodzi] Tego tylko, iż błędne jest przypuszczenie, że do swych narodzin filozofia potrzebuje gleby najżyźniejszej duchowo. Historia pokazuje raczej, że wtedy ludzie doskonale obchodzą się bez filozofii.

Te krainy duchowe, w których filozofia nie istnieje, mają, rzecz jasna, swój światopogląd, refleksję moralną itd. Mają więc swoją filozofię implicite. Ale prawdziwie filozoficzne wykorzystanie treści tych wyobrażeń jest możliwe tylko wówczas, gdy filozofia już skądinąd istnieje. Oryginalność Greków polega właśnie na tym, że w sposób racjonalny rozważali to, co rozmaite wytwory ducha (religia, poezja, mitologia) wyraziły inaczej.

c. Znaczenie Wschodu jest inne, niż się sądzi. Wydaje się, że z chronologicznego punktu widzenia pierwszeństwo w dziedzinie filozofii należy się Indiom, które miały pewne związki z Grecją (Demokryt, Pirron, Plotyn i jeszcze inni zostali jakoby wtajemniczeni w wierzenia Persów i Hindusów). Ale Indie należą do Wschodu rzeczywiście dalekiego, z którego rozumiemy niewiele. I zapewne dlatego skłonni byliśmy uważać, że Azja w ogóle nie uprawiała filozofii, choć w rzeczywistości uprawiała ją po prostu inaczej.

W każdym razie - jeśli pominąć wyjątki i trzymać się głównych nurtów, które utworzyły "ducha" filozofii - mamy tu do czynienia z bardzo znaczną różnicą w postawach. Grecy w ogromnej mierze przyczynili się do powstania warunków, które pozwoliły oddzielić od siebie filozofię i religię, społeczeństwo oparte na tradycji i ład polityczny oraz wiedzę filozoficzną i naukowe poznanie. Indie natomiast w bardzo dużej mierze pozostały wierne swej społeczno-religijnej strukturze, określonej przez system kastowy, swej teorii wędrówki dusz, a także swej pogardzie dla zmysłowego świata uznanego za wielkie złudzenie.

Dla Chin z kolei znamienne jest przede wszystkim to, że nie istniały tu w ogóle zagadnienia, o które spierała się filozofia grecka. Myśliciele i mędrcy chińscy przyjmowali, że rzeczywistość jest taka, jak się jawi, i wygłaszali na jej temat praktyczne pouczenia.

Poza Grekami największy wkład do rozwoju filozofii zachodniej mieli Żydzi. Tradycji biblijnej zawdzięczamy koncepcję Boga, która stała się dominująca; stąd zaczerpnęliśmy pojęcie stworzenia, a także teorię wolnej woli i przeświadczenie, że istnieje natura ludzka, oraz przekonanie, że historia ma sens, a istnienia zła w świecie nie wyjaśnia ani niższość materii, ani obecność jakiejś zasady zła samego w sobie.

Tyle że filozofia Greków rozkwitła, gdy nie znali oni Biblii. Jej związek z filozofią nastąpił dzięki chrześcijaństwu. Stał się więc podstawą dla filozofii późniejszej.

d. "Grecja" nie jest jedynie kategorią historyczno-geograficzną, lecz także idealną, a więc uniwersalną. Można by zadowolić się zwykłym stwierdzeniem, iż tak się złożyło, że filozofia zachodnia powstała w Grecji. To stwierdzenie sugeruje jednak, że filozofia równie dobrze mogła narodzić się gdzie indziej. Zatem jej powstanie w Grecji to przypadek.

Można też w osobliwościach Grecji doszukiwać się czynników, które sprzyjały powstaniu filozofii. Byłaby to na przykład polityczna demokracja lub język (giętki dzięki handlowi morskiemu i nadający się świetnie do wypowiadania bycia bytu), lub też dominacja Aten w czasach Peryklesa, gdy były miastem, w którym wszyscy wielcy ludzie tamtej epoki przebywali co najmniej jakiś czas.

Zdaniem Hegla, należy jednak iść dalej - powstanie filozofii w Grecji to nie przypadek, lecz historyczna konieczność, gdyż filozofia musiała zrodzić się tam, gdzie pod wpływem wolności politycznej istota rzeczy ujawniła się świadomości w postaci czystej myśli.

Jak pokazał Husserl, cały paradoks polega jednak na tym, że ta stwarzająca filozofię Grecja nie leży na żadnej mapie, gdyż nie da się jej sprowadzić do Grecji historyków i geografów. I to się zgadza z faktami. Grecją pierwszych filozofów jest Azja Mniejsza (Jonia), potem Italia oraz Tracja. Atenom przypadła przede wszystkim rola katalizatora, dzięki któremu skrystalizował się powszechny ruch ku racjonalności obecnej w stanie rozproszonym w całym świecie greckim (chodzi o racjonalność, którą można odnaleźć w architekturze, urbanistyce, sztuce, medycynie, polityce i historii). Należy stąd wyciągnąć wniosek, że historyczna Grecja ofiarowała kolebkę, a nie dziecko. "Grecki cud" to przede wszystkim przekroczenie Grecji historycznej i geograficznej, dokonane przez greckich myślicieli. Jeśli twierdzi się, że filozofia musi gdzieś mieć swoje korzenie, to trzeba dodać, że są one zwrócone ku niebu, co sprawia, iż może ona żyć wszędzie, gdzie jest dość powietrza, z którego czerpie swój pokarm. W tym znaczeniu jest wszystko jedno, czy nazwiemy tę pierwszą filozofię grecką, czy uniwersalną.

3. Wielkie punkty orientacyjne

około 2300 p.n.e. - Egipt, szkoła teologiczna w Memfis; świat został "stworzony" przez boskie Słowo.

począwszy od 2000 p.n.e. - Egipt: nieśmiertelność duszy.

około 1850 p.n.e. - Abraham, "ojciec" ludu Izraela, osiedla się w krainie Kanaan.

około 1700 p.n.e. - Babilonia: Kodeks Hammurabiego. Najsłynniejszy z kodeksów babilońskich. Zbiór przepisów prawnych mających zapewnić ład w stosunkach między ludźmi, opierający się na poszanowaniu bogów (i władcy, który staje się bogiem). Znajduje się w nim prawo talionu (zasada: oko za oko, ząb za ząb).

około 1500 p.n.e. - Indie: zaczynają powstawać Wedy. Zbiór świętych pism Hindusów, uważany za dzieło absolutnego Słowa, które zostało przekazane przez proroków. Osadzone w realiach społeczno-kulturowych i religijnych Wedy mają wyrażać wieczną prawdę na temat wiecznego porządku świata. Początkowo kładą one nacisk na sprawy bogów i obrzędów religijnych, w wersjach późniejszych pojawiają się spekulacje na temat jedynej Zasady, która nigdy nie powstała i wykracza zarówno poza Byt, jak i Niebyt. Są tam również obecne liczne kosmologie (mity o pochodzeniu świata). A wreszcie - pojęcie brahman odsyłające do świętego słowa, energii kosmicznej i bezosobowego absolutu, które stanowią podstawę wszelkiej rzeczywistości. W związkach z brahmanem pozostaje atman, które stanowi o tożsamości każdego pierwiastka czy indywiduum.

około 1500-1450 p.n.e. - Egipt: Hymn do Amona-Ra oraz Księga Umarłych. Pierwszy tekst, łącząc Amona, "boga stwórcę", i Ra, boga słońca, zawiera zarodki monoteizmu (którego wyznawcami byli przynajmniej kapłani). Tekst drugi przedstawia ideę "sądu serca", na którym ocenione zostają czyny zmarłego w życiu doczesnym, co jest wyrazem przekonania o istnieniu indywidualnej odpowiedzialności.

około 1360 p.n.e. - Egipt: Amenhotep IV (Amenofis): dążenie do monoteistycznego kultu solarnego.

około 1250-1214 p.n.e. - Izrael: Mojżesz, Exodus i Przymierze z Bogiem. Mojżesz czyni z Żydów naród (Izraela), wyprowadza ich z Egiptu (Exodus), nadaje im prawa polityczne i religijne oraz wtajemnicza w sprawy Boga, który zawiera z nimi Przymierze na górze Synaj. Zaczyna wówczas powstawać Biblia (ta biblia znaczy "księgi") w postaci pięciu podstawowych ksiąg (Pentateuch). I choć księgi zostały przeredagowane w kilku następnych okresach, poczynając od panowania króla Dawida, Mojżesz odgrywa tu wielką rolę.

Biblia uważana jest za pismo objawione, w tym wszakże znaczeniu, że Bóg natchnął wybranych pisarzy, mających swe własne, swoiste doświadczenie historyczne. W żadnym więc sensie nie jest to tekst podyktowany przez Boga pracowitemu skrybie. Ludzie, którzy przemawiają w boskim imieniu, są nade wszystko prorokami (posłannikami i tłumaczami, wypowiadającymi się za pomocą słów i znaków), a nie poetami-teologami czy mędrcami.

Wielcy filozofowie greccy nie znali Biblii. Gdy tekst stanie się znany poza granicami Izraela, okaże się, że zawiera on rzeczy, które mieć będą zasadnicze znaczenie filozoficzne. W szczególności chodzi tu o następujące sprawy:

- Bóg Biblii nie jest ani nieokreślonym bóstwem, ani mieszkańcem Olimpu poddanym władzy przeznaczenia, lecz jest Bogiem jedynym, którego imienia nie wolno wymawiać (JHWH - tetragram, wypowiadany raz w roku przez Wielkiego Kapłana). Bóg ten jest stwórcą Wszechświata, a księga Machabeuszy (około 125 p.n.e.) wyjaśnia, że nie stworzył go z istniejącej wcześniej materii, nie jest więc demiurgiem-rzemieślnikiem. - Bóg stworzył człowieka na swój wzór i podobieństwo, jest on więc istotą wolną, stanowiącą jedność duszy i ciała. Istocie tej Bóg nakazał pracować i uczynić "powolną" sobie przyrodę, która nie zawiera nic boskiego. W ten sposób otworzyła się perspektywa historyczności. - Pochodzenia zła Biblia nie wyjaśnia ani niższością materii, ani za pomocą koncepcji, że istnieje zło samo w sobie, ani też - że zło jest skutkiem niewiedzy. Jest ono rezultatem upadku człowieka, gdy przekroczył on boski zakaz, chcąc samodzielnie decydować o tym, co dobre, a co złe. - Nakazy moralne z kolei są słowem, które Bóg kieruje do człowieka, i dlatego mają charakter absolutny, bezwarunkowy i praktyczny.

około 900-850 p.n.e. - Izrael: przejście od monolatrii do monoteizmu. Dzięki prorokowi Eliaszowi Izrael stopniowo wznosi się od pojęcia jednego Boga do koncepcji Boga jedynego. W ten sposób przechodzi od względnego monoteizmu (Abraham) do monoteizmu zdecydowanego (około 620), by dojść do monoteizmu skrajnego (drugi Izajasz, około 550 p.n.e.).

począwszy od 800 p.n.e. - w Grecji powstają miasta-państwa.

około 800-500 p.n.e. - Chiny: Księga pieśni. Jest to pierwsze wielkie dzieło literatury chińskiej, w którym wyrażona zostaje idea, że Ziemia i Niebo są wobec siebie komplementarne. Mamy tu do czynienia ze źródłem słynnego biegunowego podziału na yin (symbol ziemi, mroku, kobiecości) i yang (symbol nieba, światła, męskości), które bezustannie oddziałując na siebie sprawiają, że rzeczywistość jest ciągłą zmianą, w której byt nie daje się oddzielić od swoich przejawów. Całość istnienia jednakże winna być pojmowana zgodnie z triadą: Niebo/Człowiek/Ziemia.

Ten sam okres - Chiny: Yijing (lub I-cing, Księga przemian). Ta wielowarstwowa księga (najstarsze warstwy tekstu sięgają III tysiąclecia, najmłodsze - IV w. p.n.e.) dowodzi, że przedstawiwszy symbolicznie yang za pomocą linii ciągłej, a yin za pomocą linii przerywanej, można utworzyć 64 heksagramy reprezentujące "10 000 bytów" (całość rzeczywistości), co pozwala badać rzeczywistość w trakcie jej przemian.]

około 750 p.n.e. - Grecja: Homer, Iliada i Odyseja, czyli "Biblia" Greków. Homer nadał formę istniejącym od dawna opowieściom (według Eratostenesa początek wojny trojańskiej miał miejsce w 1184 p.n.e.). W Iliadzie, której treść stanowią dzieje Agamemnona, króla Myken, dowodzącego wyprawą Achajów przeciw Troi, Homer pokazuje, że człowiek to istota opanowana przez namiętności i żądzę użycia, która niszczy wszystko na swojej drodze. Według niego, o doskonałości (cnocie) człowieka stanowi nade wszystko odwaga (przede wszystkim bitewna). Z kolei Odyseja pokazuje, jak doświadczenie podróży kształtuje "chytrego" czy "podstępnego" Odyseusza. Dla Greków Homer był skarbnicą, z której czerpali wskazania dotyczące wszystkich dziedzin ludzkiego życia.

około 700 p.n.e. - Grecja: Hezjod, poeta-teolog. W swojej Teogonii Hezjod przedstawia powstanie bogów i świata. Według niego, na początku był chaos, czyli pierwotny, pozbawiony wszelkich kształtów bezład, który stopniowo się uformował. Z kolei w Pracach i dniach poeta głosi, że nasz gatunek został przez Zeusa skazany na życie w trudzie i dlatego człowiek musi pracować, jeśli ma postępować właściwie i nie popełniać nadużyć.

począwszy od 700-600 p.n.e. - Indie: Upaniszady. Mamy tu do czynienia z ewolucją Wed w kierunku myśli filozoficznej, gdyż mędrzec na drodze doświadczenia wewnętrznego poznaje nie tylko siebie, lecz także prazasadę życia, dźiwa. Koncepcja reinkarnacji powstała mniej więcej na przełomie IX-VIII wieku, natomiast koncepcja karmy zrodziła się później (około 550). Ewolucja od jednej do drugiej przebiega w kierunku pesymizmu (życie na tym świecie jest pasmem cierpień) i pragnienia, by osiągnąć wyzwolenie. Stąd znaczenie, jakie przyznaje się tutaj ćwiczeniom ascetycznym prowadzącym do samooczyszczenia, pozwalającego uwolnić wieczne Ja od procesu stawania się.

około 650-500 p.n.e. - Izrael: Dekalog (Dziesięcioro przykazań). Powstanie terminu "Dekalog" oznaczającego dwie listy "boskich przykazań" (Wj 20,2-17, Pwt 5,6-21), które są słowami Boga skierowanymi do jego ludu.

około 624 p.n.e. - Grecja: prawa Drakona. Ten zbiór praw, słynnych z surowości, ustanawia sądy i wprowadza prawo pisane, zakazując indywidualnej zemsty.

4. Wielcy inicjatorzy

około 605-545 p.n.e. - Tales z Miletu (ur. około 625 p.n.e.): pierwszy sofos. Przez tradycję (to znaczy przez Arystotelesa) za pierwszego filozofa uznawany jest Tales z Miletu (miasto w ówczesnej Jonii, leżące na wybrzeżu Azji Mniejszej, na terenie dzisiejszej Turcji). Określano go mianem sofosa i rzeczywiście w jego wypadku nie da się precyzyjnie ustalić, czy był mędrcem, czy uczonym, naukowcem, czy filozofem. Niemniej zasadnicze znaczenie ma fakt, że postawił sobie pytanie o arche, czyli prazasadę, która sprawia, że wszystko, co istnieje i żyje, ma rozumny charakter (sam twierdził, iż arche jest woda, czy też wilgoć). Miast ograniczyć się do ustalania i opisywania zjawisk, Tales pytał więc o ich ostateczną przyczynę (co daje początek naukowemu podejściu do rzeczywistości) i o ich substancję (co inicjuje podejście metafizyczne). Twierdzono, że objaśnił teoretycznie zjawisko zrównania dnia z nocą i zaćmienia Słońca (co pozwoliło mu przewidzieć zaćmienie z roku 585). Tales jakoby sformułował zasadę: "poznaj samego siebie", wyrażającą myśl, że kształtowanie własnego charakteru jest zasadniczym składnikiem szczęścia, a ponadto stworzył podobno pojęcie kairos (czyli momentu, gdy jakaś rzecz może lub powinna być zrobiona). Cechujące Talesa rozdarcie między skłonnością do czystej spekulacji i dążeniem do naukowego badania reguł skutecznej działalności dobrze ukazują dwie znane anegdoty: według pierwszej pewnego razu wpadł do studni, ponieważ szedł zapatrzony w niebo, żeby obserwować gwiazdy; druga mówi, że zbił majątek, ponieważ trafnie przewidział, że w danym roku mieć będzie miejsce nadzwyczajny urodzaj oliwek.

około 594 p.n.e. - Ateny: reformy Solona. Solon uwalnia z poddaństwa chłopów, obniża znaczenie szlachectwa na rzecz majątku, z jednostek czyni obywateli państwa (kładąc kres całkowitej zależności od rodziny). Jest to bez wątpienia zapowiedź demokracji, a co najmniej próba racjonalizacji życia politycznego kosztem tradycji.

około 593-571 p.n.e. - Izrael: Ezechiel, czyli rozdział między władzą świecką i duchową. Ogłaszając, że przyszły Dawid (czy Mesjasz) będzie pasterzem, a nie księciem czy królem, prorok Ezechiel oddziela radykalnie władzę świecką od duchowej.

około 580-547 p.n.e. - Anaksymander (ur. około 610 p.n.e.): prazasadą jest bezkres. Anaksymander, który był krewnym i uczniem Talesa, jest ciągle jeszcze mędrcem-uczonym-filozofem. Opublikował on między innymi dzieło O przyrodzie, tworząc nowy gatunek poetycko-filozoficzny. Zajmował się geografią, kosmologią, kosmogonią i biologią, starając się podać racjonalne wyjaśnienie rzeczywistości. Świadczą o tym jego wysiłki, by burze, błyskawice i pioruny traktować jak zwykłe zjawiska związane z "powiewem powietrza". Anaksymander wynalazł - lub zdobył w Babilonie - zegar słoneczny (pochyły pręt umieszczony w środku tarczy). Konstruował zegary i sporządził pierwszą mapę znanego wówczas świata. Jego

zdaniem, Ziemia znajduje się w centrum Wszechświata, który nie ma granic i zawiera w sobie nieskończoną liczbę nieustannie powstających i ginących światów. Warto zwrócić uwagę na jego zadziwiające przeczucie, iż istnieje ewolucja zjawisk biologicznych (zwierzęta powstały z wilgoci parującej pod wpływem słońca, człowiek wykształcił się ze zwierząt i na początku "przypominał rybę"). Jeśli Anaksymander jest jeszcze "fizykiem", twierdzącym, iż jedyną materialną prazasadę wszystkiego stanowi bezkres (apeiron: nieokreślona nieskończoność, z której dzięki grze przeciwieństw wyłoniły się wszystkie rzeczy i do której rzeczy kiedyś powrócą), to jednocześnie wprowadzonym przez siebie pojęciom: prazasady, elementów i bezkresu nadaje on znaczenie metafizyczne.

około 560 p.n.e. - Persja: Zoroaster (Zaratustra) i dwoistość zasad. Bóg stwórca (Ahura Mazda) jest "mądrym Panem", lecz życie ziemskie jest terenem walki między duchem świętym i duchem zła (Aryman). Obydwa te duchy były na początku bliźniaczymi synami Ahura Mazdy. Religia Zoroastra pojmuje człowieka jako byt troisty, na który składają się myśl-słowo-czyn. Człowiek powinien i może wybierać dobro, przyczyniając się w ten sposób do ostatecznego zwycięstwa mądrego Pana. Później na Zachodzie koncepcja, że istnieje walka dwóch zasad, stanie się źródłem praktycznego manicheizmu.]

550 p.n.e. - Izrael: Pieśń o słudze Jahwe. Przypisywany prorokowi Izajaszowi (około 765-642) i umieszczony w Księdze Izajasza (40-55) fragment ten opisuje doskonałego sługę Pana. Chrześcijanie widzieli w nim portret Chrystusa, krytyczna refleksja natomiast dostrzega tutaj koncepcję, że do zbawienia prowadzi miłość, a nie składanie ofiar.

około 550-450 p.n.e. - Izrael: Hiob i problem zła. Tekst ten ma fundamentalny charakter dla całej późniejszej refleksji na temat zła:

- Zło jest rodzajem metafizycznego skandalu, dotyka bowiem w tym samym stopniu winnych i niewinnych. - Człowiekowi nie wolno domagać się od Boga, by usprawiedliwiał swe decyzje. - Zło, które się wydarza, nie jest karą za popełnione świadomie czyny lub nieświadome błędy, a dobro nie stanowi zasłużonej nagrody.

około 546-526 p.n.e. - Anaksymenes (ur. około 560 lub 586 p.n.e.): prazasadą jest powietrze. Anaksymenes jest uczniem Anaksymandra i kontynuuje jego badania naukowe. Przejmuje od mistrza teorię, że przyroda jest nieskończona, lecz za jej prazasadę uznaje powietrze. Sądzi tak prawdopodobnie dlatego, że powietrze jest tym żywiołem, w którym unosi się Ziemia i gwiazdy, a ponadto jest to również żywioł będący zasadniczym składnikiem dusz i rozumu. Będąc prazasadą, powietrze jest niewidzialne i prawie bezcielesne. Anaksymenes jest ostatnim przedstawicielem

szkoły milezyjskiej. Bo też w 494 roku Milet zostaje zniszczony przez Persów. Centrum życia filozoficznego przenosi się wówczas do Italii.

około 540-497 p.n.e. - Pitagoras (ur. około 580 p.n.e.): pierwszy "filozof". Pitagoras podobno jako pierwszy przypisał sobie miano filozofa w czasie dyskusji z tyranem Leonem. W odróżnieniu od uczonego czy mędrca (sofos), a także w przeciwieństwie do ludzi szukających sławy, majątku lub korzyści, filo-sofos ("miłośnik mądrości") to ktoś, kto bezustannie poszukuje prawdy i dobra. Pitagoras to niezwykła osobistość, która ma w sobie wiele z mistyka, maga i duchowego guru (założył on w Krotonie na południu Italii sektę, której członkowie zrzeszeni w heterii, czyli tajnym związku, wiedli życie kontemplacyjne, wyjąwszy chwile, gdy podejmowali działalność polityczną, by zreformować państwo i doprowadzić do zwycięstwa cnoty).

- Pitagoras pojmuje matematykę w sposób symboliczny, a nawet mistyczny (co zachowało się w symbolice okultyzmu), uwalnia ją od czysto praktycznego zastosowania, czyniąc z niej podstawę racjonalnej spekulacji. W ten sposób dochodzi do wniosku, że liczba stanowi prazasadę wszystkich rzeczy, innymi słowy, twierdzi, iż istnieje inteligibilny, powszechny i rozumny ład, stanowiący prawdę rzeczywistości zmysłowej, na której poprzestają niewtajemniczeni. - W jego doktrynie świat po raz pierwszy nazwany zostaje kosmosem (ładem, który jest piękny). Ponieważ zachodzi tożsamość między strukturą rzeczywistości i strukturą poznania, wtajemniczeni są w stanie, jego zdaniem, przeniknąć prawa powszechnej harmonii. Cnota natomiast to harmonia duszy, która jest spokrewniona z boskością, choć w swej ziemskiej egzystencji pozostaje więźniem ciała. Zadanie filozofii polega zaś na tym, że ma ona wyzwolić człowieka, upodabniając go tym samym do bogów.

Zważywszy, jaki wpływ wywarł Pitagoras na wielkich filozofów (Platona, Leibniza i innych), Hegel nazwał go "pierwszym nauczycielem ludzkości".

około 537-514 p.n.e. - Ksenofanes (ur. około 605 p.n.e.): twierdzenie, iż Bóg jest Jednią. Uciekając z Kolofonu przed najazdem Persów, Ksenofanes schronił się w Elei, gdzie miał podobno założyć słynną szkołę.

- W swych Silles (tekstach prześmiewczych) z pasją występuje przeciw mitycznym teologiom Hezjoda i Homera, według których istnieje wielu bogów, co zostali spłodzeni, przypominają ludzi i oddają się rozpuście. Ksenofanes głosi, że nie mitologia, lecz wyłącznie nauka dostarcza wartości, które umacniają państwo. - W swoim traktacie O przyrodzie Ksenofanes krytykuje materializm filozofów z Miletu i utrzymuje, że bezwzględne pierwszeństwo przysługuje Jedni, będącej bogiem wiecznym, wszechpotężnym, wszędzie obecnym, zawsze podobnym do siebie, pozostającym w całości rozumem i świadomością, który nie jest ani ruchomy, ani nieruchomy, ani skończony, ani nieskończony, ani zrodzony

z czegoś, ani niezrodzony. Ksenofanes zapoczątkowuje więc koncepcję rozwiniętą następnie przez Parmenidesa.

Tworzy on jeszcze inne racjonalne teorie (o naturze gwiazd, o znaczeniu słońca dla istot żywych, o skamieniałościach i o przemianach Ziemi). Jest też prekursorem sceptycyzmu, gdyż przeciwstawia sobie prawdę i mniemanie. Jego zdaniem, w gruncie rzeczy jedynie Bóg zna prawdę, ponieważ prazasadą tego, co nam się jawi, jest nieograniczoność.

około 531-486 p.n.e. - Indie: książę Gautama Siddharta (ur. około 566 p.n.e.) staje się Buddą

(Przebudzonym). Odkrywszy nędzę doli człowieczej, książę Siddharta zrywa gwałtownie z życiem światowym, zostaje wędrownym mnichem, po czym w wieku 35 lat osiąga samodzielnie przebudzenie. W słynnym kazaniu z Benares ogłasza cztery szlachetne prawdy: wszelkie istnienie jest cierpieniem, źródłem cierpienia jest pożądliwość, można cierpieniu położyć kres, a lekiem jest życie pełne wyrzeczeń. Mamy więc tutaj do czynienia ze schematem quasi-medycznym: diagnoza, etiologia, rokowania i terapia. W ten sposób stworzona zostaje sztuka życia, doktryna prawdziwego zbawienia, pozwalająca położyć kres cierpieniu i osiągnąć najwyższą szczęśliwość. Według tej teorii, nie istnieje żadna rzeczywistość substancjalna różna od zjawisk, które w swej nieustannej zmienności stanowią jedyną realność. Najogólniej mówiąc, nie istnieje ani Bóg, ani nicość. Podobnie człowiekowi nie przysługuje jakakolwiek substancjalność i tożsamość osobowa. Jest on tylko następstwem swoich odczuć i myśli. Około III wieku p.n.e. buddyzm staje się zwartą doktryną, zawierającą kosmologię, etykę i psychologię. Począwszy od 250 p.n.e., rozprzestrzenia się w Azji Południowo-Wschodniej w postaci "małego wozu", a później - poczynając od I wieku n.e. - w formie "wielkiego wozu" rozszerza swój wpływ na Tybet, Chiny i Japonię.

około 510-468 p.n.e. - Indie: Wardhamana i dźainizm. Wardhamana, zwany Dźina ("Zwycięzca"), daje początek ruchowi religijnemu i filozoficznemu, który za źródło wszelkiego cierpienia uznaje więź ducha (dusz indywidualnych) ze światem nieożywionym (przestrzenią, eterem, materią). Dusza szuka zbawienia w wyzwoleniu, do którego prowadzi asceza posunięta aż do odmowy przyjmowania pokarmów.]

509-507 p.n.e. - Klejstenes: powstanie demokracji. Najistotniejsze elementy reformy ustrojowej Klejstenesa: równe prawa dla wszystkich obywateli, którzy stają się członkami Zgromadzenia Ludowego, zniesienie tortur w stosunku do ludzi wolnych; kara śmierci wykonywana przez podanie trucizny, wprowadzenie sądu skorupkowego (ostracyzm), skazującego na wygnanie obywateli, których uznano za niebezpiecznych dla państwa.

około 504-470 p.n.e. - HERAKLIT (ur. około 535 p.n.e.): logos stanowi jedność przeciwieństw.

Heraklita z Efezu (Azja Mniejsza) zwano Ciemnym ze względu na zagadkowy charakter jego wypowiedzi oraz trudności, które sprawiało jego dzieło O przyrodzie. Zawdzięczamy mu kilka pojęć (lub przebłysków intuicji) o kapitalnym znaczeniu.

- Jego prazasada nie jest już materialna, jej symbolicznym przedstawieniem jest ogień, który trawi wszystko, co istnieje. - Wszystko płonie, wszystko się zmienia, wszystko się staje ("Wszystko płynie", "nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki"), a więc wszystko ginie i odradza się na nowo (kołobieg czasu i wieczny powrót). - Prazasada jest logosem, który jest boski i wszędzie obecny (gości Heraklit przyjmował w kuchni, powiadając, że bogowie znajdują się również w kuchni). - Logos jest wewnętrznie sprzeczny, albowiem jedność przeciwieństw (prawo rzeczywistości) jest również prawem rozumu. Racjonalna myśl, która jest wspólna wszystkim ludziom, jest więc ze swej istoty dialektyczna. W jedności przeciwstawnych napięć (jak dzieje się w wypadku strun lutni) wszystko jest jednią i stwarza ona harmonię, sprawiedliwość i miarę. Kosmos (ład) stanowi urzeczywistnienie logosu, który jest jego prawodawcą. Wszystko jest przepływem, istnieje jednak prawo i racjonalność w stawaniu się (co wyklucza pojęcie chaosu).

około 504-470 p.n.e. - PARMENIDES (ur. około 540 lub 515 p.n.e.): filozof bytu. Poemat O prawdzie i mniemaniu tego znamienitego przedstawiciela szkoły eleatów jest wyrazem zasadniczego postępu w filozofii. W jego doktrynie następuje: - Przejście od pojęcia "drogi" (związanej z wtajemniczeniem) do pojęcia metody. - Zmiana przyjętego znaczenia słowa sophia (dotychczas jeszcze niejasnego i wieloznacznego, określającego również skuteczną technikę czy umiejętność), które zaczyna oznaczać wiedzę dla samej wiedzy. - Ustanowienie ontologii zachodniej, która rozważa byt jako to, co jest, co jest samo przez się, co jest określone, tożsame z sobą i "kuliste". - Utożsamienie myśli i bytu. Skoro prawda jest tożsamością myśli i bytu, to bytem myśli i jej powołaniem jest myślenie o bycie. - Co się zaś dzieje, gdy myśl zbacza z królewskiej drogi poznania bytu? Można dać tutaj kilka odpowiedzi: myśl trafia w całkowitą pustkę niebytu; skoro bowiem byt jest, to niebytu nie ma (w ten sposób Parmenides staje się ojcem pojęcia nicości); myśl podąża drogą mniemania, które jest mieszaniną prawdy i fałszu, myśl kroczy wieloma nie określonymi drogami.

począwszy od 500 p.n.e. - Indie: filozofia klasyczna. - Njaja - system logiczny (teoria kategorii i wnioskowania). - Waiśeczika - atomistyczna filozofia przyrody (wszystkie zjawiska są zbiorem atomów, które bezustannie łączą się i rozpraszają). - Sankhja - u źródeł wszystkiego są dwie wieczne zasady - duch i materia. Z nich wyłaniają się podstawowe składniki świata. Do zbawienia prowadzi

koncentracja ducha, który jest obcy rzeczom doczesnym. Stąd joga, która jest teorią dwoistej praktyki prowadzącej do wyzwolenia (ćwiczenia cielesne i duchowe).

około 500-479 p.n.e. - Chiny: Konfucjusz (ur. w 551 p.n.e.). Konfucjusz (Kung-cy, Kongzi lub Kung-fu-cy, Kongfu-zi) jest ucieleśnieniem tradycyjnej mądrości chińskiej. Sam siebie uważa za człowieka, który ogranicza się do przekazywania starożytnych ideałów, nie wymyślając niczego nowego. Przedmiotem swych rozważań i komentarzy Konfucjusz uczynił Księgę przemian, znany natomiast stał się dzięki swym Dialogom konfucjańskim. Większość jego wypowiedzi stanowi jednak kompilację tekstów klasycznych (jing). Konfucjusz nie jest teoretykiem. Nie tworzy ani teologii, ani metafizyki, nie jest też orędownikiem jakiejś bezwzględnej prawdy. Idzie mu przede wszystkim o to, by "myśleć prosto", co jest koniecznym warunkiem właściwej oceny wszystkiego (stąd waga, jaką przywiązuje do wychowania). Środkiem prowadzącym do tego celu jest przede wszystkim wierność istniejącym obyczajom, niemniej sam cel ma nade wszystko charakter moralny. Cnoty moralne (łagodność, prostota, skromność, rozwaga, lojalność) są bowiem, jego zdaniem, podstawą harmonii społecznej i politycznej oraz ładu w życiu rodzinnym. Zdaniem Konfucjusza, należy zachowywać zgodność między słowami i czynami, a stosunki z innymi ludźmi opierać na wzajemnym zaufaniu. Władca z kolei właściwie wypełnia swoje obowiązki, gdy jest dla wszystkich wzorem moralnym.

około 500-400 p.n.e. - Chiny: Daodejing (lub Tao-te-king, Księga drogi i cnoty), dzieło przypisywane Laozi (Lao-cy). Najsłynniejsze dzieło wyznawców Drogi, czyli taoistów, przypisywane przez tradycję mędrcowi Laozi, którego historyczność nie jest jednakże pewna. Podstawową i jedyną zasadą jest tutaj spontaniczność, która w istocie jest prawem przyrody czy też źródłem powszechnego ładu. Drogi nie można wyrazić w języku, a wkracza się na nią dzięki pracy nad ciałem (specjalna dieta, ćwiczenia oddechowe), będącej warunkiem osiągnięcia ekstazy. Podążając Drogą, trzeba dotrzeć do pustki, która jest podstawą wszelkiej rzeczywistości, należy więc uprawiać nie-działanie, aby stać się cząstką spontanicznej harmonii. Mędrzec działa przez nie-działanie.]

V-IV w. p.n.e. - Chiny: Mozi (lub Mo Di czy Mo Ti) zakłada szkołę motizmu. Uważając, że przyczyną zła jest brak miłość, Mozi twierdzi, iż między ludźmi musi zapanować powszechna miłość. To przekonanie nie prowadzi jednak do mistycyzmu. W istniejącym świecie o zbawienie ludu troszczyć się powinna władza, mająca działać w sposób maksymalnie skuteczny. Ruch ten w IV i III wieku p.n.e. nabierze charakteru bardziej intelektualnego, głosząc konieczność poszukiwania ponadczasowej prawdy.

około 496-456 p.n.e. - Ajschylos (ur. około 524 p.n.e.); tragedie. Ajschylos jest pierwszym wielkim

tragikiem, który wyjaśnia, jakie są relacje między bogami i ludźmi oraz przedstawia ludzkie męstwo i pragnienie wolności. Ajschylosowi zawdzięczamy wielkie postacie Edypa i Prometeusza (Tytana, który ofiarował ludziom ogień oraz obdarzył ich narzędziami i wiedzą). Jego zdaniem ład w państwie pochodzi od bogów.

476-406 p.n.e. - Sofokles (ur. w 495 p.n.e.): tragedia i moralność. U Sofoklesa tragedia nabiera przesłania moralnego, Ajschylos natomiast staje się przestarzały. Niektórzy bohaterowie Sofoklesa (Antygona, Edyp, Elektra) osiągają rangę postaci mitycznych. W Antygonie Sofokles przypisuje człowiekowi wynalezienie narzędzi, które jednak mają wartość tylko wtedy, gdy robi się z nich dobry użytek.

około 470-428 p.n.e. - Anaksagoras (ur. około 500 p.n.e.): prazasadą jest rozum. Mamy tu do czynienia z typowym przykładem doktryny zawierającej przebłyski intuicji, które budzą podziw. Stąd późniejsze próby rozwinięcia tych intuicji. Swoje dzieło O przyrodzie Anaksagoras napisał prawdopodobnie prozą, co stanowiło zdecydowaną nowość. Jego uczniem był podobno Perykles, wraz z którym został jakoby oskarżony o bezbożność (co było następstwem jego racjonalizmu).

Anaksagoras twierdzi, że najwyższą prazasadą jest nieograniczony rozum czy duch, dzięki któremu ulega zróżnicowaniu i uporządkowaniu nieskończona materia, w której wszystko, co istnieje, jest już obecne, tyle że w formie bezładnej mieszaniny. Sokrates w platońskim Fedonie koncepcję Anaksagorasa uważa za wielkie odkrycie, które doprowadza jednak do ogromnego rozczarowania, albowiem filozof zdradza swą prazasadę, zadowalając się materialistycznym wyjaśnieniem świata. W koncepcji Anaksagorasa Leibniz widział zapowiedź idei wszechmocnego i wszechwiedzącego Boga. Hegel natomiast uznał Anaksagorasa za twórcę (nieświadomego) filozofii dziejów, która opiera się właśnie na tym założeniu, iż Rozum panuje nad światem.

ten sam okres - Diogenes z Apolonii: tchnienie. Przekształcając ideę Anaksagorasa, Diogenes z rozumu czyni zasadę materialną, którą nazywa "tchnieniem" (pneuma). Jest ona źródłem życia i myśli i zazwyczaj nazywana jest mianem Zeusa. Jego zdaniem, wszystkie istniejące rzeczy są następstwem przemian Tego Samego i są Tym Samym, które się zmienia na wiele sposobów.

V w. p.n.e. - Archelaos Fizyk przedstawia w Atenach filozofię przyrody i uprawia refleksję etyczną. Archelaos był uczniem Anaksagorasa, wykładał w Atenach jońską filozofię przyrody, uprawiał refleksję etyczną (na temat praw i dobrego postępowania) i został nauczycielem Sokratesa. Jego zdaniem, filozofia składa się z fizyki i etyki.

około 462-436 p.n.e. - Empedokles (ur. około 492 p.n.e.): tragiczność losów świata. Empedokles

z Agrygentu (Sycylia) fascynował Lukrecjusza, Hölderlina i Freuda (który od niego zaczerpnął koncepcję Erosa i Tanatosa). Był lekarzem i autorem traktatu z zakresu medycyny, tworzył tragedie, napisał Pieśń oczyszczenia oraz O przyrodzie. Był osobowością dość szczególną. Twierdził, że człowiek powinien stać się bogiem. Jego legendarna śmierć miała dowieść, że uległ przebóstwieniu (Empedokles rzucił się podobno do krateru Etny, wulkan zaś miał jakoby wypluć jego sandały z brązu - będące symbolem jego troski, by nie zbrukać się ziemią - co było potwierdzeniem, iż ostatecznie rozstał się z ziemskim padołem). Zawdzięczamy mu: - Teorię czterech wiecznych elementów: wody, powietrza, ognia i ziemi (z których, jego zdaniem, lud uczynił bogów). - Ideę, że Wszechświatem rządzą przeciwstawne siły: Miłość i Niezgoda (których związek wytwarza konieczność określającą przeznaczenie). - Wyprzedzającą atomistów koncepcję, że wszystko powstaje z połączenia i rozpadu małych cząstek podobnych do cegiełek czy kamyków. - Stworzenie retoryki.

około 460 p.n.e. - Zenon z Elei (ur. około 490-495 p.n.e.): powstanie dialektyki. Zenon jest uczniem Parmenidesa. Stał się sławny dzięki swym paradoksom. Wedle Arystotelesa, jest wynalazcą dialektyki (pojętej jako sztuka stawiania pytań), a także autorem pierwszego dialogu filozoficznego (protagonistami są w nim Zenon i Protagoras). Jego dzieło O przyrodzie czyni go wielkim myślicielem rozpatrującym zagadnienie nieskończoności pojętej jako bezkres.

Z czterech paradoksów dotyczących ruchu, które wymyślił Zenon, najbardziej znany jest drugi (nazwany później paradoksem Achillesa). Jeśli żółw wyprzedza trochę Achillesa, to w czasie wyścigu Achilles nigdy go nie dogoni, gdyż musi przebiec najpierw połowę odległości, która go dzieli od żółwia, a przedtem połowę tej połowy itd. Argumentacja Zenona, która podnosi kapitalne zagadnienie podzielności i regressus ad infinitum, stała się później przedmiotem ogólnej debaty.

V w. p.n.e. - Hippodamos z Miletu: racjonalna urbanistyka. Hippodamos jest architektem z Miletu i Rodos, który przebudował Pireus. Zbudował miasto tak, że ulice przecinają się pod kątem prostym, a harmonia całości opiera się na wyliczeniach matematycznych. Ta racjonalna urbanistyka współgra z racjonalną polityką. Jego miasto obliczone jest na 10 000 mieszkańców podzielonych na trzy warstwy (wojownicy, rolnicy, rzemieślnicy).

około 460-430 p.n.e. - Leukippos (ur. około 490 lub 460 p.n.e.): pierwszy "atomista". Atomizm nie ma nic wspólnego z teorią naukową w obecnym rozumieniu. Jest to czysto filozoficzna konstrukcja, zrodzona z namysłu nad bytem i sposobem istnienia rzeczywistości. W swoim dziele O wielkim porządku świata Leukippos twierdzi, że:

- Wszystko wyjaśniają dwie prazasady: atom i pustka. Jego zdaniem, byt jest i jest pełnią, ale stanowi wielość (atomy, czyli niepodzielne cząstki), nie-byt natomiast jest pustką, która jest źródłem ruchu. - Atomy łączą się w mniejsze lub większe skupiska (jak na przykład świat), różniąc się jedynie kształtem, szykiem i położeniem. - Z identycznych atomów wytwarza się wielość możliwych zjawisk w sposób podobny do słów powstałych z liter. - Świat powstał przypadkowo i nie posiada żadnej duszy ani nie podlega Przeznaczeniu (działającą koniecznością jest wir powstały ze zderzenia atomów, z którego wyłania się Wszechświat wraz z podziałem na ziemię i niebo). - Niezliczona liczba atomów wytwarza w bezkresnej pustce niezliczoną liczbę światów. - Widzenie odbywa się dzięki widmom rzeczy (eidola), czyli dzięki materialnym obrazom.

455-406 p.n.e. - Eurypides (ur. około 480 p.n.e.): tragedia i psychologia. Wraz z Eurypidesem, który pobierał nauki u Anaksagorasa, Protagorasa i Prodikosa, tragedia traci mityczny charakter, nabierając zabarwienia psychologicznego. W Błagalnicach Eurypides przedstawia początki ludzkości, która nie mając narzędzi i wiedzy, wiodła godne pogardy, zwierzęce życie.

454-425 p.n.e. - Herodot (ur. około 484 p.n.e.): historia jako pamięć. Historia w ujęciu Herodota jest jeszcze do głębi symboliczna i religijna, gdyż zdarzenia wynikają w niej z woli bogów. Niemniej mamy tu do czynienia z pierwszą wielką próbą stworzenia historycznej pamięci ludzi, których opisuje się dla nich samych, bez mitycznego dyskursu na temat bogów. Opis Greków i barbarzyńców ukazuje skrajne zróżnicowanie obyczajów, z czego Herodot wyprowadza wniosek o konieczności tolerancji.

około 450-400 p.n.e. - Izrael: Pieśń nad pieśniami i miłość mistyczna. W tekście tym przeplatają się opisy miłości Boga do ludzi i miłości między ludźmi. Niezależnie od tego, że później uznano, iż w tekście chodzi o relację między Chrystusem a Kościołem, jest on podstawowym źródłem mistyki zachodniej oraz kultu miłości.

około 444-380 p.n.e. - Gorgiasz (ur. około 487 p.n.e.): dyskurs jako narzędzie perswazji. Gorgiasz jest autorem słynnego tekstu O niebycie, czyli o przyrodzie (444-441 p.n.e.), w którym dowodzi, że nie istnieje ani nicość, ani byt, a nawet gdyby byt istniał, to i tak nie można by o nim ani myśleć, ani mówić. Dyskurs jest więc dla niego jedynie środkiem służącym do wpływania na ludzi i ich namiętności; pozwala on w "sprzyjającej chwili" (kairos) osiągnąć zamierzony cel. By właściwie posługiwać się dyskursem, należy opanować odpowiednią umiejętność (retorykę, czyli sztukę przekonywania). Stąd ćwiczenia związane ze słynnymi wydarzeniami, dającymi okazję do wystąpień, w których rozważa się wszystkie za i przeciw, aby

dojść do konkluzji, że na przykład Helena nie ponosi odpowiedzialności za wybuch wojny trojańskiej (Pochwała Heleny), lub też że człowiek uznany za winnego jest w istocie niewinny (Obrona Palamedesa). Po przybyciu do Aten w 427 roku Gorgiasz staje się słynny (podobno powstał nawet neologizm "gorgiaszować", co znaczyło: "przemawiać w miejscu publicznym", a w Delfach wystawiono mu jakoby posąg z lanego złota!). Miano sofisty, którym go obdarzono, oznaczało człowieka, dla którego sophia (nauka, mądrość) jest zawodem, to znaczy kogoś, kto przekazuje swe umiejętności za pieniądze (z tego powodu termin "sofista" nabierze z czasem pejoratywnego zabarwienia).

około 430-410 p.n.e. - Protagoras (ur. około 483p.n.e.): człowiek jest miarą wszechrzeczy. Protagoras to dawny tragarz, który po spotkaniu z Demokrytem poświęca się filozofii i zostaje najsłynniejszym z sofistów. Wygłosił on nie tylko wiele mów, lecz również dużo napisał (O poprawnym mówieniu, Antylogie, Prawda, czyli mowy obalające, O bogach itd.). W doktrynie Protagorasa mamy do czynienia z:

- Początkiem nauki o języku, gdyż język ujęty jest tutaj niezależnie od swego stosunku do rzeczywistości i poza kategoriami prawdy i fałszu. Dlatego też sprowadzony zostaje do roli narzędzia retoryki i dialektyki (to jest sztuki prowadzenia dialogu i stawiania pytań, opartej na założeniu, że na temat każdej rzeczy możliwe są dwa rodzaje dyskursu - jeden służący komunikacji i drugi będący narzędziem przekonywania). - Skrajnym relatywizmem. Zdaniem Protagorasa, "człowiek jest miarą wszechrzeczy". To znaczy, iż nie ma żadnej rzeczywistości samej w sobie, a wszystko, co istnieje, jest zawsze rzeczywistością ze względu na jakąś istotę i dla niej (jednostki ludzkiej, zwierzęcia lub rośliny).

około 430 p.n.e. - Prodikos (ur. około 470-460 p.n.e.): rozróżnienie znaczeń. Mowy autora Horai (do których prawdopodobnie należał Wybór Heraklesa) były podobno trudne w odbiorze, a mimo to Prodikos uważany jest za sofistę. Stało się tak dlatego, że stworzył naukę o języku (synonimikę), która dążyła przede wszystkim do starannego określenia sensu słów (szło o "ścisłość terminów"), aby uczynić je adekwatnym narzędziem wypowiedzi. Mamy tu do czynienia z początkiem orthos legein ("mowa poprawna"). Ze względu na swą dość oryginalną moralistykę Prodikos znajduje się na marginesie sofistyki. Jego zdaniem, nie istnieją obiektywne, idealne wartości, a cnota polega na realizowaniu samego siebie. Jej wzorcem jest Herakles, którego wysiłek i praca pokazują, iż człowiek nie stanowi marionetki w rękach bogów ani nie jest niewolnikiem przeznaczenia, ani też nie jest zdeterminowany przez przyrodę, lecz jest istotą wolną, mogącą wybrać drogę cnoty lub zepsucia.

około 430-370 p.n.e. - Demokryt (ur. około 460 p.n.e.): atomizm i konsekwentny materializm. Demokryt napisał podobno O małym porządku, O naturze ludzkiej, O zdolnościach mędrca itd. - w sumie około 70 dzieł, które zdobyły dużą

popularność. Obdarzono go przydomkiem "uczonego" lub "śmiejącego się" (ponieważ śmiał się z daremności ludzkich wysiłków). Demokryt rozwinął atomistyczną fizykę Leukipposa. Jego zdaniem, istnieją jedynie atomy i pustka. Przyroda, która nie posiada ani początku, ani końca, nie została przez nikogo stworzona (nie istnieje demiurg), nie ma celu, nie panuje w niej żadne Przeznaczenie. Wszystko jest rezultatem gry konieczności i przypadku.

- Demokryt zastosował atomizm do człowieka, którego jako pierwszy określił mianem mikrokosmosu. Dla niego człowiek jest światem w zmniejszeniu, nie ma więc zasadniczej różnicy między człowiekiem a Wszechświatem, istnieje tylko jedna i ta sama przyroda, która podlega tym samym prawom, antropologia jest zatem częścią fizyki (nauki o przyrodzie), a dusza ludzka ma charakter materialny. - Zdaniem Demokryta, wszystkie jakości zmysłowe (barwa, smak) oraz wartości (że coś jest dobre lub złe) nie przysługują przyrodzie, lecz jawią się jedynie "podług mniemania", to znaczy mają charakter subiektywny. - Zdaniem Demokryta, racjonalne poznanie przyrody prowadzi do pogody ducha (czyli do "szczęśliwości").

około 343 p.n.e. - Hippiasz: sofista erudyta i rzemieślnik. Hippiasz to sofista par excellence. Dla niego wszystko jest wyłącznie kwestią zręczności, toteż twierdził, że wszystko potrafi zrobić (łącznie z butami i paskiem, które nosił) oraz że wie wszystko (był obdarzony niezwykłą pamięcią). Ten wyznawca "poprawnej mowy" uważa, że istnieje jednorodna całość, która przejawia się wszakże jako wielość pragmata (rzeczy). Hippiasz jest zwolennikiem physis (prawo naturalne) i odrzuca nomos (prawo pozytywne), głosi, że do poznania istoty rzeczy konieczna jest wiedza encyklopedyczna. Uważano go za twórcę idei umowy społecznej, dzięki której powstaje prawo i sprawiedliwość.

V w. p.n.e. - Antyfon: natura i norma. Antyfon, który przede wszystkim jest kimś w rodzaju psychoterapeuty (leczy za pomocą słów i interpretuje sny, rozróżniając - co podkreśli później freudyzm - ich treść jawną i ukrytą), jest ważny ze względu na ustanowioną przez siebie opozycję między prawem (nomos), będącym wytworem społecznym (zbiorem konwencji), a przyrodą (physis). Antyfon jako pierwszy toruje drogę przekonaniu, że wszyscy ludzie, tak Grecy, jak barbarzyńcy, posiadają taką samą naturę. Ta natura jednak wyraża się, jego zdaniem, przede wszystkim w sferze potrzeb (a tym samym ogranicza się do tego, co do życia niezbędne).

około 420-403 p.n.e. - Kritiasz (ur. około 450 p.n.e.): sofistyka i władza. Nie jest rzeczą pewną, czy Kritiasz - sofista i Kritiasz - wuj Platona, jeden z trzydziestu tyranów ateńskich, to jedna i ta sama osoba. Tak czy inaczej, dla tyrana sofistyka jest narzędziem działania politycznego, pozwalającym usprawiedliwić zdradę. Najbardziej godna uwagi jest jego teoria religii, według której bogów wynaleziono po to, by ludzie

czuli strach. Ogólnie rzecz biorąc, dla Kritiasza również na początku było Słowo, lecz Słowo było kłamliwe, a tym kłamstwem jest Bóg.

II. CZASY ROZUMU (od V w. p.n.e. do I w. n.e.)

około 439 (lub 419)-399 p.n.e. - SOKRATES (ur. w 469 p.n.e.). Sokrates niczego nie napisał i jest nam znany wyłącznie z przekazów (Platona, Ksenofonta i Arystofanesa). Niemniej jego znaczenie jest zasadnicze: istnieje wyraźna cezura dzieląca filozofię na "przed" i "po" Sokratesie (jak mówią filologowie, z jednej strony są presokratycy, z drugiej - filozofowie "sokratyczni"). Jeśli Sokrates stworzył jakąś doktrynę, to zapisano ją na cudze konto, mianowicie na rzecz Platona (którego, oczywiście, oskarżano o zdradę myśli mistrza). W osobie Sokratesa powołanie filozofa, filozofia i życie łączą się do tego stopnia, że stanowi on filozoficzne zjawisko w stanie czystym. Sokrates był synem rzeźbiarza i akuszerki (Fenarete), a czas jego wystąpienia przypada na okres kryzysu. Jednakże sofiści, którzy ten kryzys zainicjowali, przygotowali również teren dla działalności Sokratesa, skupiając swą uwagę na człowieku i stawiając zasadnicze pytania o jego kondycję.

- Sokrates jest przede wszystkim prawdziwym twórcą etyki. Do stawiania pytań o człowieka, cnotę i dobro popycha go jego słynny demon i zachęca dewiza delficka: "poznaj samego siebie", nade wszystko jednak kieruje go w tę stronę troska, aby ludzi uczynić lepszymi. - Sokrates jest mędrcem (sophos), choć jego nauka niczego nie dodaje do tego, o czym wszyscy już wiedzą. Jeśli niewłaściwe postępowanie rodzi się z niewiedzy, gdyż ludzie mylą się często, sądząc, iż to, czego chcą, jest rzeczywistym dobrem ("Nikt nie jest zły z własnej woli"), to złym uczynkom zapobiec można za pomocą wiedzy. Otóż Sokrates, który wie, że nic nie wie, tym samym wie więcej niż ci, którzy myślą, że wiedzą, ponieważ oni nie wiedzą, że nie wiedzą. - Dlatego Sokrates ucieka się do ironii, pozwalającej mu udawać, iż nie wie o niewiedzy człowieka, którego wypytuje po to, aby go drogą okrężną doprowadzić do tego, że sam stopniowo pojmuje, w jakim był błędzie. - Sokrates, stosując metodę majeutyczną, uprawia sztukę duchowego akuszerstwa - on nie naucza, on wyzwala. - Tworzony przez Sokratesa teatr urzeczywistnia się w dialogu. W odróżnieniu od sofistów nie używa on jednak dialogu po to, by zbijać argumenty i przekonywać, lecz czyni z niego narzędzie wyzwolenia. Chodzi tu o to, by jednocześnie ulepszyć język i poprawić ludzi.

Sokratesa słuchali: Ksenofont (od 408 do 401 p.n.e., co relacjonuje w swoich Wspomnieniach), Eurypides, Euklides z Megary, Arystyp, Antystenes, Platon (który spotyka Sokratesa w 407 p.n.e. i towarzyszy mu osiem lat). Sokrates poniósł również pedagogiczne porażki: Kritiasz został jednym z tyranów, a Alkibiades - awanturnikiem politycznym, znanym z bezbożnictwa i gwałtowności charakteru.

430-396 p.n.e. - Tukidydes (ur. około 460 p.n.e.): początki krytycznej historiografii. Tukidydes jakoby pobierał nauki u Gorgiasza, Prodikosa i Antyfona i stąd jego dążenie do racjonalnych uzasadnień. Jego Wojna peloponeska pokazuje, że wydarzenia nie zależą od woli bogów, lecz od czynników politycznych. Ta racjonalistyczna postawa leży u źródeł słynnego, niemal klinicznego opisu zarazy. Jego zdaniem, z historii wynikają nauki dla działalności politycznej.

około 430-377 p.n.e. - Hipokrates (ur. około 460 p.n.e.): "ojciec" medycyny racjonalnej. Hipokrates uchodzi za "ojca medycyny", gdyż dokonał syntezy wszystkich wcześniejszych usiłowań, aby nadać medycynie racjonalną postać. Hipokrates:

- Odrzuca stosowanie w medycynie praktyk wróżbiarskich i magicznych oraz uciekanie się do obrzędów religijnych. - Wbrew zdaniu wielu filozofów i sofistów oddziela medycynę od filozofii, oświadczając, że poznanie istoty człowieka nie jest konieczne do tego, żeby zostać lekarzem. - Precyzyjnie ustala, na czym polega stanowisko kliniczne (bezpośrednia relacja między lekarzem a pacjentem), oraz głosi, że istotą medycyny jest praxis (traktująca jako jedność chorobę, ciało i pacjenta). - Nadaje medycynie charakter etyczny (leczy się człowieka, z czego wynika nakaz: przede wszystkim nie szkodzić).

W starożytności związki medycyny z filozofią istnieją nieprzerwanie, gdyż filozofia uważa się również za sztukę leczenia (duszy), a medycyna często opiera się na filozofii. Zresztą wielu filozofów było lekarzami, a lekarze z kolei uprawiali także filozofię.

około 420-380 (360) p.n.e. - Euklides z Megary: nieskuteczność rozumowania. Euklides założył szkołę megarejską, która koncentrowała się na zagadnieniach erystyki (sztuki prowadzenia sporów) oraz dialektyki. Był uczniem Sokratesa (liczy się tylko dobro, reszta nie ma znaczenia), ale poddał się również wpływowi eleatów. Euklides ujawnia trudności związane z rozumowaniem (przejście od przesłanek do wniosku, problemy indukcji, którą należy, jego zdaniem, zastąpić badaniem rzeczy samych) i dochodzi do przekonania, że problemy, które wysuwa rozum, są nierozwiązywalne. Jego doktrynę można uznać za pierwszy szkic krytyki rozumu.

415-385 p.n.e. - Arystofanes (ur. około 435 p.n.e.): komedie skierowane przeciw sofistom. Arystofanes atakuje nie tylko ówczesne obyczaje i politykę, lecz również modnych "intelektualistów", to jest sofistów, których oskarża o niszczenie tradycji i moralności i do których zalicza również Sokratesa (Chmury, 423 p.n.e.). W Ptakach natomiast wyszydza "robotników słowa" (celem szyderstwa rzekomo był Gorgiasz).

około 414-365 p.n.e. - Antystenes (ur. około 444 p.n.e.): cynizm. Antystenes nauczał w gimnazjonie "Pod zwinnym psem" (to Kynosarges), od czego pochodzi nazwa szkoły, której przedstawiciele chlubili się tym, że gryzą i są czujni jak podwórzowe psy. Główne wątki myśli Antystenesa to:

- Odrzucenie dyskursu i wszelkich form dyskusji: można mówić tylko o tym, co jest, a o tym, czego nie ma, niczego nie da się powiedzieć, stąd błąd jest niemożliwy. Kiedy się dyskutuje, to albo mówi się to samo, albo coś innego, a więc dyskusja nie jest możliwa. Język jest swoistą rzeczą i dlatego nie istnieją jakieś istoty rzeczy - widzi się zawsze istniejącego, konkretnego konia, a nie jakąś "końskość". - Przekonanie, iż cnotę moralną można zdobyć na drodze naśladownictwa rzeczywistych, konkretnych wzorów, co oznacza, że żyjąc autentycznie - należy zerwać z istniejącymi konwencjami i obowiązującymi złudzeniami.

około 406-338 p.n.e. - Isokrates (ur. około 436 p.n.e): krasomówstwo i retoryka. W swojej Pochwale Heleny (390-380 p.n.e.), w mowach: Przeciw sofistom i Nikokles oraz w Traktacie o wymianie (około 354-353 p.n.e.) Isokrates głosi pochwałę słowa, krytykując stanowczo sofistykę, której pustą wirtuozerię słowa odrzuca na rzecz akademickiego krasomówstwa, będącego jego zdaniem skutecznym narzędziem moralnego i obywatelskiego wychowania - ta postawa stała się przedmiotem kpin Sokratesa i Platona (Fajdros).

około 405-350 p.n.e. - Arystyp z Cyreny (ur. około 435 p.n.e.) i hedonizm: szczęście to przyjemność. Arystyp jest założycielem szkoły cyrenaików, znanej z tego, że radykalnie rozstrzygała zagadnienie przyjemności, które było jednym z wielkich problemów myśli greckiej. Arystyp głosi, że:

- Nieważne, czym są rzeczy same w sobie, albo rzeczywistość na zewnątrz nas, znaczenie mają jedynie wrażenia, które rzeczy w nas wywołują. - Te wrażenia są (lub nie) źródłem przyjemności. - Przyjemność jest najwyższym kryterium wszelkich wartości, stanowi praktyczny absolut i ostateczny cel, do którego ludzie dążą, nazywając go dobrem. - Ponieważ jednak przyjemność osiągnąć można tylko wtedy, gdy się uniknie nadmiaru i przesady, dążąc do niej należy powściągnąć namiętności i zachować umiarkowanie.

około 400-300 p.n.e. - Indie: Bhagawadgita (Pieśń błogosławionego). Jest to wielki indyjski poemat religijny, który do dziś zachował aktualność. Łączy on mistykę z teologiczną wizją nieosobowego bóstwa oraz głosi, że człowiek winien działać bezinteresownie, dążąc na drodze wyrzeczeń do samowyzwolenia, choć jednocześnie nie wolno mu uchylać się od swoich obowiązków.]

399 p.n.e. - Proces i śmierć Sokratesa. Sokrates został oskarżony (przez Anytosa) o bezbożność i demoralizowanie młodzieży. Oskarżenie było oszczercze, lecz w ówczesnej atmosferze miało pozory prawdopodobieństwa. Ponieważ Sokrates wszystko poddawał racjonalnej analizie, oczywiście można go było oskarżyć (jak i innych filozofów czy sofistów), że podważa tradycję; z drugiej strony jego rozstrzygnięcia i osobista działalność były poza wszelkimi podejrzeniami. W istocie jest prawdopodobne, że świeżo odbudowana (403 p.n.e.) demokracja nie mogła wybaczyć mu, że wśród swoich uczniów miał i takich (Alkibiades i Kritiasz), którzy popełnili polityczne przestępstwo, zwracając się przeciw niej. Za karą śmierci głosowało 280 sędziów, a przeciw - 220. Sokrates nie zgodził się uciec z więzienia, uważając, że posłuszeństwo wobec prawa jest moralnym obowiązkiem obywatela. Nade wszystko zaś zmusił swych wrogów, żeby wzięli serio swe gołosłowne oskarżenia i przyjęli odpowiedzialność za zabójstwo, które stało się następstwem tych oskarżeń. Platon, który był chory tego dnia, nie towarzyszył mistrzowi w ostatnich chwilach. Lecz ta śmierć wstrząsnęła nim jako człowiekiem i jako filozofem. Zrozumiał, że kłamstwo może zatriumfować nad prawdą, że kłamliwy dyskurs może zabijać. Choć z drugiej strony, czymże jest śmierć dla tego, kto wzniósł się na wyżyny ducha? Nieśmiertelność warta jest największego ryzyka. I tak Sokrates został męczennikiem słowa, kimś w rodzaju świętego patrona filozofów.

399-347 p.n.e. - PLATON (ur. w 427 p.n.e.). W dorobku Platona dwie rzeczy łączą się nierozdzielnie - podniósł on Sokratesa na wyżyny mitu i stworzył wielką filozofię przedstawioną w formie dialogów (szło o oddanie żywego słowa, pobudzającego aktywność duszy).

Sukces Platona był natychmiastowy, a jego dialogi były wydawane parokrotnie (w Akademii w trzydzieści lat po jego śmierci, następnie w Aleksandrii w III wieku p.n.e., a wreszcie w Rzymie w czasach Cycerona).

około 399-390 p.n.e. - Pierwsze dialogi: Hippiasz mniejszy, Jon, Laches, Charmides, Protagoras, Eutyfron.

około 390-385 p.n.e.

- Gorgiasz: krytyka retoryki w imię moralności. - Menon: czy cnota jest umiejętnością i czy można się jej wyuczyć? Gdyby była, mogłaby być przedmiotem wiedzy i mogłaby być nauczana. Lecz czym jest cnota? Jak odkrywa się prawdę? Na drodze anamnezy (przypominania sobie), gdyż prawda znajduje się w głębi duszy (czego dowodzi przykład małego niewolnika, który - nie uczony - odkrywa, jak podwoić powierzchnię kwadratu). - Obrona Sokratesa: sprawozdanie z procesu Sokratesa. - Kratylos: język naprawdę jest językiem tylko wtedy, gdy głosi prawdę.

387 p.n.e. - Platon zakłada Akademię. Akademia jest najsłynniejszą szkołą filozoficzną. Została zniszczona w 69 roku (po zdobyciu Aten), a następnie odrodziła się i działała do 529 roku n.e. - istniała więc ponad 900 lat. Jeśli nawet napis, który widniał u jej wejścia ("Niech nie wchodzi tu nikt, kto nie zna geometrii"), jest jedynie fikcją literacką, to i tak jest to legenda znacząca: najpierw dziesięć lat studiów poświęcano tu naukom kształcącym umysł i dającym podstawy poznania (arytmetyka, geometria, stereometria, astronomia, muzyka), później pięć lat poświęcano filozofii, by wreszcie dojść do nauki najwyższej, to jest - dialektyki.

około 385-370 p.n.e.

- Fedon: ostatnie rozważania Sokratesa. Nie zgodziwszy się uciec z więzienia, co byłoby w jego oczach samobójstwem (a więc czynem bezbożnym), Sokrates w celi śmierci zastanawia się, czym w świetle rozumu jest religijna wiara w nieśmiertelność duszy. Jego zdaniem, dusza, będąca źródłem ruchu, nie jest związana z ciałem (ciało = soma, czyli coś pokrewnego sema = grób), a zatem z natury dusza nie podlega cyklowi narodzin i śmierci. Filozofować to, według Sokratesa, wznosić się do bytów w sobie (idei), a zatem odrywać się od ciała, czyli "Uczyć się umierać". - Uczta: eros we wszystkich postaciach. Eros (miłość - pożądanie) jest wszędzie, zarówno u źródeł żądzy poznania prawdy, jak i u źródeł przywiązania do życia cechującego wszystkie istoty zmysłowe (ich nie kończąca się reprodukcja naśladuje wieczność). Mit Arystofanesa pokazuje, że wszystko wywodzi się z podziału istot pierwotnie samowystarczalnych (męskich, żeńskich lub mających obie płcie), które zgrzeszyły nieumiarkowaniem i dlatego zostały rozcięte przez Zeusa na pół, wskutek czego każdy poszukuje swej utraconej połówki. Działając na wszystkich poziomach rzeczywistości, miłość, która jednoczy, jest pośrednikiem między nimi i dlatego ofiarowuje nam drogę wiodącą wzwyż (od wielorakich przejawów piękna zmysłowego do Piękna jako takiego, stanowiącego ostateczny kres wtajemniczenia). - Państwo: sprawiedliwość jako harmonijne połączenie etyki i polityki. Państwo to główne dzieło Platona. Zawiera ono: filozofię sprawiedliwości, zarys utopii politycznej (której istotą jest moralność, gdyż prawdziwy rząd winien być jak dusza mędrca), teorię prawdy (jest tyle stopni poznania, ile poziomów rzeczywistości) oraz filozofię Dobra (które jest istotą i warunkiem prawdy, co stanowi zapowiedź neoplatonizmu). Zawarta tutaj słynna alegoria jaskini mówi, że jesteśmy więźniami oszukiwanymi przez bezpośrednio dany świat pozorów, będący jedynie cieniem realnie istniejących wzorców (idei), ku którym winniśmy się zwrócić. Rozważając zagadnienie polityki, Platon tworzy tutaj typologię systemów władzy. Roztrząsając problemy moralności, pokazuje w niezwykłym tekście na temat wolności (mit, w którym opisano, jak dusze przed ucieleśnieniem wybierają swój los), że jesteśmy odpowiedzialni za swoje przeznaczenie. - Fajdros (około 370 p.n.e.): dusza w poszukiwaniu wyzwolenia. Aby wiedzieć, co może nas doprowadzić do dobra, trzeba ustalić, jaka jest istota duszy (alegoria przedstawiająca dwa konie, dobrego i złego - odwagę i popędy - zaprzęgnięte do skrzydlatego rydwanu, którym kieruje woźnica - rozum). Dusza krąży między

światem idealnym i zmysłowym, na który spada, aby się ucieleśnić. Wyzwolenie osiąga dzięki słowu, nie chodzi jednak o słowo pisane, będące jedynie nieruchomym obrazem żywej mowy - takie słowo bowiem ułatwia jedynie zapamiętywanie, niszcząc wewnętrzną aktywność duszy. - Wykład na temat Dobra: nie zapisana nauka Platona. Na podstawie wielu świadectw (między innymi Arystotelesa) uważa się, że istniała ezoteryczna koncepcja (dotycząca Dobra), którą Platon wykładał tylko ustnie, przedstawiając ją w Akademii wybranemu kręgowi wtajemniczonych. Nie wiadomo, czy wykład ten powstał przed Państwem, czy należy go datować na lata 354-348 p.n.e.. Nie wiadomo również, czy Platon nie chciał otwarcie okazywać swej wrogości do demokracji, czy też nie zdążył spisać doktryny, która później uległa ewolucji (w kierunku teorii idei-liczb, otwierającej drogę do neoplatonizmu).

około 370-347 p.n.e.: - Parmenides: kryzys teorii idei. Platon krytykuje własną teorię idei, według której miałyby istnieć dwa światy - idealny, w którym znajdują się same idee, oraz ziemski, będący teatrem cieni "naśladujących" wyższy świat. W Parmenidesie Platon pyta o zasadę najwyższą: czy istnieje mianowicie Jedno, czyli Byt. Tekst ten, będący katalogiem wszelkich możliwych postaci istnienia i płynących stąd konsekwencji dla poznania, języka i działania, jest punktem wyjścia do wielkich spekulacji neoplatońskich. - Teajtet: problem wiedzy. Właściwą metodą zdobywania wiedzy jest majeutyka, będąca duchowym akuszerstwem. Wrażenia nie zawierają wiedzy (odrzucenie teorii Protagorasa, że człowiek jest miarą wszechrzeczy). Rzetelną wiedzę trudno odróżnić od mniemania (słynne porównanie pamięci do bryły wosku - czyli teoria pamięci, a rozumu do gołębnika - błąd polega na tym, że jednego ptaka uważa się za innego). W dziedzinie filozofii praktycznej tekst głosi, że wyłącznie Dobro, a nie zło, jest zasadą bytu; zło wywodzi się z ontologicznej niższości świata ziemskiego. Szukając ocalenia, mędrzec winien więc uwolnić się od świata rzeczy. - Sofista: zabójstwo ojca (Parmenides). Sofistyka musi głosić fałsz, jeśli filozofia i prawdziwy dyskurs mają być ocalone. Skoro jednak niebyt nie istnieje, to sofista z konieczności mówi o tym, co jest, a więc mówi prawdę. W ten sposób rodzi się konieczność ojcobójstwa: pozory, którymi manipulują sofiści, nie są bytem, lecz nie są również nicością, istnieje więc niebyt względny - Coś Innego. Tym samym świat przestaje dzielić się na dwie heterogeniczne sfery: wszystko, co istnieje, jest mieszaniną i posiada różne stopnie realności, a tym samym są różne stopnie poznania. Prawdziwą rzeczywistością jest więc całość, którą tworzą relacje między wszystkimi formami istnienia (czyli między wszystkimi ideami). - Polityk: polityka jako nauka. Polityka nie jest zwyczajną sztuką czy umiejętnością, lecz "królową sztuk". Polityk łączy w państwie rządzących i rządzonych niczym tkacz splatający nici, aby wyprodukować płótno. W zależności od tego, czy polityk dysponuje wiedzą prawdziwą, czy też nie, każdy ustrój polityczny posiada swą dobrą lub złą wersję. - Timajos: świat ma duszę i jest dziełem demiurga. Ten popularny tekst posiada formę mitu, gdyż nie istnieje idea "stworzenia" świata. Platon proponuje tutaj nową "fizykę". Z owej "fizyki" Dobra wynika, że świat według idealnego wzorca

zbudował z pierwotnych elementów Rzemieślnik, czyli Demiurg, którego przy tworzeniu istot żywych wspomagali pomniejsi demiurgowie. ĺwiat jest ożywioną, zhierarchizowaną jednością, ma duszę (usytuowaną w środku) oraz ciało i podlega władzy Rozumu (stąd panująca w nim Opatrzność). Czas ziemski jest "ruchomym obrazem wieczności". - List VII (około 353 p.n.e.): Platon zastanawia się nad samym sobą, wyciągając wnioski ze swych niepowodzeń w dziedzinie polityki (polegających na tym, że filozofowie nie sprawują władzy, a władcy nie są filozofami). Nadto uprawia krytykę języka (język nie pozwala wznieść się do bytów najwyższych, gdyż obciążony jest obrazami i zmysłowymi wyobrażeniami), w czym niektórzy widzieli zapowiedź neoplatonizmu, podczas gdy chodzi tu raczej o zachętę do dialektyki i kontemplacji. - Kritiasz: mit Atlantydy. - Fileb: życie dobre to życie umiarkowane. Człowiek to istota rozdarta między ciałem (siedliskiem potrzeb) a duszą (siedzibą pragnień), wskutek czego oddaje się złudzeniu, że dobrem jest przyjemność. Mędrzec w swym życiu unika skrajności, czyli praktykuje umiarkowanie. - Prawa (348-347 p.n.e.): ostatnia lekcja polityki. W swym ostatnim dziele Platon ze wszystkich sił stara się stworzyć wolną od utopii koncepcję polityki, która opiera się na założeniu, że Bóg jest miarą wszechrzeczy. Najlepszy jest taki rząd, w którym panuje rozum, biorący pod uwagę istotę rzeczy. Stąd poszanowanie pewnych wolności indywidualnych (własność prywatna, ustrój pośredni między monarchią i demokracją) i zasadnicza rola wychowania.

około 370-300 p.n.e. - Chiny: Zhuangzi autorstwa Zhuangzhou. Drugie z podstawowych dzieł taoizmu. Jest to subtelna wersja doktryny przedstawionej w Daodejing, posługująca się niemal sofistycznymi grami językowymi mającymi zdemaskować złudzenia i sprzeczności zawarte w języku, co winno utorować Drogę, czyli Tao, która ma charakter mistyczny. Należy odrzucić rozróżnienia językowe, albowiem wytwarzają one przeciwieństwa (społeczne i polityczne), każą nam zapomnieć o względności wszelkich doświadczeń i wszystkich wartości oraz sprawiają, iż tracimy poczucie pierwotnej, nie zróżnicowanej jedni. Aby znaleźć spokój i wypoczynek, duch musi dać się unieść Tao.

IV w. p.n.e. - Chiny: myśl strategiczna Sunzi. Zgodnie z duchem taoizmu Sunzi głosi, że rzeczywistość ma swą logikę, a zatem wojna nie jest ryzykowną przygodą, o której wyniku decyduje przypadek czy bohaterskie czyny, przeważające szalę przeznaczenia. Dobry strateg osiąga takie poznanie sytuacji, obejmując zarówno jej całość, jak i wszystkie szczegóły, że zwycięstwo jest zapewnione, nim zacznie się sama walka.

IV w. p.n.e. - Chiny: Księga pana Shang przypisywana Shang Yangowi. Reformator polityczny Shang Tang jest jednym z najsłynniejszych chińskich "legistów" (termin, który oznacza chińskich teoretyków władzy). Stosuje on do władzy

politycznej taoistyczną zasadę spontaniczności: władza jest władzą i musi być władzą, nie ma więc żadnego obowiązku troszczyć się o praworządność, moralność, kulturę i cywilizację. Dlatego też winna być zakazana wszelka działalność intelektualna, a także aktywność produkcyjna prowadząca do zbytku oraz rozwoju handlu i kultury. Państwo powinno utrzymywać lud w ucisku, biedzie i stanie ignorancji, posługując się wojną jako narzędziem swej władzy tak w stosunkach zewnętrznych, jak wewnętrznych.

IV-III w. p.n.e. - Chiny: Hui Shi oraz Gongsun Long. Istnieje analogia między tymi myślicielami a sofistami. Wymyślali oni paradoksy pojęciowe, lecz ich wysiłki pozostały bez większego wpływu.

około 340-289 p.n.e. - Chiny: Mencjusz (Mengzi, ur. około 371 p.n.e.): natura ludzka jest dobra. Mencjusz to główny następca Konfucjusza, który rozwija koncepcję, że natura ludzka jest dobra sama przez się. Nie ogranicza się jednak do tej teorii. Jego zdaniem, w najgłębszych pokładach naszego bytu zawarty jest wymóg stanowiący rzeczywiste źródło moralności: mamy mianowicie postępować zgodnie z naszą naturą, w której przejawia się ład panujący w świecie. Ten nakaz moralny ujawnia się w czterech pierwotnych uczuciach (współczucie, wstyd, szacunek, spontaniczne poczucie sprawiedliwości), które leżą u podstaw cnót, świadcząc o przyrodzonej solidarności wszystkich istot. Skoro natura jest dobra, to zło, które się wydarza, można wytłumaczyć jedynie wpływem zewnętrznego otoczenia. Stąd ogromne znaczenie mądrej polityki i dobrych obyczajów.

około 374-323 (lub 327) p.n.e. - Diogenes z Synopy (ur. około 404 p.n.e.). Diogenes to wzorcowe wcielenie cynika. Platon określał go mianem "Sokratesa, który oszalał", a jego łachmany wyszydzał jako przejaw snobistycznej próżności. Nędznie odziany, brodaty i z kijem w ręku, za mieszkanie mający beczkę, Diogenes spędza swój czas na prowokowaniu otoczenia. W swoich wypowiedziach i całą swą życiową postawą manifestuje całkowite zerwanie z obowiązującymi konwencjami społecznymi i politycznymi oraz odrzucenie wszelkich potrzeb, a wszystko po to, żeby wykazać, że jednostka starająca się osiągnąć w swej egzystencji zgodę z naturą i rozumem jest absolutnie wolna, dzięki czemu człowiek staje się podobny bogom i wobec nikogo nie ma żadnych obowiązków (stąd jego cięte słowa skierowane do Aleksandra Wielkiego: "Nie zasłaniaj mi słońca!").

około 360-322 p.n.e. - ARYSTOTELES (ur. w 384 p.n.e.). Z punktu widzenia dat arystotelizm stwarza zasadniczą trudność, gdyż człowieka, który w pewnym okresie żył i nauczał, oraz dzieło znane z filozoficznej tradycji oddziela od siebie znaczny odstęp czasu. Urodził się w Stagirze, w Macedonii, jako syn królewskiego lekarza Nikomacha i przez dwadzieścia lat (367-347 p.n.e.) był uczniem Platona. W 347 p.n.e. Arystoteles przegrywa na rzecz Speuzypa, który - po śmierci Platona - staje na czele Akademii (Speuzyp teorię idei podporządkowuje teorii liczb - dwie

zasady najwyższe to według niego: wielość, będąca podstawą bytów materialnych, oraz Jedno, znajdujące się poza bytem i ponad Dobrem). Arystoteles staje się najpierw politycznym doradcą tyrana Hermiasa (który kończy tragicznie ku wielkiemu ubolewaniu filozofa), a następnie około 342 roku p.n.e. zostaje nauczycielem młodego Aleksandra Macedońskiego, którego nie nazywano jeszcze Wielkim. W 335 p.n.e. Arystoteles zakłada własną szkołę, zwaną Likejon lub Peripatos (od nazwy miejsca, będącego rodzajem perystylu, w którym można było spacerować i jednocześnie toczyć dyskusje). Stąd określenia: "filozofia perypatetycka" i "perypatetycy", którymi określano arystotelizm i jego zwolenników. W 323 p.n.e. po śmierci Aleksandra Wielkiego Ateny stają się areną gwałtownej reakcji antymacedońskiej. Macedończyk Arystoteles przeczuwa, że grozi mu jak Sokratesowi proces o bezbożność. W tej sytuacji - jak sam mówił - żeby ustrzec Ateńczyków przed drugą zbrodnią przeciw filozofii, Arystoteles postanawia schronić się na wyspie Eubei, gdzie umiera w rok później. Znane dzieła Arystotelesa są jedynie rekonstrukcją dokonaną po jego śmierci. Za życia Arystoteles ogłosił pewną liczbę tekstów (O retoryce, Eudemos, O filozofii). Określa się je mianem pism "egzoterycznych". Wszystkie te utwory zaginęły. To, co się zachowało, w większości składa się z notatek do wykładów, które mistrz prowadził dla swoich uczniów (stąd określa je się mianem pism "ezoterycznych"). Te pomoce dydaktyczne, nieznane lub zapomniane (z pewnością znał je Teofrast), zostały jakoby ukryte, a następnie odnalezione w wyniku nieprawdopodobnego zbiegu okoliczności. Choć być może chodzi tu jedynie o "chwyt reklamowy" wydawcy tych pism, Andronikosa, żyjącego w trzy stulecia po Arystotelesie.

Około 60 r. p.n.e. rozproszone pisma Arystotelesa stają się dziełami, a dzieła składają się na system. To nie Arystoteles, lecz Andronikos z Rodos pogrupował, poklasyfikował, uporządkował i zaopatrzył w tytuły zachowane teksty. A także "wynalazł" metafizykę - chodziło tu jedynie o zbiór tekstów zgrupowanych w rubryce Meta ta physika, "to, co się czyta (lub też - co jest umieszczone) po fizyce". Zbiór ten stał się naszą Metafizyką. Ponieważ prace Arystotelesa zostały wyselekcjonowane, a następnie zgrupowane ze względu na swój temat i charakter, ustalenie ich chronologii stało się niemożliwe. Jedyna znana "prawdziwa" data historyczna (około 60 roku p.n.e.) jest fałszywą-prawdziwą datą, albowiem myśl powstała wcześniej. I na odwrót, prezentacja myśli Arystotelesa w ramach systematyzacji dokonanej przez Andronikosa należy do dziedziny prawdziwej-fałszywej chronologii (bezpodstawnej chronologicznie, lecz uzasadnionej filozoficznie). Jednocześnie badania pozwalają ustalić, że Protreptyk i Etyka Eudemejska są dziełami młodzieńczymi, a traktat O duszy powstał późno. To samo kryterium ewolucji od platonizmu do antyplatonizmu pozwala sądzić, że księgi M i N Metafizyki są późniejsze niż księga A.

Osiągnięcia Arystotelesa:

1. Nowy podział filozofii (filozofia teoretyczna, praktyczna i poetyka).

a) Filozofia teoretyczna (od theoria), która jako jedyna rzeczywiście zasługuje na miano nauki, albowiem jest uniwersalna, poznaje za pomocą przyczyn i może

być nauczana. Dzieli się ona na: - teologię, naukę o bytach wiecznych, nieruchomych i oddzielonych od materii; - matematykę, naukę o bytach, o ile są nieruchome i oddzielone od materii; - fizykę, naukę o bytach ruchomych i nieoddzielonych od materii.

b) Filozofia praktyczna (od praxis, czyli działalności, której rezultat nie jest czymś zewnętrznym w stosunku do działającego podmiotu) zajmuje się etyką, polityką, ekonomią, czyli wszelkimi dziedzinami ludzkiej działalności, która jest przejawem wolnego wyboru i zmierza do pożytecznych lub moralnych celów.

c) Poetyka (od poiesis, czyli działalności, której rezultat jest zewnętrzny w stosunku do działającego podmiotu) zajmuje się działaniem wytwórczym (tak rzemieślniczym, jak artystycznym).

Logika nie należy do tak podzielonej filozofii, gdyż stanowi jedynie jej narzędzie. Z innych powodów nie ma tu również metafizyki.

2. Stworzenie logiki (Organon), Arystoteles słusznie jest uważany za twórcę logiki (termin użyty przez Ksenokratesa dla oznaczenia dialektyki). Zostanie ona później nazwana organonem (narzędziem), gdyż zdaniem Arystotelesa nie stanowi ona nauki, lecz jej narzędzie. Nie jest to również logika formalna, abstrahująca od wszelkiej treści. W istocie stara się ona sformułować zasady funkcjonowania języka oraz określić kategorie myśli i prawa rządzące poznaniem.

- Kategorie (od kategoria: "oskarżenie i sąd", czyli orzeczenie): rodzaje bytu. Wbrew temu, co twierdzili eleaci, pojęcie bytu nie jest jednoznaczne i nie da się, jak chciał Platon, sprowadzić do pojęcia istoty. Dlatego Arystoteles wprowadza dziesięć kategorii, które określają znaczenie, sposoby bycia i rodzaje bytu. Są to: substancja, ilość, jakość, stosunek, miejsce, czas, sytuacja, posiadanie, działanie, popęd. - Analityki pierwsze i drugie: zasady i prawidła poznania. Wykład prawideł, według których tworzy się zdania stanowiące wypowiedzi prawdziwe bądź fałszywe, teoria sylogizmu (jak wyciągać konieczne wnioski z prawdziwych przesłanek), definicja dedukcji (rozumowania wiodącego od ogółu do szczegółu) i indukcji (rozumowania od szczegółu do ogółu).

Przedstawiona w Analitykach... teoria nauki miała poważne reperkusje. Według niej, nauką w ścisłym sensie jest poznanie przyczyn oparte na zasadach czy aksjomatach. Te zasady każą nam cofać się aż do pierwszych zasad, które są niedowodliwe (albowiem są podstawą wszelkich możliwych dowodów). Tego rodzaju charakter ma zasada sprzeczności (to samo temu samemu nie może przysługiwać i nie przysługiwać w tym samym czasie i pod tym samym względem), która jest zarówno prawem bytu, jak myśli.

- Topiki: teoria loci i nowy status dialektyki. Rozwinięte tutaj zostają zasady myśli dialektycznej (dialogicznej), która wychodzi od przesłanek jedynie prawdopodobnych (czyli od opinii). Wbrew temu, co twierdził Platon, dla

Arystotelesa dialektyka nie jest więc najwyższą formą nauki, lecz metodą badań filozoficznych, która polega na klasyfikowaniu i rozpatrywaniu wszystkich opinii filozoficznych na dany temat.

Organon zawiera jeszcze rozprawy: O interpretacji i O dowodach sofistycznych.

- Retoryka: sztuka przemawiania do całego człowieka. Ten tekst nie został zaliczony do Organonu, choć powinien do niego należeć, gdyż biorąc pod uwagę ludzkie namiętności, uzupełnia dialektykę, która ogranicza się wyłącznie do dziedziny słowa. By osiągnąć skuteczność perswazyjną, retoryka wymaga poznania ludzkich namiętności i obyczajów. Tekst zawiera teorię loci (punktów widzenia, z których rozważa się jakiś temat) oraz przedstawia słynne loci communes.

3. Fizyka: istnieje naukowe poznanie przyrody. Mamy tu do czynienia z prawdziwą rewolucją - zmieniające się byty przyrodnicze, które powstają i giną, zaczynają stanowić przedmiot systematycznego poznania naukowego, przestają być wyłącznie dziedziną dyskursu potocznego lub mitu (Platon).

- Stawanie się bytów wymaga trzech zasad. Są nimi: materia (podmiot, substrat, podłoże stawania się), forma (czynnik kształtujący) oraz brak (nie-byt, który jest negatywnością określoną). I tak na przykład spiżowa kula powstaje dzięki wiecznej i niezmiennej formie kuli kształtującej materię, która wszakże nie jest bezkształtnym materiałem, gdyż spiż jest już materią uformowaną. - U źródeł materii we wszystkich przedmiotach jest bezkształtna "materia pierwsza", która nie istnieje samodzielnie. - To, co powstaje (rodzi się, ujawnia) nie staje się z niczego, lecz istniało w możności (w potencji), nim dzięki formie przeszło w akt (rzeczywistość). - Teoria czterech przyczyn służąca wyjaśnieniu wszelkiego rozwoju. Chodzi o przyczyny materialne, formalne, sprawcze i celowe. Dla przykładu przyczyną sprawczą posągu Hermesa jest rzeźbiarz, marmur stanowi przyczynę materialną, przyczyną celową jest widzialny kształt, a formalną symbol boskości. - Szczęście i przypadek są przyczynami akcydentalnymi. - Rozróżnienie między naturalnymi bytami żywymi (physis) a wytworami techniki (techne): pierwsze zasadę swego ukształtowania (arche) mają wewnątrz siebie, u drugich ta zasada znajduje się na zewnątrz nich. - Przyroda jest celem, determinuje samą siebie ze względu na siebie, nie jest natomiast Bogiem. - Przyroda wymaga Pierwszego Poruszyciela, który jest nieruchomy. Ponieważ jest on nieruchomy, porusza świat przez pożądanie. Istoty żywe reprodukują się, by imitować wieczność, świat zaś z miłości dąży do Pierwszego Poruszyciela, tak jak materia dąży do formy. - Dwa światy Platona Arystoteles zastępuje dwiema sferami rzeczywistości. Chodzi tu o sferę niebiańską, czyli ponadksiężycową, w której panuje regularny ruch okrężny, oraz o sferę podksiężycową, która jest dziedziną bytów fizycznych.

4. Narodziny Metafizyki. Uczniowie Arystotelesa ją pomijali (na początku nie miała nazwy) i trzeba było upływu czasu, zanim nazwa, którą jej nadał Andronikos, służąca najpierw wyłącznie klasyfikacji, nabrała swego filozoficznego znaczenia.

- Krytyka idei: według Arystotelesa, istniejące byty swą istotę mają w sobie, a nie poza sobą (w postaci idei). U Platona to, co poznanie czyni możliwym, jest niepoznawalne. Błąd Platona bierze się z pomieszania ogólności, która jest jedynie atrybutem istniejących przedmiotów, z rzeczywistością substancjalną. - Narodziny ontologii: jeśli metafizyka jest nauką o tym, co ogólne, to stanowi ona przede wszystkim naukę o bycie jako bycie. Jest to zupełnie nowe zagadnienie. Powstaje tu trudność - byt jest jeden, lecz zachodzi obawa, że pojęty zostanie abstrakcyjnie jako coś odrębnego od istniejących bytów. Nie można mieć zarazem tego, co substancjalne i tego, co ogólne, ponieważ ogólność jest "czymś wspólnym", a substancjalność ma charakter indywidualny. Arystoteles wprowadza w ten sposób rozróżnienie między substancją pierwotną (indywidua) i substancją wtórną (gatunki i rodzaje). - Teologia: jest ona nauką o jedynym bycie, który zarazem jest inteligibilny i pojedynczy, gdyż jest jednocześnie ogólnością i istnieniem par excellence. Bóg jest prazasadą, a jednocześnie żywą, wieczną i doskonałą istotą (stąd jego szczęśliwość); jest Dobrem (dlatego, że jest Bogiem, a nie odwrotnie), jest czystym aktem bez możności; jest myślą, która myśli samą siebie, jest myśleniem myślenia (w istocie jest jedynym filozofem naprawdę godnym tego miana).

5. Pierwsza prawdziwa biologia. Arystoteles jest pierwszym znanym, prawdziwym biologiem. W tym wypadku niewiele znaczą jego (liczne) błędy. Istotne jest, jak wiele zbadał, ustalił i zaobserwował. Jego zdaniem, obiektywnie istnieje świat istot żywych, który jest godzien poznania (a nie tylko mitycznego czy symbolicznego przedstawienia). Tym zagadnieniom poświęcił kilka traktatów:

- O niebie: źródło średniowiecznych twierdzeń na temat Wszechświata. Z Wszechświata Arystoteles czyni pewien rodzaj organizmu, który jest skończony w przestrzeni, lecz nieskończony w czasie, i poza którym nic nie istnieje (myśli, które zostaną później z uznaniem podchwycone jako przeciwieństwo przedstawionej przez Platona w Timajosie koncepcji demiurga). - O częściach zwierząt. Tworząc systematykę przyrody, Arystoteles daje pierwszeństwo przyczynom celowym i formalnym. Prócz ważnych ustaleń anatomicznych, dużą doniosłość filozoficzną mają tu stwierdzenia, że człowiek nie jest istotą rozumną, ponieważ ma ręce, lecz dlatego ma ręce, że jest istotą rozumną (polemika z Anaksagorasem), a także, iż jest jedynym zwierzęciem o postawie pionowej, gdyż jest istotą myślącą, a nie odwrotnie. - Historia naturalna. Rozległe badania (historia) istot żywych z punktu widzenia przyczyny materialnej. - O powstawaniu zwierząt. Słynny traktat z zakresu fizjologii, a zwłaszcza embriologii (narodziny i wzrost zwierząt), pierwsza wielka klasyfikacja gatunków zwierzęcych, która podnosi klasyfikację do rangi nauki. Tekst zawiera ideę,

że sprawowana funkcja określa budowę organu. - O powstawaniu i ginięciu. Z niczego nic nie powstaje, wszystko rodzi się z przemiany jednej substancji w inną substancję.

6. Filozofia człowieka pojętego jako jedność psychosomatyczna. Traktat O duszy, który z pewnością należy do późnych dzieł Arystotelesa, całkowicie odrzuca dualizm duszy i ciała:

- Dusza nie jest oddzielnym bytem, lecz formą ciała. - I na odwrót, ciało nie istnieje bez duszy (zwłoki nie są już ciałem, lecz jego bladym wspomnieniem). - Dusza jest źródłem wzrostu, czucia oraz - u człowieka - rozumu (ten natomiast dzieli się na rozum bierny i rozum czynny, którego istota jest transcendentna i boska). - Nauka to rozum zaktualizowany.

7. Etyka: szczęście dzięki cnocie. - Arystoteles co prawda nie był twórcą etyki, ale nadał jej formę, która okazała się dominująca, gdyż jest to etyka doskonale dopasowana do wymogów ludzkiej moralności. Podstawowe teksty z tego zakresu to Etyka Eudemejska i Etyka Nikomachejska.

Dla Arystotelesa: - Dobro nie jest już jak u Platona bytem w sobie, transcendentnym i niedostępnym, lecz stanowi cel ludzkich działań. - Pośród dóbr-celów znajduje się jedno dobro bezwzględne, a mianowicie szczęście. - Człowiek powinien postępować zgodnie z rozumem, który w swym zastosowaniu praktycznym nie daje się sprowadzić do czysto poznawczej funkcji teoretycznej. - Moralność jest praktyką (praxis), a nie wytwórczością (poiesis) - sprostanie wymogom rozumu wymaga cnoty (hexis), która jest "dobrym przyzwyczajeniem", stanowiącym u człowieka moralnego jego "drugą naturę". - Wbrew maksymie Sokratesa (nikt nie jest zły z własnej woli) człowiek jest jedynym źródłem własnych czynów i ponosi za nie bezwzględną odpowiedzialność. - Istnieją dwa rodzaje cnót: cnoty intelektualne i cnoty moralne; więź między nimi rodzi się z "roztropności" (phronesis). - Cnota nie jest rezultatem poznania teoretycznego, człowiek staje się cnotliwy wówczas, gdy praktycznie naśladuje wzory cnoty (ludzi "roztropnych"). - Cnota moralna jest "złotym środkiem" między dwoma błędami, które rodzą się z nadmiaru i niedostatku (męstwo znajduje się pośrodku między tchórzostwem i zuchwalstwem). - Cnota sama w sobie nie jest dobrem najwyższym, gdyż do szczęścia potrzebne są jeszcze dodatkowe czynniki (szlachetne urodzenie, bogactwo, dobra opinia itd.). - Przyjemność nie jest ani dobrem, ani celem samym w sobie, lecz towarzyszy czynom cnotliwym, podnosząc ich wartość.

- Sprawiedliwość to zasadnicza cnota w życiu publicznym (jest ona dystrybutywna, pozwalając na właściwy podział dóbr między ludźmi, oraz korekcyjna, gdy w grę wchodzi wykroczenie i związane z nim: kara i rekompensata). - Przyjaźń stoi wyżej niż sprawiedliwość jako ideał obowiązujący w życiu publicznym. - Są dwie postaci życia godziwego: egzystencja dobrego obywatela dla biorących udział w życiu publicznym oraz życie poświęcone kontemplacji w wypadku filozofa lub mędrca starającego się przekroczyć ograniczenia kondycji ludzkiej.

8. Umiarkowana polityka. Wyjąwszy fragment dotyczący Aten, wszystkie przeprowadzone przez Arystotelesa analizy różnych rodzajów ustrojów politycznych (158 form) zaginęły. Zachowały się natomiast rozważania ogólne (Polityka). Stanowisko Arystotelesa jest przejawem zasadniczego sprzeciwu wobec Platona. Jego zdaniem, polityka nie jest nauką o tym, co konieczne (poznaniem idealnego wzorca, który należy naśladować), lecz jest nauką budowania, która ustanawia między ludźmi hierarchie i skłania ich do czynu) lub też sztuką tego, co możliwe, odrzucającą wszelkie abstrakcyjne wzorce. Zdaniem Arystotelesa:

- Człowiek jest "zwierzęciem politycznym", ponieważ jako jedyny byt posiada rozum, nie może więc po ludzku żyć jako izolowana jednostka (poza państwem mógłby być jedynie zwierzęciem lub bogiem). - Istnieje różnica między "życiem" (które jest udziałem wszystkich zwierząt) a "dobrym życiem", które zapewnia wyłącznie państwo. - Arystoteles ceni jako formę rządów umiarkowaną oligarchię lub oświeconą monarchię; Arystoteles należy jednak do tych nielicznych filozofów, którzy bronią demokracji, pod warunkiem że nie decyduje w niej sama liczba (aktualna większość), lecz że opiera się ona na prawie.

9. Poetyka. Jest to dyskurs, którego przedmiotem jest poiesis, czyli czynność wytwarzająca obiekty różne od działającego podmiotu. Dzieło zawiera:

- Słynną definicję "poezji" (to jest sztuki) jako naśladownictwa (mimesis) natury. Nie chodzi tu jednak o niewolnicze kopiowanie, lecz o urzeczywistnienie tego, czego sama natura nie mogła doprowadzić do doskonałości. - Rozróżnienie między historią i tragedią, która przedstawia nie to, co się zdarzyło, lecz to, co się mogło wydarzyć i co jest bardziej ogólne. - Techniczne zasady kompozycji: jedność akcji, czasu i miejsca. - Koncepcję oddziaływania tragedii, która przynosi katharsis (oczyszczenie namiętności).

około 360-315 p.n.e. - Heraklides z Pontu (ur. około 388 p.n.e.): Ziemia kręci się wokół swojej osi. Heraklides jest uczniem Arystotelesa, który wysunął hipotezę, że Ziemia kręci się wokół swojej osi, a Wenus obiega Słońce.

IV w. p.n.e. - Eubulides: paradoksy. Eubulides jest bardzo znanym przedstawicielem szkoły megarejskiej. Za pomocą swych paradoksów stara się dowieść, że myślenie za pomocą pojęć jest niemożliwe (polemika z Platonem i Arystotelesem). W paradoksie kłamcy na przykład dyskurs unicestwia sam siebie: gdy ktoś mówi, że jest kłamcą, to albo jest kłamcą (lecz w takim razie jest prawdomówny, gdyż wyznaje, że kłamie), albo jest prawdomówny (a w takim razie, mówiąc, że kłamie, jest kłamcą, gdyż jest prawdomówny). W paradoksie "łysiny" natomiast (brak dwóch włosów nie czyni łysym, a trzech, czterech, dziesięciu, dwudziestu, dwustu, tysiąca?) stawia raczej zagadnienie związku między ilością i jakością oraz ciągłością i nieciągłością.

IV-III w. p.n.e. - Euklides: matematyka. Euklides jest właściwie osobą nieznaną, którą miesza się z dorobkiem jego szkoły. Jego dorobek ma zasadniczy charakter dla powstania i rozwoju europejskiej racjonalności w trzech sprawach: zwycięstwo racjonalnego dowodzenia na gruncie matematyki, utworzenie metody poznania, geometryczny charakter tej metody.

324 p.n.e. - Początek epoki hellenistycznej. Okres, który zaczyna się w momencie śmierci Aleksandra Wielkiego (323 p.n.e.) i związany jest z nową sytuacją świata antycznego - punkt szczytowy i powolny upadek imperium Aleksandra, gdy w tym samym czasie nieprzerwanie wzrasta potęga Rzymu. Okres ten kończy się w 30 roku p.n.e., gdy Rzymianie zdobywają Aleksandrię.

około 322-275 p.n.e. - Pirron (ur. około 365 p.n.e.): sceptycyzm. Pirron został jakoby wtajemniczony w tajniki mądrości hinduskich "gimnosofistów" w czasie przemarszu wojsk Aleksandra i miał jakoby zafascynować się ich obojętnością wobec świata i duchową pogodą (słynny przypadek Kalanosa, który pozwolił się spalić, twierdząc, że skoro nic nie jest pewne, to nikt dotąd nie wykazał niezbicie, że lepiej jest być z dala od ognia, a nie w nim). Zadanie, które sobie Pirron postawił, ma wyłącznie praktyczny i moralny charakter - chodzi mianowicie o spokój ducha. Zasady Pirrona sformułowali później sceptycy. Według nich:

- Rzeczy same w sobie są obojętne, ponieważ samo w sobie nie istnieje ani piękno, ani brzydota, ani dobro, ani zło, ani prawda. - Dyskurs i jego logika mają wprawdzie swoje prawidła, lecz nic nie mówią o bycie, gdyż istnieją wyłącznie zjawiska (stąd aphasia: powstrzymanie się od wydawania sądów, które nie jest zwykłym milczeniem). - Wydawanie sądów jest niemożliwe, możliwe natomiast jest działanie, będące wyrazem spontaniczności jednostkowego Ja. - Na tej drodze osiągalna jest ataraxia (nieobecność trosk, które wzburzają duszę) oraz apathia (całkowita obojętność i nieczułość), dzięki którym dociera się do czystego odczuwania, to jest do samego życia.

koniec IV w. p.n.e. - Nauzyfanes: nauczyciel Epikura. Nauzyfanes kształcił się w szkołach Pirrona i Demokryta. Jego były uczeń Epikur określa go pieszczotliwymi mianami "krzykacza" i "rozpustnika". Jest on autorem dzieła (Trójnóg), w którym formułuje trzy podstawowe kryteria: 1) zjawiska są kryteriami percepcji rzeczy niewidzialnych, 2) myślenie pojęciowe jest kryterium poznania, 3) uczucia są kryterium tego, do czego należy dążyć i czego należy unikać.

około 311-271 p.n.e. - EPIKUR (ur. około 341 p.n.e.): mądrość przeciw lękowi. Za przykładem swego mistrza Nauzyfanesa Epikur utrzymuje, że jest samoukiem, który nie miał innych nauczycieli prócz natury i osobistego doświadczenia. Skądinąd dobrze wiadomo, ile jego filozofia przyrody zawdzięcza Demokrytowi. W 306 p.n.e. Epikur zamieszkuje w Atenach, gdzie wkrótce otwiera szkołę, mieszczącą się w budynku mającym ogród (stąd nazwa: "szkoła w ogrodzie" lub po prostu "ogród Epikura"). Epikur był autorem bardzo płodnym (ponad 300 ksiąg). Z jego dorobku zachowały się jedynie trzy skróty obszernego traktatu O przyrodzie, mające postać listów: List do Herodota, List do Pytoklesa i List do Menojkeusa (prócz tego zachowały się pojedyncze aforyzmy i fragmenty cytowane przez różnych autorów). O Epikurze wiadomo, że cierpiał na liczne choroby (prawdopodobnie na obstrukcję, dyzenterię i puchlinę wodną, która wymagała powstrzymywania się od napojów), co nie oznacza, że można w nich znaleźć klucz do interpretacji jego doktryny.

- List do Herodota przedstawia epikurejską fizykę (filozofię przyrody), powielającą w dużej mierze atomistyczną koncepcję Demokryta, wedle której dwiema niewidzialnymi zasadami bytu są atomy i pustka. Do tej teorii Epikur dodaje ciężar, aby wyjaśnić ruch atomów, oraz spontaniczne odchylenia od pionowego toru (parenklisis), aby wprowadzić przypadkowość do świata nieuchronnych konieczności. Zdaniem Epikura, nasz świat jest tylko jednym z nieskończonej liczby światów, stanowiąc cząstkę nieskończonego Wszechświata znajdującego się w nieskończonej pustce. Ponieważ wszystko, co możliwe, jest rzeczywiste, zatem to, co nie zachodzi w jednym świecie, z pewnością istnieje w jakimś innym. Całość Wszechświata nie zwiększa się i nie zmniejsza, nic w niej nowego nie zachodzi, a wszystko jest wynikiem wewnętrznej przemiany. Zadaniem tej fizyki nie jest zaspokojenie naszej pasji poznawczej. Sprowadzając całą rzeczywistość do kombinacji atomów (ciała są skupiskami atomów, dusza jest ciałem w ciele, bogowie są delikatnymi ciałami), teoria ta ma nam dostarczyć argumentów pozwalających znaleźć spokój w życiu. Epikur uważa, że jego fizyka jest narzędziem, z pomocą którego można wyrwać z korzeniami wszystko, co wywołuje lęk egzystencjalny. Skoro dusza jest cielesna i nie istnieje ani zbawienie, ani potępienie, to śmierć zostaje usunięta poza obręb życia i tym samym unicestwiona, a strach przed tamtym światem zostaje zlikwidowany. Według Epikura, jedynym źródłem i kryterium poznania jest wrażenie. Istnieć to doznawać istnienia. Nie ma czegoś takiego jak istniejący "podmiot", chyba że w doświadczeniu przyjemności, której ośrodkiem jest żołądek (miejsce symboliczne, gdyż położone centralnie i promieniujące na resztę ciała).

- List do Pytoklesa jest poświęcony zjawiskom niebieskim oraz przedstawia kanonikę, która zajmuje tutaj miejsce logiki (ze względów dydaktycznych i metodycznych stanowi ona wprowadzenie do doktryny, choć swoje uzasadnienie ma w fizyce). Epikur wylicza trzy kryteria prawdziwości: 1) wrażenia, 2) pojęcia ogólne (na przykład "Bóg" oznacza nieśmiertelną i szczęśliwą istotę żyjącą), 3) czucia, czyli doznania. - List do Menojkeusa dowodzi, że filozofia jest środkiem prowadzącym do zdrowia duszy. Ignorant doznaje wprawdzie wrażeń, lecz nie zna zachodzących poza zjawiskami procesów, które powodują ból. Przyjemność natomiast polega na nieobecności bólu. Stanowi ona punkt równowagi procesów życiowych. Zachowaniu tej równowagi służy "poczwórne lekarstwo", działające na cztery miejsca, z których pochodzi lęk: 1) nie należy mianowicie bać się bogów (są szczęśliwymi, nieśmiertelnymi istotami), gdyż duszy, która ginie, nie spotka żadna boska nagroda ani kara; 2) nie należy lękać się śmierci (dopóki my jesteśmy, nie ma śmierci, kiedy jest śmierć, nas już nie ma); 3) zła nietrudno uniknąć (ból skrajny przekracza naszą wytrzymałość, a innych form bólu mędrzec unika albo je pokonuje); 4) dobro jest łatwe do osiągnięcia, jeśli człowiek potrafi zadowolić się zaspokojeniem pragnień naturalnych i koniecznych (jedzenie), unikając pragnień naturalnych, lecz niekoniecznych (dobra kuchnia) oraz pragnień, które nie są ani naturalne, ani konieczne (zaszczyty). Poszukiwanie przyjemności wymaga więc dyscypliny i umiarkowania. Ignoranci natomiast stale szukają sposobów, aby zaspokoić swe wszystkie pragnienia, i lekceważą przyjemność będącą brakiem bólu, która jest stanem równowagi przelotnym wprawdzie, lecz całkowicie wystarczającym. Wolny od lęku mędrzec osiąga stan ataraksji (nieobecność trosk), wystarcza sam sobie (autarkia), żyje jak bóg pośród ludzi (we wspólnocie przyjaciół).

około 310-270 p.n.e. - Euhemer (ur. około 340): jak wyjaśnić powstanie bogów? Euhemer jest znany ze swego wyjaśnienia, jak powstali bogowie. Jego zdaniem, pierwotnie byli to ludzie słynni ze swoich zasług, którzy zostali ubóstwieni (apoteoza).

począwszy od 307 p.n.e. - Biblioteka Aleksandryjska. Jest to dzieło Demetriosa z Aleronu, filozofa i polityka rządzącego Atenami, który został wygnany i schronił się na dworze króla Ptolemeusza.

około 300-200 p.n.e. - Izrael: Kohelet (Eklezjasta): życiowy pesymizm i optymistyczna wiara. Jak się wydaje, tekst ten jest odbiciem chaosu panującego w ówczesnym świecie: wszystko jest marnością i pogonią za ułudami; wszystkich ludzi, tak sprawiedliwych, jak niesprawiedliwych, spotka ten sam marny koniec. Ta pieśń rozpaczy ludzkiej pokazuje, że tylko wiara może podtrzymać nadzieję. Jest to wielkie źródło literatury i myśli "wyrażającej rozpacz", która zwraca się przeciw złudnej pogodzie świeckiej mądrości.

począwszy od 300 (200) p.n.e. - Przekład Biblii na język grecki. Ponieważ przekładu tego dokonało 70 autorów, nazwano go Septuagintą.

300-264 p.n.e. - ZENON z KITION (ur. około 322): narodziny stoicyzmu. Po studiach, które dotyczyły przede wszystkim filozofii cyników, Zenon zaczął nauczać w jednym z ateńskich portyków (po grecku stoa, od czego pochodzi nazwa "stoicyzm"). O uroku i sile stoicyzmu stanowi głównie jego praktyczny charakter, co jest szczególnie istotne w epoce zamętu. Stoicyzm odpowiada na to samo zapotrzebowanie co epikureizm, z którym długo rywalizował, tyle że jest filozofią, która w większym stopniu bierze pod uwagę wyższe aspiracje ludzkie. Z twórczości Zenona zachowały się jedynie fragmenty i tytuły dzieł. Niemniej cytaty i relacje współczesnych pokazują, że zdołał nadać rozgłos swemu kierunkowi.

- Zenon wprowadza podział filozofii na logikę, fizykę i etykę (godne uwagi, że nie ma tu metafizyki, która zostaje inkorporowana do fizyki, albowiem cała rzeczywistość ma "przyrodniczy" charakter). - Ten układ części, z których składa się filozofia, był dyskutowany i modyfikowany, gdyż chodzi tu o żywą całość. Wskazują na to różniące się od siebie porównania - wedle jednego filozofia jest jak zwierzę złożona z kości i ścięgien (logika) oraz ciała (etyka) i duszy (fizyka), według innego - przypomina jajo mające skorupkę (logika), białko (etyka) i żółtko (fizyka). - W teorii poznania Zenon wysuwa koncepcję, że dusza jest jak wosk, w którym odcisnęły się przedmioty. Stąd teoria wyobrażenia, która prowadzi do zawieszenia sądu, gdy wyobrażenie nie jest samo w sobie prawdziwe (co przysługuje tak zwanym wyobrażeniom "kataleptycznym"). - Zenon zwalcza atomizm, opowiadając się za heraklitejską wizją świata, którą opiera na obserwacji (na przykład na istnieniu skamielin). Jego zdaniem, przyroda zmienia się w sposób ciągły w ramach cyklu, który prowadzi do końcowego zjednoczenia, gdy wszystko zostaje oczyszczone i sprowadzone do pierwotnej zasady. Jest to wątek "praognia" (w przeciwieństwie do zwykłego ognia, który trawi wszystko, co zdoła ogarnąć, nie tworząc niczego), będącego boskim logosem i podstawą ładu w świecie, ładu, który należy pojmować jako przeznaczenie, gdy rozpatruje się go z punktu widzenia celowości, lub jako fatum, gdy spogląda się na niego z perspektywy przyczynowości. ów ogień-logos przenika przyrodę, duszę i rozum, będąc źródłem powszechnej "sympatii" (w czym znajduje oparcie zamiłowanie Zenona do astrologii i wróżbiarstwa). Bogowie natomiast są jedynie alegoriami różnych sił przyrody. - Mądrość polega zatem na życiu w harmonii z naturą (homologoumenos), na ustanowieniu wewnętrznej zgody między częściami duszy, która jest tchnieniem, oraz na maksymalnym zobojętnieniu wobec namiętności (apathia). Mędrzec może skądinąd w ogóle wyrzec się życia (popełniając samobójstwo), ale tylko wówczas, gdy wyraźne znaki wskazują, że taka jest wola bogów. - Mędrzec zatem jest do końca panem samego siebie. Zenon dopuszcza jednak mniej rygorystyczną koncepcję życia, opierającego się na wyborze tego, co lepsze.

W ten sposób wprowadza pojęcie wartości, pojmując je jednak inaczej niż my, gdyż wartością jest tutaj oceniana przez mędrca własność wybieranych przedmiotów (a nie nasza wartość pojęta jako coś obowiązującego).

około 293-284 p.n.e. - Teofrast (ur. około 327 p.n.e.): zapisana pamięć filozofów. Teofrast jest uczniem i przyjacielem Arystotelesa, po którym obejmuje kierownictwo Likejonu. Jest autorem Charakterów. Zawdzięczamy mu przede wszystkim:

- Zbiór Najdawniejsze poglądy, który jest źródłem do badań nad wszystkimi wcześniejszymi szkołami filozoficznymi (zostanie on później skopiowany przez Aetiusa, następnie przez Pseudo-Plutarcha - o którym nic nie wiemy - a w końcu przez Stobajosa w V wieku n.e.). - Instytucjonalizację metodycznej pracy filozoficznej, opartej na studiach przeszłości i posługiwaniu się słowem pisanym.

około 290-250 p.n.e. - Aryston z Chios (ur. około 320): znaczenie ma wyłącznie cnota pojęta jako wewnętrzne nastawienie duszy. Aryston rewiduje naukę Zenona, którego był uczniem. Uważa, że w dziedzinie moralności nie jest potrzebna jakakolwiek wiedza (fizyczna, logiczna). Jego zdaniem, bezskuteczne są również wszelkie próby wychowywania ludu za pomocą napomnień i rad, jak zachować się we wszystkich możliwych sytuacjach.

- Wbrew Zenonowi głosi, że nie istnieje jakiekolwiek "dobro" z natury, czy samo w sobie - nie jest nim nawet zdrowie, gdyż może się zdarzyć, że dla mędrca lepsza będzie choroba. Wszystko, jego zdaniem, zależy od kontekstu i okoliczności. - Znaczenie ma tylko jedna rzecz, a mianowicie wewnętrzne nastawienie duszy, które jest cnotą (lub przeciwnie - występkiem). Ponieważ cała reszta jest obojętna, dusza w każdym wypadku będzie wiedzieć, co należy uczynić.

około 285-240 p.n.e. - Arkesilaos (ur. około 315 p.n.e.): Nowa Akademia, sceptycyzm przeciw stoicyzmowi. W Nowej Akademii tradycja platońska jest ledwie maską pirronizmu. Arkesilaos zwalcza "dogmaty" stoików, u których jednak zapożycza się w kilku punktach:

- Jego zdaniem, należy nie w pewnych sytuacjach, lecz zawsze powstrzymywać się od wydawania sądów, gdyż żadne wyobrażenie nie ma cech prawdziwości. Odpowiednio do tego Arkesilaos niczego nie wie, w tym nawet nie wie, że niczego nie wie. - Działanie jednak jest możliwe, gdyż nie wszystko jest równie niepewne, może więc istnieć dobry powód do działania (eulogon), kiedy zbada się daną, konkretną sytuację.

Efektem działalności Arkesilaosa jest to, że zmusił Chryzypa do odnowienia stoicyzmu.

około 283-238 p.n.e. - Chiny: Xunzi (ur. około 313 p.n.e.): artyficjalizm i utylitaryzm. Odrzucając całkowicie doktrynę Mencjusza, Xunzi jest być może pierwszym myślicielem, który reprezentuje artyficjalizm i utylitaryzm. Jego zdaniem, Niebo nie stanowi ładu, lecz zwykły zbiór praw fizycznych. Natura ludzka, którą Xunzi sprowadza do irracjonalnych sił i popędów, jest zła, a więc nie może być podstawą norm moralnych. Jedynie kultura, nie będąc czymś naturalnym, a zatem należąc do dziedziny sztuczności, jest w stanie ulepszyć naturę ludzką, kształtując ludzkie zachowania za pomocą obrzędów. Moralność zostaje więc uznana za wytwór czysto społeczny, który kieruje postępowaniem każdego w interesie wszystkich.

około 280-230 p.n.e. - Arystarch z Samos: doktryna astronomiczna. Według Arystarcha, Ziemia nie tylko obraca się wokół swojej osi, lecz krąży wokół Słońca.

262-232 p.n.e. - Kleantes (ur. około 312 p.n.e.): Hymn do Zeusa, czyli wieloznaczność stoicyzmu. Kleantes jest następcą w szkole Zenona z Kition. Choć religijny z natury, był bokserem. Pracował fizycznie, aby opłacić lekcje filozofii. Napisał wiele dzieł, z których w całości zachował się hymn skierowany do Zeusa. Tekst ten uznaje bóstwo za byt osobowy; jest on ojcem i zbawicielem. Nie ma więc nic dziwnego w tym, że później czytano ten utwór, zniekształcając jego sens (co mogło sprzyjać "chrystianizacji" stoicyzmu). W rzeczywistości Bóg jest tutaj całością złożoną ze świata i nieba, nazywa się zaś "Zeus" (nazwa związana z czasownikiem "żyć"), gdyż jest przyczyną życia, obecną we wszystkim, co żyje. Skądinąd Kleantes od innych stoików różni się tym, że wyższą część duszy umieszcza w mózgu, a nie w sercu (korzysta tu ze wskazówek lekarza Herofilosa, znawcy układu nerwowego), a także tym, że kładzie nacisk na znaczenie słońca (które jest siedliskiem rozumu władającego światem).

około 250-233 p.n.e. - Chiny: Han Fei (ur. około 280 p.n.e.): totalitaryzm polityczny. Mamy tu do czynienia z subtelniejszą wersją doktryny Shang Yanga, będącą zapowiedzią w chińskiej formie Roku 1984 (powieść George´a Orwella). Władza jest uznana za maszynę sprawiającą, że wszystko funkcjonuje. Jedynym celem tego, kto faktycznie sprawuje rządy (suweren), jest utrzymanie władzy. Żeby to osiągnąć, władca nie zadowala się ustanowieniem jawnego prawa, które stanowi normę obowiązującą wszystkich, lecz skrycie manipuluje społeczeństwem. Dlatego też suweren musi wiedzieć o wszystkim, uciekając się w tym celu do szpiegostwa i donosicielstwa. W ten sposób sprawowanie władzy sprowadza się do stosowania totalitarnych w swej istocie technik policyjnych. Wiedza, czym są ludzkie namiętności, wskazuje, że wystarczy posługiwać się kijem i marchewką. Tego rodzaju władza absolutna ostatecznie wydaje się ludziom czymś naturalnym, gdyż rządzenie przybiera tutaj formę zarządzania rzeczami zgodnie z koniecznymi prawami przyrody.

około 232-208 p.n.e. - CHRYZYP (ur. około 280 p.n.e.): stoicyzm usystematyzowany. Chryzyp to błyskotliwy dialektyk wykształcony w platońskiej Akademii, który przechodzi na pozycje stoicyzmu, nadając mu charakter systematyczny i racjonalny, co zapewnia tej filozofii sukces. Z 705 dzieł, które Chryzyp miał napisać (jakoby nie unikając plagiatów), zachowały się jedynie nieliczne fragmenty. Chryzyp:

- Przyczynia się do rozwoju logiki, modyfikując w istotny sposób dziedzictwo myśli Arystotelesa: w miejsce rachunku nazw, kładącego nacisk na więź podmiotu z orzecznikiem (sylogistyka), Chryzyp wprowadza rachunek zdań, kładący nacisk na więź logiczną między zdaniami. - Wbrew Arystotelesowi, który z dialektyki czynił teorię prawdopodobieństwa, Chryzyp robi z niej naukę o prawdzie i fałszu, jak też o tym, co nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe. Zapoczątkowuje również teorię języka, w której rozróżnia się znak (słownikowy obraz, zmysłowy obiekt), znaczenie (bezcielesna rzeczywistość będąca wytworem rozumu) i desygnat. - Wbrew Platonowi głosi, że prawda nie rodzi się z czystej idei, a rzeczywistość zmysłowa nie jest dziedziną nie-prawdy. Prawda istnieje w przedstawieniach, które mają zmysłowy charakter. - Aby zapobiec niebezpieczeństwu relatywizmu i sceptycyzmu, tworzy teorię "wyobrażenia uchwytnego" (phantasia kataleptike) - według niej wszystkie wyobrażenia są do pewnego stopnia prawdziwe, żeby jednak odróżnić wyobrażenie prawdziwe od fałszywego, czyli od złudzenia, trzeba stwierdzić, czy zawiera ono w sobie piętno swej prawdziwości, świadczące, że wyobrażenie reprezentuje rzeczywiście istniejący przedmiot. W takim wypadku jest ono rzeczywiście "uchwytne" (kataleptyczne). W wątpliwych wypadkach należy powstrzymać się od wydawania sądu. Ostatecznie wziąwszy, to rozum weryfikuje poznanie. Od naszych sądów zależy, czy panujemy nad naszymi namiętnościami, czy też nie. - Chryzyp uważa, że fizyka nie jest metafizyką, ale nie jest też wiedzą pozytywną w naszym rozumieniu, stanowiąc rodzaj teologii, ponieważ przyroda rządzona przez obecny w niej boski rozum jest żywą indywidualnością, która zmierzając do swego celu, urzeczywistnia swój cykl. Toteż nie ma miejsca tu dla badań nad przyczynowością, nad którą góruje boska konieczność (ważne jest za to wróżbiarstwo i interpretacja snów). - Odróżnia konieczność od przeznaczenia. Jego zdaniem, istnieje przeznaczenie, ale istnieje też wolność. Zgodność z przeznaczeniem (porządek w świecie) nie niszczy wolności, ponieważ nie jest to konieczność bezwzględna (coś przeciwnego jest zawsze możliwe). Nasze dobrowolne i czynne przyzwolenie na to, co czyni rozum obecny w przyrodzie, bierze górę nad przyczynowością wewnętrzną, która nas określa.

213 p.n.e. - W imię taoizmu cesarz Chin każe spalić wszystkie książki.

186-137 p.n.e. - Karneades (214-129): metoda Nowej Akademii. Karneades odebrał

wykształcenie u stoików (przede wszystkim u Chryzypa), a następnie w imię sceptycyzmu zwrócił przeciw nim ich własną dialektykę.

- Jego metoda, zwana divisio cameada, polegała na tym, że obok siebie przedstawiał nie tylko wszystkie istniejące twierdzenia "dogmatyczne" (a mianowicie twierdzenia stoickie), lecz również stwierdzenia możliwe, pokazując, że unicestwiają się one wzajemnie (na przykład twierdzenia, czym jest dobro najwyższe). - Powstrzymanie się od sądu staje się tutaj wątpieniem metodycznym nie mającym kresu, które prowadzi jedynie do "prawdopodobieństwa" (do czegoś, co jest zaledwie podobne do prawdy). - Karneades krytykuje jako absurdy twierdzenia stoików na temat: Boga (który nie jest skończony ani nieskończony, który dysponuje i nie dysponuje słowem), przeznaczenia, losu i wolności (wszystko nie może być zarazem przypadkowe i konieczne, albo nic nie jest w naszej mocy i nie istnieje wolność, albo są rzeczy, które od nas zależą, i nie ma przeznaczenia, otóż, są rzeczy, które od nas zależą...). Ostatecznie, tylko o konkretnych zdarzeniach wolno, jego zdaniem, wydawać sądy.

167-164 p.n.e. - Izrael: Daniel: "syn człowieczy" i sens historii. Prorok Daniel zwiastuje nadejście Mesjasza i nazywa go "synem człowieczym". W przyszłości Jezus określi się tym mianem. Daniel nadaje historii sens, interpretując zdarzenia jako urzeczywistnienie boskich zamiarów wobec świata.

156 p.n.e. - Trzej filozofowie i jeden skandal: Rzym odkrywa filozofię. W 156 roku Ateny posyłają do Rzymu delegację z prośbą o zwolnienie miasta z nałożonej daniny. Poselstwo składało się z trzech filozofów stojących na czele wielkich szkół - Kritolaosa (Likejon), Diogenesa z Babilonu (Stoa) i Karneadesa (Nowa Akademia), krótko mówiąc, w grę wchodziła sama śmietanka filozoficzna. Delegaci wygłosili na miejscu szereg wykładów, które wywołały sensację. Dla Rzymian było to istne objawienie. Wystąpienia Diogenesa, który skądinąd był myślicielem niezbyt wysokich lotów, a w dodatku wówczas nader wiekowym (85 lat), prawdopodobnie leżą u źródeł rzymskiego zainteresowania stoicyzmem (który był dla Rzymian, jak pokazała przyszłość, doktryną bardzo pociągającą). Karneades natomiast wywołał prawdziwy skandal. Wygłosił on pierwszego dnia wspaniały wykład o sprawiedliwości, oparty na doktrynach największych filozofów (Platona, Arystotelesa i wybitnych stoików), a dnia następnego unicestwił wszystko, czego dowiódł w przeddzień, by ostatecznie dojść do konkluzji, że sprawiedliwość to jedynie słowo będące przykrywką użyteczności. Wśród młodzieży rzymskiej Karneades wzbudził taki entuzjazm, że Katon zażądał natychmiastowego zaspokojenia prośby Ateńczyków, żeby można było filozofa bez zwłoki odesłać do domu.

około 150 p.n.e. - Indie: Pytania króla Milindy. Dzieło to przedstawia rozmowę między Grekiem

Milindą (Menandrem, królem Baktrii) i mnichem buddyjskim. Jest to jedno z nielicznych pisanych świadectw wpływu filozofii greckiej na myśl hinduską.

około 146-110 p.n.e. - Panaitios z Rodos (ur. około 185 p.n.e.): stoicyzm w Rzymie. Znaczenie historyczne Panaitios (lub Panecjusz) zawdzięcza swej podróży do Rzymu (którą odbył z krytykiem Polibiuszem). Przez piętnaście lat Panaitios należał do "kółka Scypionów", towarzysząc Scypionowi Emilianowi, którego został przyjacielem, w jego wyprawach. Mamy tu do czynienia ze spotkaniem pogłębionego stoicyzmu i poszukiwań przez Rzym racjonalnej dyscypliny o charakterze praktycznym.

- W istocie "średni stoicyzm" Panaitiosa różni się od "starego stoicyzmu" pierwszych stoików. Panaitios pozostawia na uboczu logikę, dialektykę i fizykę, jak również sympatię powszechną, ostateczną pożogę i kołobieg świata, a także wróżbiarstwo i astrologię, koncentrując się na filozofii moralności, w której nawiązuje do Platona i Arystotelesa. - W swych rozważaniach o przyrodzie Panaitios kładzie nacisk na jej piękno, będące przejawem boskiego ładu. Odróżnia teologię "fizyczną" (bogowie są tutaj personifikacją sił przyrody), mityczną (przedstawioną przez poetów) i polityczną (służącą umocnieniu państwa). - Mówiąc o człowieku, Panaitios rozróżnia popędy irracjonalne (które należy opanować) i popędy istotne. Popędy istotne czy podstawowe odpowiadają cnotom moralnym - na przykład skłonności do życia we wspólnocie odpowiada cnota sprawiedliwości, pragnienie poznania prawdy idzie w parze z roztropnością, a dążenie do wyróżnienia się współgra z szlachetnością duszy. Istnieje więc zgodność między rozumem i naturą (naturą ucywilizowaną), między moralnym pięknem wewnętrznym (honestum) i jego zewnętrznymi przejawami (decorum). - Wprowadzone przez Panaitiosa rozróżnienie między naturą powszechną i naturą każdego człowieka z osobna stanowi zaczątek filozofii osoby (oznaczające osobę słowo persona było początkowo nazwą maski noszonej przez aktora w teatrze antycznym, później zaś zaczęło oznaczać konkretną, jednostkową osobowość).

Teksty Panaitiosa (wszystkie jego utwory zaginęły) wywarły wpływ na Cycerona (O opatrzności i O obowiązkach) oraz Senekę i Plutarcha (O spokoju duszy).

około 110-50 p.n.e. - Posejdonios (ur. około 135 p.n.e.): stoicyzm i nauka. Posejdonios to jeden z greckich nauczycieli Rzymian. Posiadał encyklopedyczną wiedzę i pozostawił po sobie liczne dzieła (które zaginęły). Oryginalność Posejdoniosa polega na tym, że światopogląd stoicki łączył z zainteresowaniem matematyką i geometrią. Stąd jego prace naukowe, obejmujące również dzieła z zakresu astronomii i geografii. Zdaniem Posejdoniosa, dzięki żyjącym zgodnie z naturą mędrcom ludzie odkryli sztuki i rzemiosła, a więc kulturę, albowiem sztuka jest naśladownictwem przyrody.

80-43 p.n.e. - Cycero (ur. w 106 p.n.e.): filozofia ulega latynizacji. Cycero to wybitny polityk o poważnym dorobku filozoficznym, do którego w przyszłości nieprzerwanie odwoływać się będzie klasyczny humanizm. Cycero:

- Przede wszystkim przystosowuje filozofię, która dotąd miała wyłącznie grecki charakter, do wymogów języka i umysłowości Rzymian. Wskutek tego powstaje prawdziwa łacina filozoficzna (zresztą przekład greckich pojęć na język łaciński często dokonuje się nie bez trudności). - Jest eklektykiem i myślicielem niesystematycznym (początkowo ulega wpływom Akademii i krytykuje stoików, by się następnie do nich zbliżyć). Jego rozważania na temat języka, polityki i moralności prowadzą go do stanowiska, które nazywamy humanizmem ze względu na wagę, jaką przywiązuje ono do słowa, dialogu, zgody, wolności i umiaru. Patrz: O państwie (55-54), Paradoksy stoickie, Księgi akademickie (około 46 p.n.e. i w latach następnych). - Przyjmuje w swoim dziele O naturze bogów stoickie wyjaśnienie natury bóstw, choć kładzie nacisk na społeczne i polityczne znaczenie religii. - W dziele O przeznaczeniu broni tezy o istnieniu ludzkiej wolności. - W Zagadnieniu najwyższego dobra oraz w O powinnościach daje świetny wykład zasad praktycznej moralności, której inspiracją była koncepcja Panaitiosa.

około 62-55 p.n.e. - LUKRECJUSZ (ur. około 98-94 p.n.e.): O naturze wszechrzeczy - wielki poemat epikurejski w języku łacińskim. De rerum natura (O naturze wszechrzeczy) to jeden z pomników rzymskiej poezji i filozofii. Tekst ten został prawdopodobnie napisany w latach 62-58 p.n.e., a ukazał się już po śmierci (55 p.n.e.) - niewykluczone, że samobójczej - Lukrecjusza. Jest możliwe, że wydawcą był Cycero, którego rola w całej sprawie nie jest jednak dokładnie znana. Tak czy inaczej, po publikacji dzieło to nie tylko odegrało wielką rolę literacką i kulturalną, lecz bardzo przyczyniło się do upowszechnienia poglądów epikurejskich na Zachodzie (jego wpływom ulegli: Montaigne, Bruno, Leonardo da Vinci, Gassendi, Wolter, d´Alembert, Diderot, La Mettrie, Helwecjusz i inni). Za życia Lukrecjusz pozostawał w cieniu, choć niewykluczone również, że świadomie go ignorowano ze względu na jego twierdzenia na temat bogów, które mogły podważać tradycyjne podstawy państwa. Lukrecjusz uważał się za zwykłego popularyzatora Epikura, lecz był również jego wielkim kontynuatorem. Jego wielki wkład do epikureizmu to twierdzenia, że:

- Natura, będąca całością, która wyjaśnia się sama przez się, przejawia radość życia (stąd hymn skierowany do Wenus). Natura posiada walor estetyczny, lecz "defekty", które można w niej stwierdzić, świadczą, iż nie jest dziełem boskim. - Odpowiednio do tego kluczem do nauki o przyrodzie jest atomizm. Według niego w przyrodzie nic nie powstaje i nic nie ginie, lecz wszystko ulega przemianom (ta koncepcja została później uznana za zapowiedź ewolucjonizmu). Wszechświat istniejący w próżni bez granic jest wynikiem różnorodnych połączeń atomów powstających przypadkowo, choć trwają jedynie połączenia najbardziej

zdolne do życia, tworzące ten stan spoistej równowagi, który pojmujemy jako "prawa przyrody". Ład wytwarza się więc z bezładu. Osławiona "harmonia natury" powstaje bez udziału czyjejkolwiek woli i bez działania jakiejkolwiek osoby. Są to jedynie kombinacje atomów, które stały się rzeczywiste, ponieważ były możliwe. Co nie powstaje w tym świecie, wytwarza się w jakimś innym. - Ilość przechodzi w jakość. Ponieważ zmysłowe jakości ciał stanowią własność skupisk, a nie pojedynczych atomów, całość jest czymś więcej niż sumą swoich części. - Słynne epikurejskie odchylenia atomów są podstawą indeterminacji (clinamen), wskutek czego dusza nie jest całkowicie bierna. - Należy w duszy odróżnić dwie części: animus (siedlisko myśli i zmysłowości, znajdujące się w piersiach) i anima (znajdującą się w całym ciele). Ich jedność to "dusza duszy", która jest powietrzem, tchnieniem, ciepłem, stanowiącymi czwarty element "nie posiadający nazwy").

Słynny opis zarazy w Atenach (schyłek panowania Peryklesa), który kończy poemat, oznacza, że bogowie mający bardzo delikatne ciała w żaden sposób nie interweniują w bieg rzeczy w świecie, a zatem, że nie istnieje zło, a jedynie choroby.

około 60 p.n.e. - Andronikos z Rodos: wydawca pism Arystotelesa, wynalazca "metafizyki". Choć nie należy lekceważyć znaczenia innych komentatorów, musimy przyznać, że dzieła ezoteryczne Arystotelesa zawdzięczamy przede wszystkim Andronikosowi. To on zebrał je i pogrupował, dzieląc je na logikę, fizykę, "metafizykę" (meta ta physika). Początkowo to wyrażenie oznaczało "to, co idzie po fizyce" i miało znaczenie czysto klasyfikacyjne; następnie zrobiło wielką karierę, stając się najpierw jednym słowem (w VI wieku w katalogu Hezychiusa), a później nazwą tej części filozofii (metafizyki), która zajmuje się bytami mającymi naturę czy istotę wyższą (lub też po prostu inną) niż byty, którymi zajmuje się fizyka (byty należące do physis, czyli przyrody).

około 60-40 p.n.e. - Izrael: Księga Mądrości i spotkanie ze światem helleńskim. Jest to pierwszy tekst żydowski, który został bezpośrednio napisany po grecku. Wciela on w światopogląd żydowski pojęcia zaczerpnięte z kultury helleńskiej: - Posługuje się platońskim pojęciem duszy nieśmiertelnej i niezniszczalnej. - Stara się zbliżyć logos filozofów do boskiego Słowa, ponieważ cała mądrość pochodzi od Boga i zawiera w sobie wszystkie formy mądrości. - Tworzy zalążek filozofii historii, wyciągając wnioski z minionych wydarzeń.

43 p.n.e.-17 n.e. - Owidiusz: metamorfozy i chaos. W swoich Metamorfozach Owidiusz stawia znak równości między chaosem i bezładem, zrywając radykalnie z koncepcją Hezjoda, który z chaosu czynił warunek ładu kosmicznego. W ten sposób chaos-bezład zostaje usunięty poza obręb kosmosu (ładu).

III. WIELKI PRZEŁOM

Religijna rewolucja, której przejawem jest chrześcijaństwo, dokonała przewrotu w całej kulturze starożytnej. Jak powiada Hegel, wystąpienie Chrystusa to zawias, na którym obróciła się historia ludzkości. Filozofia musiała przyjąć (bądź odrzucić) to ważne, nowe przesłanie. Postawiło ją ono wobec nowych zagadnień, prowadząc do nowych pojęć i nowych konstrukcji, które odnajdujemy zresztą także w doktrynach antychrześcijańskich czy ateistycznych. Dlatego też ten, na ogół słabo znany, okres między filozofią hellenistyczną a końcem starożytności jest ogromnie ważny dla zrozumienia filozofii zachodniej.

1. Rewolucja w perspektywie historycznej

W naszym obecnym kalendarzu bezwzględnym punktem odniesienia jest moment narodzin Chrystusa. Fakt ten odcisnął się głęboko na naszej pamięci filozoficznej. Ale ta zmiana nie dokonała się w jednej chwili. Dopiero w 532 roku n.e. na podstawie obliczeń scytyjskiego mnicha Dionizego Małego uznano, że Chrystus urodził się w 753 roku według kalendarza rzymskiego (Ab Urbe Condita, "od założenia Miasta", w skrócie AUC). Jak się wydaje, w rzeczywistości Chrystus przyszedł na świat około roku 748 lub 750 według tego kalendarza. Ostatecznie jednak ta różnica jest mało ważna, gdyż tak czy inaczej era chrześcijańska zaczyna się w roku 1. Wynika stąd mnóstwo konsekwencji.

- W swym chronologicznym przebiegu pierwsze stulecia ery chrześcijaństwa przeżywane są według kalendarza rzymskiego lub kalendarzy lokalnych. - Czas historyczny jako całość zostaje podzielony na dwa bloki: "przed Chrystusem" i "po Chrystusie". Cięcie, które miało miejsce w 748 lub 753 roku czasu rzymskiego, dokonane zostaje w 532 roku ery chrześcijańskiej, z czego na razie nikt nie zdaje sobie sprawy. - Wszystkie daty przed narodzinami Chrystusa zaczynają być liczone wstecz. Lecz dla tych, którzy przeżywali te stulecia, świat szedł do przodu, dodając lata do lat. Na przykład według Greka Parmenides swój szczyt osiągnął w czasie 69 Olimpiady, a Sokrates urodził się podczas 77 Olimpiady (co zgodnie z późniejszą rachubą czasu odpowiada latom 504-501 p.n.e. oraz 469 roku p.n.e.). Sami chrześcijanie pierwszych stuleci musieli być zmieszani, nie wiedząc, czy zmierzają ku końcowi bardzo już postarzałego świata, czy też przeżywają początki świata nowego. Ostatecznie wybór padł na tę drugą stronę. Około 368 roku przyjęło się nazywanie niechrześcijan mianem "pogan" (co początkowo oznaczało wieśniaków czy chłopów, gdyż miasta na ogół się nawróciły). Chrześcijanie zaczynają się uważać za ludzi reprezentujących "nowoczesność" w odróżnieniu od pogan, którzy reprezentują "to, co stare".

2. Kontynuacja starożytności

Metaforę heglowską o zawiasie historii musimy właściwie ocenić: owszem, w historii zaszedł zasadniczy zwrot, co nie znaczy wcale, że w pierwszym roku naszej ery za starożytnością zatrzasnęły się nagle drzwi.

- Przede wszystkim większość ówczesnych filozofów o niczym nie wiedziała. Ci zaś, którzy wiedzieli cokolwiek, uważali, że chodzi jedynie o dość zwariowaną sektę (Pliniusz wspomina o amentia, czyli szaleństwie chrześcijan). W dodatku sekta podejrzewana była o ateizm i działalność wywrotową (chrześcijanie nie wierzyli w bogów, odrzucali ofiary i kult cesarza). - Przeważająca liczba filozofów bez specjalnych wahań dalej żyła pod wpływem wcześniejszych prądów, ignorując lub odrzucając chrześcijaństwo (Plotyn, Porfiriusz, Jamblich, Proklos, Damazy). - Wśród chrześcijan natomiast znajdujemy pisarzy, którzy nawrócili się, odebrawszy wcześniej wykształcenie w którejś z istniejących szkół filozoficznych. Stali się oni "Ojcami Kościoła". Ich dzieła wprawdzie nie koncentrują się już bezpośrednio na zagadnieniach filozofii, filozofia jednak jest ciągle obecna w toczonych przez nich sporach teologicznych. - "Ojcowie" często zwalczali wrogość wobec filozofii tych chrześcijan, którzy uważali, że sama wiara wystarczy, a filozofia jest co najmniej zbędna, jeśli nie całkiem szkodliwa. Frapujący jest fakt, że filozofia, która przeciwstawiała się chrześcijaństwu, sama ewoluowała w kierunku mistycznej religii, myśl chrześcijańska natomiast racjonalizowała się stopniowo i przerodziła z jednej strony w teologię, z drugiej zaś - w filozofię tout court. Ostatecznie mamy do czynienia z wielkim paradoksem - pod wpływem chrześcijaństwa filozofia raz na zawsze przestała uważać się za narzędzie zbawienia i weszła na drogę pojęciowej racjonalności, która zapewniła jej rozkwit.

Tak oto wśród bolesnych sprzeczności powstawał filozoficzny świat, który miał przygotować narodziny nowoczesnej kultury zachodniej.

około 10-50 - Filon z Aleksandrii (ur. w 20 p.n.e.): spotkanie judaizmu z hellenizmem. Filon, który był współczesnym Chrystusa, prawdopodobnie wcale go nie znał. Był Żydem, lecz paradoksalnie wywarł na myśl chrześcijańską wpływ dużo większy niż na myśl żydowską. Podstawowe tezy Filona: - Filozofia zawiera jakąś prawdę, lecz nie całą, ponieważ prawda ma swe ostateczne źródło w proroctwie (Mojżesz). Ale dlatego właśnie opierając się na objawieniu biblijnym, można na nowo zbudować filozofię integralną. - Logos nie jest Słowem chrześcijan, które jest tożsame substancjalnie z Ojcem, lecz zrodzonym z wieczności Pierworodnym-Dzieckiem-Boga, stanowiącym Jego obraz (z czego wynika, że człowiek jest obrazem obrazu). - Jedna i ta sama prawda wyrażona jest w Piśmie na dwa różne sposoby: bezpośrednio, z całą jasnością, i pośrednio (należy zatem odróżniać dosłowny i alegoryczny sens tekstu biblijnego). - Objawienie, które miało miejsce w czasie historycznym, prorok może zastosować do spraw ludzkich, przekładając boskie słowo, które jest Prawem, na przepisy prawne. - Moralność, którą zawiera Dekalog, lecz także niektóre filozofie (zwłaszcza stoicka), wbrew temu, co głoszą greccy mędrcy, propagujący ascezę jako sposób uwolnienia się od wpływu ciała, dotyczy całego człowieka.

około 27 (lub 29)-30 - Chrystus: paradoksalny wpływ na filozofię. Jak to się stało, że rewolucja o charakterze ściśle religijnym, jaką było chrześcijaństwo, wywarła aż taki wpływ na filozofię? Tak jak Sokrates, Jezus niczego nie napisał i zginął tragicznie. W odróżnieniu od Sokratesa jednak nie ma on w sobie nic z filozofa. Jego uczniowie również nie byli filozofami. A św. Paweł, który miał pewne pojęcie o filozofii (przede wszystkim stoickiej), w żadnym sensie nie był dla Chrystusa tym, czym był Platon dla Sokratesa. Chrystus nauczał w języku lokalnym (aramejskim) i na bardzo ograniczonym obszarze (żydowska Palestyna pod rzymską okupacją). W dodatku z niejasnych powodów (dla jednych był bluźniercą, dla innych - niebezpiecznym podżegaczem) przedwcześnie zginął śmiercią tragiczną (ukrzyżowanie). Lecz wszystko nabrało zupełnie innego wymiaru w momencie, gdy uczniowie uwierzyli w jego zmartwychwstanie (przyjęta data - 8 kwietnia 30 roku), poświadczające boskość jego osoby oraz niezwykłą wagę jego posłannictwa.

około 45-100 - Cztery Ewangelie: teksty opowiadające o słowach i czynach Chrystusa z perspektywy świadków i uczniów przenikniętych wiarą, która wydarzeniom nadaje sens.

- Tradycyjna chronologia: przyjmuje się istnienie tekstu-źródła, "Mateusza aramejskiego" (około 45-50), stanowiącego podstawę dla Ewangelii; Marka (około 64]), Mateusza i Łukasza, do których dochodzi Jan (około 90-100). Teksty te zostały napisane po grecku. - Obecne badania "odmładzają" te daty (na przykład znalezione w Qumran fragmenty Marka datuje się na lata pięćdziesiąte). - Do Ewangelii dochodzą Listy oraz Dzieje apostolskie, ukończone około 62-63.

34-67 - Św. Paweł: wybitny apostoł. Był Żydem z Tarsu i obywatelem rzymskim, urodził się około 5-10, w latach 34-36 doznał gwałtownego nawrócenia na drodze do Damaszku. Od tej chwili poświęca się ewangelizacji antycznego świata i umiera jako męczennik w 67 roku. Zawdzięczamy mu pierwsze, niezmiernie ważne interpretacje, które pogłębiają ewangeliczne przesłanie.

- Jego Listy apostolskie: 50-51: do Tesaloniczan (sens i cel historii; zmartwychwstanie ciała; doniosłość pracy); 53-56: do Galatów (w Chrystusie zanikają różnice między mężczyznami i kobietami, Żydami i Grekami); do Filipian (kenose Boga, który poniżył się w Chrystusie); 53-57: do Koryntian I (objawienie jest skandalem dla Żydów i szaleństwem dla pogan; człowiek cielesny i człowiek ducha; ciało jest świątynią duszy; wszystko jest dozwolone, jeśli człowiek należy do Chrystusa: przepisy prawne nie mają znaczenia; jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, nasza wiara jest bez sensu); 57-58: do Rzymian (to, co możemy wiedzieć o Bogu, jest dostępne rozumowi ludzkiemu, lecz ludzie wyrzekli się prawdy; sumienie ma każdy człowiek, również poganin; sprzeczność Ja z samym sobą; nie pragnę tego, co czynię, nie czynię tego, co pragnę; zbawia

wiara, a nie żydowskie Prawo); 61-63 (lub 53-56): do Kolosan (Bóg ponad żywiołami kosmicznymi); do Efezjan (wezwanie do pogan, by stworzyli jeden lud boży).

3. Dwa ważne momenty historyczne

49 - Sobór jerozolimski: chrześcijanie ułatwiają poganom nawrócenie, odrzucając żydowskie Prawo. Po długich sporach i po przyjęciu szeregu formuł kompromisowych dokonuje się rozdział między chrześcijaństwem a judaizmem, gdyż sobór przyjmuje, że obrzezanie (znak przynależności do wspólnoty) nie obowiązuje nawróconych. Wyróżnikiem chrześcijanina jest jego wiara.

50-52 - Przemowa św. Pawła na Areopagu (Ateny): Bóg chrześcijan i Bóg filozofów (Dzieje apostolskie, 17, 16-34). W Atenach apostoł Paweł zwraca się do znakomitego audytorium, złożonego z ludzi wykształconych w duchu synkretyzmu filozoficznego i religijnego. Paweł zaczyna od pochlebstwa, wspominając ołtarz, który Ateńczycy poświęcili "nieznanemu Bogu", co było zapewne wyrazem oczekiwania na Boga prawdziwego, to znaczy Jezusa Chrystusa. Jednakże zapowiedź "zmartwychwstania" (anastasis), która najpierw nie wywołuje niczyjego sprzeciwu, przeradza się natychmiast w tumult, kiedy wychodzi na jaw nieporozumienie: otóż audytorium początkowo brało anastasis za imię niższego bóstwa, towarzyszącego Chrystusowi. Krótko mówiąc, ci ludzie, którzy gotowi byli wysłuchać każdej informacji o wschodnich bóstwach, nie byli w stanie pojąć przesłania naruszającego wszystkie ich przekonania. Nawrócił się jednak jeden słuchacz. Nie wiemy o nim niczego. Lecz w cztery wieki później podawał się za niego pewien nieznany filozof (patrz Dionizy Pseudo-Areopagita). Bilans filozoficzny: przewrót w intelektualnych i religijnych wyobrażeniach starożytności. W grę wchodzą następujące sprawy: - Rewolucja dotycząca logosu: absolutne Słowo pochodzące od absolutu objawia absolutną prawdę i zwraca się do wszystkich ludzi, w tym do filozofów. Wcześniej natomiast filozofowie zwykli byli uznawać logos za domenę zaprzężoną do swej wyłącznej dyspozycji, religię zaś umieszczali w sferze mitu przeznaczonego dla ludu. Nowy problem: niepodzielność prawdy wywołuje rywalizację między rozumem i wiarą. - Rewolucja dotycząca Boga: absolut-Bóg jest Jedyny, lecz nie jest już jednością, albowiem stanowi Trójcę (trzy osoby złączone żywą więzią); Bóg nie jest już niewzruszoną istotą nieśmiertelną, absolutem obojętnym wobec historii świata i ludzi, lecz Bogiem ucieleśnionym, który zaznał cierpień, zmarł i zmartwychwstał. - Rewolucja dotycząca prawdy: prawda przestaje być abstrakcją lub przedmiotem, staje się ona podmiotem, a prawdziwa metoda polega na naśladowaniu Chrystusa ("Jam jest droga, prawda i życie"). - Rewolucja dotycząca zbawienia: do zbawienia nie prowadzi już filozoficzne wtajemniczenie czy intelektualna przemiana, lecz miłość (Boga i bliźniego) i jest ono zwycięstwem nad śmiercią (zmartwychwstanie ciał), a nie tylko sposobem,

jak z nią sobie poradzić. - Rewolucja w pojmowaniu istoty wydarzeń: wszystko, co istotne, rozgrywa się w ramach historii, a nie w niebie złożonym z idei czy pozaczasowych esencji. - Rewolucja w antropologii: ponieważ Chrystus jest wzorem i miarą człowieczeństwa (Ecce homo - powiedział Piłat, przedstawiając go tłumowi), człowiek jest jednością ciała i duszy, ma tylko jedno życie, a nie kilka, jest powołany do całościowego zbawienia. To wszystko stanowi podstawę godności ludzkiej osoby, która należąc do uniwersalnej wspólnoty jest niepowtarzalna, wolna i nieskończona (wszyscy ludzie są stworzeni na wzór i podobieństwo Boga, wszyscy z racji wspólnego Ojca są braćmi bez względu na płeć, rasę, narodowość i pozycję społeczną). - Rewolucja w dziedzinie polityki: zdecydowane odróżnienie Królestwa Bożego od królestwa ziemskiego.

Niemal żaden wielki filozof Zachodu jest nie do pomyślenia bez tych założeń, nawet ci, którzy uważali się za ateistów (ponieważ występowali przeciw chrześcijaństwu, co przez negację określało ich postawę). Przekonania, które zrodziło chrześcijaństwo, będą stanowić wspólną podstawę takich wielkich metafizyk i spekulacji, jak dzieła Malebranche´a, Fichtego, Schellinga, Hegla, Kierkegaarda itd., a także zaciążą na filozoficznych koncepcjach moralnych (Rousseau, Kant itd.). Rzecz ciekawa, nawet Spinoza nazywał Chrystusa "największym filozofem".

42-65 - Seneka (ur. około 4 p.n.e.): opanowanie moralne. Seneka, który w bardzo niespokojnych czasach angażował się w zmienne koleje życia publicznego, jest autorem tekstów napisanych w wielkim stylu stoickim, które wzywają do życia moralnego. Mędrzec jest, jego zdaniem, odporny na ciosy losu i niewzruszony (O stałości mędrca, około 42-49), mądrość jest prawdziwym lekarstwem duszy, dla której zdrowiem jest spokój (O spokoju duszy, 49-61). Szczytowym osiągnięciem Seneki są Listy do Lucyliusza (około 63-65), które będą inspirować wszystkie późniejsze koncepcje moralne. Seneka głosi tutaj, że dla mędrca dobrem jest cnota, a nie przyjemność, że wszystkie dobra są równe, a śmierć jest czymś obojętnym. Natomiast życie zgodne z naturą to zgoda duszy z samą sobą (O życiu szczęśliwym, około 57-60).

około 80-130 - EPIKTET (ur. około 60): wyzwolony niewolnik nauczycielem stoicyzmu. Epiktet, który urodził się we Frygii, był początkowo niewolnikiem. W związku z tym zachowała się słynna anegdota: kiedy Epikteta torturował jego pan Epafroditos, będący wyzwoleńcem Nerona, filozof uprzedził go, że może mu złamać nogę, a kiedy rzecz się stała, Epiktet miał rzekomo spokojnie stwierdzić: "przecież cię uprzedzałem!". Epiktet niczego nie napisał. Zachowały się jedynie notatki zrobione przez jego ucznia Flawiusza Ariana, składające się na Diatryby, które w połowie zaginęły, oraz Encheiridion, streszczenie szkolnego podręcznika. Diatryby to mieszanka argumentów i anegdot, które Epiktet rzucał ku pouczeniu swoich słuchaczy, aby ich wyzwolić z błędnych mniemań i przesądów. Gdy

Domicjan wygnał z Rzymu wszystkich filozofów (około 94), Epiktet założył szkołę w Nikopolis w Epirze (obecna Grecja), do której zewsząd przyjeżdżali ludzie pragnący go poznać (między innymi cesarz Hadrian).

Główne tezy Epikteta: - Filozofia to "umiejętność życia". Ignorant posiada co prawda, jak każdy człowiek, "poczucie" dobra i zła, ale nie rozumie, co mu się przydarza, i nie wie, jak się zachować. Epiktet jednak pomniejsza znaczenie teorii. Klasyczny, stoicki trójpodział (logika, fizyka, etyka) zastępuje podziałem filozofii na moralność praktyczną, teorię moralną i dialektykę. - Życie, zdaniem Epikteta, zawsze należy prowadzić w zgodzie z naturą. W swoich sądach mędrzec nadaje rzeczom znaczenie, choć same w sobie są one po prostu, jakie są, nie będąc ani dobre, ani złe. - Mędrzec powinien obojętnie odnosić się do wszystkiego, co jest od niego niezależne (namiętności, ciało, zaszczyty itd.), postępując zgodnie z zasadą: "Cierp i nie oskarżaj", pragnąć natomiast powinien tego, co od niego zależy, a czym w istocie jest jego własna wola. - Mądrość nie sprowadza się jednak do braku pożądania, lęku i niepokoju (ataraxia). Każdy powinien grać swą rolę na scenie świata, wypełniając swe obowiązki wobec siebie i innych. Mędrzec bierze więc udział w życiu wielkiego, kosmicznego państwa ("rząd świata") i może się uważać za "syna Boga".

80-100 - Apollonios z Tiany: przyszły "święty" pogaństwa. Ten neopitagorejczyk, cieszący się sławą człowieka, który osiągnął wielkie "wtajemniczenie" (podróżował do Indii i posiadał umiejętności maga), dzięki biografii Filostrata Flawiusza (około 205-220) stał się bohaterem i świętym pogańskim, którego przeciwstawiano Chrystusowi. Swe dzieło Filostrat napisał na prośbę Julii Domny, żony cesarza Septymiusza Sewera, która patronowała różnym poczynaniom spekulatywnym. Postać Apolloniosa wykorzystywano głównie w propagandzie antychrześcijańskiej (popularyzowano go tak bardzo, że aż umieszczono jego wizerunek na monetach z lat 358 i 472).

od 100 do 300 - Corpus Hermeticum i hermetyzm. Jest to zbiór różnych tekstów przypisywanych legendarnemu Hermesowi Trismegistesowi (co znaczy: po trzykroć wielki), który był mędrcem pogańskim żyjącym w czasach Mojżesza. W tekstach tych w symbolicznym języku przeznaczonym dla wtajemniczonych, pragnących wznieść się do boskości dzięki energetycznej jedności kosmosu, mieszają się tradycje greckie z egipskimi. Teksty obejmują zagadnienia mistyki, astrologii, magii i medycyny. Pokrewne gnozie, inspirowały w szczególności całą późniejszą alchemię.

około 120-130 - Aleksandria: gnoza Bazylidesa. Jest to znakomity przykład ówczesnej fascynacji gnozą (wiedzą tajemną), która miała dostarczyć poznania całej rzeczywistości i pozwolić na osiągnięcie zbawienia. Zdaniem Bazylidesa, Bóg jest bezimiennym,

wiecznym Nie-Bytem, z którego powstaje wszystko, co istnieje, a mianowicie 365 kolejnych światów, przy czym nasz jest ostatni. W ten sposób można wyjaśnić zło jako następstwo postępującej degradacji bytu. Duch przenika wszystkie formy istnienia, by wreszcie przejawić się w ludzkiej postaci w osobie Chrystusa (którego cielesność była iluzją, albowiem ucieleśnienie degraduje). Zadaniem wtajemniczonego natomiast jest wspinanie się na powrót do absolutu za pomocą poznania.

127-151 - Astronomiczne badania Klaudiusza Ptolemeusza: nauka i astrologia. W dziele Megale syntaxis (Almagest) Ptolemeusz zbiera całą ówczesną wiedzę astronomiczną. Ocena jego osobistego wkładu do astronomii nie może być jednoznaczna. Z jednej strony koncepcja, że nieruchoma Ziemia znajduje się w środku Wszechświata, jest regresem w stosunku do teorii Arystarcha, z drugiej zaś - teoria epicykli tak dobrze wyjaśnia nieregularność w ruchu planet, że ten model Wszechświata utrzymał się aż do czasów Kopernika. Jako autor Tetrabiblos Ptolemeusz jest do dziś głównym autorytetem w astrologii.

około 140-150 - Rzym: gnoza Walentyna. Walentyn wraca do mitycznego języka, w którym mieszają się wpływy Hezjoda, Pitagorasa, Platona i św. Jana, w związku z czym oskarżano go o stworzenie mętnej kosmologii i teologii, które stały się źródłem licznych herezji. Jego zdaniem, istnieją dwa rodzaje ludzi: jedni są materią, inni - iskrą. A nad wszystkim królują nieśmiertelne eony. Gnoza Walentyna wywarła wpływ na Blake´a, Richtera i wielu innych.

144-160 - Marcjon: od "czystej miłości" ewangelicznej do utopii. Marcjon ostro przeciwstawia sobie Stary i Nowy Testament, Boga Prawa i Boga Ewangelii (prawo, które zawodzi i miłość, która zwycięża). Ta deklaracja, że miłość stoi ponad porządkiem prawnym, stanowić będzie w naszej historii stale obecne i ciągle żywe źródło "szlachetnych" utopii.

około 150-167 - Justyn: chrześcijaństwo i filozofia dają się pogodzić. Justyn, nawrócony platończyk, posługuje się w swojej Apologii (150-160) stoickim pojęciem spermaticos logos ("słowo zapładniające"), aby pokazać, że skoro chrześcijaństwo jest prawdą, to wielcy filozofowie, głosząc prawdę, mieli już swój udział w boskim słowie zawartym w objawieniu. Choć jednocześnie nie wolno, jego zdaniem, zapominać, że objawienie jest faktem historycznym, nie dającym się zredukować do jakiejkolwiek symboliki i spekulacji. W swoim Dialogu z Żydem Trytonem Justyn pokazuje zgodność chrześcijaństwa z prawdziwą filozofią (przede wszystkim platońską).

165-190 - Lukian (ur. około 125): sprzeciw wobec dogmatyzmu filozofów. Lukian jest filozofem i retorem pochodzącym z Syrii, który stara się znaleźć jedność myśli

i życia. Zasłynął swoim utworem Hermotime, naśladującym dialog platoński po to, by w sposób sceptyczny zniszczyć dogmatyczne uproszczenia filozofów.

około 166-201 - Galen (ur. około 129): przez piętnaście stuleci największy autorytet medyczny.

Już jako wykształcony filozof i znany lekarz Galen udaje się na wezwanie Marka Aureliusza do Rzymu, gdzie zostaje osobistym lekarzem przyszłego cesarza. Jest on autorem słynnego podręcznika medycyny Protreptyk oraz traktatów z zakresu medycyny, farmacji, filozofii i logiki (duża część jego rękopisów uległa zniszczeniu w czasie pożaru w 192 roku). Galen: - Jest twórcą metody eksperymentalnej, którą stosował między innymi do badania układu krwionośnego (ponieważ sekcja zwłok ludzkich była wówczas zabroniona, swoją teorię krwiobiegu stworzył na podstawie wiwisekcji zwierząt). - Na podstawie arystotelesowskiego hylemorfizmu łączy teorię humorów (Hipokrates) z koncepcją tchnienia życiowego (stoicy). - Dodaje do arystotelesowskiej teorii przyczyn piątą przyczynę ("instrumentalną"). - Kładzie wielki nacisk na logikę, która najlepiej kształtuje postawę badawczą.

W sumie Galen stwarza racjonalną - choć obciążoną jeszcze metafizycznymi spekulacjami - koncepcję medycyny, która dominować będzie do XVII wieku, czy ściślej powiedziawszy - do wystąpienia Kartezjusza.

około 170-180 - Marek Aureliusz (ur. w 121): Rozmyślania cesarza-filozofa. Złożone z 12 ksiąg Rozmyślania Marka Aureliusza są osobistym pamiętnikiem, który ich autor prowadził po grecku w czasie swoich kampanii wojskowych. Prawdziwy tytuł dzieła brzmi: ta is heauton, co znaczy: "do siebie samego" lub też: "dla siebie samego". W odróżnieniu od klasycznego stoicyzmu Marek Aureliusz podkreśla, że powinno się kochać życie, które zawdzięczamy Opatrzności. Należy żyć dobrze, zadowalając się rzeczami, które od nas zależą, i nie dbać o ból i śmierć (określone formy życia giną, lecz ich materia powraca do żyjącej przyrody). Wszystko, czego trzeba, żeby tak postępować, mamy w samych sobie, albowiem to, czy coś jest dobrem, czy złem, zależy od naszego osądu, a nasze życie zależy od naszej woli. Mimo swej życzliwości, a nawet współczucia dla ludzi, Marek Aureliusz prześladuje chrześcijan, którzy są w jego oczach fanatykami i fetyszystami, wierzącymi w zbawienie i pozaziemski świat, w imię których gotowi są poświęcić życie doczesne.

178 - Celsus: Prawdziwe słowo (Alethes logos) kierowane przeciw chrześcijanom. Celsus jest lekarzem (O medycynie) i filozofem, który konsekwentnie występuje przeciw chrześcijaństwu w imię platonizmu (ówczesnego) oraz obiegowych przekonań pogańskich, które każą tolerować wszystko, z wyjątkiem nietolerancji, cechującej najpierw Żydów, a później również chrześcijan. Jego zdaniem, Bóg jest bytem całkowicie transcendentnym, nie może więc obdarzać objawieniami

tego czy innego ludu, a tym bardziej wcielać się w jakąś osobę. Jezus zatem albo jest bóstwem jak wiele innych, albo w ogóle nim nie jest. Toteż chrześcijanie odrzucający cudze bóstwa, które zapewniają pomyślność cywilizowanym państwom, zachowują się bezrozumnie i aspołecznie.

około 180 - Przeciw heretykom Ireneusza (126-205): granice filozofii. Choć sam odebrał wykształcenie filozoficzne i został ukształtowany przez platonizm i stoicyzm, Ireneusz (biskup Lyonu w 177 roku) wskazuje na ograniczenia filozofii, twierdząc jednocześnie, że Sokrates i najwięksi filozofowie na swój sposób i bezwiednie byli "już chrześcijanami". Ireneusz: - Przeciwstawia zmartwychwstanie ciał zarówno platońskiemu dualizmowi duszy i ciała, jak i nade wszystko gnostycznemu przeciwieństwu ducha (Dobro) i materii (Zło). - Przeciwstawia boską transcendencję i ludzką wolność stoickiemu panteizmowi i fatalizmowi. - Głosi, że filozoficzny rozum nie jest w stanie osiągnąć absolutnej prawdy i zapewnić zbawienia (do którego prowadzi wiara). - Twierdzi, że przyjście na świat Chrystusa dowodzi, iż historia należy do porządku zbawienia. Chrystus odnowił dzieło stworzenia, co sprawia, że dzięki wychowaniu możliwa jest poprawa ludzkości w porządku czasowego istnienia.

około 180-215 - Klemens z Aleksandrii (ur. około 150): początek kultury chrześcijańskiej opartej na zjednoczeniu chrześcijaństwa i filozofii. Klemens, który wzywa do zjednoczenia kultury antycznej z chrześcijaństwem, stanowi zasadniczy moment w historii europejskiej. Jego zdaniem, kultura grecka doszła do wielu prawd chrześcijańskich i to zarówno teoretycznych, jak i praktycznych i dlatego jest użyteczna i dla chrześcijan, i dla ich wiary (Kobierce, około 193). Zdaniem Klemensa, filozof chrześcijański, który nie lekceważy objawienia, powinien pogłębiać wiarę, aby osiągnąć "doskonałą gnozę", czyli całościowe poznanie, które jest racjonalne w najwyższym stopniu, ponieważ u źródeł wszystkiego jest jeden i ten sam boski logos. Jak dowodzi przykład Platona, filozofia jest zdolna dotrzeć do prawdy, jeśli jej nie zniekształca wiara w fałszywe bóstwa (Wychowawca).

około końca II w. lub początku III w. - Sekstus Empiryk: konsekwentny sceptycyzm. Jako lekarz Sekstus Empiryk przeciwstawia się medycynie "dogmatycznej", opowiadając się za podejściem "metodycznym", czy wręcz "empirycznym" do zagadnień medycznych, jako filozof jest autorem: Zarysów pirrońskich, Przeciw dogmatykom oraz Przeciw matematykom. Sekstus Empiryk posługuje się subtelną dialektyką, aby wykazać, że w żadnej dziedzinie poznania nie dysponujemy kryterium prawdy. Każdemu twierdzeniu można zawsze przeciwstawić równie mocne twierdzenie przeciwne. Dlatego sceptyk powstrzymuje się od wszelkiego wyboru czy osądu, żadnego stanowiska nie uważając za lepsze od innych. Sceptyk żyje bez żadnych

"dogmatów", opierając się wyłącznie na doświadczeniu (postępuje zgodnie ze swymi popędami, nawykami itd.).

około końca II w. - Wyrocznie chaldejskie: filozoficzno-religijne enuncjacje, do których wielką wagę będą przywiązywać neoplatonicy. Teksty te, które tradycja przypisuje Julianowi Chaldejczykowi, przedstawiają główne tezy platonizmu w formie religijnego objawienia (Julian wypytuje tutaj duszę Platona, żeby osiągnąć wtajemniczenie). Odegrały one wielką rolę, inspirując religijny (i antychrześcijański) wymiar neoplatonizmu. Do procedur wtajemniczenia intelektualnego dodają one techniki rytuału teurgicznego (chodzi o techniki pozwalające zapewnić sobie wsparcie zarówno bogów, jak i demonów).

197 - Apologetyk Tertuliana (około 160-240]): "szaleństwo" wiary. Apologetyk (mowa usprawiedliwiająca) to dzieło wzorcowe dla gatunku, który miał sobie zyskać ogromną popularność. Tertulian domaga się tutaj wolności sumienia dla chrześcijan, co pociąga za sobą odrzucenie kultu cesarza i desakralizację polityki oraz radykalne oddzielenie polityki od religii i moralności od prawa. Tertulian bardzo nieufnie odnosi się do filozofii (w której wówczas dominuje gnoza i synkretyzm). Niesłusznie jednak zrobiono z niego chrześcijańskie ucieleśnienie antyracjonalizmu, przypisując mu słynną formułę: "wierzę, ponieważ to absurdalne". W rzeczywistości w swoim O ciele Chrystusa Tertulian przedstawia tylko "szaleństwo" chrześcijańskiego przesłania (ukrzyżowanie - "to wiarygodne, bo szalone"; zmartwychwstanie - "to pewne, bo niemożliwe"). Mamy tu do czynienia z jedną z wielkich, fałszywych dat w historii filozofii.

około II w. - Indie - Nagardżuna: jedyną rzeczywistością jest pustka. W ramach buddyzmu ("wielki wóz") Nagardżuna występuje jako główny myśliciel "drogi pośredniej" głoszący zasadę, według której myśl nie ma żadnego oparcia, ponieważ wszystko jest pustką, leżącą poza przeciwieństwem bytu i niebytu. Prawda jest jedynie złudzeniem, cykl stawania się ostatecznie nie różni się od nirwany.

198-209 - Aleksander z Afrodyzji: komentarze do Arystotelesa. Aleksander to wielki komentator Arystotelesa, który inspirował wielu późniejszych filozofów. To on terminowi "logika" nadał obecne znaczenie.

około 200-250 - Diogenes Laertios: zestawienie doktryn filozoficznych. Diogenes Laertios, mimo że prawie nic nie wiemy o jego myśli, ma prawo do naszej wdzięczności po wsze czasy za to, że w swoich Żywotach i poglądach słynnych filozofów przekazał nam obszerną kompilację tego, co mówili filozofowie antyczni z tym, co na ich temat mówiono ("doksografia").

202 - Cesarz Septymiusz Sewer zabrania przechodzenia na chrześcijaństwo.

220-230 - O zasadach Orygenesa (około 184-253): pierwsza summa teologiczna. Orygenes za pomocą narzędzi filozoficznych próbuje nadać chrześcijaństwu racjonalny charakter.

Jego teoria trzech znaczeń Pisma Świętego (znaczenie historyczne, moralne i mistyczne) jest przejawem głębokiego niepokoju intelektualnego. Według niego, można odróżnić "ciało" tekstu (przesłanie dla prostaczków) oraz jego "duszę" (znaczenie moralne) i jego "ducha" (który prowadzi do wtajemniczenia w najwyższe prawdy). Orygenes - autor skądinąd niezmiernie płodny (200 dzieł) - tworzy teologiczno-filozoficzną syntezę, mówiącą o Bogu, o boskim logosie, o stworzeniu ex nihilo, o kosmosie, o hierarchii bytów, o zbawieniu i złu (niewłaściwe wykorzystanie wolności). Później zdeformowano idee Orygenesa w duchu platońskiej teorii preegzystencji dusz (co spotkało się z potępieniem w 553 roku).

232-243 - Ammoniusz Saccas (żył w końcu II w. i na początku III w.): duchowy ojciec Plotyna.

około 244-270 - PLOTYN (ur. w 205): filozofia i mistyka Jednego jako droga do zbawienia. W 205 roku Plotyn przychodzi na świat w Lykopolis (Egipt), należąc jednak do rodziny rzymskiej. W świat filozofii wprowadza go Ammoniusz Saccas, dodatkowo zdobywa w czasie wyprawy jednego z cesarzy rzymskich wtajemniczenie w dziedzinie mądrości perskiej i hinduskiej. W 245 roku Plotyn otwiera szkołę w Rzymie. Plotyn cieszy się za życia wielką popularnością i to zarówno jako nauczyciel, jak i autor dzieł dla wtajemniczonych (napisał 21 rozpraw przed swym przybyciem do Rzymu, następnie 24 w czasie, gdy w Rzymie prowadził szkołę, a potem jeszcze 9 rozpraw). Wielkie rody rzymskie powierzały mu dzieci na wychowanie. Cesarz Galien zamierzał stworzyć dla niego idealne państwo (Platonopolis). Uważano go również za cudotwórcę. Swoich uczniów zachęcał do mistycyzmu, a sam podobno doświadczył czterokrotnie mistycznej ekstazy. Około 270 roku powstaje dzieło Plotyna w tej postaci, jaką dziś znamy. Teksty Plotyna zebrał, uporządkował i opublikował jego uczeń Porfiriusz. 54 rozprawy podzielił on na sześć części złożonych z dziewięciu rozpraw. Stąd nazwa dzieła - Enneady (dziewiątki). Traktuje ono o moralności, świecie, duszy, poznaniu i Jednym. W doktrynie Plotyna punkt szczytowy osiąga dominujące w filozofii greckiej przekonanie, że u kresu wtajemniczenia, do którego prowadzi poznanie przynoszące iluminację (oświecenie), człowiek jest w stanie zjednoczyć się z boskością (przekonanie obecne już w dziele Platona z jego ideą Dobra ponad Bytem oraz koncepcją, że wszech-zasadę stanowi Jedno). Źródłem wszystkiego jest Jedno: ponieważ źródło nie jest tym, czego jest źródłem, lecz tym, co sprawia, że wszystko istnieje, nie jest ono Bytem, a więc w ogóle nie jest (i tak oto ontologia, czyli nauka o bycie, zostaje zakwestionowana). Jedno jest Dobrem i jest Bogiem, filozofia zaś może owo Jedno określić jedynie negatywnie (mówiąc, czym

nie jest). Wszystko, co istnieje, jest emanacją Jedna, to znaczy pochodzi od niego jak ciepło otaczające ogień. Emanacja ma trzy szczeble, czyli hipostazy.

- Pierwsza hipostaza to rozum (czy też Duch), który zwracając się do Jedna, staje się bytem. - Druga hipostaza to Dusza, która jest poziomem istnienia dążącego przede wszystkim do tego, by istnieć. Istnieje Dusza świata, która nadaje mu harmonię i piękno. Istnieją dusze jednostkowe (dusze ludzkie), które ucieleśniają się wielokrotnie. - Trzecia hipostaza to świat materialny, będący bytem zdegradowanym, który stanowi dziedzinę wielości i zła (będącego niebytem).

Powrót duszy do Jedna nie odbywa się przez unicestwienie (jak w buddyzmie), lecz jest ruchem nawrotu do boskiego Praźródła. Utożsamiając się ze swoim Źródłem, dusza odnajduje samą siebie i staje się widzeniem. Jest to stan ekstazy, w którym zanika dyskurs.

około 250-276 - Mani lub Manes (ur. około 216]): manicheizm. Mani będący Persem twierdzi, że istnieją dwie zasady bytu (dwaj bogowie): Dobro i Zło. Ponieważ świat jest dziedziną zła, żeby położyć mu kres, należy, jego zdaniem, zaniechać wszelkiej prokreacji. Mani inspirował bogomiłów i katarów, a także w jakimś sensie uformował strukturę wszelkiej myśli totalitarnej, która dzieli ludzi na dobrych i złych z przyrodzenia, wychwalając partię czy obóz Dobra i potępiając partię Zła.

264-305 - Porfiriusz (ur. w 234): wydawca Plotyna, nauczyciel gnozy antychrześcijańskiej. Porfiriusz, który najpierw był uczniem Orygenesa (Cezarea), a następnie Plotyna (Rzym), jest nade wszystko wydawcą Ennead (całość dzieła Plotyna). Wsławił się również swoją Isagogą (wprowadzenie do Kategorii Arystotelesa), której używano jeszcze w średniowieczu. Inspirując się doktryną Plotyna, Porfiriusz rozwija teorię zbawienia za pomocą filozofii, kładąc nacisk na jej wymiar religijny (korzystał przy tym z Wyroczni chaldejskich). Dlatego też stanowczo występował przeciw chrześcijaństwu (Przeciw chrześcijanom), odrzucając idee inkarnacji i zmartwychwstania Chrystusa, albowiem - jak twierdził - w całej ludzkości istnieje boski logos.

303-360 - Laktancjusz (ur. około 260]): "chrześcijański Cycero". Laktancjusz jest pierwszym piszącym po łacinie myślicielem, który czerpiąc inspiracje z platonizmu i stoicyzmu, próbuje dokonać syntezy chrześcijaństwa z mądrością Greków. Wychodząc od inkarnacji Chrystusa, będącej kluczem do dziejów zbawienia, Laktancjusz tworzy zarodek teologii i filozofii historii, co go prowadzi do refleksji nad rolą Rzymu w dziejach. Przed Augustynem wie, że Wieczne Miasto wcale nie będzie wieczne.

305-325 - Jamblich (ur. około 250): teozoficzna odnoga neoplatonizmu. Jamblich, który jest uczniem Porfiriusza, uważa, że człowiek jest zbyt słaby, żeby osiągnąć wyzwolenie na drodze plotyńskiego samooczyszczenia. Potrzebne jest tutaj wsparcie bogów, które można zdobyć za pomocą odpowiednich praktyk (theurgia). To przekonanie wyrażone zostało w jego dziele O tajemnicach, w którym filozofia miesza się z religią, co zaważyło na orientacji późniejszego neoplatonizmu.

313 - cesarz Konstantyn, wprowadzając wolność wyznań, popiera chrześcijaństwo (edykt mediolański).

320-336 - Ariusz (ur. w 280): zaprzeczenie Wcielenia Syna Bożego. Prawdopodobnie pod wpływem manicheizmu, posługując się pojęciami neoplatońskimi, Ariusz głosi w Aleksandrii nową interpretację dogmatu o Trójcy Świętej. Jego zdaniem, jedynie wieczny i wszechmocny Ojciec jest Bogiem-Jednem, stworzony Syn ma niższą rangę. Nie jest możliwe, aby Bóg mógł posiadać ciało. Herezja ta (arianizm) poważnie zagroziła jedności chrześcijaństwa. Jej tezy zostały potępione na soborze w Nicei w 325 roku, a związany z nią kryzys chrześcijaństwa trwał do roku 381 (sobór w Konstantynopolu).

330 - Konstantynopol zostaje stolicą Cesarstwa.

około 360-390 - Grzegorz z Nazjanzu (ur. około 330): Bóg niedostępny rozumowi. Przed De Trinitate św. Augustyna troistość Boga przedstawia Grzegorz jako relację między trzema hipostazami równie doskonałymi. Jego zdaniem, filozofia nie może rościć sobie żadnych pretensji do poznania Boga, albowiem nie daje On się ująć w języku pojęć, wyobrażeń i obrazów.

361-363 - Cesarz Julian "Apostata" przewodzi nawrotowi pogaństwa.

380 - cesarz Teodozjusz podnosi chrześcijaństwo do rangi religii państwowej.

około 380-426 - Pelagiusz (ur. około 350): O wolnej woli, czyli afirmacja ludzkiej wolności. Pelagiusz, bretoński mnich, autor O wolnej woli, rozpowszechniał swą doktrynę we Włoszech, a następnie, po ucieczce przed inwazją Gotów, w Afryce i w Palestynie, gdzie około 413-415 odniósł wielki sukces. Zdaniem Pelagiusza, fakt, że dzieło stworzenia jest dobre, sprawia, iż przyrodzona ludzka wolność po oświeceniu przez poznanie Boskiego Prawa zdolna jest bez pomocy łaski świętej zaradzić konsekwencjom upadku pierwszych rodziców i zdziałać, że doskonałość da się osiągnąć na ziemi. Teza ta, prowadząca do pomniejszania, a nawet negacji

znaczenia grzechu pierworodnego i podważająca sens Odkupienia ludzi przez Chrystusa, była zaciekle zwalczana przez św. Augustyna. Ma ona jednak wagę filozoficzną i wywarła znaczny wpływ.

381 - sobór w Konstantynopolu: Bóg jest Trójcą Świętą.

385-420 - Hieronim (ur. około 347) przekłada Pismo Święte na łacinę (Wulgata).

386-430 - AUGUSTYN (ur. w 354): pierwszy wielki filozof chrześcijański. Augustyn jest obywatelem rzymskim, który urodził się w Afryce Północnej (w Tagaście, obecna Algieria) z ojca poganina i matki chrześcijanki (św. Monika). Augustyn początkowo prowadził życie nieco rozwiązłe (jego syn, Adeodat, był dzieckiem nieślubnym), Biblię uważał za dzieło "barbarzyńskie" i miał skłonność do poglądów, które w danej chwili były w modzie (manicheizm, a później Nowa Akademia). Wreszcie doznał w Mediolanie wstrząsu pod wpływem kazania św. Ambrożego, który wprowadził go w świat myśli Plotyna. W sierpniu 386 roku Augustyn doświadczył w Mediolanie iluminacji (słyszy dziecięcy głos, który nakazuje mu przeczytać Listy apostolskie św. Pawła). Po przyjęciu chrztu w 387 roku Augustyn został biskupem Hippony (dzisiejsza Annaba). Zmarł w 430 roku, w czasie oblężenia miasta przez Wandalów. Obszerne dzieło Augustyna wywarło wpływ na całą późniejszą myśl chrześcijańską (scholastycy, Luter, Kalwin, Bossuet, Fenelon, Pascal itd.). W 386 roku powstaje Contra Academicos (Przeciw Akademikom): filozofia, straciwszy nadzieję osiągnięcia prawdy, stała się sceptyczna. Na ten sceptycyzm Agustyn ma swoją odpowiedź, twierdząc, że prawda jest osiągalna dzięki związkowi rozumu z wiarą. Żeby poznanie było osiągalne, rozum musi najpierw ukorzyć się, z drugiej jednak strony rozum, który jest wyróżnikiem człowieka, jest niezbędny, aby wiara osiągnęła poznanie i zrozumienie samej siebie. Trzeba wierzyć, żeby zrozumieć, i rozumieć, żeby wierzyć. Choć jednocześnie wiara jest czymś tymczasowym - gdy zobaczymy Boga, będziemy wiedzieć z całą pewnością.

De beata vita (O życiu szczęśliwym): prawdziwa mądrość filozoficzna pragnie wiecznej szczęśliwości, a nie przemijającego szczęścia, ponieważ jednak ta szczęśliwość jest nierozłącznie związana z poznaniem Boga i z radowaniem się jego Osobą, nie należy ona do tego świata. - De libero arbitrio (O wolnej woli, tekst rozpoczęty w 387, zakończony w 395): wbrew temu, co głoszą manichejczycy, Zło nie stanowi prazasady równej i przeciwstawnej Dobru, co prowadziłoby ostatecznie do zaprzeczenia wolności i odpowiedzialności ludzkiej. Zło jest nie-bytem (patrz Plotyn) i pochodzi albo z nicości, z której powstało dzieło stworzenia (zło "naturalne"), albo ma swe źródło w wolności ludzkiej, która jest władzą zaprzeczania (stanowiąc warunek wiecznej szczęśliwości, choć i niebezpieczeństwo upadku). - De magistro (O nauczycielu): mamy tu do czynienia z augustyńską teorią poznania, prawda nie pochodzi z zewnątrz, nie jest również wytworem człowieka,

lecz człowiek odkrywa ją we własnym wnętrzu, doznawszy iluminacji. - Confessiones (Wyznania, książka rozpoczęta w 397, zakończona w 401): tekst ten pyta, "kim" jest człowiek? Jest to arcydzieło św. Augustyna. Wywrze ono w przyszłości ogromny wpływ (szczególnie na Mistrza Eckharta, Petrarkę itd.). Pod pozorami relacji autobiograficznej skrywa się retrospektywne badanie własnego, głęboko, niemal w nieświadomości ukrytego wnętrza, gdzie można odkryć Boga, którego więź z ludzkim Ja jest bliższa niż więź tego Ja z samym sobą. Przed nawróceniem się człowiek nie zna jednak Boga, a więc nie zna i siebie. Albowiem poznać Boga to poznać samego siebie. W badaniu św. Augustyna wielką rolę odgrywa pamięć, która nie jest po prostu zbiorem wspomnień. Pozwala ona dotrzeć do bytu ludzkiego, będącego istnieniem historycznym. Dla człowieka czas jest teraźniejszością teraźniejszości oraz teraźniejszością przeszłości i teraźniejszością przyszłości, dusza ludzka żyje więc w teraźniejszości jako byt rozdarty między przeszłością (pamięć) i przyszłością (oczekiwanie). - Polemika z pelagianizmem: spór o wolność i łaskę (teksty: De gratia Christi, De gestis Pelagii, Sermon; 413-415). Zdaniem Augustyna, Pelagiusz myli się całkowicie, sądząc, że wolność wystarczy do osiągnięcia dobra. Ponieważ lekceważy on znaczenie grzechu pierworodnego, podziela wiarę w istocie swej stoicką, że można bez pomocy łaski świętej czynić dobro. - De Trinitate (O Trójcy Świętej, tekst rozpoczęty w 399, zakończony w 419): słynne dzieło, które z pozycji biblijnych i chrześcijańskich inaczej niż Platon, Arystoteles czy Plotyn interpretuje relacje między naszym światem i rzeczywistością wyższą. Wedle Augustyna, "ślady Boga" w duszy ludzkiej można odnaleźć wtedy, gdy pojmie się jej istotę jako zjednoczenie pamięci, rozumu i woli lub wrażliwości, poznania i miłości, co daje doskonałość, jeśli te trzy dziedziny stanowią rzeczywistą jedność. Jednak prawdziwe podobieństwo do Boga przejawia się nade wszystko w miłosierdziu. - De civitate Dei (Państwo Boże, tekst rozpoczęty w 415, zakończony w 427): to zasadnicze dzieło stworzyło filozofię historii, z czego nikt nie zdawał sobie sprawy. Utwór zrodził się w następstwie wydarzenia, jakim było zdobycie Rzymu przez Gotów Alaryka w 410 roku. Zdaniem Augustyna, historia nie jest kołobiegiem, ma ona swój początek, środek i koniec, a także ma swój sens. W dziejach współistnieją, przenikając się wzajemnie, dwa państwa: państwo ziemskie i państwo Boże. Cechą pierwszego jest miłość własna posunięta aż do lekceważenia Boga, cechą drugiego - miłość do Boga posunięta do niechęci do samego siebie. Oddzielenie tych dwóch państw nie jest możliwe na tym świecie, albowiem Królestwo Boże nie z tego jest świata (co wyklucza totalitaryzm millenarystów). My, ludzie, jesteśmy jedynie pielgrzymami wędrującymi poprzez dzieje. około 410-450 - Nestoriusz (ur. około 381): debata na temat osoby. Patriarcha Konstantynopola Nestoriusz twierdzi, że Chrystus ma dwie natury: jest on jako człowiek jedną, a jako Bóg inną osobą. Nestoriusz został pozbawiony swojej funkcji i potępiony jako heretyk na soborze w Efezie (431). Jego doktryna długo wywierała wpływ na oficjalny Kościół w Persji.

437-485 - Proklos (ur. w 412): filozofia spekulatywna i teurgia. Proklos był "diadochem" (następcą Platona) szkoły neoplatońskiej w Atenach. Nastawiony był wrogo wobec chrześcijaństwa, będąc jednocześnie osobą bardzo religijną i pobożną. Wraz z nim mistyczny neoplatonizm stał się rodzajem kultu. Mówiono o nim, że praktykował wszystkie obrzędy wobec bogów i uprawiał teurgię. Proklos jest myślicielem o dużych uzdolnieniach spekulatywnych, zajmującym się teologią, metafizyką i antropologią (pogłębione studia dotyczące duszy). Nadaje on neoplatonizmowi postać spójnego systemu, który opiera się na koncepcji Prazasady leżącej u podstaw zarówno Jedna, jak i bytu (jego Elementy teologii są pierwszym dziełem filozoficznym zbudowanym more geometrico - w sposób geometryczny). Wraz z Proklosem komentarze do tekstów poszczególnych filozofów stają się samodzielnym gatunkiem piśmiennictwa filozoficznego.

V w. - Stobajos: wydawca wyboru tekstów filozoficznych.

451 - Sobór chalcedoński i rozróżnienie między naturą a osobą. Sobór chalcedoński kończy długotrwały spór: wbrew Eutychesowi i jego monofizytyzmowi, który był przeciwieństwem nestorianizmu, Sobór przyjmuje, że Chrystus ma dwie natury czy esencje (boską i ludzką), lecz jest jedną osobą. W ten sposób osoba staje się konkretną i żywą podmiotową jednością.

476 - upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego.

480-510 - powstanie Corpus Dionysiacum (Dionizy Pseudo-Areopagita): teologia negatywna. Jest to zbiór złożony z 4 rozpraw, będący prawdopodobnie dziełem nieznanego syryjskiego mnicha, który podaje się za tego uczestnika zgromadzenia na Areopagu, którego miał w 50-52 roku nawrócić św. Paweł (stąd nadano mu miano Dionizego Pseudo-Areopagity). Zbiór został ogłoszony około 532 roku. Fakt, że nie Dionizy jest jego autorem, ustalił o. Halduin w IX wieku za panowania Karola Łysego. Mamy tu do czynienia z pracą przedstawiającą chrześcijaństwo za pomocą spekulatywnych kategorii neoplatońskich (w wersji Proklosa), jest natomiast rzeczą sporną, czy lepiej wychodzi na tym chrześcijaństwo, czy neoplatonizm. Z czterech tekstów szczególnie doniosły wpływ miała rozprawa O imionach boskich, która zapoczątkowała "teologię negatywną". Głosi się w niej, że po pozytywnym, mnożącym predykaty określeniu Boga (pierwsza droga prowadząca do Niego), należy wszystko zanegować, albowiem Bóg wykracza poza wszelkie istniejące określenia, całkowicie przerasta nasze pojmowanie, nie daje się ująć ani w swej istocie, ani w swym istnieniu. Negacja, będąca drugą drogą prowadzącą do Boga, stanowi sposób, by zbliżyć się do mistycznego obcowania z Nim (trzecia droga). Według Pseudo-Areopagity, pochodzący od Boga Wszechświat jest hierarchicznym ładem, który winien do Boga powrócić. Mamy tu do czynienia z modelem,

zgodnie z którym dzieliło się, żyło i myślało społeczeństwo średniowieczne, zachowując hierarchię odtwarzającą na ziemi porządek Wszechświata.

489 - Cesarz Zenon zamyka szkołę filozoficzną w Edessie. Decyzja ta wiąże się z ostrymi sporami teologicznymi i potępieniem herezji przez różne sobory. Szkoła przeniosła się do Persji. Skutkiem tej decyzji jest spadek aktywności filozoficznej na terenach Cesarstwa.

około 490 - Damaskios (ur. około 462]): ostatni w Atenach przedstawiciel neoplatonizmu. Obdarzony niezwykłym talentem spekulacyjnym, Damaskios przeprowadza budzącą oszołomienie krytykę dyskursu; dochodzi do racjonalizacji mistyki niewypowiadalnego za pomocą nie-dyskursu, czego efektem jest przekroczenie poznania prowadzące do doskonałej niewiedzy. Damaskios napisał traktat O pierwszych zasadach oraz Komentarz do Parmenidesa (chodzi o dialog Platona), gdzie wyłożył koncepcję, że całość istnienia stanowi szereg podzielony na trzy momenty (bycie w sobie, ekspansja wewnętrzna, a wreszcie powrót do siebie za sprawą konwersji), co mu pozwoliło wyjaśnić powstanie świata zmysłowego (pojętego jako zjawiska, jako widma, a wreszcie empiryczne indywidua).

około 500-524 - BOECJUSZ (ur. około 470): definicja osoby i O pocieszeniu, jakie daje filozofia. Filozof ten, określany mianem "ostatniego Rzymianina", zachował dla zachodnioeuropejskiego chrześcijaństwa dziedzictwo myśli Platona i Arystotelesa. Zmarł śmiercią męczeńską uwięziony i zamęczony za panowania Teodoryka, Ostrogota i arianina (który wcześniej powierzał mu wysokie stanowiska). Do dziś znany jest: - Z rozróżniania między bytem (esse) i jestestwem (id quod est). Łączą się one w Bogu, są jednak rozdzielone w skończonych, stworzonych bytach (De hebdomadibus). - Z najsłynniejszej ze wszystkich definicji osoby: osoba jest "substancją indywidualną mającą rozumną naturę" (rationalis naturae individua substantia). Definicja ta została podana w rozprawie z zakresu chrystologii (W przedmiocie osoby i dwóch natur - przeciw Eutychesowi i Nestoriuszowi), co dowodzi, że dokonania teologii mogą wzbogacić filozofię. - O pocieszeniu, jakie daje filozofia, które to dzieło miał rzekomo stworzyć w więzieniu (523). Swą sławę Boecjusz zawdzięcza głównie temu właśnie utworowi, który przełożono na wszystkie języki świata i do którego nawiązywano na najrozmaitsze sposoby. Niesprawiedliwie uwięzionemu filozofowi filozofia wydaje się jedynym prawdziwym lekarstwem, które swemu wyznawcy przynosi pociechę i nadzieję, przekonując go o istnieniu boskiej Opatrzności. Dzieło zawiera rozważania na temat wielkich zagadnień metafizycznych i egzystencjalnych - problemu zła (jeśli istnieje Bóg, to skąd zło?; z drugiej strony, jeśli Boga nie ma, to skąd dobro?), zagadnienia Opatrzności (czyli boskiego rozumu, który za pomocą przeznaczenia będącego koniecznością dla rzeczy istniejących w czasie nadaje światu powszechny ład) i kwestii wolności

(rozróżnienie boskiej wszechwiedzy, która nie wyklucza naszej wolności, i predeterminacji). Boecjuszowi zawdzięczamy również klasyczny podział filozofii na teoretyczną czy spekulatywną (teologia, metafizyka, fizyka) oraz praktyczną, czyli aktywną. To on stworzył podział przedmiotów (sztuk wyzwolonych) wykładanych w szkołach na quadrivium (arytmetyka, astronomia, geometria, muzyka) i trivium (gramatyka, retoryka, logika). Swoim komentarzem do logiki Arystotelesa dał również zalążek przyszłego sporu o uniwersalia.

529 - Dekret cesarza Justyniana zamykający Akademię: data symbolizująca koniec starożytności. Chcąc umocnić wewnętrznie swe państwo, do czego miała prowadzić jedność religii, Justynian Wielki zakazał nauczać antychrześcijańskiej filozofii pogańskiej. Zamknął on szkoły filozoficzne w Grecji, skonfiskowawszy wcześniej ich majątki. Sześciu filozofów (Damaskios, Simplikios, Eulamos, Priskion, Hermias, Diogenes i Izydor) udało się na wygnanie do Persji, a następnie zamieszkało w Harranie (Mezopotamia), który stanie się pomostem prowadzącym do kultury islamu.

529 - Jan Filipon chrystianizuje szkołę filozoficzną w Aleksandrii, ocalając ją przed zamknięciem. Jan Filipon, zwany Gramatykiem, komentuje Arystotelesa (logikę, fizykę i - w 517 - metafizykę), a także Platona, modyfikując ich doktryny w miejscach, które dla chrześcijan były nie do przyjęcia (jakkolwiek jego własne poglądy z perspektywy teologii są dalekie od ortodoksji). W 529 roku jego rozprawa O wieczności świata - przeciw Proklosowi oddaliła od niego cesarskie potępienie, co ocaliło szkołę filozoficzną w Aleksandrii. W przyszłości Jan Filipon odegra rolę pomostu między filozofami greckimi i arabskimi.

około 532-538 - Komentarze Simplikiosa (ur. około 500]): przedłużenie arystotelizmu. Simplikios, który żył współcześnie z Janem Filiponem i był uczniem tego samego mistrza (Ammoniosa Hermiasa, w Aleksandrii), jest należącym do linii Proklosa i Damaskiosa ostatnim wielkim neoplatończykiem antycznym, który był wrogo nastawiony do chrześcijaństwa. Jego komentarze do dzieł Arystotelesa, którego Simplikios próbuje pogodzić z Platonem, zostały napisane na wygnaniu i nigdy w tamtym czasie nie były przedstawione publicznie (z powodu dekretu Justyniana), odegrały jednak poważną rolę w średniowiecznej recepcji arystotelizmu (wpływając zwłaszcza na Tomasza z Akwinu).