(35 stron)

1. Zagadnienia ogólne.


Geneza nazwy:

Ludzie średniowiecza nie określili epoki nazwy, w której żyli. Zrobili to twórcy renesansu wprowadzając nazwę średniowiecza (tj. wieków średnich - łac. media tempora). Określenie to było wyrazem lekceważenia podejścia do tej epoki jako bezpłodnej, mrocznej, ciemnej. Zarzucano jej zniekształcenie, odejście od kultury duchowej. Rehabilitacja tego okresu nastąpiła dopiero w wieku XVIII. Nazwa epoki jednak pozostała.


Czas trwania epoki dla

Polski X - XV w.

Europy IV/V - XV w.


Daty umowne

początku epoki końca epoki

476 r. - upadek cesarstwa zachodniego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie 1450 r. - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga 1453 r. - upadek Konstantynopola 1492 r. - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba


Okresy średniowiecza:

Najważniejsze wydarzenia historyczne

966 r. Mieszko I (pierwszy historycznie poświadczony władca Polski) zdecydował się na przyjęcie chrztu Polski (za pośrednictwem czeskim). Chrzest miał: zapewnić państwu miejsce wśród państw Europy chrześcijańskiej zabezpieczyć państwo przed chrystianizacją doprowadzić do wewnętrznego ujednolicenia

1000 r. zjazd gnieźnieński, na którym był cesarz Otton III i Bolesław Chrobry

1025 r. Bolesław Chrobry po uzyskaniu zgody papieża koronował się na pierwszego króla Polski

1364 r. założenie Akademii Krakowskiej (jako 7 uniwersytet w Europie)

1410 r. wielka wygrana z Krzyżakami pod Grunwaldem

Przemiany społeczne i gospodarcze:

Polska kultura średniowieczna była kulturą drewna i takie budownictwo przeważało do końca tej epoki. Polska ustępowała wyraźnie Zachodowi pod względem rozwoju cywilizacyjno- kulturowego. Przed rozwinięciem się Akademii Krakowskiej edukacji szukano za granicą. Brakowało w Polsce księgozbiorów, środowisk literacko-naukowych, rozwiniętej instytucji mecenatu. Piśmiennictwo miało charakter religijny. Przez długie lata literatura polska była literaturą dwujęzyczną, natomiast średniowiecze to okres, w którym język polski pozostawał w cieniu łaciny. Kościół był ośrodkiem, w którym rozwinęły się nauka, sztuka i piśmiennictwo. Stało się to za sprawą jego dominującej roli.

Polska pierwszych Piastów:

W X i XI w. zdecydowaną większość ludności stanowili wolni chłopi, którzy uprawiali własną ziemię. Możni stanowili raczej grupę nieliczną. Od XI w. zaczęła rosnąć liczba feudałów świeckich i duchownych i co za tym idzie rosła liczba ludzi od nich zależnych.

Podstawą utrzymania była uprawa roli i hodowla. Ludność żyła w rozproszeniu. Wymiana handlowa była ograniczona, podobnie zresztą jak rzemiosło i transport.

W tym okresie pozycja kościoła była dość słaba. Wprawdzie w 1000 r. pojawiło się arcybikupstwo w Gnieźnie (+ 4 biskupstwa), to sieć kościelna była słaba, a liczba duchowieństwa niewielka. Od XI w. zaczęto zakładać klasztory, a w jego drugiej połowie własność kościelna usamodzielniła się. Biskupstwa wykorzystywały dobra ziemskie i chłopa "ściągając" z niego daniny.

Polska dzielnicowa:

Od XI w. stopniowo wzrastało zaludnienie ziem polskich dzięki przyrostowi naturalnemu i (od XIII w.) napływowi osadników z Niemiec. Przełom XII i XIII w. to okres zmian w technice rolnej. Rozpowszechniło się użycie pługa, bron, a także kosy. Owy wzrost liczby ludności i nowe techniki w rolnictwie umożliwiły znaczne powiększenie obszaru ziemi uprawnej w Polsce. To z kolei doprowadziło do kolonizacji (nowo wykorzystywanych terenów rolnych), która znacznie wpłynęła na kształt osad polskich. W miejsce rozproszonych osiedli, powstały wsie złożone z kilkunastu lub więcej gospodarstw, z regularnym układem pól.

Równolegle z rozwojem rolnictwa wzrastało znaczenie rzemiosła i handlu. Pojawiły się targi (pełniące funkcje miejskie), które uzyskały odrębność prawną miasta w XIII w. W ciągu XIII w. zreorganizowano ok. 100 miast.

W obliczu szybkiego rozwoju handlu brak Pomorza Gdańskiego nie był faktem korzystnym (niemożność handlu na szlaku północ - południe). Miasta polskie bogaciły się jednak handlując na szlaku Europa Zach. - M. Czarne. W mieście pojawił się z czasem cech, czyli organizacja zrzeszająca rzemieślników z jednej specjalności zawodowej.

Intensywna kolonizacja w XIII - XV w. spowodowała, że stworzona wówczas sieć wsi i miast przetrwała w swoim zasadniczym kształcie aż do XIX w.

W tym okresie szczególną pozycję uzyskał kościół. Otrzymał on na początku XIII w. własne sądownictwo, a obowiązek składania dziesięciny oraz nowa organizacja majątków kościelnych wzmocniły jego pozycję majątkową. Reforma gregoriańska dotarła do kościoła polskiego dopiero w końcu XII w.

Polska monarchia stanowa:

Był to okres podziału społeczeństwa polskiego na stany:

Każdy z wymienionych stanów posiadał własne sądownictwo. Jednak nie traktowało ono winowajców jednakowo. Sytuacja jeszcze się pogorszyła, gdy szlachta otrzymała przywilej nie stawiania się przed sądem innych stanów.

Odkrycia naukowe, wynalazki techniczne

1249 r. początek górnictwa solnego w Polsce w związku z odkryciem pokładów soli w Bochni. W efekcie duży rozwój narzędzi pracy. Po raz pierwszy zastosowano metodę szybów głębinowych (za względu na wyczerpanie się zasobów powierzchniowych).

1272 r. we Wrocławiu powstał pierwszy wodociąg

1410 r. na rozkaz króla Władysława Jagiełły powstał pierwszy most pontonowy na Wiśle (którego użyto do transportu wojsk spieszących pod Grunwald). Jego budowniczym był mistrz Jarosław.

1474 r. w Polsce wydano po raz pierwszy książkę drukiem

1490 r. Wojciech z Brudzewa, profesor Akademii Krakowskiej, opracował tablice do obliczania położenia planet

Poglądy filozoficzne i postawy:

Scholastyka - kierunek filozoficzny dążący do rozumowego udowodnienia słuszności dogmatów religijnych; wybitnymi przedstawicielami scholastyki byli Albert Wielki, Tomasz z Akwinu (jego uczeń); złoty okres tej nauki przypadł na XIII wiek;

Augustynizm - poglądy św. Augustyna, według którego jednostka rozważająca swoje miejsce w świecie i czasie czuje się rozdarta wewnętrznie; pojawia się konflikt cielesności i duchowości; św. Augustyn ujął swe poglądy w dziele "Wyznania";

Tomizm - św. Tomasz (największy chrześcijański filozof), podobnie jak św. Augustyn, rozważał nad miejscem człowieka w świecie; doszedł do wniosku, iż przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny; filozofia tomizmu kładła nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej;

Franciszkanizm - zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie okrucieństwa; głosił program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia; duchowym ojcem tego kierunku był św. Franciszek z Asyżu;

Manicheizm - religia założona w III w. przez Babilończyka Manesa, opartej na radykalnym maliźmie dwóch absurdalnych zasad - dobra i zła - walczących ze sobą w historii świata.

Adeptem manicheizmu był przez 9 lat Św. Augustyn.

Typowe gatunki literackie:


Prądy artystyczne i ich cechy:

Styl romański (koniec X - koniec XIII w.) szerzył się głównie na południu Francji; występował on w wielu odmianach i dla polskiej wersji charakterystyczny jest brak monumentalizmu, prostota rozwiązań konstrukcyjnych i zdobnictwo; styl romański ogólnie lubował się w miękkich, pełnych łukach sklepień, a same budowle wznoszone były z grubo ciosanych kamieni; główne zabytki tego stylu to: katedra na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedra w Płocku, kolegiata św. Marcina w Opatowie i inne;

Styl gotycki (połowa XII - koniec XV w.) miał swoje zaczątki również we Francji; jego cechami są: lekkość i monumentalność konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowo-żebrowe, wysokie okna z kolorowymi witrażami, harmonijne połączenie elementów zdobniczych; do gotyckich zabytków polskich zaliczamy: kościół Mariacki w Krakowie, katedry w Gdańsku i Wrocławiu, Ratusz i Barbakan w Krakowie i inne; w tym stylu tworzył Wit Stwosz;


2. Chrześcijaństwo jako fundament kultury wieków średnich. Wpływ chrystianizacji na kulturę polską. Biblia i antyk w literaturze i sztuce średniowiecznej (przykłady). Pojęcia: uniwersalizm, teocentryzm, idealizacja, alegoria, kontrast, hierarchizacja, dualizm.


W średniowieczu, w społeczeństwach o silnym podziale klasowym, klasą najbardziej uprzywilejowaną było duchowieństwo. Kościół panował wszechwładnie: był najbogatszy i posiadał władzę świecką. Przejawy kultury pełniły rolę służebną Kościołowi (religii). Dzieła sztuki tego okresu są zazwyczaj anonimowe, ponieważ celem autora nie było zdobycie sławy, lecz tworzenie na chwałę Boga. W nauce panowała scholastyka (wiedza polegająca na dogmatach), a autorytetem była Biblia. W literaturze prezentowano i upowszechniano wzorce do naśladowania. Kościół stworzył wzór ascety, świętego (człowieka pobożnego, wyrzekającego się dóbr doczesnych w zamian za zbawienie i życie wieczne). Funkcjonowały również gatunki literatury religijnej (patrz pyt. nr 5).

Chrystianizacja ma ogromny wpływ na kulturę polską, ponieważ dzięki niej słowa w polskim języku mogły zostać zapisane po raz pierwszy. Jednym z najstarszych pism zawierającym wyrazy po polsku (aż 410!) jest Bulla Gnieźnieńska, zwana "Złotą Bullą języka polskiego", wystosowana przez papieża do Bolesława Krzywoustego. Powstały również modlitwy (Bogurodzica), modlitewniki, kazania i psałterze w języku polskim. Kazania Świętokrzyskie z XlV wieku zostały w całości zapisane po polsku, a Kazania Gnieźnieńskie zawierają 10 kazań po polsku. Wśród psałterzy po polsku mamy Psałterz Puławski i Psałterz Floriański, który pochodzi z przełomu XlV i XV wieku i jest trójjęzyczny (łaciński, niemiecki i polski). Najstarszy całościowy przekład Biblii również pochodzi ze średniowiecza. Jest to XV - wieczna Biblia Królowej Zofii zwana również Szaroszpatacką. Inne zabytki języka polskiego związane z chrześcijaństwem to apokryfy (utwory mówiące o życiu Świętej Rodziny). Najstarszym jest Rozmyślanie przemyskie, czyli żywot Najświętszej Rodziny. Chrystianizacja doprowadziła do rozwoju pisanego języka polskiego, dzięki czemu już w 1440 roku powstał pierwszy słownik polski napisany Jakuba Parkoszowica.

Literatura i sztuka średniowiecza pozostają pod wpływem Biblii. Utwory literackie nawiązują formą do modlitw i treścią do motywów z Biblii. Bogurodzica jest najstarszą polską pieśnią religijną, która ma charakter litanii i jest apostrofą do Matki Boskiej (w Polsce trwał Jej kult). Posłuchajcie, bracia miła należy do gatunku zwanego żalem (skargą, lamentem), który ma charakter śpiewny. Treść utworu nawiązuje do męki Chrystusa na krzyżu, podmiotem lirycznym jest Matka Boska. Legenda o św. Aleksym jest opisem życia ascety, który oddał swe bogactwa biednym, ponieważ wolał żyć jak żebrak, który "wszytko cirpiał" dla bożej chwały.

W Pieśni o Rolandzie bohater wczasie swej przedśmiertnej modlitwy nawiązuje do treści Biblii "Prawdziwy Ojcze, któryś nigdy nie skłamał, ty, któryś przywował świętego Łazarza spośród umarłych, ty, któryś ocalił Daniela spomiędzy lwów, ocal moją duszę od wszystkich niebezpieczeństw za grzechy, którem popełnił w życiu." Ofiarował Bogu swą prawą rękawicę, święty Gabriel wziął ją z jego dłoni. (...) Bóg zsyła mu swego anioła Cherubina i świętego Michała opiekuna; z nim przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.

Boska Komedia Dantego Alighieri nawiązuje fomą (składa się z pieśni i wersów) i treścią do Biblii. Podmiot liryczny odbywa wędrówkę po zaświatach - dzieło składa się z trzech części: Piekło, Czyściec, Raj. Potęga wszechwłodna, Mądrość najwyższa, Miłość pierworodna to Trójca Święta: Potęga - Bóg, Mądrość - Duch Święty, Miłość - Jezus Chrystus.

W utworze tym znajduje się również nawiązanie do antyku. Podczas zwiedzania Piekła mowa jest o Kocycie - podziemnej rzece Hadesu, mitologicznego świata zmarłych. Nad jego brzegami błądziły dusze zmarłych, którzy nie doczekali się jeszcze pogrzebu.

Do antyku nawiązuje również Francois Villon w Wielkim testamencie, według którego miał umrzeć za sprawą Amora. TU LEGŁ, Z AMORA DŁONI SROGIEY,

Z SERCEM BOLEŚNIE SKALECZONEM...

Nawiązania w sztuce miały związek głównie z Biblią. Powstawały dramaty religijne: dramaty liturgiczne - wystawiane w kościołach w Wilkanoc, misteria - sztuki prezentujące fragment historii biblijnej, moralitety - miały kierować człowieka na dobrą drogę.

W malarstwie dominowały sceny przedstawiające życie Jezusa. Praca wielu artystów służyła ozdabianiu kościołów. Wtym czasie (1447 - 1489) został wyrzeźbiony przez Wita Stwosza ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie.

uniwersalizm - skoncentrowanie myśli społecznej na wspólnych celach, ogniskujących się wokół takich pojęć, jak: pojmowanie świata, sposób myślenia, ideały, nauka, sztuka i literatura; uniwersalizm kultury - jednolity charakter dla całej Europy, brak odrębności narodowych.

teocentryzm - światopogląd uznający boga (religię) za najwyższą wartość, czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa; rozstrzygający wszystkie problemy życia jednostkowego i społecznego z punktu widzenia absolutnej zależności i podległości człowieka i świata wobec bóstwa.

idealizacja - jednostronny, tendencyjny sposób przedstawienia postaci, ich grup, stosunków itp. przeze podkreślenie samych cech dodatnich zniekształcający rzeczywistość w myśl ideologicznych założeń twórcy lub dla celów moralizatorskich.

alegoria - dzieło, utwór lub ich element mające poza znaczeniem dosłownym jednoznacznie określony, umowny sens przenośny będące zwykle obrazowym przedstawieniem pojęć oderwanych.

kontrast - ostro uwydatniająca się różnica między dwoma zestawianymi, porównywanymi ze sobą przedmiotami, zjawiskami itp.

hierarchizacja - podporządkowywanie zasadzie hierarchii, szeregowanie, klasyfikowanie według pewnych stopni hierarchicznych (hierarchizacja społeczeństwa - podział na stany).

dualizm - pogląd zakładający istnienie w rzeczywistości dwu odrębnych i niezależnych od siebie pierwiastków: materii i ducha, dobra i zła, ciała i duszy. Dualizm kultury średniowiecznej to dwa wizerunki kultury: świeckiej i kościelnej.


3. ROLA SZTUKI W ŚREDNIOWIECZU, NAJCIEKAWSZE OSIĄGNIĘCIA (poza architekturą), ANONIMOWOŚĆ ARTYSTY. STYL ROMAŃSKI I GOTYCKI W ARCHITEKTURZE (cechy, przykłady). FENOMEN KATEDRY GOTYCKIEJ. OBRAZY KATEDR W POEZJI.


Do okresu średniowiecza zalicza się malarstwo, rzeźbę i architekturę chrześcijańską od początków ich istnienia, aczkolwiek pod względem formy należące jeszcze do późnego antyku, nazywane sztuką wczesnochrześcijańską, ponadto sztukę przedromańską, następnie romańską i gotycką. Sztuka bizantyńska od VI w. rozwijała się własnym rytmem.

W średniowieczu nastąpiło sformułowanie, rozwinięcie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych tematów chrześcijańskiej sztuki religijnej.

Celem sztuki było unaocznienie najważniejszych treści nauki Kościoła o Zbawieniu. Bujny rozwój sztuk przedstawiających wynikał z przekonania, że malarstwo i rzeźba mogą pełnić ważną funkcję w objaśnianiu i nauczaniu prawd wiary, zwłaszcza ludzi niewykształconych.

Sztuka funkcjonowała jako swoisty język, do odczytania którego należało mieć właściwy klucz, który opierał się na ówczesnym widzeniu świata jako tworu czysto boskiego, a zatem piękna, harmonii, dobra i prawdy.

Średniowiecze nie wypracowało własnej teorii sztuki, przyjąwszy definicję starożytną, że sztuka jest umiejętnością postępowania wg reguł, prowadzących do zamierzonego celu. Sztuka obejmowała więc zarówno dociekania i umiejętności intelektualne, jak i procesy wytwarzania rozmaitych przedmiotów. Dzieła architektury, malarstwa i rzeźby były zaliczane do drugiej kategorii i klasyfikowane ze względu na technikę wykonania oraz materiał z jakiego zostały wykonane. Artyści mieli status rzemieślników; dzieła powstawały w wyspecjalizowanych warsztatach, początkowo klasztornych i katedralnych, później także w miejskich.


OSIĄGNIĘCIA SZTUKI


MALARSTWO RZEŹBA MUZYKA TEATR

·najwybitniejsi malarze Hubert i Jan van Eyckowie Roger van der Weyden Hans Memling ·rzeźba sakralna ·rozwój rzeźby kamiennej ·rzeźba sepulkralna (płyty nagrobne, tumby) ·rzeźba romańska ·muzyka wielogłosowa ·chorał gregoriański wykonywany przez chóry męskie, solo przez kantora lub celebransa ·z oratorium powstał dramat mówiony ·intermedium (sceny rodzajowe, satyryczne, groteskowe ·pasje

·ikonografia ·rzeźba gotycka grobowiec Władysława II Jagiełły w katedrze na Wawelu Ołtarz Mariacki Wita Stwosza ·gatunki w obrębie chorału: psalmy hymny sekwencje tropy antyfony responsoria lamentacje itp. ·misteria ·wprowadzenie organów do kościołow ·rozwój muzyki świeckiej: ludowej wiejskiej i uprawianej przez wędrownych muzyków - wagantów i dworskich trubadurów (rondo, ballada, virelai) ·misteria ·mirakle ·moralitety ·pantomima ·teatry jarmarczne, wędrowne



ANONIMOWOŚĆ ARTYSTY

W średniowieczu dzieło odgrywało nadrzędną rolę w stosunku do artysty, który nie ujawniał swojego nazwiska. Utwór miał pełnić dydaktyczną i moralną funkcję. Twórca nie ujawniał się, lecz pozostawał w cieniu swojego dzieła. Autorzy nie przejmowali się, że z ich utworów czerpane są zdania czy całe fragmenty, ponieważ było to nawet zalecane, żeby wzbogacać dzieła tym, co stworzyli inni.



Styl romański Styl gotycki

·rozwój gł. po r. 1000 ·budynki proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone (rotundy) ·charakterystyczne grube mury obronne wznoszone z kamieni o kwadratowym ciosie (odniesienie do czterech cnót kardynalnych) ·łatwo uchwytne proporcje gmachów ·kolumny (np.: w układzie dwójkowym - analogia do dwóch częsci Biblii) ·surowość ·bogate zdobnictwo kolumn i portali(bram wejściowych) ·płaskorzeźby - wiedza na tematy teologiczne, moralne, przyrodnicze (alegorie i symbole) ·od poł. XII w. do XV w. ·bogata dekoracja ·strzelistość ·budowle sprawiające wrażenie ruchu ·dokładna i rozplanowana konstrukcja ·styl gotycki wyrażał logikę i nieskończoność boskiej istoty, porządek systemu scholastycznego ·piękno - idea boskiej harmonii i związek wszechrzeczy

Przykłady

¨kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie ¨krużganek w Kościele św. Anny w

¨kaplica św. Feliksa i Adaukta na Wawelu ¨Rotunda św. Prokopa w Strzelnie ¨kościół św. Andrzeja w Krakowie ¨opactwo w Tyńcu Warszawie ¨zamki w Malborku, Lidzbarku i Kwidzyniu ¨kościół Mariacki w Krakowie ¨fasada katedry e Reims ¨kościół św. Jakuba w Toruniu


Obrazy katedr w poezji Juliana Przybosia

Notre-Dame

Znasz-li

Tam gdzie żył

Matka

Znikłe czółno


Liczba i przestrzeń


Pewne liczby, ich kombinacje i zastosowania miały wyraźne odniesienia, np.:

§liczba 3 - do istoty Trójcy św.

§liczba 10 - do najwyższej doskonałości, jaką była potrójność Trójcy i zarazem jedność jej samej (3x3+1=10)

§liczba 4 - do czterech sensów biblijnych, czterech ewangelistów i czterech cnót kardynalnych: roztropności, sprawiedliwości, wstrzemięźliwości i męstwa

§liczba 7 - do siedmiu sakramentów i siedmiu części, czyli godzin Brewiarza

Na uprzywilejowanych, znaczących liczbach opierano zabiegi czy chwyty, jak trójdzielność kompozycyjną tekstów literackich (np.: Boska Komedia Dantego: 3 częsci złożone z 33 pieśni z jedną pieśnią wstępną, każde z zaświatowych królestw obejmuje 9 kręgów, 9 pięter i 9 nieb).


W średniowieczu nie znano perspektywy. Wszystkie sceny przedstawiano na njednej płaszczyźnie równocześnie, ponieważ najważniejsze było widzenie "duchowe", pozwalające oglądać obrazy z pozycji Stwórcy, który dostrzega wieczność.

W architekturze, malarstwie, teatrze i rzeźbie w zależności od usytuowania np. postaci orientowano się co do jej miejsca w hierarchii istot:

§centrum - postacie boskie, świętym, ważnym

§lewica - potępieni (np. sceny sądu ostatecznego)

§prawica - wybrani

§południowa strona katedry - postacie i zdarzenia związane z Nowym Testamentem

§północna strona katedry - wyobrażenia Starego Testamentu.


Słowo i obraz

W średniowieczu funkcjonowały znaki umowne odsyłające do pewnych znaczeń. Określonym postaciom przysługiwały atrybuty - przedmioty o charakterze symbolicznym, często alegorycznym, wyobrażające skrótowo jakiś fakt historyczny lub legendarny związany z bohaterem:

§smok - św. Jerzy i Herkules

§cedr libański, róża, diament, perła - Matka Boska.

Znaki te były odczytywane według przypisanych im znaczeń. Głębsze sensy ukryte pod dosłownymi znaczeniami, wykształciło swoisty sposób lektury przekazów, także literackich (np.: przypowieści)"

Dla nie umiejących czytać, sztuki plastyczne stanowiły jakby szczególną "literaturę", "malowaną historię", której rozwój był popierany przez Kościół.


4. Rola pisma i druku w średniowieczu. Pojęcie : inkunabuł. Książka i szkoła. Dostępność oświaty. Funkcjonowanie tekstu literackiego /problem autorstwa, przekładu ,oryginalności/. Najcenniejsze zabytki piśmiennictwa średniowiecznego w Europie i w Polsce.Rola łaciny i języka narodowego w średniowieczu. Zakres użycia obu języków. Konsekwencje dwujęzyczności literatury.


Rola pisma i druku.

Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy intelektualisty w średniowieczu była książka. Początkowo księgi spisywano gł. w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną formą średniowiecznej książki był kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około połowy XII w. za pośrednictwem Arabów, a rozpowszechnił się zwł. w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicjały. Pasy otaczające tekst, tzw. bordiury, pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej niekiedy symbolice. Głównym elementem zdobniczym były niewielkie malarskie kompozycje zw. miniaturami lub iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub ksylograficzna. Wkrótce jednak nadeszła era książki drukarskiej (J. Gutenberg, ok. 1440) – druk ze względu na koszty (cena druku = 20% ceny przepisywania) oraz swą trwałość znacznie przewyższającą trwałość rękopisów szybko się rozprzestrzenił. Tempo rozwoju drukarń było bardzo szybkie (pierwsze w Europie powstały w roku 1458 w Strasburgu; w Polsce ż w roku 1473).


Wyjaśnij pojęcie:


INKUNABUŁ - każdy druk wydany od czasu wynalezienia druku do 1500 włącznie; pierwszym inkubałem był druk J. Gutenberga z ok. 1445.


Książka średniowieczna, kodeksy rękopiśmienne

Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego często dopisywano na pustych kartkach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczanym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony. Koszt związany z jej sporządzeniem był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).

Oświata i szkolnictwo

Jedną z wielkich nowości XII w. było powstanie szkół miejskich. Najpierw były to tylko szkoły katedralne, do zakładania których papiestwo od końca XI w. zobowiązywało biskupów i kapituły. Obok nich szybko zaczęły powstawać w miastach szkoły zakładane przez nowe zakony. Podstawą nauczania, jednolitego w całym chrześcijaństwie zachodnim systemu szkolnego, był schemat siedmiu sztuk wyzwolonych. Ale tylko największe ze szkół klasztornych i katedralnych realizowały cały program. W szybko rozwijających się po IV soborze laterańskim (1215 r.) szkołach parafialnych, które zakładano także przy parafiach wiejskich, uczono przede wszystkim czytania i pisania po łacinie, modlitw i pieśni kościelnych, orientacji w kalendarzu kościelnym.

Kupcom i rzemieślnikom miejskim taki program nauczania już nie wystarczał. W XII i XIII w. powstawały w miastach szkoły prywatne, kupieckie, posyłano dzieci na naukę do notariuszy. Do nauczania elementarnego wprowadzono naukę rachunków, umiejętność redagowania listów, coraz większą rolę odgrywały w szkole języki narodowe.

Efektem rozwoju szkolnictwa była postępująca alfabetyzacja świeckich. Stworzyło to zupełnie nowe warunki uczestnictwa kulturze pisanej.

Między początkiem XII a połową XIII w. niektóre szkoły katedralne i zakonne (Paryż, Oxford, Padwa) zamieniły się w uniwersytety (korporacje profesorów i studentów). W Polsce pierwszy uniwersytet założony został przez Kazimierza Wielkiego w 1364 r. W Krakowie.


Funkcjonowanie tekstu literackiego:


Najcenniejsze zabytki piśmiennictwa średniowiecznego.


Europa:


Polska:


Rola łaciny i języka narodowego w średniowieczu. Zakres użycia obu języków. Konsekwencje dwujęzyczności literatury.


Dwujęzyczność



Łacina Uniwersalny język Kościoła. W średniowieczu użycie łaciny było znacznie częstsze niż języków narodowych. Twórczość łacińska mogła być łatwiej zauważona na szerszym forum europejskim. Twórcy średniowiecza bezbłędnie operowali łaciną., korzystali też z ustalonych w literaturze łacińskiej reguł pisarskiego rzemiosła Języki narodowe W średniowieczu języki narodowe w literaturze zaczęły się dopiero formować. Wyrażały niezbyt skomplikowane treści. Język średniowiecznych zabytków literatury polskiej ujawnia proces kształtowania się polszczyzny wyłaniającej się z dialektów. Formowanie własnego języka umacniało poczucie tożsamości i wspólnoty narodowej




Konsekwencje dwujęzyczności literatury . Rozwój i kształtowanie języków narodowych m. in. Przez przejmowanie zapożyczeń z łaciny . Powstawanie pierwszych przekładów 3. Udostępnienie literatury dla szerszej publiki . Popularyzacja piśmiennictwa . Powstawanie dzieł wielojęzycznych np.: Psałterz Florjański (łac-pol-niem) – XIV/XV w.


pytanie nr. 5

Rola Kościoła w rozwoju kultury.

- posiadał pieniądze potrzebne na rozwuj kultury

- nie był wstrząsany wydarzeniami politycznymi jak inne instytucje

- większość bibliotek należała do Kościoła

- powszechnym językiem była łacina(język kościelny)

- literatura z średniowiecza jest ściśle związana tematyką i formą z Biblią

- największe budowle z tego okresu to kościoły i zakony (styl romański i gotycki)

- większość malowideł powstwała dla kościołów (freski)

gatunki literatury religijnej

- żywoty świętych

- psałterze

- literatura apokryficza (legendy związane z Jezusem i apostołami)

- kazania np.Kazania Świętokrzskie

- pieśni kościelne np. Bogurodzica, kolędy

- wierszowne legendy np. Legenda o Świętym Aleksym

POJĘCIA

hagiograficzny- żywoty świętych (hagios - święty, grafos - pisać)

parenetyczny - kształtujący i propagujący wzory postępowania związane z odgywaniem określonych ról społecznych np. ojca, syna czy żony. Pokazuje jaki są pozytywne cechy i jak je osiągnąć

- biografie, traktaty pedagogiczne

mysterium - łac. tajemnica, obrzęd ministrium - służba, usługa, ćwiczenia

- temat z Bibli i żywotów świętych

-grane w kościołach i na placach

-typy : bożonarodzeniowe, hagiograficzne, wielkanocne i pasyjne

-kompozycja luźna , wątki główne i epizody równoległe

-nawiązanie "Dziady"

moralitet

-dydaktyczny posługujący się alegorią,

-bohater jest człowiekiem dokonującym wyboru pomiędzy niebem a ziemią

-akcja - wybór drogi życia, walka upersonifikowanych cnót i grzechów, zakończenie to albo kara albo nagroda

miracle

-dramat religijny

- obrazy sceniczne z życia Marii Panny, świętych i męczenników

-wysuwają na pierwszy plan cudowne wydarzenia i Boskie interwencje -> budujące przykłady

- w Francji, Hiszpani, Holandii, Angli i Niemczech

charakter średniowiecznej sceny i funkcja teatru

- teatr był ściśle związany z Kościołem zarówno jeśli chodzi o tematykę jak i miejsce wystawiania sztuk

- podstawową funkcją było nauczanie i budowanie wiernych


6. Rola dworu w rozwoju kultury. Obraz kultury dworskiej w literaturze polskiej i europejskiej. Etykieta dworsko - rycerska. Kobieta w kulturze średniowiecza. Typowe gatunki literatury świeckiej.



Rola dworu w rozwoju kultury :

Kulturę duchową i materialną w średniowieczu tworzył głównie Kościół. Rywalizować z nim mogła tylko jedna instytucja - dwór królewski lub książęcy. Na dworze jednak do świeckich należało tylko władanie mieczem i dysponowanie nim. Turnieje, gonitwy, pojedynki były domeną książąt i rycerzy. Społeczeństwu świeckiemu zawdzięcza więc średniowiecze kulturę rycerską, która charakteryzowała się :

- pojawieniem się wzoru ideowego - rycerza idealnego

(a więc m.in. kultywowaniem pojęcia honoru jako najważniejszej cechy człowieka)

- powstaniem epopei rycerskiej

Dwory królewskie wraz z ich mieszkańcami były również często tematem powieści dziejopisarskich ( Kroniki Galla Anonima, Kadłubka, Jana Długosza).

W środowisku dworskim obowiązywać również zaczęły pewne normy obyczajowe, które z koleji były powodem powstania wielu dzieł o charakterze dydaktycznym (traktaty, mowy).


Obraz kultury dworskiej w literaturze :

1. europejskiej:

a) dworskie utwory obyczajowe

-"Hofzucht" (obyczaje dworu) Tannhäuser XXIII w.- Niemcy

-"Cortesie"(Dworności) Bonvesin de la Riva - Włochy

b) żywoty władców i rycerzy

- Einhard : "Życie Karola Wielkiego" -

- Wilhelm z Armoryki : "Czyny Filipa Augusta" - Francja

- z "Kroniki" Nestora : "Charakterystyka Jarosława Mądrego" - Rosja

- Anna Komnena : "Aleksjada" - o dziejach panowania Aleksa I Komnena (ojca Anny) -Bizancjum


2. polskiej :

a) poematy stanowe - satyryczne opisy wad i przewinień różnych grup ludzkich m.in. panów, dworzan np: "Antigameratus" (=nierządnik)

b) Poematy opisujące rytuały zachowań dworskich np:

"Wiersz o zachowaniu się przy stole" Przesława Słoty

c) kroniki, legendy

np:

- fragment o chorobie zgonie i pogrzebie Kazimierza Wielkiego w "Kronice Wielkiej" Janka z Czarnowa

- opisy wielu obrzędów dworskich jak: koronacje, zaślubiny, ingresy, przysięgi, hołdy lenne


Typowe gatunki literatury świeckiej :


I. PROZA

1.Epika rycerska

chansons de geste - pieśń o czynach bohaterskich, kreująca bohaterów jako rycerzy doskonałych

a) Anglia - epopeja "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu"

(Artur - legendarny król Celtów)

b) Niemcy - epopeje wykorzystujące starodawne germańskie podania i legendy

np: "Pieśń o Nibelungach"

c) Rosja - staroruski (XII w.) poemat "Słowo o wyprawie Igora"

d) Hiszpania - "Pieśń o Cydzie"

(Cyd - bohater walk z Maurami)

e) Francja - "Pieśń o Rolandzie" - uznawana za najwybitniejszą epopeję rycerską

f) Polska - utwory o Zawiszy Czarnym z Grabowa

2. Proza narracyjna

a) Romanse rycerskie i miłosne

- cykl O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu

- Dzieje Tristana I Izoldy

b) powiastki budujące - o treści prawno-pouczającej

3. Listy miłosne

4. Dziejopisarstwo - historie, gestie (opisy bohaterskich czynów znanych postaci)

Gall Anonim - Kronika Polska

Wicenty Kadłubek - Kronika Polska

Jan Długosz - Historia Polonica


II. POEZJA ŚWIECKA

1. poematy obyczajowe - spełniające funkcje wychowawczo - dydaktyczne

np: "O zachowaniu się przy stole"

2. poematy nawiązujące do nurtu poezji satyrycznej

np: "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią"

- fascynacja śmiercią (dance macabre)

- zastosowanie alegorii - plastycznego przedstawienia pojęć abstrakcyjnych

3. poematy stanowe (satyryczno - moralizatorskie)

- utwory literackie rozwijające ideę grzechów stanowych (satyryczne opisy przewinień pojedynczych stanów, często wierszowane)

4. poematy o tematyce historycznej

np: "Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego"

- ma charakter dokumentu - utrwala faktyczne wydarzenia

5. wiersze mnemotechniczne

- Jakub Parkoszowic - ułożył zbiór pewnych zasad ortograficznych w formie wierszy mnemotechnicznych

- mnemotechnika - nauka przez zapamiętywanie rymów

6. drobne formy poetyckie

- epitafia literackie (Nagrobek Bolesława Chrobrego)

- krótkie utwory epigramatyczne - różnej treści, umieszczane na marginesach bądź okładkach ksiąg


Etykieta dworsko - rycerska :

Środowiska dworów monarszych oraz panów feudalnych w Europie dojrzałego średniowiecza kultywowały wypracowany w szczegółach i przekazywany z pokolenia na pokolenie rytuał zachowań. Dotyczył on obyczajów z różnych dziedzin życia np:

- zachowania się w stosunku do dam

- rad dotyczących dbałego ubioru

Szczególną wagę zwracano na rytuał biesiadowania. Powstało na ten temat wiele dzieł w całej Europie np: traktat "Tishzucht" w Niemczech, "Book of Nurture"(Księga Biesiadowania) w Angli, "O chlebowym stole" Przesława Słoty w Polsce

Ustalone przepisy w tych utworach dotyczyły między innymi :

- odmawiania modlitwy przed posiłkiem

- zajmowania przy stole właściwego miejsca

- mycia rąk przed jedzeniem

- taktownego zabierania głosu

- usługiwania damom i.t.p.

Niektóre z zakazów to :

- zakaz sapania, mlaskania, spluwania na serwetę

- zakaz krytykowania potraw, usypiania przy stole

- zakaz wyrzucania ogryzionych kości do wspólnej misy (należało je ciskać pod stół)


Oprócz należytego zachowania przy posiłku, prawdziwy "pan" powinien :

- być skromny, nie zabiegać o zbyt wiele

- być wiernym Bogu i ojczyźnie

- być szlachetnym i lojalnym, zjednywać sobie ludzi

- dbać o wygląd zewnętrzny

- mieć swój honor i dumę

- być wierny i oddany damie swojego serca

- być obowiązkowy, konsekwentny i uczciwy


Kobieta w kulturze średniowiecza

W średniowieczu istniał rycerski kult kobiet, którego echa dotarły również do Polski. Niewiasty uważane były za największy skarb na świecie. Były one źródłem radości, więc należało je szanować i wychwalać ich zalety. Ten, kto ganił damę, sprowadzał na siebie zgubę :

"Boć jest korona czsna pani,

Przepaść by mu, kto je zgani"

Majestat niewiasty był również wielokrotnie przedstawiany w formie pięknych obrazów i posągów. Przez rzeźbiarzy staropolskich został wykształcony typ tzw. pięknych Madonn, jak np: Madonna z Krużlowej


7.Typowe cechy osobowości świętego na podstawie ,,Legendy o św. Aleksym"...:


...elementy biografii...:



... Porównanie i ocena postaw św.Aleksego, św. Franciszka, św.Wojciecha...


św. Wojciech - biskup praski od 983r., zginął w czasie misji wśród Prusów

św. Franciszek - kaznodzieja wędrowny, założyciel zakonu franciszkanów,, propagator ubóstwa, zbliżony do antykościelnych ruchów plebejskich


św. Aleksy - jego cierpienie i życie było mniej twórcze niż Franciszka i Wojciecha, w swoim postępowaniu miał na celu dostanie się do nieba i osiągnięcie życia wiecznego, był egoistą (mimo to że rozdał bogactwo), skrzywdził swoją żonę.


...Średniowieczne i współczesne rozumienie pojęcia świętości...:


odwołanie literackie: Kazimiera Iłł(a)kowiczówna ,,Opowieśc małżonki św.Aleksego":

- utwór opowiada o stosunku żony do Aleksego ( po jego ucieczce po ślubie),

jest wciąz kochająca, cierpliwa, uparta, współczująca, chciała za wszelką cenę odzyskać męża, mimo to że nie rozumie postępowania męża czeka na niego, ma do niego żal, że ją zostawił i zmarnował jej życie, wzgardził jej miłoscią

- Iłłakowiczówna nie popiera takiej postawy (ascety), którzy są egoistami, lekceważą innych ludzi i ich uczucia


Jan Józef Szczepański ,,Święty" bohaterem utworu jest Maksymilian Kolbe, symboldobra. Człowiek ten oddał swoje życie dla uratowania współtowarzysza obozowej niedoli oświęcimskiej niedoli - zupełnie inny wymiar cierpienia i jego celu


Albert Camus ,,Dżuma" -(świętość bez Boga) bohaterowie powieści służą ludziom:

- doktor Rieux - pełen poświecenia ,,przez uczciwość", która polega na rzetelnym wykonywaniu zawodu, mimo własnych trosk walczy z epidemią

- pisarz Tarrou - potepia szaleństwo mordu, dżumę, co ogarnęła ludzkość, wspiera doktora - chce zostać świetym nie wirząc w Boga.

- dziannikarz Rambert - uczestnik wojny, ma dość ludzi umirających dla idei, rezygnuje z ucieczki z miasta opanowanego przez chorobę.


Rola miłości w życiu św. Aleksego:


Św. Aleksy traktował miłość i małżeństwo jako obowiązek w swoim życiu. Uważał, że musiał się ożenić aby przeżyć je ,,godnie", według nakazu chrzescijaństwa. Uczucie to nie miało dla niego większego znaczenia. Nie motywowało jego działań i postępowania, nie liczył się z nim i nie doceniał go.


8.

a)Cechy rycerza idealnego i jego świat wartości na podstawie "Pieśni o Rolandzie".


Roland - rycerz idealny

siostrzeniec Karola Wielkiego

Urodziwy, o niezwykłej sile i sprawności w posługiwaniu się bronią, w pewien sposób nietykalny - mimo uszkodzeń pancerza żadna pogańska broń nie sięgnęła jego ciała.

Zalety charakteru: waleczność, odwaga, rycerskość, niezłomność, duma, a także wielkoduszność, serdeczność wobec przyjaciół, wierność, patriotyzm.

Najważniejszą wartością jest dla niego honor rozumiany jako przede wszystkim wierność w służbie panu (królowi), ojczyźnie i Bogu.

Wady: brak umiarkowania i rozwagi, gwałtowność, porywczość, pycha, poddawanie się nienawiści, mściwość.


b)Roland, Tristan, Lancelot- podobieństwa i różnice.


ROLAND TRISTAN LANCELOT

wysokie urodzenie siostrzeniec Karola Wielkiego syn króla Rivalena i siostry króla Kornwalii syn króla Bana

miłość Aude(umiera na wieść o śmierci ukochanego) Izolda(pada martwa na ciało zmarłego Tristana) Ginevere (Lancelot umiera wkrótce po swojej ukochanej)

służba królowi Karol Wielki król Marek król Artur


Wszystkich bohaterów charakteryzuje:


c) Różne odmiany epiki rycerskiej (przykłady, charakterystyka)


epopeje rycerskie:


d) Prawda historyczna a ideologia w "Pieśni o Rolandzie"


Historyczną podstawę "Pieśni o Rolandzie" stanowi powrót Karola Wielkiego w 778 r. ze zwycięskiej wyprawy do Hiszpanii ,gdzie jego armia walczyła z Saracenami. W czasie pokonywania łańcucha Pirenejów tylna straż wojska została zaatakowana i rozbita przez baskijskich górali. W tej bitwie poległo wielu znakomitych rycerzy (m.in. Hrolandus- zwierzchnik marchii bretońskiej). Pamięć o tej potyczce, o poległych w niej rycerzach była żywa we Francji w następnych wiekach. Podtrzymywana była w przekazach ludowych i przez kościół francuski. Chrześcijańscy Baskowie zostali zastąpieni w utworze przez Saracenów. Karol Wielki, który w 778 r., powinien być mężczyzną 36-letnim, w poemacie występuje jako 200-letni starzec z siwą brodą. Postać Rolanda ma niewiele wspólnego z hrabią katalońskim Hrolandusem poległym w 778 r.


e) Heroizacja i apoteoza bohatera (scena śmierci Rolanda)


Roland dla własnej, wygórowanej ambicji poświęcił życie 20 000 rycerzy. Jest on winien klęski, zgrzeszył brakiem umiaru i bezgraniczną pychą. W trakcie bitwy przeżył jednak przemianę wewnętrzną. Widok ginących towarzyszy uświadomił mu, że honor wiąże się również z odpowiedzialnością za innych. Gdy to zrozumiał, uznał swoją winę, ukorzył się i zadął w róg. Grzech odpokutował własną śmiercią, dlatego można ją uznać za dobrowolną, zbawczą ofiarę i taki sens ma apoteoza bohatera w scenie umierania. Roland wiedział, że ofiara jest konieczna, aby doprowadzić do ostatecznej rozprawy z wrogiem. Świadomie wybrał walkę z przeważającymi siłami nieprzyjaciela, aby pragnienie zemsty przełamało pacyfistyczne nastroje wśród Francuzów.


Uwznioślenie sceny śmierci Rolanda poprzez znaki eposu rycerskiego:

Znaki wiary:

Znaki heroizmu:

Zjawiska nadprzyrodzone o biblijnym rodowodzie:

9. Idealny władca jako elitarna odmiana wzorca rycerskiego na przykładzie "Kroniki polskiej" Galla Anonima. Związki "Kroniki polskiej" z epiką rycerską. Inne kroniki średniowieczne. Nowatorstwo kroniki J.Długosza. Odzwierciedlenie kultury rycerskiej w literaturze polskiej.

Idealny władca jako elitarna odmiana wzorca rycerskiego na przykładzie "Kroniki polskiej" Galla Anonima.

Gall Anonim przedstawia Bolesława Krzywoustego jako idealnego władcę, który:


Związki "Kroniki polskiej" z epiką rycerską.

"Kronika polska" opisuje dzieje Polski od Popiela (legendy) do 1113r. Przedstawi jednak najdokładniej okres panowania Bolesława Krzywoustego. Wychwala ona tego króla jako idealnego władcę i rycerza (patrz punkt )

Inne kroniki średniowieczne.

Przed kronikami

zapiski na marginesach ksiąg paschalnych czyli wykazów ruchomych świąt ( pierwszy w Polsce taki zabytek to zdanie "(965r. - Dobrawka przybywa do Mieszka")

z takich zapisków zebranych z całego roku tworzono Roczniki to z nich w przyszłości powstawały kroniki

1. "Kronika polska" Galla Anonima

2. "Kronika Polaków" biskupa Wincentego Kadłubka

3. Kronika Janka z Czarnkowa

4. "Roczniki czyli kronika Królestwa Polskiego" Jana Długosza

- patrz nowatorstwo kroniki J.Długosza

Nowatorstwo kroniki J.Długosza.

Odzwierciedlenie kultury rycerskiej w literaturze polskiej.

- powstanie pieśni o czynach (Chansons de geste) "Zawisza Czarny z Garbowa"

- użycie "gesta" czyli czyny przez Galla Anonima w "Kronice polskiej" zawarte

zostały tam dokonania wybitnych postaci, ujęcie takie odnosi się do epiki

rycerskiej

10. Tekst średniowieczny jako przedmiot badań naukowych i zabytek kultury. Zabytki języka polskiego (czas powstania, charakterystyka) i literatury. Pojęcia: transliteracja, transkrypcja.

Odczytywanie średniowiecznych tekstów sprawia ogromne kłopoty. Stan ich po tylu wiekach jest nieraz bardzo zły, występują mechaniczne uszkodzenia, a czytelność jest na ogół słaba, przy czym pogarszają ją liczne błędy czy omyłki w przepisywaniu. Zasady zapisu nie były wówczas ujednolicone, tak więc różne głoski oznaczano nie zawsze tymi samymi znakami literowymi (pierwsze próby ujednolicenia głosek podjął dopiero w poł XV w. Jakub Parkosz). Dlatego też czytelnik zapoznaje się z dawnymi zabytkami w postaci ułatwionej, po dokonaniu transkrypcji.

Pojęcia:

Pierwsze słowa zapisane w języku polskim to słowa onomastyczne (nazwy własne).

Najstarsze zabytki zawierające słowa onomastyczne

Nazwa Czas powstania Charakterystyka

Geograf bawarski IX w. Tekst rękopiśmienny napisany przez Niemca, podróżnika, który rejestrował i opisywał terytoria poszczególnych plemion w środkowej i wschodniej Europie. Wyrazy polskie: Wiślanie, Goplanie, Opolanie, Ślężanie.

Dagome index X w. Dokument królewski wysłany z kancelarii Mieszka I do papieża, w którym ówczesny władca powierza swoje państwo w ręce papieża. Jest napisany po łacinie, ale występują też wyrazy onomastyczne: Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin.

Kronika Thietmara XI w. Był to niemiecki biskup, który opisał przebieg walk między Niemcami a Polakami, za Bolesława Chrobrego. Kronika została napisana w języku łacińskim, aczkolwiek występują wyrazy polskie: Bolesław Chrobry, Odra, Wrocław, Ślężanie.

Bulla gnieźnieńska zwana także Złotą Bullą XII w. Skierowana przez papieża do biskupa gnieźnieńskiego i do Bolesława Krzywoustego, w której określa on swoje wpływy daniny oraz inne opłaty. Zawiera nazwy miejscowości: Łęczyca, Dębnica, Janowice oraz nazwy osobowe: Herman – imię kasztelana bądź księcia, Bogusław.

Najstarsze zdanie zapisane w języku polskim pochodzi z 1270 r. Z "Ksiąg Henrykowskich". Była to kronika klasztoru Cystersów w Henrykowie. Brzmi ono: "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj".

Literacki język polski kształtował się przede wszystkim na przekładach. Były to albo tłumaczenia religijnych pieśni, albo też fragmenty "Pisma Świętego". Szczególnie często sięgano do biblijnej "Księgi Psalmów".

Zabytki zapisane w języku polskim:

glosy – zapiski na marginesach ksiąg kościelnych i teologicznych, polskie odpowiedniki trudniejszych określeń, wyrażeń, zwrotów bądź sformułowań.

mammotrekt – rodzaj słownika średniowiecznego zawierającego przekład trudniejszych wyrazów i form gramatycznych tekstu łacińskiego (zazwyczaj biblijnego) na jakiś inny język. Pierwsze mammotrekty pochodzą z XV w.

11. "Bogurodzica" - najstarsza polska pieśń religijna (ogólne informacje o utworze). Wykorzystanie motywu plastycznego, treść, stosunek podmiotu lirycznego do Boga. Artyzm stylu i kompozycji pieśni - "Bogurodzica" jako arcydzieło liryki średniowiecznej. Autor "Bogurodzicy" artystą miary europejskiej. Wykorzystanie układów liczbowych w "Bogurodzicy" i "Kazaniach Świętokrzyskich". Cechy wiersza średniowiecznego. Miejsce "Bogurodzicy" w kulturze (ranga tekstu, funkcjonowanie, nawiązania). Tematyka maryjna w polskiej literaturze średniowiecznej.

Najdawniejszą, zachowaną do dziś dnia, polską pieśnią religijną jest "Bogurodzica". Istnieją trzy hipotezy mówiące o dacie jej powstania:

· pieśń powstała w X w., a jej autorem był św. Wojciech;

· "Bogurodzica"- hymnem dynastii Jagiellonów, dlatego też uważa się, że powstała w 1386r. (XIV w) z okazji koronacji króla;

· (biorąc pod uwagę ukształtowanie gramatyczne i leksykalne) "Bogurodzica" powstała na przełomie XII i XIII wieku;

Najstarszy, dwustrofowy przekaz "Bogurodzicy", opatrzony nutami, zachował się w odpisie z 1407r. (XV.)

Autor "Bogurodzicy" jest anonimowy.

Istnieją co najmniej dwie hipotezy o autorach:

· legendarne autorstwo św. Wojciecha;

· hipoteza prof. Briicknera, mówiąca o autorstwie franciszkanina ze Starego Sącza - ojca Boguchwała.

W Polsce średniowiecznej pieśń ta stała się hymnem, o czym świadczą fakty, że:

· przed bitwą pod Grunwaldem (1410r.) rycerstwo polskie śpiewało "Bogurodzicę";

· umieszczono ją we wstępie zbioru praw ("Statutu Łaskiego") Królestwa Polskiego z 1506r., co nobilitowało ten tekst do rangi symbolu Polski;

· nie tylko "Bogurodzica" pełniła funkcję hymnu, ale też spełniała pod względem gatunkowym odpowiednie wymogi;

"Bogurodzica" ma charakter pieśni religijnej. Jest to hymn do Chrystusa skierowany do Matki Bożej i Jana Chrzciciela z prośbą o wstawiennictwo; wyrażający żarliwą prośbę o to, by Syn Boży raczył dać pobożny żywot na ziemi, a po śmierci przebywanie w raju.

"Bogurodzica" to liryka:

· podmiotu zbiorowego,

· bezpośrednia,

· inwokacyjna,

· apelu.

Utwór otwiera apostrofa do Bogurodzicy, apostrofa, która jest jednocześnie prośbą o pozyskanie dla spraw ludzkich Syna Bożego: "zyszczy nam, spuści nam".

W odniesieniu do Maryi użyto w pierwszej zwrotce kilku określeń:

· Bogurodzica (matka Boga),

· dziewica,

· Bogiem sławiena (sławiona przez Boga),

· matka zwolena (matka wybrana, wielbiona)

Z kolei druga strofa jest zwrotem (prośbą) skierowanym do świętego Jana Chrzciciela, lecz jego świętej osoby nie opatrzono żadnymi dodatkowymi określeniami.

WNIOSEK wynikający z powyższego jest zatem taki, że Maryja została przedstawiona jako osoba boska, wielbiona, wyróżniona przez Boga, godna, wywyższona, a jednocześnie bliska ludziom. Jest ona przecież adresatką próśb, pośredniczy między Bogiem a ludźmi. Mimo jej dostojeństwa i chwały, to właśnie do niej kierowane są prośby o zjednanie Syna Bożego.

Dla ludzi średniowiecza w osobie Maryi łączyły się sprawy ziemi (doczesne) i nieba (wieczne). Bóg i Syn Boży to osoby dalekie, Matka Boża natomiast, pomimo swej boskości, bliska jest człowiekowi, opiekuńcza.

W "BOGURODZICY" MARYJA JEST WYWYŻSZONA, WYBRANA, BOSKA, A JEDNOCZEŚNIE SPRZYJA LUDZIOM I JEST IM BLISKA, DLATEGO TEŻ PEŁNI FUNKCJĘ POŚREDNICZKI.

Matka Boża + Chrystus + Bóg + Jan Chrzciciel - święty zespół czterech osób (4 - liczba znacząca symbolicznie, odnosi się do kwadratu cnót:

· męstwo

· sprawiedliwość

· umiarkowanie

· roztropność).

Bóg Ojciec trwa w modlitwie niejako skryty. "Bogurodzica" odsłania jego milczącą obecność oraz wieczny porządek bytu. Bóg stanowi najgłębszą prawdę, którą "Bogurodzica" wypowiada; wciela w słowo temat plastyczny Deesis [gr., prośba, błaganie], obecny od dawna w sztuce chrześcijańskiej (ikony koptyjskie), znany na Wschodzie (sztuka bizantyjska, ikony prawosławne), na Zachodzie (sztuka romańska, zwłaszcza w kręgu Benedyktynów), a także w Polsce (w słynnej polichromii w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą), przedstawiający Chrystusa Zbawiciela i Sędziego (w środowisku benedyktyńskim częściej jako Chrystusa Władcę) w otoczeniu wstawiających się do Niego za Ludźmi Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela.

W wierszu zwraca uwagę precyzyjne rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab. W pieśni występują rymy wewnętrzne i końcowe.

Wiersz średniowieczny, tzw. zdaniowo- rymowy, reprezentowany przez "Bogurodzicę", nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek na ogół wykazywał skłonność do wyrównywania formatu sylabicznego, co z czasem, w XVI w., doprowadziło do tzw. sylabizmu. W średniowiecznym wierszu występowały także rymy; współbrzmienia uzyskiwano przez powtarzalność formy gramatycznej (np. "nosimy" - "prosimy"; bożycze" - "człowiecze", "pobyt" - "przebyt"). Rymy te, ogarniające niekiedy po kilka wersów, uwydatniały zakończenia (klauzule) końcowych odcinków wersowych. Przede wszystkim jednak wyrazistość klauzul wersowych wynika stąd, że w każdym wersie zamyka się odrębna jednostka składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, wypowiadane z odpowiednim zróżnicowaniem wysokości tonu, tj. z inną intonacją: wznoszącą się (antykadencja) bądź opadającą (kadencja), np.:

"Słysz modlitwę, jąż nosimy, ­

A dać raczy, jegoż prosimy: ­

A na świecie zbożny pobyt, ­

Po zywocie rajski przebyt." Ż

"Bogurodzica" to utwór, w którym pojawiają się konkretne walory artystyczne, które świadczą o tym, że napisana została celowo. Dwie strofy zaczynają się w podobny sposób - od apostrof. Z tego typu dwuczłonowością, powtarzalnością mamy do czynienia w całym tekście.

PARALELIZM - równoległość, powtarzalność tych samych członów, części.

W "Bogurodzicy" mamy do czynienia z paralelizmem składniowym.

Na mistrzostwo stylistyczne utworu składają się:

· wirtuozeria rytmiczna;

· synonimy;

· paralelizm wersów

· układ rymów;

· podwajanie cząstek wiersza (dwie strofy,

druga dwukrotnie większa od pierwszej,

podwojone formy wołacza w obrębie wersu);

· ton retoryczny.

KOMPOZYCJA "BOGURODZICY":

· dwa pierwsze rozbudowane wersy mają charakter apostrofy; gdy wers trzeci to króciutkie dwa zdania rozkaźnikowe, tworzące wyraźnie zamierzony kontrast z rozbudowanymi apostrofami;

· w drugiej zwrotce - symetria odwrotna: krótka apostrofa i sznur zdań rozkaźnikowych (osiem) - zmiana proporcji elementów kompozycyjnych;

· celowość powstania potwierdzają również istniejąca i powtarzająca się regularność w zakresie rymów, zakończonych na -a;

· wersy rymują się wewnątrz siebie, jak i na końcach poszczególnych 'linijek'.

RYMY - parzyste, wewnętrzne, zewnętrzne (końcowe);

· rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab (np.:

* 1. wers - wezwanie do Marii = 5 + 3;

* 3. wers - 3 + 3).

· każdą strofę kończy refren: "Kyrie eleison" [gr. "Panie, zmiłuj się."]

Wierszowi średniowiecznemu towarzyszyła zazwyczaj muzyka. Związek z uporządkowaną rytmicznie melodią wywierał wyraźny wpływ na jego budowę.

Dwu najstarszym strofom "Bogurodzicy" towarzyszy najstarsza melodia śpiewana chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Jest to tzw. MONODIA, charakterystyczna dla średniowiecznych chorałów, czyli łac. śpiewów liturgicznych Kościoła.

Melodia "Bogurodzicy" powstała na obszarze nadreńskim, spisana już w IX w. w kodeksie mszalnym z opactwa benedyktynów w Sankt Gallen w Szwajcarii.

W XIV-XV w. dopisano dalsze strofy "Bogurodzicy"; obejmują one pieśni - wielkanocną (strofy 3-6) i pasyjną (7-13).

NAWIĄZANIA:

· Wg. Długosza, pieśń tę śpiewano jako "carmen patium" 1410 pod Grunwaldem;

· była hymnem koronacyjnym pierwszych Jagiellonów, dynastycznym czy państwowym;

· znaczenie to straciła w 2 poł. XVI w. ("już dziś o niej słychać, babom ją oddali" pisał autor "Albertusa wojny" 1596);

· XVII w - łac. przekład M.K. Sarbiewskiego

· z zapomnienia wydobył jednak utwór dopiero nurt poezji patriotycznej XIX wieku:

° przedruk Niemcewicza na czele jego "Śpiewów historycznych" (1816);

° parafraza Słowackiego 'z okazji' wybuch powstania 1830

° rozprawa Norwida (1873);

° tradycja "pieśni grunwaldzkiej" utrwalona w "Krzyżakach" H. Sienkiewicza; (+ "Potop")

° wiersze lat okupacji: "Modlitwa do Bogarodzicy" K.K. Baczyńskiego i "Modlitwa żołnierska" T. Gajcego;

Głównym gatunkiem, który rozwinął się w średniowieczu, były pieśni religijne. W tym czasie w Polsce rozpowszechnił się kult Matki Boskiej. Z tego powodu pieśni, które powstawały odwoływały się najczęściej do Matki Boskiej. Ludzie szukali pośrednika miedzy sobą a Bogiem, miała nim być właśnie Maryja. To on miała wstawiać się za ludźmi u Boga. Liryka ta otrzymała nazwę liryki maryjnej.

12. "Lament Świętokrzyski" - arcydzieło liryki średniowiecznej /charakterystyczne motywy, humanizacja postaci Chrystusa i Marii, obraz uczuć ludzkich, postawa podmiotu lirycznego, lamentacyjny charakter wypowiedzi/. Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej.

Inne tytuły "Lamentu Świętokrzyskiego" to: "Posłuchajcie, bracia miła" lub "Żale Marii pod krzyżem".

Jest to pierwszoosobowa wypowiedź, skarga Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Przede wszystkim jednak jest to lament matki płaczącej nad synem, monolog najświętszej Marii Panny ujawniającej swe doznania w obliczu Syna umęczonego na Golgocie.

Chrystus jest tu ukazany nie jako syn boży, ale jako człowiek, ukochany syn Marii, tak jak ona sama, jest kobietą, matką opłakującą syna. Jej monolog uwydatnia ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skalę uczuciową: ból, bezsilność, zawiedzione nadzieje. Monolog ten z naturalnością i prostotą prawdy odwołuje się do wspólnoty uczuć każdego, kto może pojąć cudze, a niewinne katusze.

Dzięki ukazaniu "ludzkiego oblicza boskości" Marii staje się ona o wiele bliższa odbiorcy, a jej zwrot do innych matek eksponuje ludzką wpólnotę odczuć i ludzki wymiar cierpienia.

Jest to nowatorski i zarazem o wiele mocniej przemawiający do człowiek sposób ukazania postaci boskich. W średniowieczu Bóg ukazywany jest bowiem jako Pan i stwórca wszystkiego świata, jemu podporządkowane są wszystkie sprawy na niebie i ziemi( Bóg jest najwyższym dobrem, człowiek zaś marnym prochem).

Lament inaczej nazywa się skargą lub żalem i taki jest właśnie charakter wypowiedzi Marii.

Żali się ona ludziom nad niesprawiedliwą śmiercią własnego syna. Już w pierwszych wersach podmiot liryczny mówi, iż chce się wyżalić: "Posłuchajcie, bracia miła / Kcęć wam skorżyć krwawą głowę" - posłuchajcie bracia miła, chcę się wam poskarżyć, użalić, znaleźć współczucie dla znękanej głowy. Cały utwór jest właśnie taką skargą.

Oprócz zwrotu do wszystkich ludzi Maria zwraca się jeszcze do Archanioła Gabriela, który niegdyś zwiastował jej, że będzie matką Syna Bożego: "O anjele Gabryjele, / gdzie jest ono twe wesele" oraz do wszystkich potrzebujących matek: "Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory."

Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej:

- "Stabat Mater Dolorsa" - scena opłakiwania Chrystusa przez Marię (tak jak "Lament");

- " Pieśń Rolandzie"

- " Legenda o świętym Aleksym"

- " Dzieje Tristana i Izoldy" - tragiczna miłość.

13) Świat wartości i sens życia w średniowieczu. Rola wiary. Motyw skończoności życia ludzkiego w literaturze. Przyczyny zainteresowania motywem śmierci w średniowieczu. Obraz śmierci w różnych utworach średniowiecznych. Alegoria śmierci i motyw tańca śmierci w "Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią" i innych dziełach średniowiecznych (literatura, plastyka). Motyw memento mori. Ars moriendi w literaturze średniowiecza. Tematyka liryki F. Villona. Informacja o życiu poety.

a)Świat wartości i sens życia w średniowieczu. Rola wiary.

W średniowieczu chrześcijaństwo rozprzestrzeniało się bardzo szybko, obejmując całą ówczesną Europę. Uwarunkowało to świat wartości tamtych ludzi. Głównym celem było zbawienie, różny był tylko sposób jego osiągnięcia. Literatura średniowieczna ukazuje przede wszystkim rycerza służącego swojemu królowi i ojczyźnie, mnicha, ascetę, mieszczanina żyjącego zgodnie z nakazaniami wiary, cnotliwa i wierna żona. Każdy z nich miał co prawda cele pomniejsze, lecz głównym było zbawienie. Uważano, że wiara powinna być najważniejsza w życiu każdego człowieka. Za życie zgodne z jej zasadami człowiek zostaje nagrodzony także na Ziemi. Za wiarę warto było oddać życie. Walczenie z "niewiernymi ze wschodu" rycerstwo uważało za swą powinność. Krucjaty odbywali także świeccy.

b)Przyczyny zainteresowania motywem śmierci w średniowieczu.

Zainteresowania motywem śmierci było spowodowane ówczesnymi warunkami społeczno - politycznymi, panującą religią i filozofią, a także nastawieniem psychicznym (nastrojami) ludzi tamtych czasów. Schyłek średniowiecza był okresem, który w sposób szczególny oswajał ludzi ze zjawiskiem śmierci, czynił ją bliską każdemu człowiekowi. Dużą rolę odgrywały tutaj klęski żywiołowe, gnębiące ówczesną ludzkość prawie bez przerwy. Epidemie dżumy i innych chorób zakaźnych szczególnie dały się we znaki w XIV i XV w., choć występowały już wcześniej. Jedna z pierwszych epidemii w XIV w. ogarnęła kraje zachodniej Europy około roku 1305. Później, średnio co 2-3 lata, zaraza opanowywała bądź część jakiegoś kraju (region, miasto), bądź nawet większą połać Europy obejmującą kilka państw. Najgroźniejszą z epidemii średniowiecznych była tzw. "czarna śmierć", która objęła swoim zasięgiem w latach 1348 - 1350 prawie całą Europę, zabierając blisko połowę jej ludności. Zarazom towarzyszył najczęściej głód i czynił wcale nie mniejsze spustoszenia. Zarazie i głodowi towarzyszyła ogromna ilość wojen. Te trzy czynniki oswajały ludzi z widokiem śmierci i nie pozwalały o niej zapomnieć. Ale nie były to jedyne okazje obcowania z nią. Publiczne egzekucje były w tamtych czasach bardzo liczne i lubiane.

Ku sprawom śmierci kierowała także zainteresowania wiernych uznawana filozofia, nauka Kościoła. Według "Ewangelii" człowiek po sprawiedliwym życiu na ziemi ma zapewnione poprzez śmierć wejście do Królestwa Bożego.

c)Motyw skończoności życia ludzkiego w literaturze i obraz śmierci w różnych utworach średniowiecznych.

Śmierć jako element towarzyszący ówczesnym ludziom na każdym kroku, była w literaturze niezwykle powszechna. Występowała zarówno w utworach przypominających o niej człowiekowi (zob. e) memento mori), jak również o innych treściach:

-losy dzielnych rycerzy np. "Pieśń o Rolandzie"

-pieśni religijne nawiązujące do śmierci Jezusa np. "Lament świętokrzyski"

-dzieje świętych i ukazanie ich męczeńskiej śmierci np. Wincenty z Kielczy "Żywot świętego Stanisława"

-utwory romantyczne o tragicznym zakończeniu np. "Dzieje Tristana i Izoldy"

d)Alegoria śmierci i motyw tańca śmierci w "Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią" i innych dziełach średniowiecznych (literatura, plastyka).

Alegoria - plastyczne przedstawienie pojęć abstrakcyjnych.

"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" jest to najdłuższy wiersz średniowieczny powstały w połowie XV wieku w formie dialogu. Śmierć jest przedstawiona jako rozkładające się zwłoki kobiety. Śmierć została upersonifikowana z trupem z bardzo brutalnym realizmem i szczegółami, by wywrzeć duże wrażenie na odbiorcach. Czysto abstrakcyjne pojęcie śmierci jako karającej ręki boskiej nie przerażało już średniowiecznych ludzi i tym samym odciągało od wiary, życia zgodnego z zasadami moralnymi. Tylko obraz pełen grozy mógł wpłynąć na postawę odbiorcy. W "Rozmowie..." przedstawione jest także pochodzenie Śmierci. Wywodzi się ona z grzechu pierworodnego.

W późniejszych czasach Śmierć występowała jako szkielet, któremu z czasem dodano kosę do ręki. W epoce średniowiecza, w której fascynowano się zjawiskiem śmierci, często występował motyw "dance macabre" - taniec śmierci. W przedstawieniu lub cyklu obrazów ukazywano tańczące pary szkieletów i postaci ludzkie reprezentujące różne stany społeczne. Zwykle uzupełniane były moralizującymi maksymami. Miały na celu uzmysłowienie, że w obliczu śmierci wszyscy ludzie są równi. Temat popularny w średniowieczu (głównie XV w.) w Polsce aktualizowany w okresie baroku.

Plastyka:

-Pierre le Rogue cykl drzeworytów "Dance macabre des hommes" Paryż 1485

-Hans Baldung Grien "Kobieta i śmierć" 1517

-Hans Holbein cykl drzeworytów "Taniec śmierci" 1538 m.in. "Śmierć i rolnik", "Śmierć i starzec"

-Hans Holbein cykl Bilder des Todes 1523- 1526

e)Motyw memento mori.

Jest to dewiza średniowiecznego światopoglądu. Przypomnienie, że nie można uciec przed śmiercią, jest tematem poruszanym chyba najczęściej:

-"Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"

-"Skarga umierającego" ok. 1422

-Dante Alighieri "Boska komedia:

-Tomasz z Celano "Dies irae"

-Jakub de Voraigne "Legenda na dzień świętego Aleksego"

-Franciszek Villon "Wielki testament"

f)Ars moriendi w literaturze średniowiecza.

Ars moriendi [łac. sztuka umierania], zbiór rozważań, wskazówek i napomnień służących przygotowaniu się człowieka na przyjście śmierci. Gatunek literatury religijno - moralizatorskiej wyrastający z dawnych tradycji piśmiennictwa chrześcijańskiego (święty Ambroży, św. Augustyn, św. Anzelm z Canterbury), szeroko rozpowszechniony w XIV- XV w.. Łączył zazwyczaj wykład zasad wiary, naukę o spowiedzi, wzory zachowania się w godzinie śmierci w rozważaniami ascetyczno - mistycznymi. Tekstowi towarzyszył często materiał ilustracyjny, m.in. alegoryczne wyobrażenie walki nieba i piekła o duszę człowieka. Najstarsze ilustracje drzeworytnicze pochodzą z niderlandzkiego ksylografu z ok. 1440 roku. Ikonografia ars moriendi rozwinęła się m.in. w motyw tańca śmierci.

Ars moriendi cieszyła się szczególnym powodzeniem, gdyż pomagając dobrze przejść przez życie i umrzeć, zapewniała życie wieczne.

g)Tematyka liryki Francoisa (Franciszka) Villona i informacja o życiu poety:

Wiadomości o życiu tego znakomitego francuskiego poety schyłku średniowiecza są w wielkiej mierze niepewne. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało prawdopodobnie de Montcorbier lub des Loges. Żył w latach 1431 - po 1463 (1465 ?). Studiował na Uniwersytecie Paryskim. Szczegóły biograficzne przekazane przez autora w utworach dotyczą różnych burzliwych wypadków jego życia. Przewijają się tam rabunki, mordercze bójki, wyrok śmierci - po ułaskawieniu zamieniony na wygnanie, pobyt w surowym więzieniu. Opisane okoliczności losu i upokorzenia kwitowane są wisielczym humorem lub miarkowane refleksjami nad motywami postępowania autora. Poezja Villona łączy w sobie elementy makabryczne i groteskowe, naiwne i fantastyczne, przemawia wprost, bez średniowiecznego alegoryzmu. Jest kontynuatorem średniowiecznych wagantów. Niepewna wiarygodność odautorskich przekazów stała się powodem narastania wokół Villona trwałej i barwnej legendy literackiej, która zespoliła w jedno osobowość łotrzyka i poety.

Cała poetycka spuścizna Villona liczy zaledwie ok. 120 stron. Nie zachował się żaden wiarygodny autograf. Późniejsze przedruki wierszy, już od końca XV w., są więc wydaniami nie mającymi oparcia w oryginalnym, odautorskim porządku artystycznej spuścizny twórcy. Mimo to twórczość Villona stanowi najwyższe osiągnięcie liryki francuskiej późnego średniowiecza. Ściśle związana z jego życiem, jest szczerym wyznaniem, w którym wspomnienia ziemskich uciech łączą się z pełną grozy wizją śmierci. Jego główne dzieło to "Wielki testament" (powstał w 1461, wydanie polskie w 1917) - obszerny poemat przeplatany balladami i rondami. Inne to żartobliwy utwór "Legaty".

14.

Motyw miłości w literaturze średniowiecznej.

W kulturze dworskiej wykształcił się kult kobiety związany z miłością dworską. Zapoczątkowany został przez studentów z Prowansji w południowej Francji (XIII wiek), którzy pisali wiersze o miłości- liryka prowansalska.

Dante "Boska komedia"- w "Piekle", pieśni piątej historia nieszczęśliwej miłości:

"Miłość nas śmiercią położyła w grobie. "

Autorzy piszący na granicy średniowiecza i renesansu:

"Tristan i Izolda"- romans starofrancuski. Wersja prozaiczna opracowana przez Józefa Bédier ("Dzieje Tristana i Izoldy"), wersja muzyczna- opera Ryszarda Wagnera.

"Król Artur i rycerze okrągłego stołu"- staroangielski epos rycerski, z motywami miłosnymi:

. rycerz przez całe życie służy damom i walczy o ich sprawy

2. nigdy nie walczy z kobietami

. zachowuje się dwornie wobec dam

"Pieśń o Cydzie"- opowieść hiszpańska. Główny bohater staje przed wyborem: miłość lub obowiązek- wybiera to drugie.

U schyłku średniowiecza epos rycerski został wyparty przez romans.

Obraz miłości w "Dziejach Tristana i Izoldy".

Treść: Tristan, wasal króla Marka, po wypiciu czarodziejskiego napoju zakochuje się ze wzajemnością w Izoldzie (żonie Marka).

Miłość w utworze jest:

"W nocy z grobu Tristana wyrósł głóg, który wznosząc się ponad kaplicę, zanurzył się w grobie Izoldy. Ludzie miejscowi ucięli głóg: nazajutrz odrósł na nowo."

"Izolda kochała go. Chciała nienawidzić i nie mogła, dręczona w sercu czułością dotkliwiej piekącą niż nienawiść."

"-Pani, mamy wielką boleść. Tristan, druh nasz szczery, dzielny, umarł."

"...zauważył, że ich usta nie stykają się i że nagi miecz rozdziela ich ciała."

Legenda Tristana i Izoldy jest najpiękniejszym, najgłębszym średniowiecznym poematem o miłości. Ukazuje triumfalną apoteozę miłości wraz z bezmiarem jej wzniosłości i upodlenia, czci i bezhonoru, szczęściem i tragizmem.

"To rzecz o Tristanie i Izoldzie królowej. Słuchajcie, w jaki sposób w wielkiej radości, w wielkiej żałobie miłowali się, później zasię pomarli w tym samym dniu, on przez nią, ona przez niego."

Kobieta w polskiej literaturze XV-wiecznej.

W Polsce występował kult Matki Boskiej. Twórcy pieśni odwoływali się do Niej, szukając pośrednika pomiędzy nimi a Bogiem. Pieśni do Matki Boskiej to liryki maryjne.

Najbardziej znane to:

"Posłuchajcie, bracia miła,

Kcęć wam skorżyć krwawą głowę 1;

Usłyszcie moj zmętek. 2"

1. kceć wa skorżyć krwawą głowę- chcę się wam poskarżyć

2. zamętek- cierpienie, żałość

"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią": Śmierć, przed którą nikt nie może uciec, jest przedstawiona, jako kościotrup mający płeć żeńską.

"Uźrzał śmierć w jej postawie (..)

Uźrzał człowieka nagiego,

Przyrodzenia 1 niewieściego."

1. przyrodzenia- płci, rodzaju

"Wiersz Słoty (Złoty)/ O zachowaniu się przy stole": autor uczy jak należy zachowywać się przy stole, jednocześnie uczy szacunku dla kobiet. Twórca gani niewłaściwe zachowanie biesiadników, daje pouczenia, w jaki sposób należy przestrzegać dobrych manier w stosunku do kobiet. Nie ma "niczs lepszego" niż kobiety, które są źródłem radości i dobra w życiu. Hołd dla kobiet popiera argumentami religijnymi.

"Tako panna, jako pani

Ma to wiedzieć, co się gani,

Lecz rycerz albo panosza 1

Czci 2 żeńską twarz- toć przysłusza 3.

Przymicie to powiedanie

Prze waszę cześć, panny, panie!"

1. panosza- giermek

2. czci- szanuje

3. toć przysłusza- tak przystoi

Liryka miłosna, szeroko uprawiana na Zachodzie, przedstawia się w Polsce bardzo skromnie. Są to fragmenty wierszy, listy, czasem krótkie sentencje wierszowane. Znajdowano je w przeróżnych zbiorach piśmienniczych. Pisali te utwory zakochani żacy oraz utrudzeni kopiści. Ich treścią były: skarga na obojętność ukochanej, żal z powodu rozłąki, prośba o wierność.

Tematyka literatury średniowiecznej.

Literatura obca:

-żywoty świętych (hagiografie)

-opowieści o cudach

-dance macabre- motyw tańczącej śmierci, zapraszającej do tańca ludzi ze wszystkich stanów

-motyw życia po śmierci- Dante "Boska komedia"

przyrodnicze- "Lapidiaus" , "Physiologus" ,Bestiarus"

historyczne- Paulus Diaconus "Historia Langobardoctum"

biograficzne- Enhard "Vita Caroli Magni"

Literatura polska:

świętokrzyskie (XIV wiek)

gnieźnieńskie (XV wiek)

- Galla Anonima (XII wiek)- opisał dzieje Polski od legendarnych czasów króla Popiela do 1113 roku.

- Wincentego Kadłubka "Kronika Polaków"- zawarte są pewne elementy fikcyjne. Zakres- od początków państwa polskiego do czasów Kazimierza Wielkiego.

- Janka z Czarnkowa - w formie pamiętnika - o rządach Kazimierza Wielkiego. Zawierała dworskie plotki

- Jana Długosza "Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego"- pierwsze kroniki napisane po polsku.

- "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" (związane z motywem Dance Macabre)- fascynacja śmiercią

- "Satyra na leniwych chłopów" -satyra szlachecka na lenistwo chłopów


15. Obraz codziennego życia w literaturze średniowiecznej /przykłady/. Obraz społeczeństwa w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią". Obraz konfliktów społecznych w "Satyrze na leniwych chłopów" i "Pieśni o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego". Obraz życia chłopów w "Satyrze na leniwych chłopów". Obyczajowość średniowieczna na podstawie wiersza "O zachowaniu się przy stole". Satyra, śmiech i żart w literaturze średniowiecznej.


Wiersz Słoty (ewentualnie Złoty) "O zachowaniu się przy stole" jest jednym z nielicznych utworów, napisanych w języku narodowym, poruszajacym tematykę świecką. Pochodzi on z XV w. Autor gani w nim przejawy złego zachowania w czasie biesiady, jest zwolennikiem dwornych manier i zachęca do okazywania kobietom należnej im czci. Autor pragnie poprzez dobre maniery i kulturę podnieść życie towarzyskie w Polsce na wyższy poziom. Ciężki stylistycznie wiersz Słoty, nawiązuje do ideałów obyczajowych kultury dworów rycerskich. Prezentuje też skromne początki piśmiennictwa szlacheckiego.

"Rozmowa Mistrza Polikarpa za Śmiercią" przynosi satyryczne obrazy ówczesnego społeczeństwa, a sposób, w jaki autor potraktował możnych i utytułowanych wskazuje iż wyszła ona spod pióra człowieka z nizin, zapewne ubogiego mnicha. Posłużył się on tutaj satyrą (sam utwór napisany jest w formie dialogu), by ośmieszyć niechlubne zachowania poszczególnych grup społecznych.

"…W grzechu się ludzkiem kocham,

A tego nigdy nie przeniecham.

Duchownego i świecskiego,

Zbawię żywota każdego (…)

Kanonicy i proboszcze

Będą w mojej szkole jeszcze,

I plebani s miąszą szyją,

Jiżto barzo piwo piją

I podgardłki na pirsiach wieszają;

Dobre kupce, roztocharze,

Wszytki moja kosa skarze;

Panie i tłuste niewiasty,

Co sobie czynią rozpasty,

Mordarze i okrutniki,

Ty posiekę nieboszczyki;

Dziewki wdowy i mężatki

Posiekę je za jich niestatki;(…)

Morzę sędzie i podsędki,

Zadam jim wielikie smętki.

Gdy swą rodzinę sądzą,

Często na skazaniu błądzą-(…)

Ale gdy przydzie dzień sądny,

Gdzie się nie skryje żadny,

Uźrzą mądrzy tego świata,

Iż dobra Boska odpłata;

Chowali tu żywot swoj ciasno,

Alić jich sirca nad słońce jasno;

Jidą w niebieskie radości,

A nie w piekielne żałości.

Co nam pomogło odzienie

Albo obłudne jimienie

Cosmy się w niem kochali,

A swe dusze za nie dali?

Przeminęło jak obłoki,

A my jidziem przez otwłoki.(…)"


"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" , choć napisana w formie dialogu, zawiera jednak pewne cechy swoiste odbiegające od szablonu przyjętego w tego rodzaju dialogach. Przede wszystkim Mistrz, a więc człowiek śmiertelny, nie waha się sam wyzwać smierci, by odkryć tajemnicę jej bezwzględnego panowania. Słysząc, że Śmierć nikomu nie przepuszcza zmusza ją, by uzasadniła swe postępowanie przez wyliczenie różnego rodzaju występków ludzkich. Dotyczy to duchowieństwa, którego przedstawiciele z grubymi szyjami, piją piwo i zwieszają zmęczone podbódki, a także lekarzy, którzy zostaną skarceni za nieuctwo. Dostanie się także sedziom, którzy nie zawsze pozostają obiektywni przy ogłaszaniu wyroków.

W utworze "Satyra na leniwych chłopów", autor przedstawia życie i kanon zachowań chłopskich. W I poł.XV w. sytuacja poddanych nie była jeszcze tragiczna.Mieli do zagospodarowania (od XIV w.)ok.1 łana (16-17 ha), byli, więc dość zamożni. Musieli jednak w zamian odrabiać pańszczyznę, która w tamtym okresie ograniczała się do kilku dni w roku. Znacznie gorzej było w II poł. XV w., gdzie pańszczyzna sięgała już 1-2 dni w tygodniu.

W "Satyrze na leniwych chłopów", kmiecie odrabiający właśnie dzień pańszczyźniany robią wszystko byleby nie pracować i by ziemianin nie miał z tejże pracy żadnego profitu. Autor wytyka chłopom, że w tenże dzień wychodzą do pracy koło południa, udają , że naprawiają pługi, że chcą cały dzień nic nie robić, tylko się obijać i próżnować. Zwraca on również uwagę, że chłop orze tylko wtedy dobrze, gdy pilnuje go pan, a gdy ten odejdzie, pachołek znów się nie przykłada. Autor dodaje, że po takim dniu "pracy" giną narzędzia, gubione są kliny i inne przybory.

Sytauacja ta wywołała oczywiste konflikty między chłopami, a szlachcicami. Jedni chcieli być wolni i móc pracować dla siebie, na własnej ziemi. Drudzy z kolei , musieli znaleźć kogoś, kto by obrobił posiadaną przez nich ziemę. Ponieważ pańszczyzna była obowiązkiem i czynnością nieodpłatną, wykonywana była opieszale i niedbale. Był to sposób walki chłopów z szlachcicami, ich protest przeciw wykorzystywaniu ich jako darmowej siły roboczej. Autor "Satyry naleniwych chłopów", musiał sam być szlachcicem, gdyż poprzez pogardliwy, ironiczny , pełen niechęci ton, usiłuje przedstawić chłopów w jak najgorszym świetle. On zaś żąda od chłopów posłuszeństwa i solidnego wypełniania winności pańaszczyźnianych.

Konflikty powstawały zarówno pomiędzy chłopami i szlachcicami, jak i pomiędzy miaszczaństwem, a szlachtą. Właśnie ten konflikt odsłania utwór "Pieśń o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego". Wiersz powstał na tle rzeczywistego zdarzenia, jakie miało miejsce w Krakowie w 1461 r. Andrzej Tęczyński, zamożny szlachcic, oddał swą zbroję do naprawy jednemu z krakowskich płatnerzy. Niezadowolony z wykonanej pracy, znieważył i tak dotkliwie pobił rzemieślnika, że zbroczonego krwią musiano odnieść do domu. Wzburzony tłum mieszczan wystąpił przeciwko Tęczyńskiemu. Ten schronił się w zakrystii Kościoła Franciszkanów, ale podniecony tłum dopadł go tam i zamordował, trupa zaś wlókł ulicami na ratusz. Wypadek ten dał sposobność autorowi do ataku na mieszczan. Autor wychwala w osobie kasztelana dobro i patriotyzm, akcentując, iż poniósł śmierć z rąk ludzi mu nierównych .

Obydwa wiersze ( "Satyra na leniwych chłopów" i "Pieśń o zamordowniu Andrzeja Tęczyńskiego"), obrazują nastroje jakie panowały wówczas w kraju. Relacje między klasami były bardzo złe, a różnice aż nadto widoczne i bolesne.

Bardzo popularny w średniowieczu był dialog. Utwory takie cieszyły się dużym powodzeniem ("Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"). Obok utworów religijnych (-te dominowały), występowały również dzieła o tematyce dydaktyczno-wychowawczej (Wiersz Słoty (Złoty) "O zachowaniu się przy stole"). By zmienić niektróre z ludzkich zachowań, posługiwano się satyrą. Satyrą posługiwano się z różnym skutkiem, o ile autor "Satyry na leniwych chłopów" uczynił to w sposób umiejętny, to autor "Pieśni o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego", wykazał się miernością w tej kwestii.


16. WIEK XV JAKO "ZŁOTA JESIEŃ POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA"

Literatura XV-wieczna świadectwem przemian w świadomości ludzkiej.

Nowatorskie elementy w "Rozmowie ...", "Satyrze...", "Pieśni o Wiklifie", "Lamencie..." i "Rozmyślaniu Przemyskim"


Na XV w. przypada dojrzały okres pol. średniowiecza. Rozwinęła się wówczas orginalna i ciekawa kultura umysłowa. Dzięki Akademii Krakowskiej (powstała w 1364), która przeżywał wtedy okres świetności, oraz potędze dworu królewskiego literatura mogła owocować formami dojrzałymi. Pojawiła się publicystyka i hagiografia. Pisma m.in. J.Ostroroga zawierały wiele nowych myśli, wręcz nowatorskich: kształtowały się w nich podstawy koncepcji państwa społeczeństwa bliskie odrodzeniu.

bogata poezja w jęz. pol.

utwory religijne: kolędy, pieśni pasyjne, wielkanocne

poezja maryjna o dużym bogactwie stylistycznym (Posłuchajcie, bracia miła Andrzeja ze Słupi)

szybkie tempo przyjmowania wynalazków np. drukarstwo

gwałtowny wzrost liczby szkól parafialnych

nauczanie sztuk wyzwolonych: gramatyki, dialektyki, retoryki, geometrii, astronomii, muzyki; prawa, teologii i medycyny w Akademii Krakowskiej.

Wiek XV odegrał doniosła rolę w kształtowaniu się jęz. pol. , kultury, cywilizacji i świadomości narodowej.


Elementy nowatorskie:

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią Lament świętokrzyski Andrzej ze Słupi Satyra na leniwych chłopów Przecław z Gocławic Pieśń o Wiklifie Gałka z Dobczyna Rozmyślanie Przemyskie

¨satyra ¨obraz Śmierci jako gnijącego trupa kobiety ¨atak na duchowieństwo - świętość ¨zarys ówczesnych typów ludzkich ¨zwrócenie uwagi na ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skalę uczuciową ¨prostota ¨ludzkie rysy Matki Bożej ¨tematyka społeczna ¨krytyka chłopów ¨pieśń ludowa ¨obrona poglądów ang. reformatora religijnego J.Wyclife'a ¨Kościół ukazany jako Antychryst, skrywający przed ludźmi prawdę Bożą ¨relacja powieściowa z życia św. rodziny ¨fikcyjne epizody z dzieciństwa Jezusa ¨opis urody Matki Boskiej ¨opisy przyrody ¨motywy afirmacji życia doczesnego jako dobrego dzieła Boga.



Wyszukiwarka