Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 409. [Wygaśnięcie obowiązku zwrotu] Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

1. Artykuł 409 reguluje zakres obowiązku wydania korzyści. Przepis ten wprowadza zasadę wydania korzyści w granicach aktualnie istniejącego wzbogacenia.

2. Jeżeli ten, kto uzyskał korzyść bez podstawy prawnej, następnie zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, tzn. nie uzyskał ani korzyści zastępczej, ani zaoszczędzenia wydatku (zob. orz. SN z 30.4.1962 r., 4 CR 318/62, RPE 1964, Nr 3, s. 305), obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa. Wzbogacony nie odpowiada zatem ani za przypadkową utratę przedmiotu wzbogacenia, ani za takie jego zużycie, które definitywnie likwiduje wzbogacenie, tzn. za zużycie nieproduktywne. Taki ściśle konsumpcyjny charakter ma przede wszystkim wynagrodzenie za pracę (orz. SN z 1.6.1954 r., 2 CO 47/54, PZS 1954, Nr 11, s. 47), a także alimenty, renty itp. świadczenia (J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 965-966; zob. także A. Ohanowicz, Niesłuszne wzbogacenie, s. 342).

3. Z art. 409 wynika a contrario, że obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości nie wygasa w wypadku, gdy mimo zużycia lub utraty korzyści ten, kto ją uzyskał, jest nadal wzbogacony. Wzbogacenie trwa nadal zwłaszcza w sytuacji, w której ten, kto uzyskał bez podstawy prawnej pieniądze kosztem innej osoby, zużył je na spłacenie własnego długu (J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 965-966; orz. SN z 24.3.1964 r., 1 CR 211/63, OSN 1965, Nr 4, poz. 65). W uchw. SN (7) z 25.4.1996 r., III CZP 153/95 (OSN 1996, Nr 7-8, poz. 90) podkreślono, że Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej ma obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości uzyskanych ze zbycia mienia Skarbu Państwa określonego w art. 1 ust. 1 i 2 ustawy z 9.11.1990 r. o przejęciu majątku byłej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (Dz.U. z 1991 r. Nr 16, poz. 72 ze zm.) także w razie ich zużycia na zaspokojenie roszczeń ze stosunków pracy pracowników byłej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

4. Ciężar dowodu zużycia lub utraty korzyści na zasadach ogólnych (art. 6) obciąża bezpodstawnie wzbogaconego (zob. Czachórski 1970, s. 224).

5. Ten, kto uzyskał korzyść bez podstawy prawnej, a następnie zużył ją lub utracił nieproduktywnie, jest nadal wzbogacony, jeżeli powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (zob. orz. SN z 20.11.1997 r., III CKU 67/97, OSN 1998, Nr 4, poz. 72). Owa "powinność" oznacza zarówno sytuację, w której wzbogacony wiedział, że korzyść mu się nie należy, jak też sytuację, w której był on subiektywnie przekonany o tym, że korzyść mu się należy, chociaż na podstawie okoliczności sprawy obiektywnie powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 966; zob. także Czachórski 1970, s. 225). Ciężar dowodu w tym zakresie obciąża zubożonego.

6. Wzbogacony powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu od chwili powzięcia wiadomości o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa, chyba że powództwo jest oczywiście bezzasadne (orz. SN z 19.6.1951 r., C 364/51, OSN 1953, Nr I, poz. 12). Dotyczy to również sytuacji, gdy po prawomocnym zasądzeniu świadczenia wzbogacony dowiedział się o wniesieniu skargi o wznowienie postępowania albo rewizji nadzwyczajnej (orz. SN z 25.1.1971 r., I CR 552/70, OSN 1971, Nr 9, poz. 161; J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 967).

7. Osoba, która egzekwuje świadczenie zasądzone na jej rzecz nieprawomocnym wyrokiem zaopatrzonym w rygor natychmiastowej wykonalności, powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu w razie oddalenia jej powództwa o to świadczenie na skutek wniesienia środka odwoławczego przez stronę przeciwną (orz. SN z 1.4.1953 r., I C 131/53, NP 1953, Nr 10, s. 91; uchw. SN z 24.3.1967 r., III PZP 42/66, OSN 1967, Nr 7-8, poz. 124). Również wierzyciel, który wyegzekwował świadczenie na podstawie nieprawomocnego, ale wykonalnego orzeczenia sądu II instancji, powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu tego świadczenia (orz. SN z 26.2.2004 r., V CK 220/03, OSN 2005. Nr 3, poz. 49). Nie ma natomiast obowiązku liczenia się z obowiązkiem zwrotu osoba, która egzekwuje i zużywa świadczenie prawomocnie zasądzone na jej rzecz (orz. SN z 16.11.1977 r., I PRN 146/77, niepubl.).

8. W razie odpłatnego rozporządzenia korzyścią uzyskaną przez osobę trzecią, o której mowa w art. 527 i nast., przy ocenie zakresu jej zobowiązania wynikającego z art. 531 § 2 ma zastosowanie art. 409 (orz. SN z 27.2.2004 r., V CK 272/03, OSN 2005, Nr 3, poz. 50, z glosą kryt. P. Księżaka, MoP 2005, Nr 14).

K. Pietrzykowski