13. Współczesne kierunki filozoficzne
a). Neotomizm – współczesna wersja tomizmu, główny kierunek filozoficzny neoscholastyki, popularny w łonie katolicyzmu. Neotomiści opowiadają się za tzw. klasyczną koncepcją filozofii, akcentują różnicę między nauką a religią i sztuką; za "filozofię pierwszą" uznają teorię bytu. Istotnymi wyróżnikami neotomizmu są: realizm, pluralizm, hylemorfizm, teizm, intelektualizm, klasyczna koncepcja prawdy, umiarkowany realizm pojęciowy.Istnieją co najmniej cztery zasadnicze odmiany neotomizmu: tomizm tradycyjny (np. J. A. Gredt, S. Adamczyk), lowański (np. D. Mercier, K. Kłósak), transcendentalizujący (np. E. Coreth), egzystencjalny (np. E. Gilson, M. A. Krąpiec, M. Gogacz),
b). Neopragmatyzm - R. Rorty, czołowy, radykalny przedstawiciel amerykańskiego neopragmatyzmu ma dla europejskiej myśli taką oto radę: porzućcie jałowe rozważania, które dotychczas przysparzały wam jedynie kłopotów rodząc podziały i niezdrowe nadzieje, nie przynosząc jednocześnie żadnych konstruktywnych owoców. Odrzućcie cały balast platońskiej spuścizny nakazujący wam szukać czegoś ponad tym, co jest realnie a co stanowić ma klucz do istoty rzeczy, zatem remedium na wszystkie dylematy razem wzięte. Nas w Ameryce nie dręczą tego typu rzeczy, nas inspirują i integrują doraźne problemy i możliwości ich rozwiązania, potrzeby i zdolność ich zaspokajania. W nowoczesnym świecie nie ma miejsca na mit kolektywny; akademiccy filozofowie, którzy właśnie niczym innym poza kreowaniem mitów się nie zajmują, powinni to sobie uzmysłowić. [ 1 ] Rorty postuluje odrodzenie filozofii, przywrócenie jej życiu przez opracowanie dlań nowego słownika (miałby to być słownik pragmatycznego pochodzenia), oraz przez odrzucenie zdewaluowanej tradycji europejskiej myśli. A przez tradycję tę Rorty rozumie platonizm.
c). Neomarksinizm - kierunek filozoficzny, odrzucający leninowską interpretację marksizmu, popularny w drugiej połowie XX wieku w krajach zachodnich. Starał się interpretować marksizm w duchu Hegla. Inspirował ruchy alternatywne, anarchistyczne i lewicowe.
– teoria ta posługuje się głównie pojęciami marksistowskimi, ale odcina się od
„państwowego” marksizmu w krajach komunistycznych; neomarksizm chciał oczyścic te pojęcia z dogmatyzmu i pragmatyzmu jakimi zostały one skażone głównie leninizmem
– przesunięcie zainteresowań ze sfery ekonomii na sferę kultury
– neomarksiści uważali, że warunkiem pełnej emancypacji i wyzwolenia jest nie tylko i nie tyle zmiana stosunków produkcji, lecz zniszczenie „burżuazyjnej” kultury z jej instytucjami
stanowiącymi źródło cierpień, czyli religią, rodziną, szkołą, tradycyjnymi normami
moralnymi, obyczajowymi i estetycznymi – to taka swoista humanizacja marksizmu (która została odkryta we wczesnych pismach Marksa, który był wówczas pod silnym wpływem Hegla – był lewicowy)
d). Filozofia życia - Filozofia życia jest w dużej mierze krytyką innych teorii filozoficznych oraz całej kultury opartej na dotychczasowej filozofii. W przeciwieństwie do filozofii bytu zakładającej istnienie określonego porządku bytu (logosu), w którym człowiek może znaleźć swoje miejsce, filozofia życia widzi dysharmonię między człowiekiem i światem, uznając ten rozdźwięk za główny wyznacznik ludzkiego losu. Filozofowie życia odrzucają też pogląd na świat esencjalistów, oraz w odniesieniu do człowieka (uniwersalizm), tezę o wspólnej wszystkim ludziom naturze. Filozofowie życia są zwolennikami fenomenalizmu - nie można mówić o żadnej esencji ontologicznie różnej od tego, co istnieje, czyli egzystuje. Głoszą indywidualizm - przekonanie, że każdy człowiek jest bytem samoistnym. Zamiast o porządku świata filozofowie życia mówią o chaosie, zaś za najważniejszą dla bytu ludzkiego uznają zdolność do działania, spontaniczność i możliwości twórcze. Nauka nie daje zdaniem filozofów życia wiedzy pewnej i ostatecznej, różne teorie naukowe i koncepcje myślowe są formami światopoglądu ich twórców, świat nie daje się wyjaśnić, należy więc starać się go tylko zrozumieć, żaden sąd nie jest obiektywną prawdą, lecz naszą interpretacją. Filozofię życia uprawiali m.in. Artur Schopenhauer, Fryderyk Nietzsche, Henri Bergson.
e). Fenomenologia - XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównymi twórcami i reprezentantami są Edmund Husserl. Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Dla fenomenologii ważne znaczenie ma pojęcie intencjonalności, które Husserl zapożyczył od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat – przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są nakierowane na coś. Fenomenologowie przejęli też od Brentany fascynację oczywistością. Fenomenologia zaczyna budować teorię od tego, co oczywiste. Sądy powinny być oczywiste, powinna je cechować "świetlista pewność". Husserl przejął od swojego nauczyciela ewidencjonalistyczną koncepcję prawdy. Według niego oczywistość właściwie rozumiana jest przeżyciem prawdy.
f). Filozofia analityczna - jest to nurt filozofii, który zrodził się na przełomie XIX i XX wieku niemal jednocześnie w dwóch krajach w Anglii i Polsce, jako protest przeciwko filozofii postheglowskiej. Analizę, najogólniej rzecz biorąc, filozofowie analityczni pojmowali jako, dokonujący się w oparciu o intersubiektywnie rekonstruowalne reguły, przekład jednych wyrażeń na drugie. Cztery cechy ruchu analitycznego to : - uznanie aktywnej roli języka w zdobywaniu wiedzy o świecie; - drobiazgowe podejście do problemów filozoficznych; - nastawienie kognitywne; - intersubiektywne traktowanie procesu analizy. Najogólniej rzecz biorąc, wszyscy filozofowie analityczni zgodni są w jednej kwestii - pojmowaniu analizy jako pewnego rodzaju przekładu jednych wyrażeń na drugie, lub, nieco inaczej to wyrażając, rozkładu wyrażenia złożonego na wyrażenia prostsze, wraz ze wskazaniem wzajemnych, między nimi, związków. Chodzi tu głównie o wyrażenia, które filozofom sprawiają wiele kłopotów, np. „idea”, „byt”, „prawda”. Trzy podstawowe źródła współczesnej filozofii analitycznej wiążą się z nazwiskami Gottfrieda Wilhelma Leibniza (1646-1716), George’a Edwarda Moore’a (1873-1958), oraz Franza Brentano (1838-1917).
g). Personalizm - Myśl personalistyczna pojawia się już w twierdzeniach Heraklita, który utrzymuje, że podstawą rzeczywistości jest rozum, ponieważ tylko on potrafi pojąć i zrozumieć świat obiektywny, a nawet swoje własne przeżycia z powodu zdolności oddzielenia się od nich. Według Heraklita Logos jest jedynym trwałym elementem, zasadą w świecie zmian. On sprawia, że przeciwieństwa łączą się i powstaje harmonia wszechświata. W podobnym kierunku zmierza myśl Anaksagorasa, potwierdzając, że umysł jest fundamentem istnienia, siłą, która porządkuje i prowadzi. Protagoras nazwał tę zdolność oddzielenia się od świata podstawą wszelkiej wiedzy i nauki, wyrażając to następująco: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, które są, tym, czym są; rzeczy, które nie są, tym, czym nie są”. Chociaż refleksja personalistyczna z większą lub mniejszą intensywnością podejmowana była w niemal wszystkich nurtach myślenia filozoficznego i teologicznego na przestrzeni wieków, to stosunkowo niedawno wykrystalizowało się pojęcie „personalizmu” jako autonomicznego kierunku. Występująca od 1737 roku we Francji nazwa le personnalisme oznaczała pierwotnie egoizm, a przynajmniej egocentryzm lub indywidualizm. Słowa der Personalismus po raz pierwszy użył niemiecki filozof Friedrich Daniel Schleiermacher w 1799 roku, występując w obronie Boga osobowego przeciwko panteizmowi Johanna Herdera
Współczesny
personalizm
W
myśl
"Słownika filozoficznego"4 personalizm to "dowolny z
szerokiej gamy poglądów podkreślających prymat osób (w znaczeniu
nietechnicznym) . ludzkich czy boskich . we wszechświecie"5 .
Centralnym pojęciem personalizmu jest osoba (łac. persona, gr.6
prosopon i persona), której pierwszą definicję sformułował
rzymski filozof Anicius Manlius Boethius (480 . 524): "osoba
jest indywidualną substancją natury rozumnej"7 . Zdaniem
Bartnika : "w aspekcie synchronicznym (...) osoba to
indywidualna subsystencja cielesno - duchowa, uwewnętrzniająca się
w swą jaźń i zarazem transcendująca siebie, aby się spełnić w
innych osobach i bytach. Mówiąc bardziej analitycznie, jest to
substancja przedmiotowo - podmiotowa, somatyczno - duchowa,
immanentno - transcendentna, indywidualno - społeczna (...)
rozwijająca się (...) w głąb, wzwyż i w nieskończoność"9.
Bartnik wielokrotnie podkreśla różnice między indywidualizmem a
personalizmem . chociaż osoba jest substancją "osobną" w
sensie metafizycznym, jest jednocześnie ze swej natury społeczna.
h). Egzystencjalizm - współczesny kierunek filozoficzny którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia".Prekursorem egzystencjalizmu był Sørena Kierkegaarda
Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:
Motyw humanizmu – człowiek jako motyw istnienia;
Motyw infinityzmu – człowiek skończony styka się w życiu z nieskończonością;
Motyw tragizmu – istnienie człowieka jest wypełnione grozą i troską;
Motyw pesymizmu – człowieka otacza nicość;
Jeśli oprzeć się na założeniu, że egzystencjalistami można nazwać wszystkich, którzy z egzystencji człowieka czynili ośrodek filozofii, to byli nimi już Sokrates, św. Augustyn, Pascal.
i). Liberalizm europejski - Źródła europejskiego liberalizmu datujemy na okres Oświecenia, kiedy idee wolnościowe zaczęły przenikać do poszczególnych państw Europy Zachodniej. Pierwszymi krajami europejskim, w których rozgorzał ruch liberalny były Francja i Anglia.
Ruch liberalny stawiał sobie za cele przede wszystkim zniesienie zależności feudalnych, wprowadzenie przestrzegania przez rządzących swobód oraz praw człowieka i obywatela: takich jak wolność słowa, wolność wyznania, wolność prasy. Liberałowie, którzy zapoczątkowali ruch liberalny stawiali sobie za cel również wyzwolenie państwa spod praw władz kościelnych oraz całkowite zniesienie władzy monarchicznej i absolutystycznej.
Inaczej mówiąc :
Liberalizm europejski - opowiada się za rozszerzeniem zakresu swobód obywatelskich (liberalizm społeczny) oraz ograniczeniem ingerencji państwa w rynek (liberalizm gospodarczy).
j). Postmodernizm - (inaczej: ponowoczesność, pomo, po-mo) – prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji. Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Postmoderniści pragną wolności od wszelkich prawd narzuconych z góry. Moralność musi być własnym wyborem. Owa wolność musi poprzedzić oczyszczenie z wszelkich zabobonów, dotarcie do ich prawdziwego sensu. Do filozofów postmodernistycznych można zaliczyć takich myślicieli jak Jacques Derrida czy też Richard Rorty.