Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu
Formy Handlu detalicznego w Polsce, tendencje zalety i wady.
Handel wewnętrzny i międzynarodowy
POZNAŃ 2001
Handel jest ważnym obszarem życia gospodarczego i ogniwem wzmacniającym reformy gospodarcze poprzez wpływ na produkcję i sprawność dystrybucyjną rynku, jak również wszechstronne oddziaływanie na konsumpcję i konsumenta. Pośredniczy on między produkcją a konsumpcją przez siec swoich przedsiębiorstw, magazynów, sklepów i siec drobnodetaliczną. Produkt wytworzony w zakładzie przemysłowym lub gospodarstwie rolnym jest dostarczany za pośrednictwem handlu w określone miejsce, w oznaczonym czasie i w odpowiedniej ilości. Zakup i sprzedaż towarów, podobnie jak nasze potrzeby jest zjawiskiem ciągłym. Każdego dnia są dokonywane liczne transakcje kupna-sprzedaży, które powodują, że towar zmienia właściciela, przechodzi z rąk do rąk. Inaczej mówiąc, dokonuje się czynności obrotu towarowego, których handel jest głównym organizatorem i wykonawcą. Poznając popyt konsumentów handel zbiera równocześnie informacje o postępie technicznym, modzie, kierunkach zmian w konsumpcji i na tej podstawie oddziałuje na potrzeby, inaczej mówiąc handel kształtuje konsumpcje.
Handel pełni zatem w gospodarce funkcje ekonomiczne, społeczne, a także kulturowe.
W początkowym okresie zmian ustrojowo-gospodarczych lat 90. w handlu najwyraźniej uwidoczniły się postawy przedsiębiorcze, weryfikujące sprawność rynku wewnętrznego i wpływające na rozwój sektora prywatnego, a zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw. Postępujące procesy globalizacji i integracji gospodarki światowej stwarzają jednak odmienne, trudniejsze warunki działania drobnych przedsiębiorstw. W celu zachowania zdolności konkurowania na rynku ta grupa firm wymaga sprzyjającego otoczenia i wsparcia w pokonywaniu barier rozwojowych.
Przeważające w strukturze polskiego handlu niewielkie, często rodzinne firmy stanowią niemal połowę ogólnej liczby małych i średnich przedsiębiorstw, dlatego też większość problemów i ograniczeń w rozwoju handlu jest charakterystyczna dla całego sektora MSP. Wspólne są też makro- i mikroekonomiczne oraz systemowe uwarunkowania określające kondycję drobnego handlu oraz małych i średnich producentów. Niewielkie przedsiębiorstwa produkcyjne, zakłady rzemieślnicze i firmy handlowe odczuwają podobne potrzeby edukacyjne, w tym potrzebę korzystania z pozaszkolnego kształcenia zawodowego, a także wymagają zbliżonego zakresu pomocy informacyjnej i organizacyjnej oraz działań na rzecz promowania przedsiębiorczości.
Ze względu na rodzaj działalności handel dzielimy na hurtowy i detaliczny.
Handel detaliczny jest końcowym ogniwem zaopatrzenia konsumentów i reprezentuje ich interesy wobec hurtu i produkcji. Zasadniczą cecha handlu detalicznego jest, poza dużą liczbą klientów, zawieranie niewielkich(pod względem ilościowym i wartościowym) transakcji. Handel detaliczny świadczy na rzecz nabywców wiele usług dodatkowych, zarówno przed jak i po dokonaniu zakupu.Za swe usługi pobiera marżę detaliczną, która pokrywa koszty jego działania oraz pozwala na wygospodarowanie zysku. Każdy przedsiębiorca, który w ten sposób i na tych zasadach prowadzi sprzedaż, niezależnie od tego, czy jest to detalista, czy hurtownik lub tez producent, zajmuje się w istocie handlem detalicznym.
Można wymienić rozmaite rodzaje i kryteria klasyfikacji handlu detalicznego. Ze względu na oferowany asortyment towarów sklepy detaliczne dzielimy na sklepy o asortymencie:
płytkim i wąskim
płytkim i szerokim
głębokim i wąskim
głębokim i szerokim
Kryterium asortymentu umożliwia podział sklepów detalicznych na: wielobranżowe, jednobranżowe i wyspecjalizowane. Ze względu na kryterium ceny można wyróżnić jednostki detaliczne stosujące wysokie ceny, średnie ceny oraz jednostki dyskontowe. Z uwagi na formy sprzedaży jednostki handlowe dzielimy na: prowadzące sprzedaż tradycyjną, preselekcyjna, samoobsługowa, wysyłkowa. Wreszcie, zgodnie z kryterium lokalizacji można wyodrębnić jednostki handlowe działające w skupiskach handlu (centrach handlowych) i w sieci rozproszonej. Zgodnie z kryterium sposobu zarządzania handlem wyróżniamy handel zorganizowany i niezależny. Handel zorganizowany to przedsiębiorstwa wielosklepowe, tzw. Filialne a także korporacyjny handel łancuchowy i spółdzielczość konsumentów. Do handlu niezależnego zalicza się natomiast niezależnych detalistów, a także zrzeszenia dobrowolne tego handlu. Obserwowane tendencje do koncentracji kapitałowej i organizacyjnej handlu detalicznego łączą się z tendencjami do globalizacji rynku oraz handlu, rosnącymi kosztami działalności handlowej, zwiększającym się dynamicznie asortymentem, a także zmianami preferencji zachowań i sposobów dokonywania zakupów przez konsumentów. Dynamiczny wzrost handlu korporacyjnego skupiającego większa liczbę punktów sprzedaży, pozwala na standaryzację pewnych czynności takich jak rozmieszczenie towarów, gospodarka zasobami, szkolenie personelu, wspólna polityka zamawiania towarów. Ten typ handlu jest szczególnie rozpowszechniony na rynku artykułów żywnościowych. Detaliczne przedsiębiorstwa finalne maja szczególne znaczenie w handlu artykułami nieżywnościowymi. Są to przedsiębiorstwa mające co najmniej 5 sklepów w różnych miejscach o zbliżonym asortymencie podobnych rozwiązaniach organizacyjno-technicznych, podobnej strategii sprzedaży oraz zakresie świadczonych usług. Niezależny handel detaliczny często przyjmuje formę zrzeszenia. Są to zrzeszenia dobrowolne, najczęściej powoływane w celu dokonywania wspólnych zakupów. Czasami organizacje te stosują franchising jako formę ujednoliconych działań. Poza dobrowolnymi zrzeszeniami funkcjonują dobrowolne organizacje łańcuchowe, których powstanie jest inicjowane przez niezależne przedsiębiorstwa hurtowe.
Możemy zastosować kryterium funkcji oraz rodzaju bazy materiałowej-technicznej, dzieląc handel na:
działalność prowadzona w stałych punktach sprzedaży ( domy towarowe, handlowe, supermarkety, hipermarkety, sklepy dyskontowe, sklepy specjalistyczne)
działalność prowadzona z pominięciem stałych punktów sprzedaży( sprzedaż wysyłkowa , na telefon, z automatów czy sprzedaż w formie akwizycji).
Wśród stałych punktów sprzedaży do najbardziej popularnych należą sklepy wielkopowierzchniowe a zwłaszcza super i hipermarkety, odznaczają się one dużą powierzchnią sprzedażową i znaczna różnorodnością asortymentową. Potrzeba zapewnienia dostatecznej powierzchni parkingowej wokół sklepów jest przyczyną ich lokalizacji głównie na obrzeżach miast bądź centrach handlowych. Wymienione typy sklepów różnią się znacznie od siebie powierzchnią. Supermarkety są to sklepy o powierzchni 400-2500 m, oferujące bogaty asortyment artykułów żywnościowych oraz uzupełniający artykułów nieżywnościowych. Minimalna powierzchnia hipermarketu wynosi 2500m.Poza szerokim asortymentem żywności sklepy te oferują także stałe rozszerzany asortyment wyrobów nieżywnościowych. Strategią hipermarketów jest minimalizacja usług dodatkowych. Rosnąca popularność hipermarketów łączy się z wyraźnymi zmianami w preferencjach zachowaniach i sposobach dokonywania zakupów przez konsumentów pod koniec XX wieku. Dynamiczny rozwój hipermarketów w Polsce uzasadnia:
wyraźny ich niedobór w strukturze sieci detalicznej
akceptacja i wzrost zainteresowania konsumentów zakupami w dużych obiektach handlowych.
Dynamiczny rozwój motoryzacji w Polsce, przyczyniający się do wzrostu dostępności wielkopowierzchniowych sklepów zlokalizowanych w dużych miastach również dla ludności małych miast i wsi.
Tabela1 Zmiany ilościowe wybranych form handlu detalicznego.
Rodzaje 1994 r. 1995 r. 1996 r. 1997 r. 1998 r. 1995 1996 1997 1998
Sklepów 1994 1995 1996 1997
W %
Domy
Towarowe 121 134 133 111 142 110,7 99,3 83,5 127,9
Domy
Handlowe 833 780 732 569 585 93,6 93,8 77,7 102,8
Supersamy 721 752 902 964 1018 104,3 119,9 106,9 105,6
Sklepy
Powszechne 9234 9679 9696 7016 6569 104,8 100,2 72,4 93,6
Źródło: dane GUS i obliczenia własne
Po kilku latach zmniejszania się w Polsce liczby domów towarowych, w 1998 roku nastąpił ich przyrost, głównie za sprawą zagranicznych inwestycji. Prawie 34% domów towarowych w Polsce jest własnością podmiotów zagranicznych. Oferowany w nich asortyment to coraz częściej markowe artykuły o wysokich cenach, przeznaczone dla konsumentów z wyższych grup dochodowych, dla których zakup w luksusowych warunkach oznacza również realizacje potrzeby pokazania osiągniętego statusu społecznego i majątkowego. Supersamy i domy handlowe maja niższą dynamikę rozwoju niż hipermarkety, na których koncentrują się w ostatnich latach nowe inwestycje zagranicznych firm detalicznych.
Popularnością cieszą się również sklepy dyskontowe, o ograniczonym asortymencie towarów, niskich na ogół cenach, konieczności nabywania w nich większych partii towarów, niskim poziomie świadczonych usług i korzystnej dla przedsiębiorstw lokalizacji, pozwalającej na utrzymanie niskich cen. Asortyment oferowany przez te jednostki handlowe obejmuje głównie podstawowe artykuły nieżywnosciowe. Sklepy te to w większości sklepy wielkopowierzchniowe. Pierwszymi sklepami wielkopowierzchniowymi sprzedającymi szeroki asortyment towarów pod jednym dachem były domy towarowe. Oferują one głównie asortyment towarów nieżywnościowych, pogłębiony w ramach niektórych branż, co stanowi o ich specjalizacji. Domy towarowe prowadzą z reguły handel na różnych poziomach w budynkach wielopiętrowych i wykorzystują mieszany rodzaj usługi. Ten typ handlu jest zlokalizowany w odróżnieniu od supermarketów, w miejscach nasilonego ruchu ludności, często w miejskich centrach handlowych. Dzięki dużej skali działania szczególnie są rozpowszechnione filialne i łańcuchowe domy towarowe, dysponujące własnym zaopatrzeniem hurtowym.
Charakterystyczną cechą strategii działania domów towarowych są powszechnie oczekiwane sezonowe wyprzedaże, związane ze znacznymi obniżkami cen. Zachodzące przemiany w preferencjach konsumentów i rosnąca konkurencja wpłynęły na zmianę strategii działania domów towarowych. Rosnąca specjalizacja pozwoliła w znacznym stopniu na ich uniezależnienie od wpływu producentów. Zaowocowało to udanymi próbami wykreowania własnej marki przez niektóre duże domy towarowe i przejęciem w szerokim zakresie zleceń produkcji nakładczej. W krajach o niskim poziomie życia i rozwoju takim jak Polska duża część obrotów przypada niewielkim sklepom przede wszystkim sklepom ogólnospożywczym. Drugą grupę(kryterium funkcji i bazy materiałowej) stanowią różne formy działalności handlowej, prowadzonej z pominięciem punktów sieci handlowej. Relatywnie duży udział w obrotach z wyraźnie tendencją rosnącą ma w tej grupie handel wysyłkowy. Występuje przy tym znaczne zróżnicowanie zakresu świadczonych w ten sposób usług i form działania. Początkowo podstawowym sposobem działania były sklepy wysyłkowe. Towary oferowano za pomocą katalogów, prospektów, ogłoszeń i w różny sposób dostarczano potencjalnym klientom (poczta, bezpośrednio do domu).
Handel wysyłkowy cechuje dość wyraźnie trend rozwojowy pod względem wielkości sprzedaży. Coraz powszechniej jest on prowadzony przez duże wyspecjalizowane przedsiębiorstwa, które stosują na dużą skalę nowoczesne technologie, zarówno w wewnętrznej organizacji swoich działań jak i w komunikacji z klientami. Strategia działania domów wysyłkowych, początkowo nastawiona na oferowanie szerokiego ale dość płytkiego asortymentu towarów nieżywnościowych uległa zmianie. Współcześnie asortyment ten jest nie tylko szeroki, lecz także głęboki. Funkcjonuje coraz więcej różnych odmian handlu wysyłkowego. Warto także wspomnieć o tzw. sklepach katalogowych, które stosują swoista kombinacje techniki sprzedaży katalogowej ze strategią domów dyskontowych. Inna dynamicznie rozwijającą się forma handlu z pominięciem sklepów jest tzw. sprzedaż „od drzwi do drzwi”, czyli sprzedaż bezpośrednia w domu klienta. Początkowo sporadycznie występujący tzw. handel domokrążny osiągnął współcześnie znaczne rozmiary. Wykorzystują go zarówno producenci jak i dystrybutorzy, w ramach tzw. marketingu sieciowego. Angażując znaczna liczbę agentów i wprowadzając określona organizacje działań, omawiana forma sprzedaży stała się swoistym sposobem na życie dla zaangażowanych osób W Polsce najszerzej znanym przedsiębiorstwem prowadzącym ten typ sprzedaży jest amerykańska firma Amway Corporation. Do działalności handlowej prowadzonej z pominięciem sieci handlowej należy także zaliczyć sprzedaż detaliczną z automatów.
Początkowo z formą tą wiązano wielkie nadzieje, uważając, że jest to handel przyszłości. Przydatność automatów okazała się jednak ograniczona z uwagi na możliwość sprzedaży wąskiego tylko asortymentu, znaczne koszty ich utrzymania narażenie na zniszczenie. Tradycyjną formą handlu detalicznego bez stałej sieci handlowej są targowiska i jarmarki. W Polsce szczególna formą tego typu handlu przeżywajacą swój rozkwit w latach 90-tych, był handel uliczny. Handel taki, którego pewne przejawy można spotkać także w wielu rozwiniętych krajach, dotyczy głównie sprzedaży warzyw, owoców, kwiatów. Przyjmuje on często postać zorganizowanych targowisk (przeważnie w wyznaczonych dniach tygodnia, choć w Polsce często jest prowadzony w sposób ciągły. W Polsce walka z handlem ulicznym, trudnym do opanowania we wszystkich centralnych dziedzinach miast (zajmującym ciągi uliczne i utrudniającym ruch),została podjęta w połowie lat 90-tych.
Sprowadzenie handlu ulicznego w Polsce do właściwego, uzupełniającego tylko wymiaru będzie się wiązać z dynamicznym rozwojem nowoczesnego, dużego pod względem wykorzystywanej powierzchni i zróżnicowanego strategicznie handlu detalicznego. Nieco inny charakter ma handel targowiskowy, obejmujące głównie rynki lokalne. W przeciwieństwie do handlu ulicznego, działalność handlowa prowadzona jest w wyznaczonych miejscach. Przedmiotem handlu targowiskowego są przede wszystkim produkty rolne i ryby. Niekiedy handel ten ma swoją stałą bazę w postaci specjalnie wydzielonych hal targowiskowych. Liczbę i powierzchnię sprzedażową targowisk w Polsce cechuje duże zróżnicowanie przestrzenne. Największa liczba targowisk zlokalizowana jest w województwach: mazowieckim, wielkopolskim i śląskim a więc na terenach najsilniej zurbanizowanych o największym zagęszczeniu ludności czego wynikiem są tendencje do relatywnie wysokiego popytu. Znaczna liczba targowisk jest również charakterystyczna dla województw przygranicznych. Siec stałych targowisk uzupełniana jest w wielu województwach siecią targowisk uruchamianych okresowo, których ogólna liczba w kraju w 1998roku wynosiła 5900.Zadaniem tych targowisk jest wspomaganie sieci sklepów, szczególnie w sprzedaży detalicznej nietrwałych artykułów żywnościowych, stąd tez największa ich liczba występuje na ogół w regionach o niskim wskaźniku powierzchni sprzedażowej przypadającej na 1000 mieszkańców. W 1997 roku ograniczono przyrost liczby targowisk, natomiast w roku minionym ich liczba na rynku zaczęła ulegać powolnemu zmniejszeniu.1.5% spadek liczby targowisk w 1998 roku świadczy o zdecydowanym zahamowaniu rozwoju ilościowego tej sfer działalności handlowej, przy czym zjawisku temu towarzyszy zagęszczenie targowisk.
Tabela 2. Tendencje rozwojowe stałych targowisk w Polsce w latach 1995-1998
L
ata
Liczba W tym z przewagą Powierzchnia
targowisk Liczba stałych punktów
Targowisk sprzedaży ogółem w tym sprzedaży na targowiskach
drobnodetalicznej sprzedażowa czynnych codziennie
1995 2354 1994 14 542 778 9 166 827 95 323
1996 2418 2084 14 720 420 9 416 769 102 953
1997 2412 2124 14 746 249 9 506 657 103 100
1998 2379 2064 14 861 310 9 517 577 105 354
Źródło: dane GUS
Handel targowiskowy podlega jednocześnie wielokierunkowym przeobrażeniom jakościowym. Wzrasta powierzchnia sprzedażowa funkcjonujących targowisk, zwiększa się liczba stałych punktów sprzedaży na targowiskach oraz zmienia się ich wygląd i poprawia funkcjonalność. Wiele targowisk przeprowadza się do nowych obiektów o znacznie wyższym standardzie i nowocześniejszych rozwiązań architektonicznych.
Odmianą tego typu handlu są bazary, na których są głównie sprzedawane towary nieżywnościowe
Handel detaliczny przez cały okres ostatniej dekady ulegał najbardziej dynamicznemu rozwojowi zarówno pod względem ilościowym, jak również jakościowym w porównaniu z innymi działami gospodarki. Dynamikę zmian ilościowych w handlu detalicznym przedstawiono w tabeli 3.
Natomiast na jakość polskiego handlu detalicznego początkowo zasadniczy wpływ miały lawinowo powstające małe obiekty handlowe, niedoinwestowane, o słabym wyposażeniu technicznym, zakładane przez polski prywatny kapitał. Podobny był poziom rozpadającego się handlu uspołecznionego.
Tabela 3. Dynamika zmian w handlu detalicznym
Wyszczególnienie |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
Dynamika sprzedaży Detalicznej (w cenach stałych) Rok poprzedni = 100 |
82,6 |
103,7 |
107,9 |
107,0 |
103,0 |
102,3 |
104,5 |
106,8 |
102,6 |
Sklepy ogółem w tys. W tym sektor prywatny Z tego: Miasta Wieś |
237,4 223,1 201,1 36,4 |
310,9 301,5 226,0 85,0 |
352,5 342,9 259,0 93,5 |
380,6 372,0 288,8 91,8 |
415,5 407,9 320,4 95,0 |
425,6 419,3 328,1 97,4 |
405,6 400,1 315,4 90,2 |
424,4 420,3 329,1 95,3 |
451,8 448,7 349,9 101,9 |
Liczba ludności przypadająca Na 1 sklep |
160,8 |
123,2 |
109,0 |
101,2 |
93 |
91 |
95 |
91 |
86 |
Stacje benzynowe |
. |
. |
. |
4559 |
4796 |
5344 |
6018 |
6548 |
7253 |
Udział podmiotów zagranicznych W sprzedaży detalicznej (%) |
. |
. |
0,06 |
. |
2,5 |
2,6 |
2,9 |
4,5 |
8.3 |
Uwaga: w 1989 r. było 152,1 tys. sklepów, w tym 124,7 tys. w sektorze prywatnym
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych z lat 1991-1999.
Nowym elementem w rozdrobnionym handlu detalicznym w Polsce było pojawienie się w 1992 r. pierwszych inwestorów zagranicznych, którzy modernizowali istniejącą sieć handlową przez jej dokapitalizowanie i racjonalizację zarządzania. Z ich inicjatywy powstały wówczas małe i średnie supermarkety. Zasadnicza ekspansja zagranicznego kapitału rozpoczęła się w latach 1995/96. Przy jego pomocy budowano markowe sieci handlowe oraz wielkopowierzchniowe obiekty (hipermarkety, sklepy specjalistyczne).
Zagraniczni inwestorzy musieli brać pod uwagę wiele zagrożeń i pokonywać różne trudności, do których należały: wysoka inflacja, rosnące bezrobocie, mała siła nabywcza ludności, brak logistycznych kanałów dystrybucji, słaba sieć telekomunikacyjna, słaba wiedza o nowoczesnym zarządzaniu. Do inwestowania zachęcały ich jednak perspektywy rozwoju, związane z dużym i chłonnym polskim rynkiem, niskimi kosztami pracy i własności prywatnej, wzrostem siły nabywczej ludności, zwiększeniem liczby samochodów, umożliwiających dokonywanie zakupów w centrach handlowych zlokalizowanych na obrzeżach dużych aglomeracji miejskich, słabą konkurencją ze strony polskiego handlu oraz preferencjami klientów do realizacji zakupów w dużych obiektach handlowych. Korzystnym dla inwestorów był i jest brak rozwiązań prawnych, regulujących, a właściwie ograniczających powstawanie wielkopowierzchniowych obiektów handlowych, co ma miejsce w niektórych krajach UE.
Przyjęty przez Radę Ministrów w kwietniu 2000 roku, projekt nowelizacji ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, stwarza możliwość kontroli przez rady gmin lokalizacji wielkopowierzchniowych obiektów handlowych, co niewątpliwie utrudni otrzymanie decyzji lokalizacyjnej na tego typu obiekty.
Wielkopowierzchniowe placówki handlowe o powierzchni sprzedażowej powyżej 400 m2, w skład których wchodzą hipermarkety o powierzchni sprzedażowej powyżej 2500 m2, supermarkety o powierzchni od 401 do 2500 m2, domy towarowe i handlowe (klasyfikacja GUS), powstawały głównie w dużych aglomeracjach miejskich, takich jak: Warszawa, Poznań, Wrocław, Kraków, Łódź, Górny Śląsk, Trójmieście, chociaż pod koniec dekady coraz częściej są widoczne i w mniejszych miejscowościach. Udział powierzchni sprzedażowej 3100 obiektów wielkopowierzchniowych w powierzchni sprzedażowej sklepów ogółem kształtował się pod koniec 1998 r. na poziomie 12,7%. W obiektach tych realizowano 9,6% ogólnej sprzedaży detalicznej artykułów konsumpcyjnych.
Nowością z ostatnich lat jest powstawanie centrów handlowych, zwanych także galeriami, składających się z hipermarketu i kilkudziesięciu różnego typu sklepów oraz obiektów rozrywkowych. Szacuje się że w 1999 r. było już około 35 takich galerii o łącznej powierzchni 800 tys. m2, a dalszych 15 jest przewidzianych do otwarcia w 2000 r.
Zjawiskiem towarzyszącym powstawaniu dużych obiektów handlowych jest ich koncentracja w ramach sieci. Z badań prowadzonych przez Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji wynika, że w 1998 roku w Polsce działało około 90 sieci posiadających od kilku do kilkuset sklepów i realizujących około 20% obrotów handlu detalicznego.
Sieci będące własnością polskiego kapitału przeważnie składają się z nielicznych, małych placówek handlowych o powierzchni rzadko przekraczających 400 m2, zlokalizowanych w mniejszych miejscowościach i obejmujących swym zasięgiem ograniczone obszary kraju. Najważniejsze z nich to:
Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Spożywców "Społem" - w 1999 r. posiadał 5139 sklepów detalicznych, 380 magazynów hurtowych, 450 placówek gastronomicznych i 600 zakładów przetwórstwa spożywczego;
Sieć Żabka - 260 sklepów;
Grupa Sieć handlowa Rabat SA - 323 sklepy własne i franchisingowe;
Chata Polska SA - 92 sklepy osiedlowe;
Market Posperito SA - 20 supermarketów i 84 sklepy dyskontowe;
Grupa Lewiatan skupiająca - 880 sklepów własnych i franchisingowych.
Polskie sieci, w przeciwieństwie do zagranicznej konkurencji, nie posiadają znacznych możliwości rozwojowych i często ulegają różnego typu transformacjom kapitałowym. Konkurencja ze strony firm zagranicznych wymuszała na polskich handlowcach przeciwdziałania, które polegały na konsolidacji poziomej w formie branżowych sieci sklepów lub hurtowni, i pionowej, przejawiającej się współpracą w ramach łańcuchów dostaw.
Najprostszą obserwowaną w Polsce formą organizacyjną koncentracji są grupy zakupowe, których zadaniem jest kooperacja w zakresie prowadzenia wspólnej polityki zakupowej i marketingowej oraz cen i marż. Na początku dekady miały one charakter nieformalny, później zaś przekształciły się w związki kapitałowe lub stowarzyszenia.
Inną formą koncentracji organizacyjnej są systemy franchisingowe, które na polskim rynku zaczęły rozwijać się w połowie omawianej dekady. Pod koniec 1998 r. działało 8 polskich i 14 zagranicznych systemów franchisingowych posiadających łącznie przeszło 400 franchisobiorców.
Obok integracji podmiotów obserwuje się w polskim handlu wiele nowych zjawisk, będących przeważnie reakcją na ekspansję zagranicznych sieci handlowych, takich jak:
eliminowanie wieloszczeblowych kanałów dystrybucji,
wprowadzanie nieznanych wcześniej systemów dodatkowych opłat, warunkujących współpracę producenta z siecią handlową,
wdrożenie automatycznej identyfikacji w placówkach handlowych i wymuszenie na producentach oznaczania produktów kodem kreskowym,
rozwój promocji i reklamy,
nowe strategie dystrybucji i sprzedaży.
Pewne zjawiska wywoływane są inicjatywami dostawców. Wśród nich można wymienić:
budowa własnych kanałów dystrybucji bezpośredniej (Direct Store Delivery, van selling) lub powiązanej z działalnością hurtową (merchandising),
wyłanianie hurtowni wyłącznych i patronackich,
organizacja sklepów firmowych i patronackich,
przekazanie dystrybucji firmom logistycznym (przykład Raben Logistic Sp. z o.o.).
Podstawowymi tendencjami obserwowanymi w rozwoju współczesnego handlu to dynamiczny rozwój sprzedaży bezpośredniej, głównie sprzedaży sieciowej i sprzedaży opartej na technice elektronicznej oraz multimedialnej (internet). Istotnymi czynnikami determinującymi rozwój wspomnianych form handlu są relatywnie niskie ceny oraz koszty zakupu dla klienta. Wpływa na to dynamiczny rozwój postępu technicznego, czego skutkiem są niższe ceny sprzętu elektronicznego, a co z tym idzie coraz powszechniejsze dysponowanie tym sprzętem przez gospodarstwa domowe. Handel elektroniczny jest nową, interdyscyplinarną dziedziną gospodarki, w zakres której wchodzą zarówno zagadnienia prawa cywilnego, bankowego, podatkowego, celnego, jak i problematyka związana z ochroną danych osobowych, własności intelektualnej, ochroną praw konsumenta i bezpieczeństwem transakcji zawieranych drogą elektroniczną.
Wśród istniejących systemów sprzedaży elektronicznej należy wymienić, telesprzedaż, wideotekst, telewizyjna sprzedaż współoddziałująca, internet.
Wideotekst to dwukierunkowy system łączący za pomocą kabli lub linii telefonicznych odbiorniki telewizyjne konsumentów z komputerowymi bankami wybranych sprzedawców. Dzięki wideotekstowi konsument może korzystać z komputerowego katalogu produktów oferowanych przez sprzedawcę. Konsumenci używają zwykłych odbiorników telewizyjnych, które maja specjalną klawiaturę podłączona do systemu przez dwukierunkowy kabel.
Kolejny rodzaj sprzedaży to telewizyjna sprzedaż współoddziałująca której podstawę stanowi kombinacja telewizji kablowej i telefonu. Promowane produkty mogą być natychmiast kupowane, przy czym konsument może uzyskać dodatkowe informacje.
Forma dokonywania zakupów elektronicznych jest tez wykorzystanie komputera osobistego podłączonego z siecią modemem, dzięki któremu konsumenci mogą się kontaktować z przedsiębiorstwami handlowymi i zamówić towar. Jest to sprzedaż przez internet. Niektóre właściwości internetu, a zwłaszcza jego globalność, jest szczególnie istotna, ponieważ w zasięgu rynku globalnego znalazły się nie tylko wielkie koncerny handlowe, lecz również drobni sprzedawcy oferujący unikalne produkty. Inną właściwością internetu jest możliwość dokonywania wyboru z pośród różnych sklepów, bez tracenia czasu związanego z koniecznością przemieszczania się. Wirtualny klient ma zatem dużą wygodę zakupu i dużo towarów do wyboru. Potwierdzają to często sporządzane prognozy w których szacuje się że do 2005r. około 20% zakupów gospodarstw domowych będzie dokonywanych za pomocą sieci. Jednakże w przypadku omawianej formy zakupu pojawia się trudna do oceny przez klienta kwestia wiarygodności jednostki handlowej. Zmusi to firmy handlowe do kreowania wiarygodnego wizerunku marki firmy handlowej w oczach wirtualnych klientów.
W Polsce sprzedaż towarów i usług dokonywana za pośrednictwem mediów elektronicznych dopiero się rozwija, lecz doświadczenia krajów, w których handel elektroniczny jest bardziej zaawansowany, a także doświadczenia własne wskazują na potrzebę pilnego dostosowania przepisów prawnych regulujących zawieranie umów sprzedaży dokonywanej metodami tradycyjnymi do specyfiki umów zawieranych drogą elektroniczną. Do najistotniejszych problemów, które powinny być objęte tą regulacją prawną należą: precyzyjne określenie terminu i miejsca zawarcia umowy, kwestia akceptowania podpisu elektronicznego i jego uwierzytelnienia, zasady i tryb dochodzenia roszczeń i rozwiązywania sporów na tle nienależytego wykonania zawartej umowy (dostarczenie towaru wadliwego, odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi i gwarancji itp.).
Podsumowanie
Handel w Polsce, obecnie charakteryzujący się ogromnym rozdrobnieniem, będzie także rozwijał się w tym kierunku. Powstające ostatnio sklepy wielkopowierzchniowe oraz sieci sklepów dyskontowych i hurtowo-detalicznych pozytywnie oddziałują na obraz i strukturę handlu, wprowadzają nowoczesne metody i formy sprzedaży, zdobywają akceptację konsumentów. Należy uznać te zmiany za pożądane i zgodne z tendencjami światowymi, jednak ostra konkurencja na rynku nie może doprowadzić do zaniku sieci niewielkich sklepów, równie potrzebnych jak duże.
W Polsce jednak większość z tych sieci oparta jest na kapitale zagranicznym, realizującym w sposób zdecydowany wolę i politykę swoich akcjonariuszy.
Polska gospodarka nie jest jeszcze dostosowana do tych skonsolidowanych form dystrybucji, a także hegemonii handlu nad producentem.
Jeżeli nastąpi w ciągu najbliższych 3-5 lat tak znaczna redukcja w ilości sklepów o około 200-300 tys. to mali i średni producenci stracą możliwość sprzedaży swoich towarów. Już aktualnie w konfrontacji z tym nowoczesnym systemem nie potrafią sprostać konkurencji.
Przegrywają niską ceną zbytu wymuszaną umowami sprzedaży, kosztami ponoszonymi na rzecz handlu i innymi narzucanymi na podstawie tzw. "wolnych umów" obciążeniami /np. zwrot niesprzedanych towarów/.
Następuje odpływ środków finansowych z przedsiębiorstw produkcyjnych do handlu. W tych warunkach nie sprostają one konkurencji europejskiej. Z braku środków nie są w stanie dostosować się do ich poziomu produkcji.
Rozwój handlu powinien służyć spełnieniu zarówno potrzeb producentów, którzy oczekują sprawnej dystrybucji wytworzonych dóbr, jak i potrzeb konsumentów, zróżnicowanych w zależności od grup wiekowych i wynikających z tego preferencji, wymagań i przyzwyczajeń. Jak wskazują badania, klientelę nowoczesnych super- i hipermarketów stanowią ludzie młodzi, aktywni zawodowo, natomiast zakupy w małych, osiedlowych sklepach robią ludzie w starszym przedziale wiekowym. Dążyć zatem należy do zapewnienia warunków dla rozwoju różnych form handlu, przy zachowaniu reguł uczciwej konkurencji ze strony wszystkich prowadzących działalność handlową przedsiębiorców.
Tworzenie otoczenia sprzyjającego zdynamizowaniu procesów podnoszących poziom nowoczesności handlu i jego sprawność ma istotne znaczenie nie tylko dla firm handlowych, ale w znacznej mierze również dla przedsiębiorstw wytwórczych, dla których efektywna dystrybucja produktów jest jednym z najważniejszych czynników sukcesu na rynku. Podnoszenie sprawności dystrybucji stanowi zatem ważny element zwiększania konkurencyjności polskich towarów.