PROJECT FINANCE -
METODA FINANSOWANIA PRZEDSIĘWZIĘĆ INWESTYCYJNYCH

W ciągu kilku ostatnich lat finansowanie projektów stało się bardzo rozległą i wysoce wyspecjalizowaną dziedziną bankowości komercyjnej. Kredytowanie wysokonakładowych przedsięwzięć, często realizowanych od podstaw sprawiło, że instytucje finansowe zostały zmuszone do stworzenia specjalnych zasad organizacji, oceny inwestycji oraz metod zabezpieczenia się przed ryzykiem. Finansowanie project finance dotyczy na ogół dużych, kapitałochłonnych inwestycji. Najczęściej są to inwestycje z zakresu infrastruktury, takie jak budowa autostrad, lotnisk, systemów telekomunikacyjnych, systemów telewizji satelitarnej, elektrowni, kopalń, zakładów petrochemicznych, gazociągów itp. Zaangażowanie kredytowe w tego typu przedsięwzięcia wymaga od banku odgrywania aktywnej roli na każdym etapie realizacji przedsięwzięcia, począwszy od fazy przygotowania projektu, aż do okresu eksploatacji i zakończenia spłaty kredytu. Na świecie rozmiary inwestycji realizowanych na tych zasadach rosną z roku na rok. Wynika to m.in. z wycofania się państwa z finansowania tego typu przedsięwzięć. Rola państwa obecnie ogranicza się w wielu przypadkach do sprawowania funkcji nadzorczej oraz stwarzania korzystnych warunków działania dla inwestorów prywatnych.

DEFINICJA PROJECT FINANCE

Używana potocznie nazwa project finance w dosłownym tłumaczeniu oznacza "finansowanie projektu". Podstawą udzielenia jakiegokolwiek kredytu przez bank jest ocena tzw. zdolności kredytowej podmiotu gospodarczego. Zdolność kredytowa oznacza możliwość spłaty zaciągniętego kredytu (kapitał) wraz z odsetkami i prowizjami w umownych terminach płatności. Zdolność kredytową mają podmioty gospodarcze, których bieżące i przewidywane/planowane wyniki finansowe oraz stan majątkowy zapewniają wypłacalność. Ta podstawowa zasada bankowości niestety nie w pełni może być zastosowana w przypadku finansowania określanego mianem project finace. Project finance praktycznie opiera się na przewidywaniach co do przyszłych wyników spółki, powołanej specjalnie do realizacji określonego projektu inwestycyjnego (single purpose company). Spółka taka jest przeważnie wyodrębniana z istniejącej już organizacji lub tworzona od "zera", a więc sama w sobie nie posiada żadnego standingu finansowego oraz pozycji na rynku. W konsekwencji nie istnieje więc możliwość oceny bieżących wyników lub stanu majątkowego podmiotu. Jedynym przedmiotem analizy pozostaje więc samo przedsięwzięcie, jego efektywność, typ i rozmiary ryzyka, które mu towarzyszy.

Głównym i właściwie w wielu wypadkach jedynym źródłem spłaty kredytu przeznaczonego na finansowanie realizacji projektu inwestycyjnego jest nadwyżka finansowa generowana przez projekt. Podstawowym zaś zabezpieczeniem kredytu są aktywa/majątek, powstający w wyniku realizacji projektu.

Podsumowując: project finance jest metodą finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych, charakteryzującą się specyficznym rozwiązaniem zagadnień związanych ze spłatą oraz zabezpieczeniem kredytu.

Wszystkie struktury finansowania wg firmy Clifford Chance stosowane w project finance mają jedną cechę wspólną: "finansowanie to nie jest zasadniczo uzależnione od wiarygodności kredytowej udziałowców oraz wartości (wyceny) zaangażowanego w projekt majątku. Kredytodawca finansujący przedsięwzięcie liczy przede wszystkim na powodzenie projektu, czyli generowane w przyszłości zyski. W konsekwencji przywiązuje dużą wagę do analizy wykonalności projektu oraz potencjalnego wpływu czynników negatywnych"

Co zatem się dzieje w przypadku porażki projektu?

Oczywiście instytucje finansowe dążą do zabezpieczenia spłaty kredytu także w takim przypadku. Cel - spłata wierzytelności - można osiągnąć wyłącznie poprzez opracowanie sprawnego systemu identyfikacji, oceny, pomiaru oraz zabezpieczenia ryzyka. W zależności od formy i stopnia odpowiedzialności podmiotów zaangażowanych w przedsięwzięcie, a więc zakresu ponoszonego ryzyka, rozróżnia się dwa podstawowe typy finansowania:

• finansowanie bez regresu,

• finansowanie z ograniczonym regresem.

Finansowanie bez regresu jest spotykane bardzo rzadko. W większości projektów inwestycyjnych zabezpieczenie na aktywach ma znaczenie głównie psychologiczne. Zabezpieczenie na majątku stanowi "groźbę" dla udziałowców, iż w razie naruszenia warunków umowy kredytowej bank może posunąć się do jej wypowiedzenia i sprzedaży przedsiębiorstwa lub jego wybranych elementów w celu spłaty kredytu. Praktycznie jest to jednak możliwe właściwie wyłącznie przy dobrze prosperującym przedsięwzięciu.

ZAKRES STOSOWANIA METODY

Potocznie przyjęło się, że project finance jest metodą finansowania bardzo dużych i złożonych przedsięwzięć inwestycyjnych. W praktyce metoda ta może być w pełni wykorzystywana zarówno przy realizacji ogromnych projektów infrastrukturalnych np. budowa lotniska, czy nowego terminalu portowego, jak i stosunkowo mniejszych i prostszych inwestycji - takich jak budowa hotelu czy średniego zakładu produkcyjnego. Projekty mogą być różne: proste, pojedyncze, złożone. Mogą być wykonywane w kilka dni, ale mogą też wymagać kilku lat pracy. Zakres zadań jest różny dla każdego projektu, jednak podstawowa procedura pozostaje właściwie niezmienna.

Pełen rozwój project finance jako metody finansowania nastąpił na początku lat 90.

CECHY PROJECT FINANCE

Metoda finansowania projektów ma wiele zalet decydujących o jej powszechnym stosowaniu, ma także, jak każda metoda swoje wady. Kredytowanie i realizacja inwestycji według zasady project finance powinny się więc opierać na świadomym wyborze i akceptacji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych elementów tej metody.

Ryzyko

Jest to chyba najistotniejsza cecha każdej formy finansowania, w tym także project finance. Jednym z etapów planowania wstępnego w project finance jest określenie możliwie precyzyjnej listy ryzyk związanych z określonym projektem. Następnie należy zastanowić się nad możliwością pokrycia tych ryzyk. Część ryzyk można oczywiście zabezpieczyć np. ryzyko kursowe, część jednak pozostaje niepokryta i jest akceptowana przez konkretne strony bezpośrednio lub pośrednio związane z projektem. W konsekwencji każdy ponosi takie ryzyko, jakie uważa za bezpieczne i dopuszczalne.

Warunki kredytowe

Ogromną zaletą project finance jest fakt, że warunki spłaty kredytu są precyzyjnie dopasowywane do oczekiwanej wielkości przepływów finansowych. Jest to zrozumiałe, gdyż podstawowym źródłem spłaty długu jest nadwyżka finansowa, pozytywne przepływy gotówkowe generowane przez projekt. W konsekwencji, terminy spłat, okresy karencji w spłacie kapitału i odsetek odpowiadają indywidualnym warunkom oraz możliwościom projektu. Charakterystyczną cechą są znacznie dłuższe, niż w przypadku standardowego finansowania przedsiębiorstw, okresy kredytowania, nawet powyżej 15 lat.

Pozostałe koszty ogólnofinansowe

Project finance jest metodą specyficzną, wymagającą ogromnego zaangażowania czasu i ludzi zarówno po stronie inwestora jak i instytucji finansującej projekt. Stąd też w porównaniu z konwencjonalnymi formami finansowania tj. kredyt krótko - lub średnioterminowy, project finance jest metodą zdecydowanie droższą. Podstawowe źródła dodatkowych kosztów to:

• bardzo często (nie jest to reguła) wyższe prowizje, opłaty aranżacyjne oraz oprocentowanie kredytu w związku z zakresem ryzyka kredytowego,

• zaangażowanie różnorodnych ekspertów i doradców (finansowych, prawnych, technicznych i innych) w celu opracowania opinii i analiz niezbędnych do oceny projektu i przygotowania kompletu dokumentacji,

• zwiększony zakres technicznej i finansowej kontroli projektu w fazach realizacji i eksploatacji w okresie kredytowania, bardzo często występuje zewnętrzny audytor, który sporządza okresowe raporty z przebiegu prac,

• inne płatności związane z transakcją np. koszty podróży służbowych, hotele.

Wymienione elementy, wpływające oczywiście na wzrost kosztów, wynikają jednak z konieczności ograniczenia ryzyka.

Dokumentacja

Przedsięwzięcia finansowane metodą project finance charakteryzują się bardzo skomplikowaną strukturą powiązań pomiędzy poszczególnymi uczestnikami projektu. Wszystkie powiązania maja swoje odbicie w odpowiednich umowach. W fazie przygotowawczej oprócz memorandum informacyjnego opracowywanego przez inwestora, bank ze swej strony dokonuje bądź zleca wykonanie wielu analiz, których wyniki mają później swoje odzwierciedlenie w finalnej umowie kredytowej. Kredytodawca dba więc nie tylko o właściwe opracowanie umowy kredytowej oraz dokumentacji związanej z zabezpieczeniami, lecz także zwraca dokładną uwagę na kontrakty oraz inne umowy, łączące podmioty zaangażowane w przedsięwzięcie. W konsekwencji pełna dokumentacja projektu jest bardzo obszerna i złożona - liczy bardzo często setki stron. Należy pamiętać o tym, że wiele instytucji finansowych żąda podpisania tzw. Zlecenia na wyłączność, w którym sprecyzowany jest szczegółowo zakres prac, obowiązków oraz wynagrodzenie banku organizującego finansowanie.

Negocjacje

Duże przedsięwzięcia typu project finance wymagają dobrej organizacji i rozwiniętych zdolności negocjacyjnych. Najczęściej zarówno po stronie inwestora jak i kredytodawcy występują tzw. zespoły robocze, które na bieżąco kontaktują się ze sobą rozwiązując powstające problemy. Jednym z najtrudniejszych elementów przygotowania inwestycji jest oszacowanie istniejących ryzyk. Zazwyczaj towarzyszą temu długotrwałe negocjacje pomiędzy inwestorem a kredytobiorcą.

Właściwe rozpoznanie i pokrycie lub akceptacja wszystkich rozpoznanych rodzajów ryzyka między strony projektu warunkuje zgodę banku na finansowanie przedsięwzięcia. Nie wyklucza aktywnej roli kredytodawcy w ogólnym schemacie odpowiedzialności.

Rola banku w przygotowaniu i zarządzaniu projektem

Bank finansujący lub grupa banków odpowiednimi zapisami w umowie kredytowej zapewniają sobie prawo do bieżącego nadzoru nad procesem realizacji, jak i późniejszej eksploatacji inwestycji, aż do momentu całkowitej spłaty kredytu. W fazie przygotowawczej kredytobiorca bardzo często uczestniczy w negocjacjach prowadzonych przez inwestora z przedstawicielami innych podmiotów np. z generalnym wykonawcą. Nadzór nad etapem realizacji najczęściej w imieniu banku sprawuje firma zewnętrzna. W fazie eksploatacyjnej nadzór sprawowany jest przede wszystkim poprzez kontrolę określonych w umowie kredytowej wskaźników finansowych i technicznych.

Źródła finansowania

Dostępność środków finansowych stanowi oczywiste kryterium podejmowania decyzji na wszystkich etapach związanych z przedsięwzięciem. Wstępne oszacowanie potrzeb, a także rozpoznanie ograniczeń w zakresie finansowania projektu dokonywane jest w fazie przygotowawczej projektu. Ograniczenia finansowe stanowią najpoważniejszy czynnik limitujący rozmiary projektu. Szczegółowe potrzeby w zakresie źródeł finansowania są ostatecznie szacowane, gdy znane są parametry techniczno - ekonomiczne projektu. Należy także pamiętać o potrzebach finansowych w fazie eksploatacji projektu - kapitał obrotowy.
W momencie, gdy obydwa te szacunki są znane i znane są źródła finansowania, można podjąć ostateczną decyzję o realizacji projektu. Kapitały obce, a wśród nich długoterminowy kredyt inwestycyjny, są najczęściej podstawowym źródłem finansowania projektu. Należy jednak pamiętać, że jednym z podstawowych warunków uzyskania finansowania ze źródła zewnętrznego jest bezpośrednie zaangażowanie udziałowców projektu w finansowanie - środki własne. Środki własne służące finansowaniu projektów inwestycyjnych dostarczają inwestorzy, przede wszystkim w postaci wkładu gotówkowego lub w postaci składników majątku trwałego np. grunty.

Tak więc w najczęściej spotykanej strukturze finansowania wyodrębnić można trzy podstawowe grupy środków:

• kapitały własne, czyli gotówkę lub jej ekwiwalent w postaci aportów rzeczowych,

• quasi - kapitały własne, czyli kredyty i pożyczki podporządkowane,

• kapitały obce, czyli kredyty, pożyczki lub papiery wartościowe emitowane na rynku kapitałowym (obligacje, papiery o charakterze dłużnym).

Właściwa struktura finansowania jest najważniejszym elementem każdego projektu inwestycyjnego finansowanego na zasadach project finance.

Struktura organizacyjna projektu

Nie istnieją dwa projekty inwestycyjne o identycznej strukturze finansowo - organizacyjnej. Standardowo wyróżnia się trzy fazy inwestycji: przedinwestycyjną / przygotowawczą, inwestycyjną / realizacyjną i eksploatacji.

Klasyczna struktura organizacyjna opiera się na spółce utworzonej lub wydzielonej z istniejącej struktury organizacyjnej, specjalnie do realizacji projektu. Z punktu widzenia formalnego jest ona samodzielnym i niezależnym podmiotem gospodarczym, powiązanym z uczestnikami projektu odpowiednimi umowami i kontraktami.

W fazie realizacji projektu (budowa) zawsze występują z jednej strony podmioty finansujące przedsięwzięcie, czyli kredytodawca lub konsorcjum bankowe oraz udziałowcy, z drugiej zaś wykonawcy prac reprezentowani zazwyczaj przez generalnego wykonawcę. Po zakończeniu fazy realizacyjnej następuje rozruch / uruchomienie inwestycji. Jest to okres, w którym przeprowadza się różnego rodzaju testy jakościowe, sprawnościowe, wydajnościowe. Podstawowym celem tej fazy przejściowej jest potwierdzenie wykonania inwestycji zgodnie z przyjętymi założeniami i przejście do fazy eksploatacyjnej. W fazie eksploatacyjnej rola wykonawcy schodzi na plan dalszy, rozpoczyna się wykonywanie zobowiązań kontraktowych z dostawcami i odbiorcami. Nadwyżka środków (wpływy - wydatki na działalność operacyjną) generowana w tej fazie w pierwszej kolejności przekazywana jest do banku na spłatę zadłużenia wraz z odsetkami, zgodnie z harmonogramem spłat. Pozostałe środki przekazywane są do dyspozycji spółki.

Ze względu na specyficzne cechy każdego z przedsięwzięć inwestycyjnych, jak i sposobów ich finansowania, w praktyce struktury organizacyjne mogą się różnić od przedstawionych na schematach.

Do najtrudniejszych, a zarazem najbardziej odpowiedzialnych decyzji, które podejmują Zarządy przedsiębiorstw, należą decyzje inwestycyjne. Inwestowanie wiąże się z ryzykiem. Ryzykiem poniesienia dotkliwych strat, a bardzo często nawet utraty kapitału zainwestowanego.

Skutki błędnych decyzji inwestycyjnych ponoszą nie tylko udziałowcy / inwestorzy projektu, ale także podmioty uczestniczące w finansowaniu projektu inwestycyjnego.

Project finance jest metodą, dzięki której decydenci zwiększają trafność swoich wyborów i minimalizują ryzyko, stosując odpowiednie struktury organizacyjne, finansowe oraz procedury podejmowania decyzji inwestycyjnych.