7

Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Podejmowanie decyzji na sali sądowej i poza nią

(materiały)

1. Klasyczne modele decyzyjne

• Teoria podejmowania decyzji obejmuje dwa niezależne nurty.

• Pierwszy z nich to ujęcie modelowe: badacze poszukują optymalnego sposobu podejmowania decyzji.

• Twórcami tej teorii są von Neumann i Morgenstern, a w psychologii największe zasługi położyli Simon (noblista) i Edwards.

• Badania w tym nurcie nawiązują do koncepcji ekonomicznych i dotyczą „decydenta idealnego”.

• Drugi nurt – podejście deskryptywne. Przedstawia to, jak ludzie podejmują decyzje w sytuacjach rzeczywistych (zakupy, wybór partnera, itd.).

• Decydent idealny posiada pełną wiedzę o wszelkich opcjach, a jego sądy oparte są na regule racjonalności.

• Reguła ta stwierdza, że jeśli dwa działania prowadzą do wyników o różnej wartości, to racjonalna jednostka wybierze działanie prowadzące do wyniku o wyższej wartości.

• Przykład: absolwent prawa dostaje dwie propozycje pracy: sąd rejonowy z pencją 2500 zł, i kancelaria z pensją 5000 zł.

• Reguła racjonalności stanowi rozsądny punkt wyjścia dla ujęcia modelowego, natomiast analizach empirycznych stanowi przedmiot bardzo ożywionej dyskusji.

2. Klasyczne modele decyzyjne - problemy

• W 1981 J. Cohen opublikował tekst „Can human irrationality be experimentally demonstrated”

• Ludzie często podejmują działania, które prowadzą do wyników o gorszych wartościach: piją alkohol zamiast Cisowianki; jeżdżą szybkimi samochodami zamiast PKP, itd.

• W warunkach laboratoryjnych podejmują gry, w których nie mają szans na uzyskanie wyniku, a kiedy już się o tym przekonają, to starają się odegrać.

• Licytacja 1 dolara. W grupach studenckich dolar przedawany jest średnio za 4 dolary, a cena maksymalna wyniosła 7 dolarów.

• W zgaduj-zgaduli zorganizowanej z okazji otwarcia sklepu z artykułami gospodarstwa domowego nagrodą był odkurzacz.

• Błędne odpowiedzi na kolejne pytania prowadziły do konieczności zdjęcia z siebie jednej części garderoby.

• Zwyciężczyni wygrała odkurzacz (wart 150 zł), ale rozebrała się do naga.

• Kto za 160 zł rozbierze się do naga?

• Argument Cohena: te wszystkie zachowania albo wynikają z braku wiedzy albo też z reagowania na ukryte sugestie badacza.

3. Klasyczne modele - SEU

• Model maksymalizacji subiektywnej oczekiwanej użyteczności.

• Model ten zakłada, że

• Każde działanie prowadzi do wyniku, który ma pewną wartość dla jednostki

• Istnieje różne proawdopodobieństwo subiektywne osiągnięcia tego wyniku.

• Wracamy do absolwenta, Załóżmy, że każda z opcji decyzyjnych da się wyrazić tylko i wyłącznie przez sumę zarobionych pieniędzy.

• Praca w sądzie daje pewność zatrudnienia, natomiast w kancelarii nie.

• Przyjmijmy, że prawdopodobieństwo utraty pracy sądzie wynosi 2%, zaś prwdopobieństwo utraty pracy w kancelarii 20%.

• Dla każdego działania określamy sumę iloczynów związanych z wszystkimi wynikami działania. W skład iloczynu wchodzą użyteczności oraz prawdopodobieństwa subiektywne.

• Sąd okręgowy (2500 x 0,98) + (-2000 x 0,02) = 2410

• Kancelaria (5000 x 0,80) + (-4500 x 0,20) = 4000 – 900 = 3100

• Wybierz kancelarię

4. Klasyczne modele – problemy II

• Ocena prawdopodobieństwa może nie być trafna.

• Nie wiemy, jaka będzie wartość utraty zasiłku dla bezrobotnych.

• Przeanalizujmy analogiczny przykład dla sali sądowej.

• Konsekwencje wyroku – użyteczności

• Prawdopodobieństwo tego, że wyrok doprowadzi do takich a nie innych skutków.

• Heurystyki występujące w takiej sytuacji:

• Heurystyka reprezentatywności

• Heurystyka dostępności

• Heurystyka zakotwiczenia

5. Modele deskryptywne

• Nie wskazują rozwiązań optymalnych.

• Przykład. W badaniach marketingowych sprawdza się, czym kieruje się konsument podejmując decyzję o zakupie towaru.

• Może to być wygląd towaru, cena, moda albo uroda osoby występującej w reklamie (vide aktorzy i aktorki występujący w reklamach Play i Netii).

• Wiedza o podejmowaniu decyzji ma charakter mozaikowy, ponieważ brakuje jasnego kryterium porządkowania wybranych czynników na ważne i mniej ważne.

• Moment integracji podejścia modelowego i deskryptywnego jest odległy.

• Zliczanie „plusów” i „minusów” poszczególnych opcji decyzyjnych

• „Ważenie” poszczególnych kryteriów oceny opcji decyzyjnych i podejmowanie decyzji na podstawie kryterium uznanego za najważniejsze.

• Np. przez pewien czas o kupnie samochodu decydowała wyłącznie jego cena.

• Ważenie i podejmowanie decyzji na podstawie dwóch najważniejszych kryteriów.

• W ten sposób można dojść do modelu SEU (optymalnego).

• Rangowanie poszczególnych opcji – ograniczenia pamięci .

6. Heurystyki

• Ludzie w trakcie podejmowania decyzji wykorzystują różnego rodzaju drogi na skróty. Dotyczą one zarówno oceniania prawdopodobieństwa wystąpienia różnych opcji jak też innych elementów sytuacji decyzyjnej.

• Heurystyka reprezentatywności (totek; liczba narodzin). Przykłady w sądzie.

• Złudzenie gracza – sytuacje losowe, niezależne od siebie.

• Złudzenie koniunkcji. Wygranie Wimbledonu i Rolland Garros jest oceniane jako bardziej prawdopodobne aniżeli wygranie tylko jednego z tych turniejów.

7. Problem Lindy

• Linda ma 31 lat. Jest niezależna, wygadana i bardzo inteligentna. Ukończyła studia filozoficzne. Jako studentka głęboko angażowała się w problemy dyskryminacji i sprawiedliwości społecznej. Uczestniczyła też w demonstracjach przeciwko broni nuklearnej.

• Proszę ocenić prawdopodobieństwo tego, że Linda aktualnie pełni jedną z niżej wymienionych funkcji (1 – najbardziej prawdopodobne, 8 – najmniej prawdopodobne).

• Jest nauczycielką w szkole podstawowej

• Pracuje w księgarni i chodzi na zajęcia z jogi

• Aktywnie udziela się w ruchu feministycznym

• Opiekuje się pacjentami psychiatrycznymi jako pracownik społeczny

• Jest członkinią Ligi Kobiet na Recz Udziału w Wyborach

• Jest urzędniczką w banku

• Jest agentem ubezpieczeniowym

• Jest urzędniczką w banku i aktywnie udziela się w ruchu feministycznym.

8. Podejmowanie decyzji w postępowaniu przed sądem

• Większość badań empirycznych przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych, gdzie przebieg procesu jest odmienny aniżeli w Europie.

• Proces toczy się przed ławą przysięgłych, która po jego zakończeniu dyskutuje aż do uzyskania jednomyślnego werdyktu.

• Podejmowanie decyzji ma charakter kolektywny i jest efektem uzgadniania stanowisk.

• Rzadko zdarzają się sytuacje opisane w filmie Sidneya Lumeta „12 gniewnych ludzi” – zwykle decyduje większość.

9. Dwa typy modeli podejmowania decyzji przed sądem

• Modele integrowania informacji i modele formowania narracji relacjonującej przebieg jakiego przestępstwa.

• Modele integrowania informacji: proces modyfikowania i rewizji początkowych opinii poprzez włączanie informacji o różnych wagach dostarczanych przez kolejne dowody (Kaplan, Ostrom, Schum, Anderson).

• Zróżnicowanie wag: inną wagę mają dowody w postaci zeznań, inną zaś dowody materialne.

• W wypadku zeznań pod uwagę bierze się np. typ relacji między świadkiem i oskarżonym.

• Waga dowodów materialnych też jest zmienna: np. wiarygodność śladów zapachowych.

10. Modele tworzenia narracji (Pennington, Hastie)

• Członkowie ławy przysięgłych nakładają pewną historię na informacje dotyczące sprawy.

• W historii tej kluczową rolę odgrywają zamiary osób oraz informacje na temat przyczynowych związków między różnymi działaniami.

• Ogólna fabuła historii: bohater dąży do osiągnięcia jakiegoś celu, a po drodze napotyka przeszkody.

• Przeszkody te albo pokonuje lub obchodzi albo też nie udaje mu się tego zrobić. Historia kończy się sukcesem lub niepowodzeniem.

• Punktem wyjścia jest odkrycie motywów działania.

• Stworzenie historii umożliwia zrozumienie ciągu zdarzeń.

• Tworzenie historii następuje zarówno podczas przedstawiania dowodów jak i po zakończeniu postępowania dowodowego.

• Sędziowie dysponują ogólną wiedzą na temat struktury celowego działania człowieka; kluczową rolę odgrywa tu abstrakcyjny schemat epizodu.

• W skład tego schematu wchodzą zdarzenia inicjujące stany psychologiczne sprawcy i cele, które dostarczają uzasadnienia dla podjętych działań.

• Działanie prowadzi do pewnego wyniku lub konsekwencji.

11. Rola stanów fizycznych w schemacie epizodu

• Stany fizyczne mogą działać w dwojaki sposób:

• Stan sprawcy podczas wystąpienia zdarzenia inicjującego; w takim wypadku stan umożliwia pewne działanie.

• Stan sprawcy wynikający z pojawienia się zdarzenia inicjującego i przyczyniający do pojawienia się stanu psychologicznego (najczęściej chodzi tu o pewną motywację) lub celu.

• Opisane zależności dotyczą potocznej wiedzy na temat uwarunkowań działania. Wiedza ta bywa różna od wiedzy psychologicznej.

• Te same dane mogą być wykorzystane do stworzenia różnych narracji

12. Próby weryfikacji empirycznej

• Przeprowadzono badania na grupie osób, które wchodziły w skład ław przysięgłych.

• Osobom tym przedstawiano 3-godzinne nagrania magnetowidowe, dotyczące sprawy morderstwa.

• Nagrania odnosiły się do rzeczywistej sprawy, ale w nagraniach występowali aktorzy grający rolę sędziego, prokuratora, obrońcy, oskarżonego i świadków.

• Badani pracowali w grupach czteroosobowych i mieli uzgodnić, z jakiego rodzaju morderstwem mają do czynienia, a także uzgodnić to, czy oskarżony był winny.

• Wypowiedzi badanych nagrywano.

• Okazało się, że we wszystkich grupach badanych skonstruowano historie.

• W historiach tych uwzględniano kategorię wyroku.

• Badani w historiach budowali łańcuchy przyczynowe.

• Epizody skonstruowane przez różne grupy badanych nie były identyczne.

• Okazało się także, że badani, którzy zbudowali różne historie, wydawali różne wyroki.

• Badani wprowadzali do swoich historii elementy domyślne, które nie były dostępne w materiałach dowodowych.

13. Komentarz

• Ten sam materiał dowodowy może prowadzić do konstruowania różnych historii.

• Ponieważ w historiach tych występują różne elementy domyślne, może to skutkować różną interpretacją dowodów.

• Uczestnicy procesów dysponują odmienną wiedzą początkową, schematami i uprzedzeniami.

• Część z tych różnic wynika z odmiennych doświadczeń, a część z pełnienia specyficznej roli w procesie.

• W efekcie strony starają się wykorzystywać uczestników przewodu sądowego jako swoich sojuszników lub przeciwników.