“Prolog” - polemika na temat roli poety i poezji.
Polemika rozgrywa się w całym dramacie. Pierwszą osobą w Prologu jest właśnie Mickiewicz, który wygłasza teorię poezji narodowo - wyzwoleńczej. Jest twórcą teorii mesjanistycznej. Według Słowackiego mesjanizm to przeżywanie cierpienia i bierne czekanie na godzinę wyzwolenia. Poeta jest ukazany za pomocą dogmatów biblijnych, jako duch apokalipsy, prorok, który wieści przyszłość, jest pierwszym i ostatnim, alfą i omegą. Głos poety - proroka jest głosem uspokajającym, pocieszającym, usypiającym czujność narodu. Poezja według Mickiewicza powinna koić rozpacz i nieszczęście, być balsamem lezącym rany. Pierwszej osobie odpowiada druga. Jest ona przeciwnikiem Mickiewicza, najprawdopodobniej jest nią Słowacki, który krytykuje jego poglądy. Następnie przemawia osoba trzecia. Jest to nowy Słowacki, inne wcielenie poety, który wygłasza nową koncepcję walki narodowo - wyzwoleńczej, przeciwną mesjanizmowi i prometeizmowi Mickiewicza. Poezja ma pobudzać do działania, wskrzeszać bohaterów narodowych, ratować od cierpienia, wierności (rozbudzić świadomość narodową Polaków, powoływać do czynu zbrojnego). Słowacki dwóm drogom Mickiewicza prowadzącym do wyzwolenia (mesjanizm i prometeizm) przeciwstawia trzecią - winkelriedyzm (idea walki zbrojnej czynnej lecz samotnej). Słowacki kompromituje też prezentowaną przez siebie drogę - obrazuje to klęska Kordiana. W scenie w szpitalu wariatów krytykuje mesjanizm (Kordiana odwiedza Doktor o szatańskich cechach. Jeden jest krzyżem, drugi podtrzymuje niebo, aby nie spadło na ludzi - obaj przedstawiają swoista oceną mesjanizmu.
Ujęcie poety i poezji w innych utworach.
Konrad Wallenrod
Poezja jest skarbnicą pamiątek narodowych, utrwala i opiewa czyny bohaterów, przechowuje historie narodu.
Poezja ma wymiar tyrtejski - zagrzewa do walki, podsyca nienawiść do wroga, stawia wzorce postępowania.
Poezja łączy pokolenia, jest “arka przymierza między starszymi a nowymi laty” - spoiwem ojców i synów.
Dziady
W “Wielkiej improwizacji” temat poezji jest szczególnie ważny . Konrad, mówiąc o sobie, stwarza mit poety - samotnego śpiewaka, którego przeciętni ludzie nie rozumieją. jest to jednak istota obdarzona boską mocą tworzenia - dlatego poeta Konrad uzurpuje sobie prawo, by być równym Bogu, by mieć jego władzę. Poezja jest tu siłą stwarzania, potęgą boską, a ponadto jest siłą natchnienia, płynie wprost z serca obdarzonych łaską poetów.
Grób Agamemnona
W grobowcu dawnego wodza ujrzał poeta “lutnię Homera”, lecz nie mógł jej użyć, by opiewać czyny szlachetne i zwycięskie, bo jest potomkiem narodu niewolników... “Koń poezji - Pegaz”, któremu poeta dał się ponieść, czerpie siłę z historii, przedstawia obrazy, stawia oceny, rozlicza narody z ich czynów (do takiego rozliczenia doprowadza w utworze).
Testament mój
“zostanie po mnie ta siła fatalna”, oto poezja jest siłą, która nie boi sie smierci, trwa nawet gdy nie ma juz jej twórcy i ma wielka moc - przekształcania dusz zwykłych w bophaterów:
“aż was zjadacze chleba
w aniołów przerobi.”