PSYCHOLOGIA I PSYCHIATRIA

Czynniki wpływające na przestępczość seksualną

Agresja

Istnieje wiele teorii tłumaczących zjawisko agresji. Zdaniem Freuda

agresja jest wynikiem frustracji seksualnej. Lorentz traktuje agresję jako

jeden z czterech głównych instynktów, do których zalicza: instynkt

seksualny, głodu, agresji, ucieczki.

Instynkt agresji ma dwie odrębne komponenty: wrodzona agresja

"ekspresywna" oraz nabyta agresja "wroga". Agresję można traktować jako

wrodzoną formę zachowania uwarunkowaną biologicznie, ale w świecie

człowieka pozbawioną instynktownych ograniczeń, przez co jest ona bardziej

destrukcyjna i szkodliwa.

Agresja ma swoje fazy rozwojowe: faza l - to agresja środowiskowa, faza 2-

to agresja przeniesiona ha inne osoby, np. członków rodziny, faza 3 - to

agresja wyładowywana w prymitywnym i destrukcyjnym zachowaniu, faza 4 - to

agresja pośrednia będąca formą protestu, faza 5 - to agresja pośrednia

wyrażająca się w zachowaniach sadomasochistycznych, faza 6 - to agresja

inwestowana w aktywność produkcyjną, a faza 7 - to inwestowanie agresji w

działalność twórczą, w sublimację.

Należy także podkreślić jej uwarunkowania społeczne (prowokacje ze strony

innych, frustracje społeczne, negatywny wpływ TV i publikatorów) oraz

sytuacyjne, np. alkohol, narkotyki. Oglądanie filmów agresywnych stymuluje

agresję, jeśli predyspozycję widza stwarzają ku temu warunki. Agresja ma

większe natężenie i częściej występuje u mężczyzn, co wiąże z układem

hormonalnym, np. androgenizacja kobiet zwiększa u nich poziom agresji.

Generalnie agresja jest większa wśród samców i mężczyzn, zwłaszcza

wówczas, gdy ich ojcowie są też agresywni. Wyższy poziom agresji u

mężczyzn można tłumaczyć jej uczeniem się (trening agresywny).

Teorie dotyczące przyczyn agresji można w zasadzie podzielić na trzy

podstawowe grupy: biologiczne, psychologiczne i społeczne. Są również

teorie eklektyczne ujmujące przyczyny agresji wieloczynnikowo. Do takich

eklektycznych teorii można zaliczyć teorię, która zachowania agresywne

człowieka wiąże z jego predyspozycjami temperamentalnymi oraz z wyuczeniem

się agresji. Stałość zachowań seksualnych człowieka uwarunkowana

wymienionymi czynnikami polega na specyficznym odbiorze sytuacji, kiedy to

specyficznie odbiera się sygnały i specyficznie je interpretuje, co przy

słabych mechanizmach kontroli zachowania i silnych nawykach reagowania

agresją na stres prowadzi do zachowań agresywnych. Badania przeprowadzone

na populacji osób agresywnych pozwoliły stwierdzić, iż występuje u nich

mała odporność na stres, nieadekwatna agresywność, impulsywność, wigor

fizyczny, słaba samokontrola, pogotowie lękowe, niski próg tolerancji,

koncentracja na teraźniejszości. W biografii osób agresywnych znaleziono:

większą więź emocjonalną z matkami z jednoczesnym ich lekceważeniem,

odczuwanie lęku wobec ojca, niezdolność do trwałych więzi uczuciowych,

rozdzielenie seksu od uczuć, brak pozytywnych uczuć do partnerek

seksualnych, egocentryzm seksualny i agresywne kontakty seksualne

(wynikające z lęku przed zależnością od kobiety), promiskuityzm seksualny

wynikający z podświadomej potrzeby więzi, w której kontakt fizyczny

zastępuje uczucie.

W latach 70-tych i na początku lat 80-tych zaczęły pojawiać się prace

poświęcone agresji wewnątrzrodzinnej. Z prac tych wynika, że np. w USA

około 20% rodzin stosuje agresję wobec członków rodziny, a ponad 50%

małżeństw stosuje wobec siebie agresję fizyczną. Mężowie są bardziej

skłonni do agresji wobec żon niż odwrotnie i częściej ujawniają agresję

wobec żon dominujących. Wyraźnie więc daje się zauważyć związek władzy z

agresywnością. Co ciekawsze, silna pozycja (dominacja) nie zapewnia

uległości drugiej strony, lecz raczej rodzi jej frustrację i

prawdopodobnie stałą gotowość do odreagowywania w formie agresywnej, gdy

okoliczności temu sprzyjają. Szczególnie wyraźne jest to w przypadku

zdominowanych, lecz buntujących się mężów, którzy (jak wcześniej wykazano)

skłonni są do agresji wtedy, gdy obiektywna ocena przeciwnika (jego

fizycznej siły) wypada na ich korzyść.

Również doświadczenie na sobie agresji w wieku dziecięcym sprzyja

późniejszemu przechodzeniu jej z generacji na generację. Z opracowania

poświęconego zespołowi dziecka maltretowanego wynika, że w przypadku

agresji rodzinnej do istotnych czynników ryzyka należą: alkoholizm,

zaburzenia psychiczne i narkomania małżonków.

W rozważaniach na temat przyczyn agresywnego zachowania się

kontrowersyjnie oceniany jest zespół XYY. Stwierdzono np., że w populacji

mężczyzn występuje on w stosunku l na 700 urodzonych chłopców i ma to się

wiązać z większą niż w populacji kontrolnej agresywnością,

przestępczością, patologią seksualną (dewiacyjną). W nowszych

opracowaniach na ten temat podkreśla się, że zespół XYY sprzyja

zachowaniom agresywnym, trudno natomiast powiedzieć, na ile je determinuje.

Podsumowując można stwierdzić, że agresja jest jedną z podstawowych

przyczyn przestępczości, m.in. seksualnej. Agresywność może być cechą

osobowości nieprawidłowej lub jedną z form reakcji na zagrożenie. Należy

ona również do stereotypu męskości i dlatego ulega wzmocnieniu w procesie

socjalizacji. Istnieją także sprzyjające warunki kulturowe do jej

wzmacniania.

Żyjemy w czasach, w których środki masowego przekazu wdzierają się w życie

codzienne człowieka, narzucają mu swoją wszechobecność wszędzie. Gołym

okiem widać wszechstronnie powiązania między szerzonymi przez publikatory

informacjami o przestępstwach seksualnych a ich odbiorem przez

czytelników. Upowszechnianie w publikatorach agresji i przestępczości

prowadzi do niekorzystnych następstw, m.in. w postaci: psychozy strachu,

kultu silnego człowieka, dostarczania pomysłów przestępcom, wzrostu

poziomu agresji w społeczeństwie itd.

Przestępczość seksualna o typie agresywnym jest często tematem filmów,

publikacji w czasopismach, poczytnych kryminałów, programów TV. Wzrost jej

upowszechniania w ostatnich latach daje wiele do myślenia. Można tu mówić

o eskalacji treści przestępczych podyktowanej potrzebą wzbudzenia

zainteresowania u odbiorcy, który przecież szybko przyzwyczaja się do tego

typu lektur czy obrazów. Motyw ekonomiczny kryjący się za tym mechanizmem

potwierdza się również w przypadku wydawnictw pornograficznych, które na

Zachodzie w ostatnich latach są coraz bardziej dewiacyjne i agresywne w

treści, u odbiorców bowiem szybko pojawia się znudzenie. Jednak tego typu

zjawisko wiąże się z negatywnymi następstwami, albowiem osoby o

predyspozycjach przestępczych znajdują w nim nie tylko pomysł, bodziec,

ale często czują się zwolnione od odpowiedzialności. Można powiedzieć, iż

agresja przedstawiana w kulturze masowej rodzi agresję w społeczeństwie

oraz lęk przed tą agresją prowokujący zachowania obronne również o

agresywnym charakterze. Spirala narastającej agresji wpływa na mechanizmy

życia społecznego, co wiąże się zarówno z postawami wobec przestępczości

seksualnej, jak i z jej genezą. Mamy tu do czynienia z przysłowiowym

mechanizmem błędnego koła.

Alkohol

Alkohol zwiększa agresywność seksualną szczególnie u mężczyzn, i to

niezależnie od stopnia uzależnienia od alkoholu.

Godnym podkreślenia jest powiązanie między kazirodztwem a alkoholizmem.

Powszechność uzależnienia od alkoholu wśród kazirodców jest różnie

oceniana, odsetek ten waha się od 20 -70%.

W przypadku zgwałceń uzależnienie od alkoholu i działanie pod wpływem

alkoholu należą do podstawowych czynników prowokujących zgwałcenie.

Analizując 600 przypadków gwałtów, można stwierdzić, iż alkohol odegrał

decydującą kryminogenną rolę w 217 przypadkach, a 10% ofiar piło alkohol

ze sprawcami.

W przypadku ekshibicjonizmu ostra intoksykacja alkoholowa lub alkoholizm

przewlekły mogą stanowić genezę tego zaburzenia. Ostrą intoksykację

alkoholem stwierdza się w 30-50% przypadków.

Zachowania agresywne i przestępcze w rodzinach ojców uzależnionych od

alkoholu w 50-80% przypadków przechodzą na dzieci. Badając powiązania

między alkoholem a przestępczością, stwierdzono, że występują tu trzy

następujące mechanizmy:

alkohol redukuje zahamowania i wyzwala zachowania przestępcze, dewiacyjne,

alkohol zmienia aktywność neuroprzekaźników, co wiąże się z rozwojem

zachowań agresywnych,

alkoholizm przewlekły prowadzi do dysfunkcji kory mózgowej, szczególnie

płata skroniowego, co również sprzyja patologii zachowania. Zwraca się

również uwagę na mechanizm psychosomatyczny, w którym alkohol sprzyja

powstaniu hypoglikemii i zaburzeń fazy REM snu - co z kolei sprzyja

rozwojowi drażliwości i agresywności.

Alkohol jest typowym towarzyszem życia przestępców, a alkoholizowanie się

należy do ich stylu bycia.

Narkotyki

W populacji narkomanów występuje znacznie więcej przypadków gwałtu i

kazirodztwa w porównaniu do populacji nie uzależnionych od narkotyków.

Wysoki jest odsetek zachowań homoseksualnych w tej populacji (około 30%).

U narkomanów homoseksualizm znacznie częściej występuje wśród kobiet niż

wśród mężczyzn.

Uzależnienie od alkoholu, narkomania, a także lekozależność mają z

przestępstwami seksualnymi zarówno pierwotny, jak i wtórny związek. Z

jednej bowiem strony uzależnienia prowokują zachowania przestępcze, z

drugiej natomiast strony zachowania przestępcze pogłębiają lub prowokują

rozwój uzależnień. Znany jest również kryminogenny wpływ subkultury

narkomanów i alkoholików.

Osobowość nieprawidłowa

W populacji przestępców odsetek osób z zaburzeniami osobowości jest wyższy

w porównaniu z normalną populacją.

Wyodrębnia się "psychopatię kryminalną" jako jedną z postaci zaburzeń

osobowości. Do przyczyn rozwoju tej osobowości zalicza: zaburzenia

genetyczne, hormonalne (wpływ epinefryny), zespół XYY, czynniki

konstytucjonalne i organiczne, fizjologiczną nadpobudliwość, psychopatię

rodziców, wczesną deprywację, brak rodziców, środowisko. Do przyczyn

rozwoju osobowości nieprawidłowej można jeszcze zaliczyć: niedojrzałość

mechanizmów korowych, charakteropatię, patologię rodziny, psychopatię

ojca. "Psychopata ma zazwyczaj dobrą znajomość obowiązujących w

społeczeństwie norm moralnych. Normy te jednak w niewystarczającym stopniu

uwewnętrznił, gotów je przestrzegać jedynie w odniesieniu do wybranego

grona osób lub też za własne uznaje normy nieco odmienne od norm

ogólnospołecznych (...). Sumienie psychopaty jest zazwyczaj bardzo

ambiwalentne, zmienne, niedostosowane (...) Po okresach całkowitego braku

poczucia winy, w których psychopata podejmuje szereg działań

antyspołecznych, występują okresy poczucia winy czasami tak silnego, że

paraliżuje ono całą aktywność (...) działania impulsywne nie podlegają

kontroli wewnętrznej. Zachowanie impulsywne jest podejmowane natychmiast,

zanim jakiekolwiek zakazy superego dojdą do głosu (...) O zaburzeniu

zdolności do kontroli popędowo-emocjonalnej decyduje syndrom właściwości:

ograniczona umiejętność tolerowania napięcia, znoszenia odroczenia,

akceptacja substytutów i sublimacji. Osoby te nie znoszą deprywacji. Muszą

napięcie rozładowywać natychmiast w sposób społecznie nieakceptowany. Nie

są zdolne przy wyborze zachowań kierować się dalszymi konsekwencjami

własnych czynów (...). Poza ogólnym, słabym rozwojem orientacji w

rzeczywistości, psychopata ma zaburzoną zdolność odróżniania własnych

przeżyć od faktów rzeczywistych. Wykazuje skłonność do tzw. życzeniowej

interpretacji świata (do "myślenia życzeniowego"). Wówczas, gdy

rzeczywistość jest przykra, psychopata skłonny jest przyjmować jako realną

inną, bardziej przyjemną wersję zdarzeń. Zaburzenie to jest szczególnie

silne wtedy, gdy w grę wchodzi obraz własnej osoby. Psychopata w obronie

przed poczuciem słabości i małej wartości stwarza sobie iluzję wszechmocy.

Przecenia własne możliwości i nie docenia niebezpieczeństw, które mogą go

spotkać (...). Antyspołeczne i impulsywne zachowania psychopaty nie tylko

służą redukcji napięcia i zaspokojeniu popędów. Stanowią one także system

mechanizmów obronnych, pod którymi kryją się problemy emocjonalne". Jako

przyczynę rozwoju psychoaptii upatruje się zaburzenia więzi uczuciowych w

rodzime.

Jako cechy psychopatii należy jeszcze wymienić: niedobór wyższej

uczuciowości, małą elastyczność nastrojów, dominację uczuciowości

popędowej, brak integracji ze środowiskiem, niedostateczne przystosowanie

do podstawowych reguł życia społecznego. Zaś jako przyczyny rozwoju

osobowości nieprawidłowej o typie sadystyczno-masochistycznym upatrywać

należy: pozostałości sadomasochistyczne wieku dziecięcego, despotyzmu z

dzieciństwa, niedojrzałość emocjonalną.

Osobowość antyspołeczna występuje w od 0,05 do 15% populacji, a wśród

więźniów - 75% tej populacji. Do podstawowych symptomów tej osobowości w

wieku do 18 roku życia zalicza się: sprawianie trudności wychowawczych,

impulsywność w szkole, konflikty z prawem, wczesne doświadczenia

seksualne, alkoholizm, wandalizm, wagarowanie. Po 18 roku życia pojawiają

się następujące znaczące symptomy: zaniedbywanie pracy zawodowej,

odrzucanie norm społecznych, rozwody i separacja, ujawnianie agresji

fizycznej.

W IX. obecnie obowiązującej, Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń

Psychicznych wyodrębniono dział: Zaburzenia nerwicowe, osobowości i inne

nie psychotyczne zaburzenia psychiczne. Wyróżniono w nim następujące typy

osobowości nieprawidłowej:

osobowość paranoiczna,

afektywne zaburzenia osobowości,

osobowość schizoidalna,

osobowość eksplozywna,

osobowość anankastyczna,

osobowość histeryczna,

osobowość asteniczna,

osobowość nieprawidłowa z wyraźnymi cechami antysocjalnymi,

inne zaburzenia osobowości (np. niedojrzała). Osobowość z wyraźnymi

cechami antysocjalnymi można traktować jako odpowiednik psychopatii w

dawnym tego słowa znaczeniu. Jako typowe dla tej osobowości podaje się

następujące cechy:

brak trwałych związków uczuciowych,

niezdolność do przewidywania skutków własnego działania,

niezdolność wyprowadzenia praktycznych wniosków z dotychczasowych

doświadczeń,

brak istotnych zainteresowań,

zmienność i nietrwałość dążeń, brak konsekwencji,

wyraźna aktywność dla osiągnięcia celu doraźnego, zanikająca wobec

minimalnych niepowodzeń,

brak wglądu, zdolności oceny samego siebie, zrozumienia zależności

niepowodzeń od własnych cech. Skutkami tych cech najczęściej są:

brak wykształcenia mimo dobrej inteligencji, brak zawodu, brak stałych

związków z ludźmi, brak stałych związków rodzinnych, nieuporządkowane

życie seksualne, uleganie nałogom, częste konflikty z porządkiem prawnym.

Płeć

Przestępstwa ogółem częściej popełniają mężczyźni. Psychopatologia

częściej dotyczy płci męskiej, podobnie przestępczość. Prawidłowość ta

ujawnia się już w wieku młodzieżowym;

u chłopców częściej występują zaburzenia zachowania, u dziewcząt

osobowościowe. Chłopcy są bardziej podatni na niekorzystne wpływy

patologii rodzinnej prowadzące do zachowań antysocjalnych. U dorosłych

natomiast mężczyzn przeważa nie tylko przestępczość czy psychopatologia,

ale i zaburzenia osobowości. U kobiet psychopatologia wiąże się m.in. z

cyklicznymi przemianami układu hormonalnego, co ma mieć również związek z

przestępczością seksualną nasilającą się w okresach napięcia

przedmiesiączkowego. Więcej przestępstw popełniają kobiety identyfikujące

się z rolą męską. Przestępczość kobiet na świecie ujawnia tendencje

wzrostowe; kobiety coraz częściej popełniają przestępstwa agresywne. W

sprawach o zgwałcenie w okresie 10 lat w Polsce łącznie były oskarżone 34

kobiety, które podżegały do tego przestępstwa lub były pomocnikami. O

czyny lubieżne z nieletnimi oskarżonych było w tym samym okresie 10 lat

łącznie 20 kobiet. Nie wystąpiły natomiast zabójstwa na tle seksualnym

popełnione przez kobiety.

Należy podkreślić również zróżnicowanie agresywności płci. Uwarunkowania

kulturowe i wychowawcze sprawiają, że kobietom przyznaje się "bierne"

prawo agresji, a mężczyznom także "czynne"; agresja kobiet jest oceniana

surowiej przez społeczeństwo. Inne są również formy wyrażania agresji. U

kobiet dominują formy słowne, a u mężczyzn - fizyczne. Wiąże się to z

kulturowymi stereotypami męskości-kobiecości. Obecne przemiany obyczajowe,

polegające m.in. na wzroście społecznej samoświadomości kobiet i usuwaniu

różnic w socjalizacji płci, mają wpływ na wkraczanie kobiet w nowe rejony

przestępczości, dotychczas "zarezerwowane" dla mężczyzn. W latach

sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w wielu krajach zauważono ilościowe i

jakościowe zmiany w przestępczości kobiet, polegające w szczególności na

szybkim jej wzroście oraz na popełnianiu przez kobiety przestępstw

agresywnych, z użyciem przemocy oraz przestępstw grupowych (...) Większość

czynów kobiet ma charakter emocjonalny.

Można jednak przyjąć podstawową zasadę, iż przestępstwa seksualne są nadal

domeną mężczyzn.