ęęłęó1. Antyczne teatralia

Geneza dramatu – w sferze hipotez i domysłów
- punktem wyjścia Poetyka Arystotelesa
„Zarówno tragedia jak i komedia narodziły się z improwizacji: tragedia z improwizacji tych, którzy improwizowali dytyramb, komedia – z improwizacji intonujących pieśni falliczne. Tragedia rozwinęła się przez udoskonalanie i po przejściu wielu przeobrażeń zatrzymała się w rozwoju, kiedy osiągnęła swą najdoskonalszą postać.” (1449a 9-15)
„Tragedia uzyskała swą wielkość porzuciwszy krótkie wątki i żartobliwy język, które zawdzięcza swemu pochodzeniu z dramatu satyrowego.” (1449a 19-24)
Dytyramb – pieśń kultowa na cześć Dionizosa,
- wykonywana przez chór satyrów, stworzona przez Ariona
improwizowany hymn na cześć Dionizosa + chór satyrów = tragedia (pieśń kozłów)

Pierwsze przedstawienia teatralne
534 r. p.n.e. – tyran Pizystrat wprowadza agon teatralny na Dionizje Wielkie
agon – walka, spór, konkurs
Dionizje Wielkie – największe ateńskie święta na cześć Dionizosa (marzec/kwiecień)
Tespis – wprowadza pierwszego aktora (ok. 534 p.n.e.)
Pratinas z Filuntu na Peloponezie – pierwszy wprowadza dramat satyrowy
- ponieważ tragedia utraciły swój dionizyjski charakter (po 520 r. p.n.e. na wazach satyrowie w scenach teatralnych)
- jedyny zachowany w całości dramat satyrowy – Cyklop Eurypidesa ma formę wzorowaną na tragedii

Dionizje Wielkie
W przeddzień procesja
(od 486 r.p.n.e. – dodano jeden dzień dla komediopisarzy (5 sztuk)
2 dzień – agon w dytyrambie
3 – 5 – agon tragediowy - tetralogie
3 – trzy tragedie + dramat satyrowy
4 – trzy tragedie + dramat satyrowy
5 – trzy tragedie + dramat satyrowy

od powstania do wystawienia
poeta → archont → choreg (liturgia) → aktor (protagonista / koryfeusz)
archont – urzędnik odpowiedzialny za organizację świąt
choreg – bogaty obywatel zobowiązany do świadczeń na rzecz państwa (liturgii)
protagonista – pierwszy, główny aktor
karyfeusz – przodownik chóru

Budowa tragedii
prolog
parodos
epejsodion
stasimon
exodos

ęęłęó. Obywatel dramaturgiem – Ajschylosa Oresteja i Persowie

Kalendarium
499-496 r.p.n.e. - wystąpił po raz pierwszy w czasie 70. olimpiady
490 r. p.n.e. – udział w bitwie pod Maratonem
484 r. p.n.e. - pierwsze zwycięstwo
480 r. p.n.e. – udział w bitwie pod Salaminą
479 r. p.n.e. – udział w bitwie pod Platejami
472 r. p.n. e. – pierwszy nagroda za trylogię zawierającą Persów
468 r. p.n.e. – przegrał z debiutującym Sofoklesem
- zwyciężył 13 razy za życia i 15 razy po śmierci

Zachowane tragedie Ajschylosa (7 tragedii)
472 - Persowie
467 - Siedmiu przeciw Tebom
463 – Błagalnice
? - Prometeusz w okowach
458 - Oresteja
Agamemnon
Błagalnice
Eumenidy

PERSOWIE – (Fineusz – Persowie – Glaukos Pontyjski)
- wzorowane na Frynichosie
- tematem zwycięstwo pod Salaminą i hybris Persów

SIEDMIU PRZECIW TEBOM (Lajos – Edyp – Siedmiu Przeciw Tebom)
- trylogia tebańska - bratobójcza wojna między Polinikiem a Eteoklesem
- idea winy i kary

BŁAGALNICE (Błagalnice – dalsze dwie tragedie o losach Danaid)
- główną postacią chór 50 córek Danaosa
- bohater w obliczu tragicznego wyboru
- przykład tragedii bardzo archaicznej – postacie rozmawiają głównie z chórem, a nie ze sobą

PROMETEUSZ W OKOWACH (Prometeusz skowany – P. wyzwolony – P.niosący ogień)
- dramat kosmogoniczy
– uporządkowany świat bogów olimpijskich contra nieokiełzany butny świat Tytanów

ORESTEJA (Agamemnon, Błagalnice, Eumenidy)
- jedyna zachowana w całości trylogia
- tragiczne dzieje rodu Atrydów
- dramat człowieka zmagającego się z losem, wolą bogów i własnym sumieniem

ęęłęó3. Perfekcyjna doskonałość – Sofoklesa Antygona i Król Edyp

120 dramatów = ok. 30 tetralogii
- 24 razy uzyskał pierwszą nagrodę
- nigdy nie przegrał (nigdy trzeciej)
tematy:
- cykl trojański
- cykl tebański (Edyp, Antygona, Siedmiu..., Edyp w Kolonos
- ród Atrydów
- Herakles
dramat satyrowy Tropiciele (mały Hermes, wynalazca liry)

Kalendarium
468 – debiut w agonie tragicznym – zwycięstwo nad Ajschylosem
443/442 – jeden ze skarbników Związku Morskiego Aten
441-439 – strateg razem z Peryklesem podczas wojny z Samos
413-411 – jeden z probulów (komisarz przygotowujący zmianę ustroju)
? - AJAS
– historia samobójstwa Ajasa (spór z Odysem o zbroję po Achillesie)
442 – ANTYGONA
- konflikt między prawami boskimi i ludzkimi
430 – KRÓL EDYP
- bezsilność człowieka nawet mądrego i szlachetnego wobec losu
415 - ELEKTRA
- problem winy i kary
? - TRACHINKI
- śmierć Heraklesa spowodowana przez żonę Dejanirę
409 – FILOKTET
- problem kłamstwa
401 - EDYP W KOLONOS
- dalsze losy Króla Edypa

SOFOKLES MISTRZEM W TECHNICE STOPNIOWEGO ODKRYWANIA TAJEMNICY
do rozwiązania zagadki potrzebne są cztery osoby
- każda z ich zna tylko część tajemnica
- dopiero wymiana informacji pozwoli odkryć, kim jest Edyp i kto jest zabójcą Lajosa
PASTERZ
- wie, że dziecko Jokasty i Lajosa oddał jakiemuś posłańcowi
- nie wie, co się dalej stało z tym dzieckiem – nie wie, że to Edyp
POSŁANIEC
- nie wie, czyje to było dziecko
- wie, że dziecko, które odebrał od pasterza zaniósł do Koryntu i że jest nim Edyp
JOKASTA
- zna przepowiednię dotyczącą swego syna
- wie, że Lajos zginął na rozdrożu
EDYP
- zna przepowiednię dotyczącą swego losu
- wie, że zabił na rozdrożu starca

WG ARYSTOTELESA DUSZĄ TRAGEDII JEST FABUŁA
- powinna zawierać ironię tragiczną, perypetię i rozpoznanie
- powinna prowadzić do katharsis

1. Ironia tragiczna:
- Edyp rzucając klątwę na mordercę króla Lajosa nie wie, że rzuca ją na siebie samego
- wieść posłańca o śmierci króla Polybosa przynosi złudną zmianę na lepsze
2. Perypetia – zmiana biegu wydarzeń w kierunku przeciwnym do intencji działającej postaci
- Jokasta chce uspokoić Edypa, kiedy na poparcie swojej tezy, że przepowiednie się nie spełniają, mówi mu, że Lajos nie zginął z ręki syna, lecz na rozdrożu
- rezultat – Edyp jeszcze bardziej się zaniepokoił
- Posłaniec z Koryntu przynosi tragiczną dla Edypa wiadomość o śmierci Polybosa
- rezultat – Edyp się ucieszył
- Posłaniec chce uspokoić Edypa, kiedy mówi mu, że może spokojnie wrócić do Koryntu, bo Meropa nie jest jego matką
- rezultat – Edyp się przeraził
3. Rozpoznanie – zwrot od nieświadomości ku poznaniu, który prowadzi do przyjaźni lub wrogości
- Arystoteles za najlepsze uznaje takie, które wynika z naturalnego rozwoju akcji
- u Sofoklesa autorozpoznanie
4. Katharsis – rodzaj oczyszczenia, które osiąga się wywołując uczucie litości i trwogi
- litość – budzą bohaterowie, którzy cierpią niewinnie
- trwogę – budzą bohaterowie podobni, z którymi widz może się utożsamić

ŚWIAT WG SOFOKLESA
człowiek musi poddać się woli bogów
- cokolwiek wybierze – zawsze przegra
- przestaje odpowiadać za swoje decyzje
wielkie czyny i cierpienia przynoszą korzyść nie sprawcy, ale ogółowi
brak wiary w rozum i moralny porządek
- za dobro nie spotyka nagroda

ZASŁUGI SOFOKLESA DLA TEATRU
zawiązanie węzła dramatycznego poza akcją
- udoskonalenie budowy tragedii
- akcja zmierza do katastrofy poprzedzonej nieoczekiwaną i złudną zmianą na lepsze
wprowadzenie trzeciego aktora
ograniczenie roli chóru (zwiększenie składu z 12 do 15)
- chór wyrazicielem poglądów poety
bohaterowie to postacie w pełnym wymiarze
- zróżnicowanie charakterów
malowane dekoracje

ęęłęó4. Granice przyzwoitości i dobrego smaku – Eurypidesa Hippolit i Medea

Kalendarium:
455 r. p.n.e. – wystąpił po raz pierwszy w agonie tragicznym (trzecie miejsce)
441 r. p.n.e. – pierwszy sukces w agonie tragicznym
408 r. p.n.e. – opuścił na zawsze Ateny
- w Pelli na dworze króla macedońskiego Archelaosa

92 utwory = 23 tetralogie
5 razy zdobył nagrodę (w tym 1 x pośmiertnie)

Stan zachowania:
17 tragedii i 1 dramat satyrowy
I – dramaty psychologiczne
438 – Alkestis
431 – Medea
428 – Hippolytos
425 – Hekabe
419 – Andromacha

II - Dramaty patriotyczne i polityczne
429 – Heraklidzi
420 – Błagalnice
416 – Herakles oszalały
415 – Trojanki

III – sztuki o skomplikowanej intrydze i zawikłanej akcji
- osią znakomicie zarysowane charaktery
413 – Elektra
412 – Helena
413-409 – Ion
413-409 – Ifigenia w Taurydzie
408 – Orestes
406 – Ifigenia w Aulidzie

IV – Inne
408 – Fenicjanki
407 – Bakchantki

Cyklop – dramat satyrowy

ŚWIAT EURYPIDESA
- nie ma różnicy między wolny, a niewolnikiem, Grekiem a barbarzyńcą
- nie ma innej moralności dla mężczyzn, a innej dla kobiet
- krzywda, okrucieństwo i wojna to zło
- bogowie bawią się ludźmi

ZASŁUGI EURYPIDESA:
- eksponowanie psychiki kobiecej
- monologi wewnętrzne
- wprowadzenie miłości na scenę
- wybór mniej znanych mitów lub ich rzadszych wersji
- odheroizowanie bohatera
- ograniczenie roli chóru
- deus ex machina
- Eurypides - ojcem komedii nowej
- zamiast mitu – intryga
- zamiast fabuły – charaktery
- bezkrwawe tragedie – Helena i Alkestis

ęęłęó5. Antyczny remake – trzy tragedie o Elektrze (Ajschylos-Sofokles-Eurypides)

I. Przegląd fabuł:

AJSCHYLOS

Agamemnon
- w dniu powrotu Agamemnona do domu
- tematem mord na Agamemnonie jako akt wyższej sprawiedliwości za śmierć Ifigenii

Ofiarnice
- w dniu przybycia Orestesa jako posłańca z wieścią o własnej śmierci
- tematem zemsta na matce jako nakaz Apollina
- Orestes się waha, Elektra go namawia
- z krwi matki rodzą się Erynie

Eumenidy
- w Delfach uśpienie Erynii
- w Atenach sąd nad Orestesem
- wstawiennictwo Ateny
- zamiana Erynii w Eumenidy

SOFOKLES
- zawiązanie węzła dramatycznego poza ramami tragedii
- widz ogląda tylko konsekwencje

Elektra
- w dniu przybycia Orestesa jako posłańca z wieścią o własnej śmierci
- niekobieca decyzja Elektry (i Polos z Eginy w tej roli)
- symetria układu: Elektra – twarda, zdecydowana, nienawidząca matki
Chryzothemis – łagodna i dziewczęca

Sąd nad Orestesem – niepotrzebny
- Apollo i jego wyrocznia są wiarygodne
- Orestes nie podlega karze, bo rozkazy boga są sprawiedliwe

EURYPIDES
- Klitajmestra zabiła męża z tych samych pobudek, co u Ajschylosa

Elektra
- miejscem akcji chata wieśniaka
- Orestes zabija Ajgistosa poza sceną – relacja posłańca
- mord z premedytacją – podstęp Elektry
- Klitajmestra zwabiona połogiem pada pod ciosem swych dzieci
- mord we wnętrzu chaty – krzyk Klitajmestry i komentarz chóru
- matkobójcy załamują się w poczuciu winy
- deus ex machina – Dioskurowie przepowiadają dalsze losy bohaterów

- Dioskurowie o dalszych losach: Orestes stanie w Atenach przed Areopagiem
Elektra poślubi Pyladesa

II. Podobieństwa i różnice

miejsce akcji –
Ajschylos - przed pałacem/Delfy/Ateny
Sofokles - przed pałacem
Eurypides - przed chatą wieśniaka
początek akcji –
Ajschylos – dzień powrotu Agamemnona i jego zabójstwo
Sofokles – fałszywa wiadomość o śmierci Orestesa
Eurypides – powrót Orestesa
postać Klitajmestry –
Ajschylos – mord na mężu aktem wyższej sprawiedliwości
Sofokles – pospolita zbrodniarka
Eurypides – ludzka, dążąca do ugody
postać Elektry –
Ajschylos – ubolewa, że nie ma mściciela, namawia Orestesa
Sofokles – ubolewa i podejmuje decyzję o zemście, ale jej nie wprowadza w życie
Eurypides – dokonuje zemsty
postać Orestesa –
Ajschylos - waha się
Sofokles – nie dyskutuje z nakazem boga
Eurypides – zdominowany przez Elektrę
stosunek do bogów
Ajschylos – bogowie decydują o losie człowieka, ale człowiek nie jest pozbawiony prawa do decydowania o sobie
- Delfy nie są nieomylne
Sofokles – człowiek musi poddać się woli bogów
- cokolwiek wybierze, zawsze przegra
Eurypides - bogowie bawią się ludźmi
- „bogowie, gdy czynią zło, nie są bogami”
wina i kara
Ajschylos – współmierność winy i kary
Sofokles – dobro nie jest nagradzane, ale zło zawsze karane - niewspółmiernie
Eurypides – życie jest nieszczęściem
nadrzędny czynnik organizujący układ w tragedii
Ajschylos – obywatelska wiara w państwo i jego instytucje
Sofokles – fabuła z rozpoznaniem i kontrastowym zestawieniem postaci
Eurypides – psychika bohaterów

III. Ranking poetów według Arystofanesa:

Żaby (405 r. p.n.e.) – podsumowanie poglądów Eurypidesa na twórczość tragiczną
- powstają po śmierci Sofoklesa i Eurypiesa oraz po wyjeździe Agatona (407 p.n.e.)
- pomysł wykorzystał już Eupolis (410p.n.e.) w Demy (wyprowadzenie z Podziemi wodza)
- według Arystofanesa tragediopisarz to nauczyciel ludu
- powrót dobrego wychowawcy to szansa na naprawę społeczeństwa

Ajschylos – przedstawiciel dawnych, dobrych czasów
- (zwycięstwa nad Persami, nieskorumpowana demokracja)

Zarzuty pod adresem Ajschylosa:
- musi najpierw pomilczeć z godnością
- pęki słów nadętych
- chór tylko pieśni zawodzi, po cztery z rzędu, a tamci – nic, tylko milczą
- słowa karkołomne, których pojąć nie można
- nigdy nie było nic z Afrodyty

Zarzuty pod adresem Eurypidesa:
- twórco żebraków, zszywaczu łachmanów
- związki haniebne do sztuki wprowadzasz
- zakochaną stworzył kobietę
- królów w łachmany odziałeś

ęęłęó6. Ranking poetów tragicznych – Arystofanesa Żaby

Arystofanes:
- urodzony w Atenach w rodzinie niezamożnego chłopa
- staranne wykształcenie w Atenach
- rozpoczął karierę w wieku 17 lat
- wystawił 45 komedii – zachowało się 11

Budowa komedii:
- zamiast epejsodionu – scenka jambiczna
- dodatkowo:
- parabaza
- zdjęcie maski
- zwrot ku publiczności
- odautorski komentarz na tematy aktualne
- agon
- spór między dwoma racjami, dwoma stronami konfliktu

Zachowane komedie:
425 – Acharnejczycy
424 – Rycerze
423 – Chmury
422 – Osy
421 – Pokój
414 – Ptaki
411 – Lizystrata
411 – Tesmoforie
405 – Żaby
392 – Sejm kobiet
388 – Plutos

Cechy charakterystyczne komedii starej:
ledwie nakreślona - fabuła -
znane - postaci -
typy polityczne
tytułowy - chór -
szyderstwo - komizm -
obsceniczny - język -
agon, parabaza - struktura -

ęęłęó7. Na co pozwala demokracja, czyli Lizystrata i Chmury Arystofanesa

Lizystrata – lyo (rozwiązuję) i stratos (wojsko) – popularne imię w wersji męskiej
w polskich przekładach – Gromiwoja, Bojomira
- tak poważne podejście nie spotyka żadnego arystofanejskiego bohatera – mężczyzny
- świadectwo dobrego mniemania o kobietach i wiary w ich zdrowy rozsądek

- kontrast między rytualną sprośnością, płciowością, a powagą problemu

CHMURY
- inscenizacja – klęską poety, tekst przerobiony wyparł pierwszą redakcję
- Sokrates przedstawicielem sofistów „nauczyciele mądrości” – ich uczniem Eurypides
- Sokrates idealny do skarykaturowania
- dziwactwa
- brzydota
- sposób bycia – zaczepianie i zadawanie pozorne naiwnych pytań

Strepsjades (Kręcioch)
- syn Fejdippides rujnuje się na wyścigach

Obrona Sokratesa – pióra Platona

oskarżyciele: Anytos i Meletos
zarzuty: brak wiary w bogów, demoralizacja młodzieży

„Bo z nas dwóch żaden, zdaje się, nie wie o tym, co piękne i dobre, ale jemu się zdaje, że coś wie, choć nic nie wie, a ja, jak nic nie wiem, to mi się nawet i nie zdaje.”

ęęłęó8. Humor bezpieczny - Menander

Różnica między Menandrem a Meandrem
- Menander – komediopisarz grecki końca IV w. p.n.e.
- Meander – rzeka Azji Mniejszej o charakterystycznym krętym biegu
- ornament w zdobnictwie greckim
- polski periodyk poświęcony literaturze i kulturze antycznej

Polityka a literatura
- coraz większe wpływy Filipa II Macedońskiego i jego stronników w Atenach
- 338 r. p.n.e. – bitwa pod Cheroneą – Grecja traci niepodległość
- utrata wolności = utrata wolności słowa
- 334 r. p.n.e. – hegemonia Aleksandra Wielkiego i początek podboju świata
- wyprawa przeciwko Dariuszowi, królowi Persji
- mieszanie się kultur – greckiej i wschodniej
- mieszanie się języka – nowy język KOJNE
- 323 r. p.n.e. – walki diadochów o schedę po śmierci Aleksandra

Maski w komedii nowej:
Typy rodzinne:
- starzec
- matrona
- młodzieniec
- dziewica
- niewolnik
- niewolnica

Typy zawodowe:
- hetera
- stręczyciel
- pasożyt
- żołnierz

Sztuki Menandra:
- Odludek – Mizantrop
- Kobieta z Samos
- Sąd polubowny
- Tarcza

Odludek albo Mizantrop
- tytułowy bohater Knemon mieszka z córką (czcicielką Pana), a żona przeniosła się do syna z pierwszego małżeństwa Gorgiasa
- Pan postanawia w nagrodę rozkochać w owej dziewczynie bogatego Sostratosa
- Knemon odmawia wydania córki za Sostratosa
- tymczasem w grocie Pana w pobliżu domu Knemona przygotowania do świąt
- z powodu hałasu Knemon zamyka się w domu
- niewolnicy próbują pożyczyć od Knemona naczynia
- Knemon wpada do studni
- Sostratos i Gorgias ratują Knemona
- Knemon oddaje córkę w uznaniu zasług Sostratosa

Najczęstsze motywy:
- porzucone i odnalezione cóki
- sfałszowane i wykradzione listy
- seria nieporozumień i qui pro quo
- podsłuchane rozmowy
- przebrania

Cechy charakterystyczne komedii nowej w zestawieniu ze starą:
ledwie nakreślona - fabuła - pierwszoplanowa
(charakter + intryga)
znane - postaci - przeciętne
typy polityczne typy rodzinne
tytułowy - chór - tylko zaznaczony
szyderstwo - komizm - typowe wady ludzkie
obsceniczny - język - elegancki
agon, parabaza - struktura - podział na sceny

Znane cytaty z Menandra:
- kości zostały rzucone (Cezar)
- wybrańcy bogów umierają młodo (Plaut)
- zło konieczne (Erazm)
- czas lekarzem zła (Św. Augustyn)
- nic, co ludzkie, nie jest mi obce (Terencjusz)

Dlaczego komedie Menandra zaginęły?

Papirus
Sprasowane włókna rośliny
Nieporęczny w lekturze
Materiał nietrwały
Rzadko zachowany

Kodeks
Zszyte karty pergaminu
Wygodny w lekturze
Materiał bardzo trwały
Większość dzieł zachowana w kodeksach

ęęłęó9. Zmiany polityczne w świecie śródziemnomorskim a literatura:

DEMOKRACJA ATEŃSKA MONARCHIA HELLENISTYCZNA
polis - ustrój - monarchia
obywatele poddani
aktywna jednostka bogacący się stan średni
Ateny - centrum świata – Aleksandria i Pergamon
religijność - wiara - mitologizowanie
Dzeus Tyche

czysty dialekt attycki - język - kojne
zajęcie uboczne - literatura - zawód
działacz polityczny - twórca - dworak i panegirysty
masowy - odbiorca - elitarny, koneser
jeden twórca = jeden gatunek - gatunek - wielogatunkowość
społeczno-narodowy - temat - sensacyjno- romansowy
tradycja - forma - eksperymenty
wielkość i rozmach detal precyzyjnie dopracowany

Władcy Aleksandrii

Ptolemeusz I Soter sprowadza Demetriosa z Faleronu
- zakłada Bibliotekę
- mniejsza przy świątyni Serapisa – Serapejon
- 42 tysiące zwojów
- większa zwana Bruchejon łączyła się z Muzejonem
- 490 tysięcy zwojów
- zbiory znakomicie opracowane bibliograficznie i naukowo-krytycznie
- katalog rzeczowy Kallimacha – Pinakes (tablice) – 120 ksiąg
- spłonęły podczas oblężenia Aleksandrii przez Juliusza Cezara
- jako rekompensata – 200 tysiące zwojów z Pergamonu
- zakłada Musejon
- dosł. świątynia Muz – instytut naukowy
- zawierał bibliotekę, ogród botaniczny, zoologiczny, pracownie chirurgiczne, obserwatorium astronomiczne
- uczeni otrzymywali utrzymanie i pensję (do czasów Karakalli)

Ptolemeusz II Filadelfos
- tłumaczenie Starego Testamentu na grekę - septuaginta

Ptolemeusz III Euergetes
- sprowadził Kallimacha

Nowe formy i nowe gatunki
1. Wielkie księga – wielkie zło
epos – epylion
dramat – mim
romans
bukolika
centon – wiersz składający się z cytatów pochodzących z innych dzieł
carmina figurata – wiersze obrazki, ułożone w odpowiedni kształt

Przykłady centonu:
Kobieto, puchu marny, ty jesteś jak zdrowie,
ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
kto zbadał puszcz litewskich przepastne krainy
aż do samego środka, do jądra gęstwiny.
Tu przerwał, lecz róg trzymał. Wszystkim się zdawało,
że Wojski wciąż gra jeszcze, a to echo grało.

Był sobie dziad i baba,
bardzo starzy oboje,
ona kaszląca i słaba,
on skurczony we dwoje.
A synek jedynak był trzeci,
wesoły, rumiany,
dostatnio odziany,
zwyczajnie jak bywa syn kmieci.
Raz ojciec z wieczora,
wróciwszy ze dwora,
przychodzi i pyta zdziwiony:
Hej, ty na szybkim koniu, gdzie pędzisz, kozacze?
Czyś zobaczył zająca, co po stepie skacze?
Czy, rozigrawszy myśli, chcesz zażyć swobody?
Czy instrument niestrojny, czy się muzyk myli?
Nie. Wozy jadą drogą,
a wóz znajomy na przedzie,
Skoczyła dziatki i krzyczą, jak mogą:
Już w gruzach leżą Maurów posady!

Gatunki dramatyczne:
- tragedia
- komedia
- mim (Herondas, Teokryt) - pantomima
- phlyakes - tragifarsa
- atellana – komedia dell’ arte
- palliata (Plaut, Terencjusz) – komedia nowożytna – farsa i drama mieszczańska
- togata

Maski atellany
Maccus – żarłoczny błazen
Pappus – naiwny starzec
Bucco – głupi samochwał
Dossennus – sprytny oszust
Manducus – zachłanny potwór

ęęłęó10. Rzymska galeria masek – Plauta Dwie Bakchidy

Palliata – nazwa dla komedii rzymskiej osadzonej w realiach greckich:
- miejsce akcji – Ateny lub czasem inne greckie miasto
- bohaterami Grecy
- kostium dla aktora: pallium – krótki grecki paszcz

Cechy charakterystyczne komedii Plauta:
- kontaminacja
- sposób tworzenia polegający na łączeniu kilku wątków z różnych komedii w jedną nową całość
- greckie realia i koloryt rzymski
- cantica
– partie śpiewane w komediach; cechy charakterystyczne sztuk Plauta
- nomen omen
- dosł. imię-znak
- nadawanie postaciom imion mówiących, których znaczenie jest istotne dla fabuły
- budowa komedii
- luźno powiązane scenki i motywy
- podział na akty pochodzi od renesansowych wydawców
- liczne powtórzenia
- stały zestaw masek - bohaterów
- różnorodność motywów
- sobowtóry
- proroczy sen
- sceny podsłuchiwania
- qui pro quo
- teatr w teatrze
- rozpoznanie
- list
- humor językowy
- kalambury
- obsceniczne dwuznaczności

ęęłęó11. Przepis na farsę – Plauta Żołnierz samochwał

Cechy charakterystyczne postaci komicznej, jaką jest żołnierz:
- pierwsze wrażenie
- kostium
- głośne wejście
- imię mówiące
- pochodzenie i boskie koligacje
- bogactwo
- narcyzm
- uroda
- powodzenie u kobiet
- gadatliwość
- cnoty militarne
- odwaga
- heroiczne czyny

Nomen omen
- dosł. „imię znak” – nadawanie postaciom imion mówiących:
- żołnierz Pyrgopolinices – Basztoburz
- jego sprytny niewolnik – Palaestrio – Wygibas
- jego głupi niewolnik – Sceledrus – Cienias
- jego pasożyt – Artotrogus – Opchajgęba
- jego dziewczyna Philocomasium – Bankietka
- ukochany dziewczyny Pleusicles – Żeglakles
- sąsiad żołnierza Periplectomenus – Poedjmus
- hetera Acroteleutium – Kulminia
- jej służąca Milphidippa – Szkapinia

Kontaminacja
– bardzo widoczna, bo sztuka zawiera pomysły na dwie
- przekonanie Cieniasa, że nie widział tego, co zobaczył (akt I-III)
- wydostanie z rąk żołnierza Bankietki (IV-V)

ęęłęó12. Urok elegancji – Terencjusza Teściowa

Publiusz Terencjusz Afer
- autor 6 komedii (166-160 p.n.e.)
– Dziewczyna z Andros, Za karę, Eunuch, Pasożyt Formion, Teściowa, Bracia
- podróż do Grecji końcem kariery

Prologi Terencjusza
- polemika z Luscjuszem z Lanuwium
- zarzut korzystania z pomocy Scypiona i Furiusza
- oskarżenie o plagiat – wykorzystanie postaci żołnierza i samochwała
- każde przedstawienie – nowy prolog
- wygłaszany przez Ambiwiusza Turpiona
- przy prologu polemicznym ekspozycja przesunięta do I i II aktu
- Teściowa ma dwa prologi

TeściowaTerencjusza
- sztuka przerwana dwukrotnie przez pokazy zapasów i linoskoczków
- przypomina dramat rodzinny ze szczęśliwym zakończeniem
AKT I – ekspozycja
- z rozmowy heter wiadomo, jak wygląda małżeństwo Pamfila
AKT II – Laches robi wymówki żonie, że była złą teściową i dlatego Filumena się wyprowadziła
- Fidyp mówi, że córka wróci, gdy wróci z podróży jej mąż
- to argument dla Lachesa przeciwko Sostracie
AKT III – Pamfil wraca z podróży
- niewolnik informuje go o przeprowadzce żony do jej rodziców
- krzyki porodowe zdradzają Pamfilowi, że rodzi się dziecko
- Pamfil decyduje się wystawić dziecko, a rzecz zachować w tajemnicy
- ojciec i teść robią Pamfilowi wymówki, że nie chce powrotu żony
AKT IV – Fidyp odkrywa wnuka
- jego żona Mirryna zastanawia się, jak znaleźć ojca dziecka (informacja o pierścieniu)
- Sostrata, by udowodnić swoją dobrą wolę chce wynieść się na wieś
AKT V – Fidyp i Laches uznają, że winę za niechęć Pamfila do żony ponosi jego wcześniejsza kochanka
- Bakchida przychodzi złożyć oświadczenie o zerwaniu kontaktów z Pamfilem
- Mirryna rozpoznaje pierścień swej córki na ręce hetery
- happy end – gwałcicielem okazał się mąż

Budowa komedii
- zgodnie z zasadami Arystotelesa – konsekwentny przebieg akcji
- brak łamania iluzji scenicznej
- widz ma wrażenie, że podgląda bohaterów
- brak partii śpiewanych (cantica)

Bohaterowie
- historie rodzinne
- subtelne rysy i pogłębiony rysunek psychologiczny
- gra z konwencją i próba jej przełamanie
- dobra hetera, dobra teściowa

Zalety i źródło popularności Terencjusza
- moralny wydźwięk
- brak oszust – raczej pomyłki i zbiegi okoliczności
- niewolnik nie góruje nad swym panem i nie wygrywa
- język
- elegancki, subtelny
- liczne sentencje i prawdy moralne

PLAUT TERENCJUSZ
łaciński tytuł grecki
komiczne i jaskrawe postaci subtelne rysunki psychologiczne

BUDOWA
ekspozycyjny prolog polemiczny
pojedyncza intryga podwójna
– jedna para kochanków - dwie pary kochanków

KOMPOZYCJA
wzbudzić zainteresowanie konsekwentny przebieg akcji
i wesołość
łamanie iluzji scenicznej zachowanie iluzji
widowiskowość wydźwięk moralny
cantica brak kantyczek

JĘZYK
jędrny wolny od wulgaryzmów
kipiący dowcipem słownym elegancki
zróżnicowany w zależności od postaci