Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
email: psymar@go2.pl
Wykład 30 g. Studia dzienne
Semestr zimowy roku akademickiego 2007/2008.
Wydział Zamiejscowy w Sopocie
Celem wykładu jest dostarczenie podstawowych wiadomości dotyczących psychologii procesów poznawczych. Wykład ma umożliwić zrozumienie działania tych procesów, które często przebiegają w sposób niezgodny z potocznymi intuicjami. Zostanie zaprezentowany nie tylko poznawczy sposób ujmowania życia psychicznego, lecz także jego ograniczenia oraz wyniki podstawowych badań nad procesami poznawczymi. Specjalny nacisk zostanie położony na mechanizmy tworzenia i organizacji doświadczenia indywidualnego.
Egzamin – test wiadomości złożony z 40 pytań.
Wykład 1. Podstawowe interpretacje przedmiotu psychologii poznawczej - poznawanie siebie i świata za pośrednictwem modeli i poznawanie bezpośrednie.
Fazy rozwoju psychologii poznawczej na przykładzie ewolucji poglądów Ulrica Neissera: faza modeli ogólnych; faza schematów; faza systemów wielorakich.
Podstawowe rodzaje systemów: systemy bezpośredniej reprezentacji/działania, systemy wrażliwości i reaktywności interpersonalnej, systemy rozpoznawania i reprezentacji
Szerokie i wąskie rozumienie procesów poznawczych.
Fazy procesu przetwarzania informacji: czy istnieją jakościowe różnice między poszczególnymi procesami poznawczymi. Przejawy sekwencyjnego i paralelnego przetwarzania informacji.
Słowa kluczowe: przetwarzanie informacji, schematy poznawcze, sekwencyjność i paralelność funkcjonowania poznawczego.
Wykład 2. Poznawanie za pośrednictwem reprezentacji. Pojęcie struktury poznawczej. Podstawowe formy reprezentacji
Analiza eksperymentów naturalnych i laboratoryjnych jako przykład próby rozstrzygnięcia kontrowersji dotyczącej badań podstawowych i stosowanych w psychologii poznawczej (badania Baddeleya nad wpływem alkoholu na funkcjonowanie poznawcze; badania Sternberga nad efektem wielkości zbioru).
Struktury poznawcze – charakterystyka formalna i treściowa. Elementy składowe struktury – wymiary, konstrukty i atrybuty.
Właściwości struktur poznawczych: zróżnicowanie, złożoność, artykulacja, otwartość, integracja, zakres, konkretność. Charakterystyka treściowa wymiarów. Specyfika reprezentacji obiektów ożywionych i nieożywionych.
Kontrowersje: ujęcie strukturalne – ujęcie procesualne; dążenie do uzyskania trafności czystej – trafności ekologicznej. Przykłady koncepcji odwołujących się do struktur i procesów.
Słowa kluczowe: reprezentacja, struktury poznawcze, konstrukty osobiste, dyferencjał semantyczny, Rep-test, trafność czysta i ekologiczna.
Wykład 3. Klasyczne i współczesne podejście do spostrzegania.
Asocjacjonizm - strukturalizm. Pierwotność wrażeń czy pierwotność spostrzeżeń. Figura i tło.
Strukturalizacja i porządkowanie danych zewnętrznych przez czyste mechanizmy percepcyjne.
Detektory cech i ich rola w spostrzeganiu. Problem detektorów twarzy. Asymetria półkul mózgowych w zakresie spostrzegania twarzy.
Procesy wzajemnego dopasowania danych sensorycznych i danych pamięciowych.
Fazy procesu spostrzegania. Koncepcja cyklu percepcyjnego Neissera.
Słowa kluczowe: asocjacjonizm, teoria postaci, zjawisko fi, detektory cech, konstruktywny charakter spostrzegania w interakcjach społecznych.
Wykład 4. Konstruktywistyczna i ekologiczna koncepcja spostrzegania.
Poszukiwanie dopasowania między danymi percepcyjnymi i pamięciowymi. Kodowanie danych
Pamięć sensoryczna i sposoby jej badania w zakresie różnych modalności zmysłowych. Funkcje pamięci sensorycznej. Maskowanie wzrokowe.
Interpretacja znaczenia. Jednostki reprezentacji: kody percepcyjne, nominalne i abstrakcyjne w świetle badań Posnera i następców.
Gotowość i obronność percepcyjna.
Konstruktywistyczna i ekologiczna teoria spostrzegania – porównanie. Affordances i geony.
Słowa kluczowe: eksploracja, pamięć sensoryczna (ikoniczna i echoiczna), kody fizyczne i kody nominalne, gotowość percepcyjna, affordances, gradienty, przepływ optyczny, geony.
Wykład 5. Uwaga - wprowadzenie
Klasyczne i współczesne rozumienie uwagi. Podstawowe funkcje uwagi.
Mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne uwagi.
Przedmiot uwagi: bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.
Podstawowe rodzaje uwagi: uwaga pierwotna i uwaga wtórna; uwaga mimowolna i uwaga dowolna.
Teorie uwagi selektywnej –Broadbenta i Treisman.
Formy uwagi selektywnej: skanning percepcyjny, detekcja sygnałów.
Słowa kluczowe: uwaga pierwotna, habituacja, indukcja ujemna, układ siatkowaty, model zwrotnicy, zjawisko cocktail-party, cieniowanie, detekcja sygnałów, fałszywy alarm.
Wykład 6. Uwaga selektywna i podzielna
Klasyfikacja dystraktorów.
Czujność i przeszukiwanie pola percepcyjnego.
Uwaga podzielna i jej cechy.
Teorie gospodarowania zasobami uwagi.
Procesy automatyczne i kontrolowane. Balistyczne sterowanie procesami poznawczymi.
Słowa kluczowe: filtr uwagowy, skanning percepcyjny, dystraktory, detekcja sygnału, zasoby poznawcze.
Wykład 7. Procesy automatyczne i świadomość
Pozytywne i negatywne strony posługiwania się procesami automatycznymi. Miejsce procesów automatycznych w wyjaśnianiu psychologicznym.
Zjawisko bezrefleksyjności i jego konsekwencje zdrowotne.
Współczesne koncepcje świadomości: metafora ograniczonych zasobów, metafora światła punktwego, metafora teatru umysłu.
Słowa kluczowe: przedwczesne związanie poznawcze, refleksyjność i bezrefleksyjność, centralny system sterujący, poziomy świadomości.
Wykład 8. Pamięć – modele klasyczne.
Pamięć jako zdolność i jako proces. Rodzaje pamięci - klasyfikacja Squire'a.
Magazynowy model pamięci – różnice między pamięcią krótkotrwałą i pamięcią trwałą.
Klasyczne badania pamięci krótkotrwałej.
Właściwości pamięci krótkotrwałej - czas przechowania, pojemność, kody pamięciowe.
Fazy procesu pamięciowego w świetle koncepcji Tulvinga.
Badania nad kodowaniem pamięciowym - zasada specyficzności kodowania.
Zapominanie - podstawowe zależności stwierdzone w badaniach w warunkach naturalnych i w badaniach laboratoryjnych
Słowa kluczowe: pamięć krótkotrwała, pamięć trwała, pamięć deklaratywna, pamięć proceduralna, efekt torowania (priming), warunkowanie, habituacja, krzywa pozycyjna, efekt pierwszeństwa, efekt świeżości, zasada specyficzności kodowania, kodowanie, rekodowanie, cykle pamięciowe, uwolnienie spod hamowania proaktywnego, wydobywanie informacji z pamięci, krzywa zapominania.
Wykład 9. Pamięć II. Modyfikacje modeli klasycznych.
Pamięć operacyjna – koncepcje jedno- i wielokomponentowe (Baddeley i Cowan)
Pamięć semantyczna i epizodyczna w świetle koncepcji Tulvinga.
Modele sieci semantycznych (model hierarchiczny, model rozprzestrzeniania się pobudzenia). Sieci semantyczne a struktury pojęciowe.
Sieci semantyczne odzwierciedlające sekwencje zdarzeń.
Słowa kluczowe: pamięć epizodyczna, skrypt poznawczy, reprezentacja czynności, bliskość semantyczna, bliskość skojarzeniowa.
Wykład 10. Pamięć autobiograficzna.
Pamięć autobiograficzna a doświadczenie życiowe.
Główne metody badania pamięci autobiograficznej
Formy pamięci autobiograficznej – baza danych autobiograficznych i procesy konstruowania wspomnień autobiograficznych. Specyficzne zjawiska charakterystyczne dla pamięci autobiograficznej: amnezja wczesnodziecięca, efekt względnej świeżości, reminiscencja.
Pamięć zdarzeń traumatycznych – dane kliniczne i dane z badań “semilaboratoryjnych”. Pamięć zależna od stanu.
Inflacja wyobraźni oraz efekt fałszywej pamięci jako przykłady generatywnego działania pamięci.
Słowa kluczowe: metoda Galtona, metoda pamiętników, metoda “terminarza”, pamięć okresów życia, pamięć zdarzeń ogólnych, pamięć zdarzeń specyficznych, amnezja, reminiscencja, wyparcie, pamięć odroczona.
Wykład 11. Wyobrażenia i wyobraźnia.
Rodzaje wyobrażeń. Czym jest wyobraźnia?
Argumenty przemawiające za występowaniem wyobrażeń u zwierząt.
Spór o naturę reprezentacji wyobrażeniowych – stanowisko obrazowe i stanowisko abstrakcyjne (liczba kodów, dopuszczenie istnienia reprezentacji obrazowych).
Dane empiryczne dotyczące reprezentacji wyobrażeniowych: rotacje umysłowe, efekt odległości, efekt wielkości.
Mapy umysłowe. Change blindness.
Słowa kluczowe: wyobrażenia twórcze, wyobrażenia odtwórcze, reakcje odroczone, stanowisko obrazowe, stanowisko abstrakcyjne, rotacje umysłowe, skanning percepcyjny, efekt odległości, efekt wielkości, reprezentacje symboliczne.
Wykład 12. Wyobraźnia a inne procesy psychiczne.
Wyobraźnia a pamięć “laboratoryjna” i pamięć autobiograficzna. Wyobraźnia a mechanizmy wzbudzania emocji pierwotnych i wtórnych.
Wpływ wyobraźni na procesy myślowe i twórczość w świetle badań Sheparda oraz koncepcji rezonansu afektywnego.
Rola wyobraźni w psychoterapii.
Słowa kluczowe: archetypy, emocje pierwotne, emocje wtórne, endocepty, rezonans afektywny, skojarzenia dalekie (gwiazda i łańcuch), wizualizacja.
Wykład 13. Pojęcia jako abstrakcyjne reprezentacje umysłowe.
Pojęcie a kategoria. Kryteria istotności cech definiujących kategorię.
Kategorie naturalne, sztuczne i nominalne.
Teorie pojęć oparte na kategoryzacji wykorzystującej różne formy podobieństwa.
Pogląd klasyczny. Abstrakcja pozytywna i negatywna. Pogląd probabilistyczny. Pionowy i poziomy wymiar kategorii. Pogląd egzemplarzowy. Efekt świeżości jako podstawa ewolucji struktur pojęciowych. Czy prototypy są uniwersalne czy też kulturowo zrelatywizowane?
Wady koncepcji traktujących podobieństwo jako zasadę konstytuującą kategorie. Pochodzenie reguł kategoryzacji.
Fundamentalne zasady wyjaśniające jako podstawa teorii naiwnych. Teorie naiwne dotyczące świata fizycznego. Teorie naiwne dotyczące świata psychicznego. Konfrontacja psychologii akademickiej z psychologią własną.
Słowa kluczowe: kategoria, kategoryzacja, abstrakcja pozytywna i negatywna, pojęcia naturalne, efekt zagnieżdżenia, egzemplarz, efekt pierwszeństwa w kategoryzacji, teorie naiwne, struktura wiedzy, fundamentalne zasady wyjaśniające.
Wykład 14. Procesy myślenia i rozwiązywania problemów.
Czym jest myślenie: definicja myślenia jako podstawa programu badań nad tym procesem.
Podstawowe metody służące do badania myślenia: metody eksperymentalne i metody oparte na symulacji.
Podstawowe rodzaje procesów myślowych – myślenie ukierunkowane i myślenie nieukierunkowane. Myślenie autystyczne i myślenie realistyczne.
Procesy rozumowania dedukcyjnego i indukcyjnego. Błędy w rozumowaniu indukcyjnym na przykładzie badań nad prawdopodobieństwem subiektywnym (heurystyki poznawcze).
Procesy rozwiązywania problemów. Przegląd metod rozwiązywania problemów.
Przeszkody w rozwiązywaniu problemów.
Słowa kluczowe: technika głośnego myślenia, równoważność funkcjonalna programów symulacyjnych, reprezentacja sytuacji problemowej, operatory, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne, sztywność nastawień, fiksacja, wgląd.
Wykład 15. Repetytorium w postaci próbnego egzaminu.
Literatura obowiązkowa
Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Literatura uzupełniająca.
Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sternberg, R. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: WSiP