Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 441. [Odpowiedzialność solidarna] § 1. Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna.

§ 2. Jeżeli szkoda była wynikiem działania lub zaniechania kilku osób, ten, kto szkodę naprawił, może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części zależnie od okoliczności, a zwłaszcza od winy danej osoby oraz od stopnia, w jakim przyczyniła się do powstania szkody.

§ 3. Ten, kto naprawił szkodę, za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy, ma zwrotne roszczenie do sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy.

Spis treści

I. Uwagi ogólne

II. Przesłanki i zakres roszczeń regresowych

I. Uwagi ogólne

1. W świetle art. 441 współodpowiedzialność kilku osób za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym tworzy ustawową podstawę odpowiedzialności solidarnej (solidarność bierna). Zobowiązanie solidarne dłużników podlega w tym przypadku regułom z art. 366 i nast., z pewnymi jednak modyfikacjami, które dotyczą roszczeń regresowych (zob. niżej).

2. W zakresie literatury przedmiotu por. przede wszystkim następujące pozycje: W. Marek, Roszczenia regresowe z art. 441 k.c., NP 1974, Nr 3; A. Klein, Istota solidarności biernej a stosunki prawne odpowiedzialności, w: Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; taż, Konstrukcja solidarności biernej w kodeksie cywilnym, SPE 1974, t. XII; taż, Zobowiązania in solidum, SPE 1977, t. XVII; L. Bełza, Dopuszczalność stosowania odpowiedzialności in solidum w ramach czynów niedozwolonych, PiP 1995, Nr 7.

3. Zgodnie z ogólnymi regułami zobowiązania solidarnego, poszkodowany może w szczególności według swego wyboru żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich osób odpowiedzialnych łącznie, od kilku z nich lub od każdej z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1).

4. Zastosowanie art. 441 podlega wyłączeniu na odcinku stosunków pracy, w sytuacjach objętych hipotezą art. 120 § 1 KP (nieumyślne wyrządzenie szkody przez pracownika osobie trzeciej), ponieważ w takich przypadkach poszkodowany może dochodzić odszkodowania jedynie od pracodawcy (zob. uw. do art. 430); zob. też co do odpowiedzialności solidarnej pracowników, którzy umyślnie wyrządzili szkodę, uchw. SN (7) z 30.5.1975 r., V PZP 3/75, OSN 1975, Nr 10-11, poz. 143 z glosą A. Szpunara, PiP 1976, Nr 12, s. 163 oraz orz. SN z 12.2.1993 r., I PRN 2/93, OSP 1994, Nr 2, poz. 36. Por. jednak sytuację współodpowiedzialności pracodawców - wyr. SA w Katowicach z 24.2.2005 r., III APa 114/04, Prawo Pracy 2006, Nr 2, poz. 37.

5. Artykuł 441 znajduje zastosowanie wyłącznie w obrębie odpowiedzialności ex delicto. Przepis ten nie może więc uzasadniać odpowiedzialności solidarnej w przypadku, gdy roszczenia poszkodowanego z tytułu tego samego zdarzenia w stosunku do jednej z osób opierają się na podstawie kontraktowej (art. 471 i nast.) lub wynikają z przepisów szczególnych, a wobec drugiej - na podstawie deliktowej - np. roszczenie do bezpośredniego sprawcy szkody oraz do ubezpieczyciela w ramach ubezpieczenia typu OC. Jest to przypadek tzw. solidarności nieprawidłowej (zobowiązania in solidum), do której można jedynie w drodze analogii stosować przepisy o zobowiązaniach solidarnych, jeżeli nic innego nie wynika z przepisów szczególnych i z treści stosunku łączącego poszkodowanego z jednym z podmiotów odpowiedzialnych (zob. np. orz. SN z 28.6.1971 r., I CR 185/77, OSN 1978, Nr 9, poz. 174, dopuszczające możliwość analogii do art. 441 § 3; zob. też. uchw. SN z 5.4.1967 r., III CZP 16/67, OSN 1967, Nr 10, poz. 172 dotyczącą roszczenia regresowego ZUS wobec sprawcy szkody; co do regresu ubezpieczyciela w związku z ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych - zob. uw. do art. 436; zob. też B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978, s. 121 i nast.). Trafne wydaje się więc spostrzeżenie, że na gruncie prawa polskiego występują dwa pojęcia regresu. Pierwsze jest związane ściśle z mechanizmem solidarności. Drugie, (regres sensu largo) obejmuje różnorodne sytuacje związane z wysuwaniem żądania zwrotu w całości lub części zrealizowanego świadczenia, jeśli jeden z podmiotów odpowiedzialnych (bez względu na podstawę tej odpowiedzialności) spełnił świadczenie (w części lub w całości) obciążające inny podmiot. Należy uznać, że za przyjęciem dopuszczalności regresu w szerszym znaczeniu nie jest konieczne poszukiwanie podstawy w wyraźnym przepisie prawa. Ocena powinna opierać się na kryteriach wykładni systemowej i funkcjonalnej, które mogą przemawiać za wypełnieniem istniejącej luki prawnej. Nietrafne jest więc stanowisko SN w orz. z 27.4.2001 r. (III CZP 5/01, OSN 2001, Nr 11, poz. 161) odmawiające kasie chorych roszczenia w stosunku do sprawcy czynu niedozwolonego o zwrot poniesionych kosztów leczenia (por. też glosy kryt. do tego orz. A. Szpunara (PS 2002, Nr 5, s. 165 i nast.) oraz J. Widło (OSP 2003, Nr 6, poz. 74). Zob. też trafne zastosowanie analogii do art. 441 § 3 KC w odniesieniu do roszczenia regresowego zakładu pracy, który wypłacił pracownikowi wynagrodzenie w okresie jego niezdolności do pracy na podstawie art. 92 § 1 KP w stosunku do osoby odpowiedzialnej za tę niezdolność - w uchw. SN z 19.9.1997 r., III CZP 41/97, OSN 1998, Nr 2, poz. 20. W kwestii zastosowania analogii do art. 441 § 3 przy ocenie roszczenia Skarbu Państwa wobec sprawcy wypadku komunikacyjnego w sytuacji, gdy poszkodowanemu zostało wypłacone odszkodowanie na podstawie ustawy z 16.12.1972 r. o odszkodowaniach przysługujących w związku ze służbą w Milicji Obywatelskiej (Dz.U. Nr 53, poz. 345 ze zm.) zob. też uchw. SN (7) z 21.10.1997 r., III CZP 34/97, OSN 1998, Nr 2, poz. 19. Por. też L. Bełza, Dopuszczalność stosowania odpowiedzialności in solidum w ramach czynów niedozwolonych, PiP 1995, Nr 7, s. 57 i nast.

6. Przyjęcie solidarnej odpowiedzialności współsprawców nie jest uzależnione od ustalenia odpowiedzialności karnej każdego uczestnika danego zdarzenia (współsprawcy), nawet wtedy, jeżeli w stosunku do jednego z nich zapadł wyrok skazujący; por. uchw. SN z 7.3.1978 r., III CZP 14/78, OSN 1978, Nr 11, poz. 194.

7. Zobowiązanie solidarne z art. 441 powstaje nie tylko w przypadkach współsprawstwa w znaczeniu przedmiotowym lub podmiotowym (zob. uw. do art. 422), ale również wtedy, gdy odpowiedzialność w stosunku do każdej z osób oparta jest na innej podstawie deliktowej, w tym też na innej zasadzie odpowiedzialności, np. odpowiedzialność zwierzchnika (art. 430) i podwładnego (art. 415), powierzającego wykonanie czynności (art. 429) i bezpośredniego sprawcy (art. 414), kierowcy pojazdu (art. 415) i posiadacza pojazdu (art. 436) itp. Pogląd ten należy uznać za dominujący (tak np. W. Czachórski, w: System, t. III, cz. 1, s. 339).

8. Odpowiedzialny solidarnie za wyrządzenie szkody nie może domagać się wobec poszkodowanego zmniejszenia zakresu swej odpowiedzialności ze względu na przyczynienie się do szkody w mniejszym stopniu niż innej osoby - współdłużnika solidarnego; zob. orz. SN z 2.12.1970 r., II CR 542/70, OSN 1971, Nr 9, poz. 153; uchw. SN z 25.8.1978 r., III CZP 48/78, OSN 1979, Nr 4, poz. 64.

II. Przesłanki i zakres roszczeń regresowych

1. Roszczenie regresowe podlega samodzielnym kryteriom określonym w art. 441. Zasady regresu są zróżnicowane w zależności od tego, czy jest on realizowany pomiędzy osobami odpowiadającymi na jednolitej podstawie prawnej, np. pomiędzy współsprawcami szkody odpowiadającymi na podstawie art. 415 (art. 441 § 2), czy też pomiędzy osobami, z których jedna odpowiada niezależnie od swej winy, druga zaś na zasadzie winy (art. 441 § 3).

Roszczenia regresowe nie mają charakteru roszczeń odszkodowawczych i zgodnie z dominującym poglądem są szczególnym rodzajem regresu technicznego (tak trafnie B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody, s. 143 i nast.).

2. W przypadku regresu pomiędzy współsprawcami szkody zakres roszczenia jest uzależniony od okoliczności, wśród których szczególnie istotne (chociaż nie wyłączne) znaczenie ma stopień winy danej osoby oraz stopień, w jakim przyczyniła się ona do powstania szkody. Każda z tych okoliczności może mieć znaczenie samodzielne i niezależne od drugiej - identyczny stopień zawinienia nie wyklucza różnic w ocenie stopnia przyczynienia się współsprawcy według reguł adekwatnego związku przyczynowego. Jednym z kryteriów oceny może być również rozmiar bezprawnie uzyskiwanych korzyści z zachowania będącego źródłem szkody, np. na tle art. 422.

3. Paragraf 2 art. 441 jest również podstawą dla roszczeń regresowych osoby odpowiadającej na zasadzie ryzyka wobec osoby odpowiedzialnej za szkodę mimo braku winy, np. pomiędzy współposiadaczami budowli, pojazdu mechanicznego lub przedsiębiorstwa (w takiej sytuacji okoliczności, od których zależy zakres roszczenia regresowego, mogą być związane z treścią stosunków prawnych pomiędzy osobami współodpowiedzialnymi, np. z wielkością udziałów własnościowych czy rozmiarem korzyści uzyskiwanych przez każdą z tych osób z prowadzonej działalności gospodarczej). Pogląd ograniczający zakres stosowania art. 441 § 2 do współsprawców w wąskim znaczeniu tego terminu (np. W. Marek, Roszczenia, s. 288) należy uznać za nietrafny. W stosunkach pomiędzy osobami odpowiedzialnymi na zasadzie ryzyka lub słuszności przepis ten znajduje więc zastosowanie bezpośrednie.

4. Tak zwany pełny regres osoby odpowiedzialnej mimo braku winy, o którym mowa w art. 441 § 3, jest możliwy tylko wtedy, gdy po stronie adresata roszczenia - bezpośredniego sprawcy szkody - zachodzi nie tylko wyłączność winy, ale również wyłączność przyczyny w wyrządzeniu szkody (zob. co do kwestii współwiny orz. SN z 16.10.1958 r., 3 CR 81/58, OSP 1960, Nr 1, poz. 6). Zastosowanie art. 441 § 3 jest też wyłączone w odniesieniu do roszczeń regresowych kierowanych wobec innej osoby współodpowiedzialnej za czyn sprawcy na zasadzie ryzyka (zob. też W. Czachórski, w: System, t. III, cz. 1, s. 342).

5. Nie istnieją podstawy do tzw. pełnego regresu nawet wówczas, gdy różnice w stopniu zawinienia pomiędzy współsprawcami mają zasadniczy charakter (np. minimalny brak staranności po stronie jednego ze współsprawców i wina umyślna po stronie drugiego).

6. Górną granicę roszczenia regresowego wyznacza zakres odpowiedzialności danej osoby wobec poszkodowanego według prawa cywilnego. O ile zatem sprawca szkody mógłby wobec poszkodowanego skutecznie domagać się zmniejszenia odszkodowania na podstawie art. 440, o tyle okoliczność ta musiałaby być wzięta pod uwagę w procesie regresowym; zob. orz. SN z 17.3.1970 r., II PR 659/68, OSN 1970, Nr 12, poz. 231.

7. Bieg terminu przedawnienia roszczenia regresowego rozpoczyna się z dniem, w którym zobowiązany do świadczenia naprawił szkodę; zob. orz. SN z 7.8.1981 r., IV PR 239/81, OSN 1982, Nr 2-3, poz. 38.

Safjan