Autonomia Galicji, a sytuacja Polaków w pozostałych zaborach w II połowie XIX i na początku XX wieku.
W drugiej połowie XIX wieku istniały poważne różnice w sytuacji Polaków pod różnymi zaborami. Było to spowodowane różną polityką zaborców, wobec społeczeństwa polskiego. W najcięższej sytuacji znajdowała się ludność zamieszkująca tereny zaboru rosyjskiego i pruskiego. Natomiast stosunkowo duże swobody panowały w Galicji, pod zaborem austriackim. W poniższej pracy ukażę główne różnice w trzech zaborach, oraz ograniczenia i represje jakie stosowały władze wobec Polaków (głównie po powstaniu listopadowym).
Na terenach znajdujących się pod zaborem rosyjskim stłumienie powstania narodowego 1863/64 r., zapoczątkowało represje narodowościowe. Skonfiskowano dobra narodowe, poduchowne i prywatne, rozdając je osobom zasłużonym w tłumieniu powstania. Królestwo zaczęto nazywać “Priwislianskim Krajem”. Carska polityka zmierzała do pełnej likwidacji odrębności ziem polskich. W tym celu w Petersburgu powstał specjalny komitet, którego zadaniem była likwidacja wszelkich instytucji autonomicznych Królestwa. W 1865 roku wprowadzono język rosyjski do administracji. Zlikwidowano Radę Stanu, a w związku z tym osobny budżet. Podjęto również likwidację autonomicznych Komisji Rządzących, Komisji Spraw Wewnętrznych (1865), Wyznań i Oświecenia (1867) i Skarbu (1869). W ich miejsce tworzono instytucje mające swoje odpowiedniki w innych prowincjach. Wprowadzono urząd generał-gubernatora. W ten sposób władzę cywilną i wojskową skupiono w jednym ręku. Praktycznie przez cały okres, od powstania styczniowego, aż do wybuchu I wojny światowej, na terenie zaboru rosyjskiego panowały prawa wyjątkowe, dające m.in. gubernatorowi prawo oddawania cywilów pod sąd wojenny, oraz deportowania ich do odległych prowincji Rosji. Administracja gubernialna otrzymała również uprawnienia w stosunku do Kościoła katolickiego. Już od 1864 roku zaczęto likwidować kościoły, klasztory.
Również na terenie zaboru pruskiego istniały poważne ograniczenia w autonomii. Polakom zabroniono zajmować jakiekolwiek stanowiska urzędowe. Zamknięto ważny ośrodek polskości – gimnazjum polskie w Trzemesznie. W styczniu 1867 roku Poznańskie wcielono do Związku Północnoniemieckiego, likwidując w ten sposób jego odrębność. Również na terenie tego zaboru prowadzono politykę antypolską. Jej przejawem był między innymi tzw. Kulturkampf. Wyrażał się on na ziemiach polskich powiązaniem polityki antykościelnej i zaostrzeniem praktyk germanizacyjnych. Antypolska polityka Bismarcka godziła głównie w oświatę i życie kulturalne społeczeństwa. Germanizacja środowisk szkolnych, usunięcie języka polskiego z sądownictwa i administracji w 1876 r., to główne posunięcia rządu pruskiego w celu germanizacji społeczeństwa. Próbowano również wprowadzić język niemiecki jako obowiązkowy na zebraniach i zgromadzeniach publicznych. Innym przejawem antypolskiej polityki Bismarcka były tzw. rugi pruskie. Były to masowe rugi Polaków nie będących poddanymi pruskimi. W ten sposób z Rzeszy wypędzono, tylko w
1885 r., 30 tysięcy ludzi. Aby zadać polskości decydujący cios Bismarck wydał tzw. ustawę kolonizacyjną. W Reichstagu uzyskał na ten cel 100 mln marek. Pieniądze te miały być przeznaczone na wykup ziem z rąk polskich.
Największą autonomię z pośród trzech zaborów posiadała Galicja. Jej oblicze społeczno-gospodarcze instytucji autonomicznych, ostatecznie ukształtowało się po roku 1873, po wprowadzeniu bezpośrednich wyborów do Rady Państwa. Sejm Krajowy utracił tym samym wpływ na tok obrad parlamentu centralnego. Decydował więc tylko o nielicznych sprawach:
kulturze krajowej
budowlach publicznych
zakładach dobroczynnych, szpitalach
Do sejmu należało również całe ustawodawstwo gminne, a także częściowo szkolne. Miał jeszcze pewne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa finansowego, mógł nakładać dodatkowe podatki. W sejmie galicyjskim zasiadało głównie ziemiaństwo. Prawa głosowania pozbawiona była najbiedniejsza ludność miast i wsi, elementy proletariackie i półproletariackie. Polskie klasy starały się powiększyć swoją przewagę w sejmie. W tym celu stosowano przekupstwo, nacisk na chłopów a także fałszerstwa wyborcze. Organem wykonawczym sejmu był Wydział Krajowy. Składał się on tylko z 6 osób, pod przewodnictwem marszałka krajowego. Niższymi organami autonomicznymi były rady powiatowe i gminne. Były one również obierane na podstawie ordynacji wyborczej. W pewnym sensie do władz częściowo autonomicznych należała Rada Szkolno Krajowa. Sprawowała ona nadzór nad szkołami podstawowymi, średnimi, a później także zawodowymi. Imponujący był rozwój szkolnictwa wyższego w Galicji. Uniwersytet krakowski przyciągał wielu studentów i profesorów z innych zaborów. Polscy nauczyciele odegrali później znaczną rolę w niepodległej Polsce, zasilając szkolnictwo w dwu pozostałych zaborach.
Niezależnie od organów autonomicznych, na terenie Galicji istniała druga hierarchia władz, mianowana przez rząd wiedeński. Na jej czele stał namiestnik kraju, wraz z podległymi sobie naczelnikami urzędów powiatowych-starostami. Również ta hierarchia opanowana była przez konserwatywne ziemiaństwo polskie. Dotyczyło to zwłaszcza urzędu namiestnika, którego nominacja uzgadniana była przez władze wiedeńskie z prezydium Koła Polskiego w Wiedniu.
Wydaje mi się, że sytuacja Polaków w zaborze austriackim, w porównaniu do pozostałych zaborów, była bardzo korzystna. Na terenie Galicji nie prowadzono polityki antypolskiej, ani nie prześladowano ludności. Można powiedzieć, że autonomia galicyjska była znaczna. Zwłaszcza po roku 1867 (po powstaniu monarchii austro-węgierskiej), Galicja uzyskała szerszą niż dotychczas autonomię. W okresie tym zrujnowana gospodarka zaczęła powoli rozkwitać. Rozwinęła się sieć kolejowa, jak również sieć dróg. Dla rozwoju przemysłu, pomyślny okres nastąpił po roku 1896, kiedy to powstał Komitet Krajowy do Spraw Przemysłu. Zauważalny był również rozwój szkolnictwa.
W tym samym czasie na terenach zaboru rosyjskiego i pruskiego, gospodarka była rujnowana, a tereny znajdujące się pod tymi zaborami traktowane były jak kolonie, które należy bezwzględnie wykorzystać przez nakładanie nowych podatków.
Uwzględniając te wszystkie aspekty należy podkreślić, że zabór austriacki był zaborem najlżejszym (zwłaszcza po roku 1896). Warunki jakie tam panowały, umożliwiały w miarę swobodny rozkwit przemysłu i rozwój szkolnictwa. Wydaje mi się, że dużo się nie pomylę jeśli powiem, że Galicja w tym okresie stanowiła zaplecze kulturalne, gospodarcze i przemysłowe przyszłej, niepodległej już Polski.