Rodzina jako miejsce tworzenia się zdrowia

Wśród wielu czynników determinujących rozwój i zdrowie człowieka znalazły się: zadatki wrodzone i określone właściwości psychofizyczne, własna aktywność jednostki, wychowanie i środowisko.

Szczególne miejsce zajmuje miedzy nimi środowisko. Nie, dlatego, by miało ostatecznie determinować proces kształcenia człowieka, ale ze wzglądu na to, że wszystkie procesy życiowe - biologiczne, psychiczne i społeczne - przebiegają zawsze w jakimś środowisku i w reakcjach na jego wpływ (bodźce) ujawniają się prawidłowości i nieprawidłowości rozwoju procesów życiowych.

Przez środowisko rozumie się najogólniej zespół składników otoczenia, wywierających zauważalny wpływ na jednostkę. Krąg środowiskowy to zespół składników rzeczowych (materialnych) i osobowych (personalnych) powiązanych określonymi układami organizacyjnymi.

W przeciętnych warunkach życie dziecka, od narodzin do dojrzałości, przebiega w następujących kręgach środowiskowych:

- rodzina

- sąsiedztwo

- nieformalna grupa rówieśnicza

- organizacje dziecięce

- placówki oświatowe (przedszkole, szkoła ...)

- wczasy i formy zorganizowanego wypoczynku

- instytucje społeczne (placówki, urzędy)

- placówki kultury, środki masowego przekazu

- zakład pracy

- organizacje społeczno - zawodowe

- dom rodzinny

Umieszczenie rodziny na pierwszym miejscu nie jest przypadkiem. Rodzina jest pierwszym i naturalnym kręgiem środowiska, do którego dziecko wchodzi już przez sam fakt narodzin. Od tego momentu, aż do pełnej dojrzałości rodzina ponosi główną odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb dziecka i jego wychowanie. Wpływ rodziny rozciąga się na wszelkie sfery życia dziecka, które z niej i poprzez nią wkracza do pozostałych kręgów środowiska. Wpływ rodziny wynika z naturalnych więzi łączących dziecko z rodzicami, rodzeństwem i krewnymi, a wreszcie z całym materialnym dorobkiem, z którego dziecko najpierw korzysta, a potem w miarę swoich sił utrzymuje i pomnaża.

Zadaniem rodziny jest tworzenie środowiska sprzyjającego zdrowiu wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci. Pojęcie środowisk sprzyjających narodziło się w 1986 roku w Ottawie, podczas I Światowej Konferencji Promocji Zdrowia. Znaczy ono tyle samo co „korzystne warunki dla ..."

Ochrona zdrowia oraz pomnażanie jego potencjału wymaga stworzenia korzystnych dlań warunków we wszystkich miejscach gdzie człowiek żyje: w społeczności lokalnej, domu, miejscach pracy, nauki i zabawy.

Rodzina, jako środowisko najbliższe dziecku, pełniąc rolę profilaktyczną i promującą zdrowie, może stworzyć warunki korzystne dla rozwoju zdrowia, ale też może temu rozwojowi szkodzić.

Naczelnym zadaniem wychowania zdrowotnego jest takie wychowanie, by człowiek:

- zrozumiał, że jest odpowiedzialny za zdrowie swoje i swoich bliskich;

- doskonalił je, chroni, zapobiegał chorobom;

- być świadom tego, co zdrowiu szkodzi, a co je podtrzymuje; co wpływa na przedłużenie życia, a co je skraca; co przyczynia się do wewnętrznej harmonii, a co ją narusza

- wiedział, kiedy i jak korzystać z pomocy służby zdrowia;

- był przekonany, że od jego własnej, czynnej postawy i zachowania zależy w dużej mierze zdrowie ludzi, z którymi się styka.

Tak więc w realizacji wychowania zdrowotnego chodzi o:

- wyrabianie odpowiedzialności za zdrowie własne i cudze

- kształtowanie postaw i postępowanie zgodne z zasadami zdrowia i wiedzy o życiu.

Rodzina powinna więc:

- wytwarzać nawyki bezpośrednio lub pośrednio związane z ochroną i doskonaleniem zdrowia psychicznego i fizycznego;

- wyrabiać odpowiednie sprawności;

- nastawiać wolę i kształtowa postawy umożliwiające stosowanie zasad higieny, skuteczną pielęgnację, zapobieganie chorobom i leczenie;

- pobudzać pozytywne zainteresowanie sprawami zdrowia, poprzez epizodyczne i systematyczne wzbogacanie i pogłębianie wiedzy o własnym organizmie i rozwoju.

Niektóre cechy środowiska rodzinnego (np. dzietność, odżywianie, postawy wobec choroby, zaniedbanie itp.) nie podlegają sterowaniu przez instytucje medyczne. Często zależą wyłącznie od jednostki lub rodziny, która z punktu widzenia zdrowia, funkcjonuje według pozytywnego lub negatywnego stylu. To rodzina powinna wdrażać człowieka do indywidualnej odpowiedzialności za umacnianie własnego zdrowia, zapobieganie chorobom, „aktywne wychodzenie" z choroby.

Istota działań profilaktycznych sprowadza się, w tym ujęciu do umacniania zdrowia poprzez stworzenie warunków do realizacji „pro zdrowotnego stylu życia". Jest ono oparte na wzmacnianiu zachowań biopozytywnych (korzystnych dla zdrowia fizycznego) i eliminowaniu szkodliwych dla zdrowia czynników środowiskowych oraz zachowań bionegatywnych, takich jak: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, siedzący tryb życia, niewłaściwe odżywianie itp.

Literatura prezentuje 4 rodzaje związków pomiędzy zdrowiem i rodziną. Dwa z nich analizują kierunek od rodziny do zdrowia. Jeden podkreśla znaczenie rodziny w opiece nad zdrowiem poszczególnych członków i w pielęgnacji podczas choroby. Drugi traktuje rodzinę jako element zagrożenia zdrowia. Dwa następne odwracają kierunek zależności zdrowia od rodziny i ukazują negatywne oraz pozytywne zmiany zachodzące w rodzinie w przypadku choroby jednego z jej członków. Nas interesuje przede wszystkim nurt analizujący środowisko rodzinne, jako czynnik pielęgnujący lub zagrażający zdrowiu jednostki.

Badania prowadzone w ramach WHO pozwoliły oszacować, że rodzina może zabezpieczać ok. 75 proc. działań w dziedzinie zdrowia. Rodzina realizuje wszystkie profilaktyczne i opiekuńczo - pielęgnacyjne zadania umacniające zdrowie swoich członków, zgodnie ze stwierdzeniem, że zdrowie zaczyna się w rodzinie. Rodzina realizując szereg funkcji zabezpiecza w istotny sposób zdrowie człowieka jeszcze przed jego narodzeniem, przez dzieciństwo i całe życie, jest traktowana jako czynnik „osłaniający", „zaporowy" przed dziabaniem wielu czynników ryzyka. Prawidłowo funkcjonująca rodzina równolegle z innymi zadaniami i funkcjami sprawuje opiekę nad swoimi zdrowymi i chorymi członkami.

To właśnie rodzice przekazują dzieciom wzorce właściwych zachowań zdrowotnych, uczą higieny, stwarzają warunki prawidłowego ożywiania, uczą różnorodnych form spędzania wolnego czasu (z naciskiem na aktywność fizyczną), motywują do przestrzegania poznanych zasad, uświadamiając korzyści płynące z „bycia zdrowym". Jednocześnie piętnują niewłaściwe zachowania: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i innych substancji odurzających, nieracjonalne odżywianie.

Ponadto rodzina wspomaga emocjonalnie i opiekuńczo jednostkę w sytuacji choroby, pozwala na odreagowanie silnych napięć emocjonalnych, niekorzystnych dla zdrowia, zabezpiecza w trudnych sytuacjach życiowych, realizuje pełną opiekę i pomoc w samoobsłudze i innych czynnościach.

Można więc stwierdzić, że zdrowie poszczególnych jednostek, a w efekcie całego społeczeństwa jest w dużym stopniu uwarunkowane prawidłowym funkcjonowaniem rodziny.

Niestety między rodziną a zdrowiem mogą zachodzić również negatywne relacje. Prowadzone badania pozwoliły sporządzić listę czynników i sytuacji rodzinnych odpowiedzialnych za chorobę człowieka. W indeksie tym wymieniono strukturalne (np. niepełna rodzina) i funkcjonalne cechy rodziny (np. dysfunkcja emocjonalna, opiekuńcza i socjalizacyjna).

Wśród wyodrębnionych czynników znalazły się:

- konflikty;

- odrzucenie emocjonalne;

- brak więzi, zainteresowania;

- niewydolność materialna;

- nieprawidłowość postaw i realizacji ról rodzicielskich;

- zaburzenia w komunikowaniu;

- nadmierna dominacja jednego z rodziców;

- nieobecność fizyczna i/lub psychiczna rodziców (zwłaszcza matki);

- styl wychowania.

Bardzo duży wpływ na funkcjonowanie rodziny, a tym samym na rozwój i zdrowie jej członków mają:

- ubóstwo;

- bezrobocie;

- dzietność;

- wykształcenie;

- styl życia (dieta, aktywność fizyczną, palenie tytoniu. nadużywanie alkoholu itp.).

Ubóstwo jest czynnikiem utrudniającym pełnienie przez rodzinę jej funkcji. Zgodnie z propozycją S. M. Millera biedę i trudną sytuację życiową można rozpatrywać z punktu widzenia dwóch kryteriów - sytuacji materialnej (zarobkowej) i preferowanego stylu życia. Ze skrzyżowania tych dwóch kryteriów powstaje typologia środowiska biedy i rodzin dotkniętych tym problemem. Wyodrębni zatem można:

a) „biednych stabilnych” - osoby zarabiające, którym niskie dochody nie pozwalają na zaspokojenie wielu potrzeb egzystencjalnych. Dzieci wychowywane w takich rodzinach, żyją co prawda w trudnych warunkach ekonomicznych, jednak są zwykle zadbane.

b) „biednych niestabilnych” - osoby nie pracujące, a jednocześnie nadużywające alkoholu czy uzależnione od środków odurzających, które nie mają środków utrzymania.

c) „borykających się z życiem” - osoby mające ustabilizowany tryb życia i trudności życiowe związane z niezaspokojonymi potrzebami egzystencjalnymi.

d) „żyjących w napięciu” - osoby o bardzo niskich dochodach, których niestabilność życiowa wiąże się ze zjawiskami dezorganizującymi sytuację rodzinną, takimi jak alkoholizm, rozwód czy choroby.

W ostatnich latach nastąpiło znaczne zubożenie wielu grup ludności Polski, szczególnie związanych z rolnictwem lub pracujących w sektorze państwowym. Według szacunkowych danych w latach 1993 - 94 aż 33 - 34 proc. ogółu Polaków dysponowało dochodami poniżej minimum socjalnego. UNICEF szacuje, że poniżej tego poziomu żyje w naszym kraju 58 proc. dzieci.

Poczucie ubóstwa - nieraz bardzo dotkliwe - ma obecnie ok. 30 proc. polskich rodzin. W ubóstwie żyje co 5 dziecko wiejskie, a około 15 - 20 proc. dzieci i młodzieży cierpi niedożywienie.

Z powodu dotkliwego ubóstwa i niemożności przeciwdziałania temu zjawisku, dla coraz większej liczby rodzin jedynym źródłem utrzymania stają się fundusze z pomocy społecznej. Szacuje się, że obecnie ok. 8 proc. rodzin korzysta z pomocy instytucji społecznych, a ich liczba wciąż rośnie. W 1990 roku z pomocy społecznej korzystało ok. 1645 tys. osób a w 1998 już 2123 tys.

Trudna sytuacja ekonomiczna rodziny może być czynnikiem niekorzystnie wpływającym na rozwój dzieci i młodzieży. Problemy finansowe i zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych stajà się dla rodziny centralnym problemem. Niski poziom dochodów oznacza realną groźbę niezaspokojenia podstawowych biologicznych potrzeb członków rodziny i związanego z tym poczucia deprywacji. Zdobycie środków na wyżywienie, ubranie oraz utrzymanie mieszkania pozostaje w centrum zainteresowania nie tylko dorosłych, ale i dzieci.

Poza obszarem możliwości rodziny biednej pozostaje zaspokojenie takich potrzeb, jak ochrona zdrowia, kultura, oświata i wypoczynek.

Można wyróżni kilka charakterystycznych problemów, jakie napotyka rodzina biedna: problemy zdrowotne, psychohigieniczne i społeczne.

Problemy zdrowotne to:

- niedożywienie i/lub niewłaściwa dieta członków rodziny;

- brak wypoczynku, możliwości wyjazdów i związanej z nimi zmiany otoczenia;

- brak odzieży;

- ograniczony dostęp do higieny;

- trudne warunki mieszkaniowe- a czasami brak podstawowych sprzętów (np. własnego miejsca do spania).

Często rodzice rezygnują z opieki służby zdrowia lub nie wykupują leków ze wzglądów materialnych. Bardzo często nie stać ich na leczenie i rehabilitację dzieci chorych.

Sytuacja psychospołeczna dziecka wywodzącego się ze środowiska biedy jest również niekorzystna dla jego rozwoju osobistego i społecznego. Poczucie inności, przeżywanie wstydu w związku z sytuacją ekonomiczną rodziny, poczucie bezradności wobec problemów i napięcie związane z niedoborami wpływa na wyobrażenia dziecka o Świecie i o sobie samym oraz na zakres doświadczeń osobistych i społecznych.

Wiąże się to z zakłócenie równowagi psychicznej i emocjonalnej, co w konsekwencji może prowadzić do różnego typu zaburzeń i chorób.

Ubóstwo wpływa niekorzystnie na realizację podstawowych funkcji rodziny. Najszybciej i najbardziej jest to widoczne w zakresie ekonomicznej funkcji rodziny. Polega to na ograniczeniu wydatków na wyżywienie, odzież, wypoczynek, kulturę, turystykę - rezygnacji ze wszystkiego, co nie jest niezbędne do przeżycia.

Ograniczenie możliwości materialnego zabezpieczenia członków rodziny odbijają się także na funkcji opiekuńczo -

wychowawczej. Coraz częściej rodziny rezygnują z usług żłobków i przedszkoli ze wzglądu na wzrost opłat. Oznacza to, że wychowanie najmłodszych dzieci może być pozbawione elementów edukacji w stopniu potrzebnym dla ich indywidualnego rozwoju.

Zubożenie rodzin pociąga za sobą także problemy związane z wykształceniem dzieci. Występuje wysoce stresujące zderzenie aspiracji rodziców z ograniczonymi możliwościami ich realizacji. Trudne warunki materialne mają również wpływ na realizację funkcji socjalizacyjnej rodziny, na przekazywany młodym system wartości oraz norm postępowania.

Trudno przekazywać wzorce, kształtować nawyki np. higieniczne, zdrowego stylu życia czy aktywnego wypoczynku, gdy brakuje pieniędzy na podstawowe środki czystości, posiłki służą jedynie zaspokajaniu głodu (o różnorodności, prawidłowym doborze składników nie ma co marzyć), a jedyną formą wypoczynku jest siedzenie przed telewizorem.

Funkcja emocjonalno - ekspresyjna może również ulec zakłóceniom w wyniku niekorzystnego działania ubóstwa. Gdy na pierwszym miejscu znajduje się troska o przetrwanie następnego dnia, trudno mówić o więzi emocjonalnej członków rodziny, o poczuciu bezpieczeństwa, miłości itd.

Najbardziej zagrożone ubóstwem są:

- gospodarstwa osób bezrobotnych;

- rodziny wielodzietne oraz niepełne z dziećmi na utrzymaniu;

- gospodarstwa osób samotnych (szczególnie ludzi starszych);

- rodziny zamieszkujące małe miasta i wsie, których owa legitymuje się niskim poziomem wykształcenia (podstawowe, zasadnicze) .

Jedną z głównych przyczyn niedostatku, a także kolejnym czynnikiem destabilizującym życie rodziny (wpływającym na rozwój i zdrowie jej członków) jest bezrobocie.

W powszechnym użytku istnieją dwa sposoby podejścia do problemu bezrobocia:

1) ujęcie przedmiotowe - charakterystyczne dla nauk ekonomicznych, gdzie bezrobocie traktowane jest jako niezrealizowana podaż pracy, będąca efektem braku równowagi pomiędzy podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę (chłonnością zatrudnieniową gospodarki).

2) ujęcie podmiotowe - charakterystyczne dla socjologii i psychologii. Bezrobocie oznacza tu stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających chęć jej podjęcia, przy czym dochody z pracy są podstawà ich egzystencji).

Przyczyną bezrobocia są zmiany społeczno - gospodarcze, które zachodzą w kraju. Bezrobocie w Polsce w 1990 roku wynosiło 3,4 proc., a w 1998 sięgało już 10,4 proc. problem ten dotyczy najbardziej młodzieży. W zależności od wieku kształtuje się´ następująco:

15 - 19 lat 34 proc

20 - 24 lata 21 proc

25 - 29 lat 11,1 proc

30 - 34 lata 10,1 proc

Bezrobocie pociąga za sobą daleko idące konsekwencje zarówno w rozwoju jednostki, funkcjonowaniu rodziny, jak i społeczeństwa.

Społeczne skutki bezrobocia można sprowadzić do:

- obniżenia popytu na towary i usługi;

- poczucia zagrożenia utratą pracy przez osoby zatrudnione;

- bierności politycznej bezrobotnych;

- dużych kosztów świadczeń na rzecz osób bezrobotnych, które obciążają budżet państwa i samorządów lokalnych, co często powoduj wzrost podatków.

Na indywidualne skutki bezrobocia składają się:

- pogorszenie standardu życia, ubóstwo

- poczucie obniżenia statusu społecznego

- izolacja społeczna

- problemy z zagospodarowaniem czasu wolnego

- konflikty i napięcia w rodzinie

- dyskomfort psychiczny, poczucie bezsilności

Bezrobocie ma także znaczny wpływ na funkcjonowanie rodziny, narażając ją na szereg niedogodności, sublimację´ wielu ważnych potrzeb, niewłaściwe kształtowanie osobowości, utratę sensu życia itp.

Z badań D. Graniewskiej wynika, że bezrobocie prowadzi do poważnych zakłóceń w konsumpcyjno - usługowej działalności rodziny i pociąga za sobą konieczność zmiany dotychczasowego stylu gospodarowania budżetem. Zmiana ta polega m.in. na zastępowaniu wysokogatunkowych artykułów spożywczych mniej wartościowymi i tańszymi. Według S. Dzięcielskiej - Machnikowskiej większość bezrobotnych zaciąga pożyczki na zaspokojenie podstawowych potrzeb żywieniowych. Coraz bardziej widoczne staje się zjawisko niedożywienia dzieci. Szacuje się, że dotyczy ono ok. 15 - 20 proc. populacji.

Do kolejnych konsekwencji bezrobocia można zaliczyć nieplanowe, bez zadaniowe funkcjonowanie rodziny, bez określonych bliżej celów i hierarchii celów czekających na realizację.

Warunkiem planowego stylu życia rodziny jest poczucie bezpieczeństwa socjalnego. Świadomość realnych podstaw materialnych i zapewnienia ich w przyszłości sprzyja planowaniu kierunku działań, a także norm i sposobów realizacji aspiracji, zamierzeń wynikających z potrzeb członków rodziny.

Racjonalne planowanie jest bardzo ważnym elementem funkcji rodziny, które definiuje się często jako zespół działań i wzajemnych oddziaływań opartych na ukształtowanych podstawach, na miej lub bardziej sprecyzowanych zadaniach, prowadzących do określonych efektów w postaci zaspokojonych potrzeb członków rodziny i oczekiwań społeczeństwa globalnego.

Bezrobocie może spowodować rezygnację z części lub całości wcześniej zaplanowanych działań. Jeżeli zachwianie podstaw materialnych jest krótkotrwale, może nastąpić czasowe zawieszenie realizacji lub okrojona realizacja działań - w mniejszym niż planowano zakresie. Trwające dużej zachwianie podstaw ekonomicznych rodziny może doprowadzić nawet do całkowitej rezygnacji z pewnych planów, bez szans na ich realizację w przyszłości, ponieważ niektóre zadania są przypisane rodzinie w określonym cyklu jej rozwoju i nie można przesunąć ich w czasie. Chodzi tu przede wszystkim o zadania związane z profilaktyką zdrowotną, leczeniem i edukacjà dzieci. Jeżeli rodzina z powodu braków materialnych rezygnuje z takich zadań, jak racjonalne odżywianie dzieci, profilaktyka, leczenie, dbałość o właściwą atmosferę rodzinną itp., to skutki tych zaniechań po kilku latach mogą się okazać nieodwracalne.

Bezrobocie i wynikające stąd ubóstwo, brak stabilnych warunków życia, niezdrowy styl życia są przyczynami nie najlepszej kondycji zdrowotnej dzieci i młodzieży. Na podstawie analizy bilansów zdrowia do tzw. grup dyspenseryjnych zaliczono:

28 proc. dzieci w wielu 6 lat

33 proc. dzieci w wieku 10 lat

30 proc. dzieci w wieku 14 lat

38 proc. dzieci w wieku 18 lat

U 15 proc. dzieci występują zaburzenia rozwoju psychospołecznego, u ok. 16 proc. zaburzenia rozwoju somatycznego, wzroku u ok. 15 proc., statyki ciała u 19 proc., a u 90 proc. uczniów - próchnica zębów.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na funkcjonowanie rodziny, rozwój i zdrowie jej członków jest wielodzietność.

W potocznym rozumieniu rodzina wielodzietna kojarzy się z licznym potomstwem. A. Kamiński wielodzietnymi nazwał rodziny z czworgiem i większa liczbą dzieci. Komplikacje życia społecznego spowodowały, że kryterium to zostało obniżone i dziś na potrzeby polityki społecznej za wielodzietne uznaje się´ już_ rodziny z trojgiem dzieci.

Rodziny wielodzietne są często dysfunkcjonalne, a czynnikami które to powodują są: złe warunki bytowe (często wielodzietność związana jest dodatkowo z bezrobociem), niekorzystna atmosfera

wychowawcza, niekonsekwentny styl wychowania (pobłażanie i surowe kary), nadużywanie alkoholu.

Te i inne współwystępujące czynniki (takie jak przestępczość, poważne choroby, zaburzenia psychiczne, niski poziom wykształcenia i kultury rodziców wpływają na nieprawidłowy rozwój dzieci, związany z brakiem opieki i zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Nieprawidłowości te ujawniają się´ w: gorszym rozwoju psychicznym, fizycznym, emocjonalnym i społecznym, w trudnościach i nieprawidłowościach szkolnych, w agresji, nieposłuszeństwie i kłamstwie.

Zadaniem rodziny jest wprowadzenie dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, przygotowanie do samodzielnego pełnienia ról społecznych. Rodzina ma przekazać wartości, normy, wzorce postępowania, ma też kształtować właściwe zachowania zdrowotne (nawyki, postawy, zwyczaje). Skuteczność tych działań zależy w pewnym stopniu od wykształcenia, a co za tym idzie świadomości rodziców. To oni są wzorami postępowania, oni zachęcają dzieci do naśladownictwa.

BIBLIOGRAFIA

1. A. Kelm: O opiece nad dzieckiem w rodzinie, Warszawa 1974;

2. Z. Słońska „Promocja zdrowia...", 1994 nr 1-2;

3. M. Sygit „Wychowanie zdrowotne. Zdrowie: zapobieganie, ochrona", Szczecin 1991;

4. Z. Kawczyna - Butrym: Funkcjonowanie rodziny w chorobie, Lublin 1987;