Tekst
– skończony i uporządkowany ciąg elementów językowych,
stanowiących jeden globalny znak i pełniący funkcję
komunikatywną.
Tekst
Tekst
jest całością komunikacyjną zbudowaną z ciągu zdań
układających się linearnie w określone sekwencje,
uporządkowanych pod względem semantycznym i podporządkowanych
tematowi, który powstaje w wyniku działań komunikacyjnych i jest
realizacją pewnych celów komunikacyjnych, pełni zatem określone
funkcje.
Tekst
Tekst
ma wymiar językowy, tematyczny komunikacyjno-prakseologiczny
(celowość) i interakcyjny (interpersonalny) – wymaga bowiem
istnienia nadawcy, który tworzy go z określoną intencją i w
określonym celu, oraz interpretującego odbiorcy.
nadawca,
jak i odbiorca muszą być wyposażeni w kompetencję językową i
pewien zasób wiedzy encyklopedycznej.
Tekst
Warunkiem
funkcjonowania tekstu jest znajomość systemu językowego i
obsługujących go reguł językowych, które konstytuują w nim
zdarzenie językowe i nadają mu wewnętrzną strukturę – zatem
zarówno nadawca, jak i odbiorca muszą być wyposażeni w
kompetencję językową i pewien zasób wiedzy encyklopedycznej.
Cechy
tekstu
Spójność
semantyczna (sensowność, koherencja) – intencjonalna i
obiektywna (teksty afatyków, schizofreników, małych dzieci)
Intencjonalność;
Informacyjność;
Sytuacyjność.
Szersze
pojęcie
tekstu
Nie
tylko słowo pisane
Wszystkie
praktyki, które mają znaczenie
Obrazy,
dźwięki, przedmioty, czynności
Jeden
tekst kulturowy – różne odczytania
Polisemiczność
– zawierają potencjał wielu różnych znaczeń;
Znaczenie
– powstaje w grze pomiędzy tekstem a czytelnikiem;
Problem
tekstowego charakteru kultury
Kulturę
można odczytywać jak tekst
Tekst
językowy
a tekst kulturowy
J.
Łotman – szkoła tartuska (Estonia, lata 60.); inni: B.
Uspienski, W. Iwanow, W. Toporow;
Teoria
Jurija Łotmana „Struktura tekstu artystycznego”
Tekst:
każda sekwencja znaków danego systemu , uporządkowana według
reguł tego systemu, wyraźnie odgraniczona od innych struktur
Tekst:
utwór literacki, filmowy teatralny, muzyczny, obraz, budynek, park
krajobrazowy, obrzędy, taniec, zachowania rytualne, etykieta
dworska itp.
Tekst
kultury w wersji
J.
Łotmana
Tekst
jest wyrażony w jakichś znakach;
Tekst
jest ograniczony;
Tekst
ma swoja wewnętrzną organizację
Tekst
kultury w ujęciu
Łotmana
KULTURA
– system semiotyczny (znakowy) przekształcający bezpośrednie
doświadczenie człowieka w systemy znaków za pomocą języka
naturalnego;
Kultura
w opozycji do NIE-kultury (natury);
Kultura
posługuje się językiem i bez niego nie istnieje;
Tekst
kultury w wersji
J.
Łotmana
Zadanie
kultury – organizowanie świata;
Porządkowanie
w systemy zachowań, tradycje, rytuały
Język
jest narzędziem strukturyzowania chaotycznej i nieuporządkowanej
rzeczywistości
Przekształcanie
życiowych doświadczeń w teksty kultury;
Pansemiotyzm
– uznanie nawet człowieka za twór znakowy (powstanie
persenologii)
Tekst
w ujęciu
Jacques’a Derridy - poststrukturalizm
U
źródeł znaczenia leży pismo (nie mowa – jak mówił de
Saussure);
Nie
można myśleć o wiedzy, czy kulturze – bez pisma;
Słowa
są zawsze ukontekstowione, ślady innych znaczeń innych słów z
innych kontekstów;
niestabilność
znaczenia
język
nie stanowi bezpośredniego odbicia świata;
Wszystkie
pojęcia – to tylko opisy w języku
Tekst
w ujęciu
Jacques’a Derridy
„nie
ma nic poza tekstem”: nie oznacza to, że nie istnieje zewnętrzny
świat, ale że teksty ustanawiają praktyki znaczące;
Dekonstrukcja
–
rozłożenie tekstu w celu wyszukania i ujawnienia w nich ukrytych
założeń (demontaż hierarchicznych opozycji typu: mowa – pismo,
rzeczywistość – pozór, natura - kultura, kobieta –
mężczyzna);
Czytanie
obrazu
Czytanie
– percepcja wzrokowa i semiotyczne przetwarzanie;
Lektura
nie tylko językowa – wykresy, schematy, diagramy, plany, mapy
Bierna
recepcja: widzieć,
zobaczyć, gapić się / obejrzeć, oglądać;
elektroniczne
rejestrowanie, kopiowanie i przenoszenie obrazu (telewizja,
komputer, Internet);
Inne
przejawy wizualności: billboardy, graffiti, wystawy sklepowe,
plakaty, wideoklipy, ilustrowane magazyny, komiksy, parki
tematyczne, centra handlowe;
Tekst
kultury
złożoność
i nieciągłość znaków: można wyróżnić nieskończenie wiele
elementów zdjęcia, które można uznać za znaczące ; szereg
znaków nieuporządkowanych relacją następowania;
znaki
wizualne są synonimiczne i polisemiczne (w większym stopniu niż
znaki językowe);
scena
w łazience
kąpiel
dziewczynek we lwowskiej ochronce, 24 grudnia 1905 roku;
cel
dokumentacyjny;
fotografia
– „medium przezroczyste”
styl
dokumentacyjny
pokazanie
ochronki jako dobrze prowadzonego, nowoczesnego zakładu;
„bezosobowość”
scena
w łazience
Elementy
rzeczywistości – poza zamierzeniami fotografa i zamawiającego:
pierwszy
plan z lewej strony, dzieci po prawej;
„pękniecie”
pomiędzy zamierzeniem a efektem;
S.
Sontag – siła artystyczna fotografii wynika z transformacji,
jakiej poddaje ją działanie czasu i tego w jaki sposób „wymyka
się” intencjom autora
Interpretacja
tekstu
odczytywanie
znaczeń – „otwieranie puszki” ze znaczeniem czy efekt
negocjacji nadawcy, odbiorcy i tekstu?
kluczowe
rozróżnienie: znak składa się ze znaczącego (signifiant)
i znaczonego (signifie)
– z formy i sensu
Tekst
w kontekście
Struktura,
obejmująca wszystkie właściwości sytuacji społecznej, które są
istotne dla wytwarzania i odbierania dyskursu.
Lokalne
i globalne
struktury kontekstu.
Kontekst
Kontekst
lokalny: tło
(czas, miejsce, okoliczności), uczestników
oraz ich role
komunikacyjne i
społeczne,
z którymi związany jest m.in. przywilej rozpoczęcia i zakończenia
komunikacji („prawo głosu”), intencje
i
cele;
Ze
względu na przewidywalność zachowań uczestników interakcji
można wyróżnić sytuacje rytualne
(którym właściwa jest pełna przewidywalność), potoczne
(względnie duża przewidywalność) i okazjonalne.
Kontekst
globalny: wiedza,
normy
i wartości społeczne
Tekst
+ kontekst = dyskurs
Dyskurs
to całość danego aktu komunikacji, a więc zarówno określona
werbalizacja (tekst), jak i czynniki pozajęzykowe, które jej
towarzyszą, tj. przede wszystkim określona sytuacja użycia oraz
jej uczestnicy, ale i cały kontekst psycho-socjo-kulturowy.
Dyskurs
jest językowym faktem społecznym, rodzajem interakcji społecznej
dokonującej się przy udziale języka.
Dyskurs
– trzy pojęcia
1.
wypowiedź zrygoryzowana logicznie, dotycząca poważnego tematu (w
opozycji do wypowiedzi ekspresywnych);
2.
wypowiedzi pewnej wspólnoty komunikacyjnej, zawężone do
określonego pola tematycznego (dyskurs polityczny, dyskurs
religijny, dyskurs feministyczny);
Dyskurs
nie jest izolowaną strukturą tekstową, lecz złożonym zjawiskiem
komunikacyjnym, które oprócz tekstu obejmuje także kontekst
lokalny i globalny, indywidualny i społeczny, uwarunkowania
kulturowe oraz procesy tworzenia i odbierania komunikatu.
Czynniki
i uwarunkowania pozajęzykowe tylko w niewielkim stopniu są
wyrażane na powierzchni tekstu.
dyskurs
językowa
praktyka społeczna,
Wykorzystywana
przez aktorów społecznych
do
realizowania swych celów strategicznych,
a
także do konstruowania własnych tożsamości oraz rzeczywistości,
w której żyją.
Dyskurs
- definicja
Dyskurs
jest społecznym procesem, polegającym na tworzeniu i
reprodukowaniu wypowiedzi niosących pewne sensy, które są
wynikiem społecznych, historycznych i instytucjonalnych
ukształtowań.
Dyskurs
jest zarówno produktem, jak i odzwierciedleniem wartości i
przekonań społeczeństwa, które go tworzy;
służy
on nie tylko oznaczaniu („mapowaniu”) świata, ale i jego
konstruowaniu
(„budowaniu”).
Konstrukcja
każdego przekazu językowego, który ma reprezentować
rzeczywistość pozajęzykową, zawiera w sobie decyzje co do tego,
jaką część owej rzeczywistości w nim zawrzeć i jak ów
fragment rzeczywistości przedstawić.
Dowolna
wypowiedź, koncentrując się na jednych sprawach i przedstawiając
je odbiorcom, jednocześnie pomija lub przemilcza inne. W ten sposób
uprzywilejowuje pewne postawy, inne zaś degraduje. Każdy taki
językowy wybór lub decyzja niesie z sobą część owych wartości
i przekonań, którymi kieruje się nadawca tekstu, powodując, iż
przedstawiona rzeczywistość jest w komunikacie ideologicznie
skonstruowana.
Dyskurs
a ideologia
Ideologie
to społeczne (ogólne i abstrakcyjne) systemy przekonań, które są
udziałem różnych grup społecznych i są przez nie wykorzystywane
w codziennych praktykach społeczno-komunikacyjnych.
Większość
społecznego nadawania sensu, któremu jesteśmy poddani, ma
charakter ideologicznej konkurencji czy nawet „walki” pomiędzy
dyskursami.
Jedne
z nich cieszą się większym prestiżem i legitymizacją, przez co
wydają się bardziej oczywiste od innych, inne zaś walczą o
jakąkolwiek pozycję i możliwość zaistnienia.
Sankcjonowanie
poszczególnych sposobów widzenia świata, ale też
marginalizowanie innych podmiotów lub poglądów
«ideologiczne
struktury w dyskursie» - ujawnienie określonych opcji
światopoglądowych w tekstach” .
Dyskurs
i władza
– koncepcja M. Foucaulta
Język
rozwija się pod wpływem i w określonych warunkach historycznych;
Uporządkowana
sfer języka wytwarza „reżim prawdy”;
Dyskurs
– uporządkowana forma mówienia o obiektach, narzucona przez
warunki historyczne i reguły społeczne;
Dyskurs
i władza
– koncepcja M. Foucaulta
Dyskurs
– dostarcza sposobów mówienia o konkretnym temacie (dzięki
powtarzalnym motywom, zbiorom ide, wiedzy etc.);
Formacja
dyskursywna – ustalone sposoby mówienia o pewnych obiektach
np.
dyskurs szaleństwa zawiera: definicje szaleństwa; co można mówić
i myśleć o szaleństwie; opis „szaleńców” ;
Dyskurs
i władza
– koncepcja M. Foucaulta
Dyskurs
nie tylko reguluje wypowiedzi, ale je dyscyplinuje (kto może mówić,
kiedy i w jakich okolicznościach);
Dyskurs
jako element praktyki dyscyplinarnej;
Dyskurs
a władza (przenika całość sfery stosunków społecznych)
Analiza
dyskursu
Analiza
dyskursu pojmuje i bada język jako twór społeczny, skupiając się
na wypowiedzi w ich kulturowym, społecznym i politycznym kontekście
występowania.
Analiza
dyskursu – teoria T. van Dijka
konieczność
integracji w jej ramach wielu dyscyplin
(m.in. lingwistyki strukturalistycznej, etno- i socjolingwistyki,
pragmalingwistyki, tekstologii, semiotyki, antropologii, socjologii,
politologii, logiki, psychologii wpływu społecznego etc.
Analiza
dyskursu – teoria T. van Dijka
Analiza
dyskursu:
1.
jak to właśnie użycie języka wpływa na wyobrażenia jej
uczestników o świecie i na przebieg ich interakcji
2.
jak przekonania żywione przez uczestników komunikacji decydują o
wyborze określonych środków językowych i o dynamice sytuacji
Krytyczna
analiza dyskursu _ T. van Dijk, N. Fairclough, R. Wodak, M. Billig
Związki,
relacje między strukturami tekstowymi i dyskursywnymi a
społecznymi, politycznymi i ideologicznymi;
Odkrycie
i odsłonięcie społecznych, politycznych czy ideologicznych,
często (celowo lub nie) ukrytych, niewypowiedzianych wprost
założeń, na których przekaz językowy się wspiera.
Związki
te mają zwykle pośredni i skomplikowany charakter;
Krytyczna
analiza dyskursu
Ta
zasada analizy dyskursu jest szczególnie ważna w przypadku tekstów
przybierających pozór „obiektywnych”, „bezstronnych” i
„naturalnych” i aspirujących do tego miana (a takich w
społecznej praktyce komunikacyjnej powstaje znakomita większość).
Ideologia
święci bowiem triumfy wówczas, gdy znaczna część społeczeństwa
uznaje dane idee i ich interpretacje za własne
i naturalne, to jest: zwykłe.
Pełne zwycięstwo oznacza uznanie ich za niezmienne w czasie i
przestrzeni.
Krytyczna
analiza dyskursu
Język
to narzędzie władzy;
Język
to działanie społeczne;
Język
reprodukuje wspólnoty wyobrażone, społeczne i jednostkowe
tożsamości;
Dyskursywne
nadużycie władzy;
Badanie
dyskursów „nietolerancji” i „nienawiści”
Refleksja
dotycząca relacji pomiędzy dyskursami dominującymi a dyskursami
podporządkowanymi (grupy
zmarginalizowane lub wykluczone: imigranci, osoby o odmiennym
kolorze skóry, mniejszości etniczne i narodowe, innych grup);
Matryce
wykluczenia, np. w dyskursie antygejowskim;
Zwolennicy
tej metody nie tylko badają społeczne uwarunkowania praktyk
dyskursywnych, ale także wyrażają jawnie swoje krytyczne
stanowisko wobec zauważonych przypadków nadużycia władzy,
dominacji i nierówności, wyrażanych lub powielanych przez różne
podmioty dyskursu społecznego, szczególnie poprzez wykorzystanie
jego manipulacyjnych własności
Krytyczna
analiza dyskursu
Badanie
dyskursu polega przede wszystkim na odkryciu tych jego regularnych
cech językowych, których obecność, pozornie oczywista i
naturalna, w istocie strukturalizuje go – nadaje mu dodatkowe,
lecz tylko implikowane kulturowe lub ideologiczne sensy i
wartościowania.
Analiza
artykułów prasowych, tekstów publicznych, także: rysunków,
komiksów, audycji radiowych i TV;
Analiza
dyskursu (na przykładzie
serialu CSI.
Kryminalne zagadki…)
W
sierpniu zeszłego roku serial "CSI: Miami" został
ogłoszony najpopularniejszym telewizyjnym show na świecie
Ideologia
porządku
publicznego
w serialu CSI
Znaki
tej ideologii:
cechy
osobowościowe głównych postaci;
deklaracje
werbalne;
konstrukcja
fabularna i rozwój akcji;
Ideologia
w tekście
serialu sensacyjno-kryminalnego CSI…:
Grupa
policjantów korzystająca z osiągnięć najnowocześniejszej
techniki i zdobyczy nauki w dziedzinie genetyki, biotechnologii,
medycyny, chemii, fizyki…
Znaki
„nauki” w serialu:
sceneria
laboratorium;
sprzęt
komputerowy;
skomplikowane
urządzenia i sprzęt laboratoryjny;
dialogi
bohaterów;
prosektorium;
wizualizacje
komputerowe;
Ideologia
nauki
nauka
jest główną zasadą wszystkich działań – dyskurs dominujący;
wyższość
nauki nad innymi dyskursami jest „oczywista”;
nauka
pozostaje w służbie porządku publicznego, symbolizowanego przez
zespoły śledcze;
nauka
jest ostatecznym rozwiązaniem wszystkich problemów; zdobycze nauki
są dobrodziejstwem dla każdego;
nauka
zwycięża zło symbolizowane przez kolejne zbrodnie i panuje nad
nim (mit walki dobra ze złem);
nauka
jako Dobro, wartość absolutna;
Ideologia
porządku
publicznego
w
serialu CSI
przedstawiciele
porządku publicznego reprezentują Dobro (Bezpieczeństwo,
Sprawiedliwość);
budowanie
zagrożenia – gwarancja rozwiązania problemu;
zdobycze
nauki są podporządkowane ich działaniom;
pozostali
członkowie społeczeństwa winni się podporządkować wszelkim
ich działaniom;
Kryminalne
zagadki ….w
Naturalizacja
dyskursu racjonalistyczno-naukowego
Ideologia
nauki
„Nauka
przejmuje funkcję religii i jest drogą do wiedzy absolutnej”