Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 411. [Wyłączenie zwrotu] Nie można żądać zwrotu świadczenia:

1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;

2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;

3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;

4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Spis treści

I. Uwagi ogólne

II. Świadomość braku obowiązku świadczenia

III. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego

IV. Zadośćuczynienie roszczeniu przedawnionemu

V. Brak wymagalności świadczenia

I. Uwagi ogólne

1. Komentowany przepis określa cztery sytuacje, w których, mimo istnienia przesłanek świadczenia nienależnego określonych w art. 410, nie można żądać zwrotu świadczenia.

II. Świadomość braku obowiązku świadczenia

1. Pierwsza sytuacja (art. 411 pkt 1) polega na tym, że ten, kto spełnił świadczenie, wiedział, iż nie był do świadczenia zobowiązany. Pozytywna wiedza dłużnika o braku powinności spełnienia świadczenia jest wyłączona, jeżeli ma on wątpliwości co do istnienia takiej powinności (zob. orz. SN z 12.12.1997 r., III CKN 236/97, OSN 1998, Nr 6, poz. 101; zob. też orz. SN z 10.6.2003 r., I CKN 390/01, OSP 2005, Nr 9, poz. 111, z glosą P. Księżaka). Istotna jest tu świadomość braku obowiązku świadczenia ze względu na znany świadczącemu stan faktyczny albo ze względu na obowiązujący stan prawny (orz. SN z 18.7.1952 r., C 809/52, OSN 1954, Nr II, poz. 27; zob. też W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988, s. 156 i nast.). Przepis art. 411 pkt 1 KC ma zastosowanie także wówczas, gdy z żądaniem zwrotu nienależnego świadczenia występuje osoba, która wiedziała o braku własnego zobowiązania wobec egzekwującego wierzyciela i nie podjęła żadnych przewidzianych prawem czynności, zmierzających do ograniczenia lub uniemożliwienia kontynuowania egzekucji (orz. SN z 27.6.2002 r., IV CKN 1166/00, OSN 2003, Nr 6, poz. 90). W trzech wszakże wypadkach mimo istnienia takiej świadomości po stronie świadczącego może on żądać zwrotu świadczenia jako nienależnego (zob. niżej Nb 3-5).

2. Można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli zostało ono spełnione z zastrzeżeniem zwrotu. W literaturze tytułem przykładu podaje się sytuację, w której świadczenie zostało już spełnione, jednakże świadczący nie dysponuje pokwitowaniem i spełnia świadczenie ponownie, chcąc uniknąć skutków zwłoki (J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 974). Może tu też chodzić o często spotykany w praktyce stan faktyczny, w którym świadczący ma wspomniane wyżej (Nb 2) wątpliwości co do tego, czy istnieje podstawa prawna świadczenia, spełnia więc je zastrzegając wszakże możliwość żądania zwrotu w obawie, że jego zachowanie zostanie ocenione jako spełnienie świadczenia mimo świadomości braku podstawy prawnej, a ponadto w obawie, że nie będzie podstaw do uznania, że dłużnik świadczył w celu uniknięcia przymusu (zob. niżej Nb 4).

3. Spełniający świadczenie może żądać jego zwrotu również wtedy, gdy świadczył w celu uniknięcia przymusu. Chodzi tu o każdą sytuację, w której świadczenie nie jest spełniane dobrowolnie (zob. W. Serda, Nienależne, s. 163). Takie rozumienie przymusu jest w zasadzie szersze od pojęcia braku swobody (art. 82) oraz groźby (art. 87). Należy je natomiast odróżnić od przymusowego położenia (art. 388; zob. orz. SN z 17.1.1958 r., 1 CR 560/57, OSN 1958, Nr III, poz. 82; M. Nesterowicz, w: Komentarz 1989, t. I, s. 389; J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 974; odmiennie W. Serda, Nienależne, s. 163-164). Zob. także art. 412 Nb 19.

4. Żądanie zwrotu świadczenia jest możliwe także w wypadku, gdy świadczenie zostało spełnione w wykonaniu nieważnej czynności prawnej. Sformułowanie art. 411 pkt 1 in fine oznacza więc, że świadczenie spełnione sine causa (zob. art. 410 Nb 10) podlega zwrotowi niezależnie od tego, czy świadczący wiedział, czy też nie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany.

5. Spełnianie przez dłużnika w drodze egzekucji świadczenia po dacie dowiedzenia się przez niego, że nie przysługuje ono wierzycielowi, może być poczytane w okolicznościach sprawy za przyzwolenie na dalsze egzekwowanie nienależnego świadczenia i uzasadniać zastosowanie art. 411 pkt 1 KC w zw. z art. 300 KP (orz. SN z 18.11.1998 r., I PKN 437/98, OSNP 2000, Nr 1, poz. 15).

III. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego

1. Nie można żądać zwrotu świadczenia jako nienależnego, jeżeli jego spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt 2). Przepis ten odnosi się do takich świadczeń, które nie mają podstawy prawnej, a więc w szczególności nie wynikają z czynności prawnej (w tym z umowy darowizny - zob. art. 899 i 902), są zatem świadczeniami nienależnymi w rozumieniu art. 410. Czynią zadość zasadom współżycia społecznego, zwłaszcza tzw. świadczenia quasi-alimentacyjne oraz związane ze stosunkiem pracy. Nie podlega np. zwrotowi świadczenie spełnione przez zamożną osobę na rzecz starej i ubogiej krewnej w błędnym przekonaniu, że istnieje prawny obowiązek takiego świadczenia (J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 974-975) ani świadczenie rodziców, którzy pomagali swojemu synowi i synowej w budowie domu, jeżeli postępowali tak dobrowolnie, z poczucia obowiązku moralnego, a nie w celu uzyskania odpowiedniej zapłaty lub innego świadczenia wzajemnego (orz. SN z 10.2.1998 r., II CKN 601/97, niepubl.). Jest też zgodne z zasadami współżycia społecznego udzielenie przez zakład pracy pomocy swojemu pracownikowi, który podczas wykonywania obowiązków pracowniczych został bezprawnie pozbawiony wolności przez funkcjonariuszy obcego państwa (orz. SN z 18.3.1981 r., IV PR 59/81, OSN 1981, Nr 9, poz. 179).

2. Artykuł 411 pkt 2, podobnie jak wskazany wyżej art. 902, jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 5. Nie można zatem powoływać się na nadużycie prawa podmiotowego (art. 5) przez osobę żądającą zwrotu świadczenia jako nienależnego w sytuacji, gdy zgodnie z art. 411 pkt 2 spełnienie takiego świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (zob. art. 5 Nb 26 oraz dotyczące spraw z zakresu prawa pracy orz. SN z 17.2.2000 r., I PKN 537/99, OSNP 2001, Nr 4, poz. 461). Jednakże SN w orz. z 26.2.2004 r., V CK 220/03 (OSN 2005, Nr 3, poz. 49) stwierdził, że art. 411 pkt 2 wyłącza zastosowanie konstrukcji nadużycia prawa do żądania zwrotu świadczenia nienależnego jedynie w ograniczonym zakresie, mianowicie wówczas, gdy spełnienie świadczenia odpowiadało zasadom współżycia społecznego. W pozostałych natomiast wypadkach możliwa jest ocena "czynienia użytku" z prawa do żądania zwrotu świadczenia nienależnego dokonywana w świetle art. 5.

IV. Zadośćuczynienie roszczeniu przedawnionemu

1. Nie można żądać zwrotu świadczenia jako nienależnego, jeżeli zostało ono spełnione w celu zadośćuczynienia roszczeniu przedawnionemu (art. 411 pkt 3). Jest to swoiste superfluum ustawowe, w takim bowiem wypadku istnieje nadal podstawa prawna świadczenia w postaci tzw. zobowiązania niezupełnego (naturalnego). Takie zobowiązanie tym się charakteryzuje, że będące jego przedmiotem świadczenie może być spełnione tylko dobrowolnie, nie może natomiast być przymusowo dochodzone (zob. Czachórski 1994, s. 480).

2. Po nowelizacji w 1990 r. art. 117 § 2 przez ZmKCU żaden przepis szczególny nie przewiduje wygaśnięcia przedawnionego roszczenia. Dlatego w ustawie z 1996 r. zmieniającej KC trafnie uchylono w art. 411 pkt 3 zdanie po przecinku.

V. Brak wymagalności świadczenia

1. Nie można także żądać zwrotu świadczenia jako nienależnego, jeżeli zostało ono spełnione, zanim stało się wymagalne (art. 411 pkt 4). Również w tym wypadku istnieje podstawa świadczenia, z tym, że zanim nie stanie się ono wymagalne, nie może być skutecznie dochodzone. O wymagalności świadczenia (roszczenia, wierzytelności) zob. zwłaszcza art. 455 i 120.

K. Pietrzykowski