Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Język ogólny (literacki, standardowy, dialekt kulturalny)

• język warstw wykształconych; odmiana języka etnicznego mająca zasięg ogólnonarodowy, upowszechniana przez szkołę, media oraz literaturę, przeciwstawiana odmianom terytorialnym i środowiskowym , występuje przede wszystkim w wersji pisanej, wtórnie mówionej.

• Język literacki - rozumiany także jako język literatury pięknej, styl artystyczny.

Przekaz mówiony	Przekaz pisany
Mówienie wiąże się raczej z bezrefleksyjnym użyciem języka, jest spontaniczne	Pisanie, jako działanie w większym stopniu przemyślane, uporządkowane, łączy się z pewnym wysiłkiem
Tekst mówiony ma charakter ulotny: ginie w chwili powstawania	Tekst pisany przypomina swoją trwałością przedmioty materialne
Długość wypowiedzi ustnych jest ograniczona przez możliwości człowieka w zakresie pojemności jego pamięci	Tekstom pisanym obce są ograniczenia związane ze zdolnością ludzkiego umysłu do percepcji, koncentracji
Mówienie powiązane jest z kontekstem: sytuacją, realiami otoczenia, możliwością obserwowania reakcji rozmówcy	W przekazach pisanych proces nadawania i odbioru komunikatu są od siebie oddalone w czasie i przestrzeni - wypowiedzi pisane uniezależniają się od sytuacji, w której powstały.

Cechy języka mówionego

• powtórzenia

• zdania niedokończone, urwane

• autopoprawki, wprowadzane przez wyrażenia to jest, to znaczy

• składnia charakteryzująca się nadmiarem spójników (tzw. polisyndeton)

• tok zdania - przerywany wyrazami retardacyjnymi i elementami prajęzykowymi

• potok składniowy

• równoważniki zdań i elipsy

• dominującą formą wypowiedzi - dialog - role nadawcy i odbiorcy - przemienne (pisanie - charakter monologowy)

• podwójne orzeczenia (wziął zrobił)

• szyk - podporządkowany intencji komunikacyjnej – na pierwsze miejsce informacje ważne

• związek z sytuacją – elementy odsyłające do rzeczywistości – np. zaimki wskazujące ten, ta to

• nieprecyzyjne użycia słów (jechałam zupełnie pustym autobusem)

Zróżnicowanie terytorialne

Dialekt (gwara) - (od gr. dialectos ‘sposób mówienia, rozmowa’), terytorialna odmiana języka; posługują się nią mieszkańcy wsi na jakimś obszarze kraju

Różnice wobec polszczyzny ogólnej :

• cechy fonetyczne (np. sposoby realizacji poszczególnych głosek , akcentowania)

• zasób leksykalny

• gramatyka (fleksja, składnia)

5 dialektów: wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski, pomorski

Regionalizmy - wyrazy lub właściwości języka (fonetyczne, fleksyjne ) typowe dla osób zamieszkujących jakiś region kraju i nie posługujących się gwarą.

Regionalizmy leksykalne

• krakowska piętka, borówka, nagniotek, drzewko, bańka, pluskiewk, na pole - warszawska przylepka, czarna jagoda, odcisk, choinka, bombka, pinezka, na dwór

• poznańska górka, tytka, antrejka, ryczka, modry, laczki , sklep - to warszawskie poddasze, torebka, korytarz, stołeczek, niebieski, kapcie bez pięt, piwnica

Regionalizmy gramatyczne

ten por - obok ta pora, ten seler - obok ta selera,

krak. ta magiel, litra, beretka, krawatka

Regionalizmy fonetyczne

• zakres użycia n tylnojęzykowego

• tzw. wymowa udźwięczniająca

Spółgłoski na granicy wyrazów przed samogłoskami, a także przed [l, ł, m,n] wymawiane są na południu Polski zawsze dźwięcznie;

• dźwięczne przedniojęzykowozębowe po spółgłoskach bezdźwięcznych święty, twój, chwała (tereny zachodnie i nadgraniczne)

• h dźwięczne (kresy)

• ł przedniojęzykowo-zębowe (tereny wschodnie)

Zróżnicowanie społeczne

Socjolekt (społeczna odmiana języka) - odmiana języka, którą posługują się wspólnoty połączone pewnym typem więzi społecznych, a także grupy ludzi wykonujących ten sam zawód. Socjolekty różnią się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem i frazeologią.

• w grupach zawodowych (np. gwary zawodowe lekarzy, prawników, aktorów)- profesjolekty

• w środowiskach działających nielegalnie, np. złodziei, więźniów (np. grypsera, odmiana języka używana przez przestępców, więźniów);

• w środowiskach, w których dominują kontakty bezpośrednie, osobiste, indywidualne: w kręgach rówieśniczych i towarzyskich (gwary środowiskowe, np. uczniów, studentów, karciarzy, szachistów).

Profesjonalizmy - wyrazy potoczne, używane w nieoficjalnych kontaktach osób wykonujących ten sam zawód.

• gwary miejskie – byt historyczny

Style funkcjonalne (stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka)

Style funkcjonalne - zestawy środków językowych (leksykalnych, składniowych, brzmieniowych itp.) oraz konwencjonalne sposoby ich wykorzystania do ukształtowania wypowiedzi związanych z pewnymi sytuacjami komunikacyjnymi, społecznymi rolami nadawcy i odbiorcy, a także celami komunikacyjnymi mówiącego.

styl potoczny	styl urzędowy
styl naukowy	styl artystyczny
styl publicystyczno-dziennikarski	styl religijny
styl retoryczny (wystąpień publicznych)

STYL PUBLICYSTYCZNO-DZIENNIKARSKI

• współistnienie środków językowych "literackich" i słownictwa specjalistycznego z licznymi zwrotami i wyrażeniami potocznymi, a nawet dosadnymi, o silnym zabarwieniu emocjonalnym;

• w składni przeważają zdania krótkie o nieskomplikowanej budowie;

• tendencja do skrótowości wypowiedzi; komunikatywność;

• konieczność szybkiego przekazywania informacji wpływa na niestaranność, a nawet niepoprawność języka dziennikarskiego: nadużywanie wyrazów obcych, wyrazów "modnych" i szablonów frazeologicznych oraz niestaranna konstrukcja zdań, braki polegające na użyciu wyrazów niewłaściwych pod względem znaczeniowym i stylistycznym;

• artykuł rozpoczyna informacja o komentowanym zdarzeniu, pytanie problemowe, cytat, anegdota, postawienie tezy, a kończy podsumowanie lub efektowna puenta;

• wywód opiera się na serii argumentów i kontrargumentów, ważne jest logiczne uporządkowanie;

• sugestywność; cel: wywarcie wpływu na myśli, wyobraźnię odbiorcy, przekonanie adresata o słuszności głoszonych tez lub poinformowanie go o aktualnej sytuacji w jakiejś dziedzinie;

• atrakcyjny nagłówek, który ma przyciągnąć uwagę czytelnika;

STYL URZĘDOWY

Wyróżniki stylu urzędowego

• Dyrektywność (podstawowe kategorie dyrektywne: obowiązek, pozwolenie, zakaz)

• Bezosobowy charakter wypowiedzi eksponowanie formalnej więzi między uczestnikami aktu komunikacji

• Precyzyjność

• Standardowość (szablonowość, schematyczność)

STYL RELIGIJNY

Cechy stylu biblijnego

• słownictwo: pojęcia - zastąpione obrazami, symbolami, analogiami – semityzmy znaczeniowe, biblijne nazwy własne (osobowe, geograficzne), połączenia wyrazowe i stałe formuły językowe, słownictwo religijne, semityzmy leksykalne (alleluja, Jahwe, rabbi);

• składnia: polisyndeton (rozpoczynanie zdań od zaików względnych, spójników: tedy, wonczas, zaprawdę, albowiem, i), nadużywanie zaimka dzierżawczego (Zzuj buty twe z nóg twoich), przestawny (postpozycyjny) szyk przydawki przymiotnikowej i zaimkowej dzierżawczej (krzak gorejący, widzenie wielkie, Pan mój i Bóg mój);

Cechy stylistyczne prototypowych polskich tekstów religijnych

• szablonowość (spetryfikowana struktura i schemat kompozycyjny, stały skład leksykalny, powtarzalność pewnych wyrazów i formuł w różnych tekstach),

• hieratyczność przejawiająca się obecnością słownictwa podniosłego, przestarzałych form gramatycznych i archaizmów leksykalnych, specjalnej metaforyki i symboliki),

• ekspresywność

• uwarunkowane charakterystycznym dla religii typem poznania, jak: symboliczność, mataforyczność, brak jednoznaczności

• specjalne słownictwo: grzech, sakrament, szatan

• archaiczność

• specjalna sfera znaczeń (jasny/ ciemny, wysoko/nisko, choroba, życie, żniwa, wygnanie, troska, tajemnica, szata, służyć, skała, itd.)

• powtórzenia jako zasada budowy tekstów.

4