Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 3841. [Zobowiązanie ciągłe] Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
1. Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze ciągłym (por. Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV, s. 251 i nast.), wiąże tylko wtedy, gdy spełnione zostały przesłanki "wiązania drugiej strony" określone w art. 384, a kontrahent proponenta nie wypowiedział umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
2. Dla związania wzorcem "wydanym" w czasie trwania stosunku umownego obojętne jest, czy stosunek prawny zawiązany został przy użyciu wzorca, czy też nie (tak m.in. Radwański 2006, s. 157; C. Żuławska, Komentarz 2007, s. 139; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 589; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 601; odmiennie W. Pyzioł, glosa do uchw. SN (7) z 22.5.1991 r., III CZP 15/91, OG 1991, Nr 4, poz. 72; tenże, Skutki..., s. 79 i nast.; tenże, Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1997, s. 29 i nast., wedle którego uregulowanie dawnego art. 385 § 3 nie znajdowało zastosowania w przypadku, gdy stosunek zobowiązaniowy nawiązano na podstawie wzorca; pogląd ten, nieuwzględniający natury stosunków ciągłych i pozbawiający uregulowanie obecnego art. 3841 praktycznego znaczenia, trudno zaakceptować; tak jednak też J. Gołaczyński, Wzorce i niedozwolone klauzule, s. 93 i nast.). Tak więc przepis art. 3841 znajdzie zastosowanie zarówno w przypadku, gdy umowa nie została zawarta przy użyciu wzorca, a w czasie trwania stosunku prawnego jedna ze stron taki wzorzec "wydała", jak i wtedy, gdy proponent zmienił zastosowany wcześniej wzorzec (tak też E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 90; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 589 i inni autorzy cyt. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 601).
Uregulowanie ma zastosowanie także do wzorców elektronicznych (tak np. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 598).
3. Zasadny wydaje się pogląd, że przesłanki związania wzorcem wydanym w czasie trwania stosunku ulegają zaostrzeniu. W szczególności "łatwość dowiedzenia się" o treści wzorca, o której mowa w art. 384 § 2, będzie zapewniona dopiero wówczas, gdy wzorzec zostanie stronie doręczony. Za niewystarczające uznać należy np. wywieszenie nowego wzorca w lokalu przedsiębiorstwa, chociażby taki sposób komunikowania wzorców był zwyczajowo przyjęty (tak m.in. Łętowska, Wzorce, s. 53; tejże, Ochrona 2001, s. 91; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 141; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 589; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 603; por. też uchw. SN (7) z 22.5.1991 r., III CZP 15/91, OSN 1992, Nr 1, poz. 1). Nie jest też wystarczające poinformowanie kontrahenta o dokonanej zmianie wzorca (konieczne jest doręczenie przynajmniej tych postanowień wzorca, które uległy zmianie; tak też np. W. Pyzioł, Umowa, s. 37; odmiennie M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 604, która za niezbędne uznaje doręczenie pełnego tekstu zmienionego wzorca).
4. Dyskusyjna może być kwestia, czy zmiana treści stosunku zobowiązaniowego przez związanie wzorcem wydanym w czasie trwania tego stosunku dopuszczalna jest tylko wówczas, gdy taka możliwość została przewidziana w umowie (wzorcu) poprzez zastrzeżenie tzw. klauzuli modyfikacyjnej (tak W. Pyzioł, Umowa, s. 30 i nast.; M. Śmigiel, Wzorce, s. 358; także C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 140; M. Olczyk, Zmiana treści umowy w czasie trwania stosunku umownego między bankiem a jego klientem na przykładzie zmiany stóp oprocentowania, cz. I, PB 2001, Nr 1, s. 80 i nast.; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 589; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 602; odmiennie M. Pecyna, Kontrola, s. 129; dopuszczalności stosowania klauzul modyfikacyjnych w regulaminach bankowych sprzeciwia się A. Mączyński, Prawa i obowiązki stron umowy rachunku bankowego w świetle zasady chrony konsumentów, w: Studia z prawa cywilnego i gospodarczego, Kraków 2000, s. 171). Sądzić można, że takie stanowisko jest uzasadnione (zob. orz. SN z 6.3.1992 r., III CZP 141/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 92; 5.4.2002 r. II CKN 933/99, niepubl.; 18.12.2002 r., IV CKN 1616/00, OSN 2004, Nr 4, poz. 54), chociaż językowa wykładnia art. 3841 mogłaby prowadzić do odmiennego wniosku. Wypada bowiem zauważyć, że w przeciwnym wypadku, przy założeniu, że przepis odnosi się także do stosunku zobowiązaniowego, który nie był dotychczas kształtowany przez wzorzec, możliwe byłyby dowolne zmiany wnoszone do treści tego stosunku przez proste wydanie wzorca, czasami nawet tylko po to, by druga strona skorzystała z możliwości wypowiedzenia. W takiej też sytuacji ochrona kontrahenta proponenta oparta na przyznanym mu uprawnieniu do wypowiedzenia umowy, mogłaby się okazać niewystarczająca. Treść klauzuli modyfikacyjnej podlega kontroli na mocy art. 3851 § 1 KC (zob. też art. 3853 pkt 10 KC). Co do wymagań stawianych klauzulom modyfikacyjnym - zob. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 602 i tam cyt. literatura i orzecznictwo.
5. Wzorzec należycie zakomunikowany stronie w czasie trwania stosunku o charakterze ciągłym wiąże ją tylko wtedy, jeżeli nie wypowiedziała ona umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia (termin ten zastrzeżony jest na jej korzyść), czyli milcząco wyraziła zgodę na zmianę warunków umowy (zdecydowanie uchw. SN (7) z 22.5.1991 r., III CZP 15/91, OSN 1992, Nr 1, poz. 1; zob. też C. Żuławska, Źródła prawa..., s. 23 i nast.; E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 91). Zmiana stosunku umownego (związanie wzorcem) nastąpi z chwilą bezskutecznego upływu terminu wypowiedzenia (do tej chwili istnieje, jak to określa E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 91, "stan zawieszenia" stosowania nowego wzorca; por. orz. SN z 18.12.2002 r., IV CKN 1616/00, OSNC 2004, Nr 4, poz. 54; glosa aprob. H. Palarz, Glosa 2003, Nr 11, s. 31), a nie już z chwilą zakomunikowania (por. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 142; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 605 i tam cyt. autorzy). Taki skutek jednak nie wystąpi i w konsekwencji nie dojdzie do związania wzorcem, jeżeli dany stosunek nie może zostać zakończony przez wypowiedzenie (por. uchw. SN z 3.7.1991 r., III CZP 59/91, OSN 1992, Nr 3, poz. 41; uchw. SN z 26.11.1991 r., III CZP 121/91, OSN 1992, Nr 6, poz. 99; tak też K. Zagrobelny, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 589; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 606; odmiennie M. Pecyna, Kontrola, s. 605, a także C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 142, która uzależnia rozstrzygnięcie od właściwości konkretnego stosunku zobowiązaniowego).
6. Przez "najbliższy termin wypowiedzenia" należy rozumieć albo termin określony w umowie, a przy braku takiego terminu - termin wypowiedzenia bez zbędnej zwłoki (jednakże przy założeniu, że wypowiedzenie danej umowy jest w ogóle możliwe); tak C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 142; E. Łętowska, Ochrona 2001, s. 92; M. Śmigiel, Wzorce, s. 358; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 605.
7. W razie dokonania przez kontrahenta proponenta wypowiedzenia, w drodze jego oświadczenia woli skierowanego do proponenta, stosunek prawny zostaje zniesiony ze skutkiem ex nunc. Nie zachodzi zatem potrzeba dokonywania rozliczeń między stronami związanych ze świadczeniami spełnionymi przed ustaniem stosunku.
8. Wedle przyjętego w orzecznictwie poglądu przepis nie znajduje zastosowania - ze względu na uregulowania szczególne - do będących wzorcami umów taryf ustalanych przez przedsiębiorstwa energetyczne i zatwierdzanych przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (tak orz. SN z 10.11.2005 r., III CK 173/05, OSNC 2006, Nr 9, poz. 151; z 7.7.2005 r., V CK 855/04, MoP 2006, Nr 23, s. 1281).
Popiołek