Tekst Juliana Krzyżanowskiego "Sztuka słowa". Przeczytaj poniższy tekst. Zanim przeczytasz odpowiedzi i podpowiedzi, spróbuj sam wykonać proponowane zadania.

Julian Krzyżanowski, Sztuka słowa

(fragm. rozdz. III pt. Dźwiękowa szata poezji)

1. W przeciwieństwie do prozy, której nazwa wywodzi się, jeśli wierzyć słownikom, z łacińskiego "prosa oratio", czyli mowa wprost, starsza jej siostra literacka, zwana w Grecji poezją, była od języka mówionego, potocznego tak odległa, że nazywano ją mową bogów. Na czym polegała różnica obydwu tych postaci języka artystycznego, wyjaśniają dwa inne przymiotniki, określające prozę jako mowę niewiązaną, poezję jako mowę wiązaną. Co to znaczy, dowiadujemy się ze zdania Cicerona "membra orationis numeris vincire", tj. człony mowy wiązać rytmem. Dowodzi ono, iż mistrz prozy rzymskiej różnicę między nią a poezją widział w formie poezji, w jej rytmiczności, krępującej jej swobodę, ale równocześnie nadającej jej jakieś wartości w prozie nie do osiągnięcia. Że miał on słuszność, dowodzi rzut oka na dwa szczegóły. Poezja w starożytności wymagała wtóru muzycznego, (…) a jeśli tak, to musiała się stosować do towarzyszącej jej melodii. Z odmian zaś liryki późniejszej, średniowiecznej, żyje dotąd sonet, utwór drobny, bo liczący zaledwie czternaście wierszy odpowiednio związanych swoistym zestrojem składników rytmicznych, zwanych rymami. Tego rodzaju rygory prozie były obce.

2. A skoro tak, stajemy wobec konieczności odpowiedzi na pytanie, co to jest rytm. Nie jest ona prosta ani łatwa, na co wskazuje już sama obfitość wyrazów stosowanych w nauce do badań nad zjawiskiem rytmiczności, takich jak greckie: prozodia, rytmika i metryka, lub łacińska wersyfikacja, u nas niegdyś zwana wierszopistwem, wierszotwórstwem lub rymotwórstwem. Zaznaczając mimochodem, że pierwszy z tych terminów, "prozodia", nie ma niczego wspólnego z wyrazem "proza", do wiązanki ich dorzucić można garść dalszych, przerobionych lub przełożonych z języków antycznych, takich jak "wiersz" (łac. versus) zastępowany dzisiaj nowotworem "wers", jak greckie "rytm" i "rym", jak "stopa" (gr. pus) czy "spadek" (łac. cadens) czy wreszcie "średniówka" (łac. caesura), którymi dalej zająć się wypadnie. Przy sposobności dorzucić warto, że niektóre z tych wyrazów zadomowiły się w Polsce i wydały obfite potomstwo. Dotyczy to przede wszystkim rymu i rytmu. Pierwszy z nich otrzymał znaczenie utworu poetyckiego, jak dowodzi choćby Kochanowski piszący: "Powiedz słowiański rym, o wielostronna Lutni złocona" ("Pieśń 22". "Księgi wtóre"), a tak samo traktował go Słowacki w paradoksalnym wyznaniu:

Zacząłem epos tak jak śpiewak Troi,

Wierszem - bo naród mój nie lubi białych

Rymów i nagiej się poezji boi.

("Beniowski" III, 124 - 126),

gdzie miał na myśli wiersz biały, a więc bez rymów.

3. Z wymienionych terminów ogólnych najprzydatniejszym wydaje się "rytmika", pozwala bowiem objąć zjawiska takie, jak rym lub refren, poezji antycznej nieznane, nadto zaś w obrębie jej łatwiej będzie dostrzec zarówno odrębność spraw ściśle metrycznych od ich odpowiedników dzisiejszych, jak nieporozumienia wywoływane przez stosowanie terminów metrycznych do zjawisk nowoczesnych, które z antycznymi niewiele mają wspólnego, nawet wtedy, gdy - jak w wypadku heksametru lub zwrotki safickiej - noszą nazwy greckie.

4. Wśród spraw terminem "rytmika" obejmowanych miejsce czołowe przypada odpowiedzi na pytanie, co to jest rytm, jako że nawet fachowi badacze tych zagadnień nie zawsze rozwiązać je umieją. Nie wdając się w jałowe polemiki, ograniczyć się można do ujęć podstawowych i bezspornych. A więc rytm jest pewną postacią ruchu regularnego, rozczłonowanego, tj. przerywanego w pewnych równych czy przynajmniej podobnych odstępach. Rytm postrzegamy słuchowo, motorycznie lub nawet wzrokowo jako regularną powtarzalność członów ruchu. Rytmem są skurcze serca, kroki w marszu i tańcu, uderzenia młota lub cepa, rytmiczne są wybuchy motoru, stuk tłoków lokomotywy, stuk kół wagonu na prymitywnie spojonych szynach. Występuje on zarówno w ruchach jednostki ludzkiej, jak pewnych zwierząt, np. koni, jak - i to przede wszystkim - w zbiorowych ruchach zespołu ludzkiego, któremu umożliwia czy choćby ułatwia pracę. Stanowi on nieodłączny czynnik muzyki i poezji. Takie rozumienie rytmu nie pozwala zgodzić się z poglądem, że rytm to "wszelka regularna powtarzalność w czasie lub przestrzeni", bo rytmem nie są codzienne rozkazy wojskowe ani comiesięczne ataki reumatyzmu, ani też rytmem nie są zjawiska w starożytności określane wyrazem "eurytmia", takie jak symetria powtarzających się statycznych składników danego zjawiska, a więc równomierne rozmieszczenie latarni wzdłuż ulicy czy słupów w ogrodzeniu siatkowym, rytm bowiem wymaga ruchu. Za słusznością takiego rozumienia sprawy przemawia w sztuce słowa już sama etymologia terminów w niej stosowanych, a więc grecki "rhytmos" wywodzimy od "rheo" (płynę), "wiersz" (łaciński "versus") pochodzi od czasownika "verto" (zwracam, nawracam) i znaczy tyle co: zwrot, nawrót, podobnie jak regularny układ paru wierszy zwany po grecku "strofé", po polsku "zwrotka". Wszędzie tu chodzi o nawrotność członów, i to nawrotność słuchową, której odpowiednikiem wzrokowym jest zwyczaj pisania części nawrotnych nie in continuo, sposobem ciągłym stosowanym w prozie, lecz a linea, przy czym w utworze poetyckim wiersze (wersy) czy przynajmniej zwrotki rozpoczynają się zazwyczaj z dużej litery.

(Tekst opracowany na podstawie: Julian Krzyżanowski, Sztuka słowa, fragm. rozdz. III pt. Dźwiękowa szata poezji)

1. Co wyraża autor poprzez zawarte w pierwszym zdaniu wtrącenie "jeśli wierzyć słownikom"?

Odpowiedź

Brak absolutnej pewności co do pochodzenia nazwy "proza", dystans wobec słownikowych wyjaśnień.

Podpowiedź

"Jeśli" i "jeżeli" to spójniki typowe dla zdań okolicznikowych warunku. Za ich pomocą można wyrazić wątpliwość, niepewność, ale też np. rozczarowanie, ironię itp. Takie polecenia wymagają, by zbadać kontekst, w jakim dane sformułowanie się pojawia.

2. Z jakiego powodu poezję w starożytnej Grecji nazywano "mową bogów"? O czym świadczy takie określenie?

Odpowiedź

Z powodu bardzo dużej różnicy między językiem poezji a tym używanym na co dzień.

Określenie "mowa bogów" nobilituje poezję, podkreśla jej wyjątkowość, przenosi w sferę sacrum.

Podpowiedź

Pierwsza część polecenia wymaga jedynie uważnego czytania tekstu. Druga - wyciągnięcia wniosku. Czytając teksty, zwracaj uwagę na słowa i sformułowania, które są nacechowane emocjonalnie (nie tylko zdrobnienia i zgrubienia, które najłatwiej dostrzec!).

3. Jakimi dwoma argumentami autor udowadnia prawdziwość słów Cycerona cytowanych w pierwszym akapicie?

Odpowiedź

a) konieczność dostosowania się poezji w starożytności do muzyki, która jej towarzyszyła,

b) charakterystyczna forma sonetu jako dowód rygorów obcych utworom prozatorskim.

Podpowiedź

Znów wystarczy uważnie czytać. Argumenty zostały w tekście zapowiedziane zdaniem: "Że miał on słuszność, dowodzi rzut oka na dwa szczegóły".

4. Z jakiego powodu autor przywołuje w drugim akapicie liczne wyrazy wykorzystywane w opisywaniu zjawiska rytmiczności?

Odpowiedź

Ich mnogość tłumaczy trudności w jednoznacznym zdefiniowaniu zjawiska rytmu.

Podpowiedź

W testach tego typu bardzo często pojawiają się pytania o cel (po co?) i przyczynę (dlaczego?). Czytając, zwracaj uwagę na tego typu związki logiczne.

5. Podaj wyraz uznany przez Krzyżanowskiego za najbardziej adekwatny do opisywania zjawiska rytmu. Wymień jeden z argumentów, którymi autor uzasadnia swój wybór.

Odpowiedź

Według Krzyżanowskiego najbardziej adekwatny wyraz to RYTMIKA.

Ten termin jest dostatecznie szeroki, by objąć zjawiska nieznane w antyku (np. rym, refren).

Podpowiedź

Mogłeś także napisać, że wybrane słowo pozwala podkreślić różnice między zjawiskami starożytnej metryki a zjawiskami późniejszymi.

6. Czemu służą pojawiające się w tekście czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej, np. dowiadujemy się, stajemy?

Odpowiedź

Utożsamieniu się z czytelnikiem.

Podpowiedź

Pisząc "my", autor ma szansę szybciej trafić do czytelnika. To ważne zwłaszcza wtedy, gdy tekst ma wpływać na postawy odbiorców, kształtować ich poglądy. Wyraźne oddzielenie "ja" i "wy"("ty") daje efekt odwrotny - buduje dystans. W tekście popularnonaukowym podobne zabiegi mają mniejsze znaczenie, ale tu użycie 1. osoby liczby mnogiej pomaga zaciekawić odbiorcę.

7. Znajdź w tekście: a) przerzutnię, b) inwersję.

Odpowiedź

Przerzutnia:

"bo naród mój nie lubi białych

Rymów"

Inwersja:

"którymi dalej zająć się wypadnie, nie zawsze rozwiązać je umieją".

Podpowiedź

Przerzutnia występuje jedynie w tekstach pisanych wierszem i polega na "przerzuceniu" fragmentu pewnej całości składniowej do następnego wersu. Inwersja to inaczej szyk przestawny wyrazów.

Zadania tego typu wymagają znajomości ważnych środków stylistycznych, takich jak apostrofa, powtórzenie, metafora, porównanie, pytanie retoryczne, hiperbola. Koniecznie zajrzyj do Słownika terminów literackich.

8. Z akapitu drugiego wypisz dwa archaizmy. W jakim celu autor je przywołuje?

Odpowiedź

"Wierszopistwo", "wierszotwórstwo" - archaizmy dowodzą, że także przed wiekami ścierały się różne określenia zjawisk poetyckich.

Podpowiedź

Archaizmami są także takie formy jak rymotwórstwo, rym (w znaczeniu utworu poetyckiego).

Powtórz te terminy:

• archaizm - stary wyraz, który wyszedł już z użycia;

• neologizm - nowy wyraz, który dopiero wchodzi do języka. Zazwyczaj archaizmów używa się w celu uzyskania podniosłości lub odtworzenia realiów dawnych epok. Ale, jak widać, nie zawsze!

9. W czwartym akapicie Krzyżanowski cytuje definicję rytmu. Jak ma się ona do własnej opinii autora na temat tego zjawiska? Zakreśl poprawną odpowiedź.

a) Zacytowana definicja jest węższa niż definicja proponowana przez autora.

b) Zacytowana definicja jest szersza od proponowanej przez autora.

c) Autor w pełni zgadza się z zacytowaną definicją.

Odpowiedź

b)

10. Posługując się kontekstem, wyjaśnij sformułowania:

a) mowa wiązana (akapit 1.),

b) wiersz biały (akapit 2.),

c) a linea (akapit 4.).

Odpowiedź

a) mowa wiązana - wypowiedź, której elementy są spojone rytmem,

b) wiersz biały - wiersz bez rymów,

c) a linea - od nowego wiersza.

Podpowiedź

W przypadku takiego pytania koniecznie odszukaj w tekście odpowiednie fragmenty. Nierzadko odpowiedź jest już w nich podana, wystarczy ją tylko znaleźć. Bywa, że kontekst podpowiada znaczenie jakiegoś słowa czy sformułowania. Sięgaj do tekstu nawet wtedy, gdy wydaje Ci się, że znasz odpowiedź. Skąd wiesz, czy dany wyraz nie pojawia się w jakimś innym znaczeniu?

11. W jaki sposób Krzyżanowski uzasadnia słuszność swego stwierdzenia, że "rytm (…) wymaga ruchu"?

Odpowiedź

Przywołując etymologię słów "rytm" (greckie "rhytmos") i "wiersz" (łacińskie "versus").

Podpowiedź

Etymologia to nauka o pochodzeniu wyrazów.

12. W pierwszym akapicie autor pisze o ważnej cesze odróżniającej poezję od prozy, która szczególnie ważna była w czasach starożytnych. Zacytuj ten fragment.

Odpowiedź

"Poezja w starożytności wymagała wtóru muzycznego, (…) a jeśli tak, to musiała się stosować do towarzyszącej jej melodii. Z odmian zaś liryki późniejszej (…) żyje dotąd sonet, utwór (…) liczący zaledwie czternaście wierszy odpowiednio związanych swoistym zestrojem składników rytmicznych zwanych rymami. Tego rodzaju rygory prozie były obce".

Podpowiedź

Polecenia, by zacytować (czyli po prostu przepisać) odpowiedni fragment tekstu, pojawiają się, co prawda, niezbyt często, ale mogą się trafić.