TEMAT: Wprowadzenie

LITERATURA PODSTAWOWA

• Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. (1996, 2004). Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

• Harwas-Napierała, B., Trempała J. (red.). (2000, 2004). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

• Harwas-Napierała, B., Trempała J. (red.). (2002, 2004). Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. (zwłaszcza rozdział 1)

UZUPEŁNIAJĄCA

• Helen Bee (2004): Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.

• Anna Brzezińska (2000): Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

• Anna Brzezińska (2005): Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk: GWP.

• H. Rudolph Schaffer (2005): Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

Psychologia jako nauka zajmuje się:

• OPISEM – co, jak?

• WYJAŚNIENIEM – dlaczego?

• PROGNOZĄ, PRZEWIDYWANIEM – co się stanie, gdy..?

• KONTROLĄ ZACHOWAŃ LUDZKICH – co zrobić, żeby…?

DLACZEGO LUDZIE INTERESUJĄ SIĘ ROZWOJEM DZIECKA?

• Zainteresowanie dzieckiem jako takim;

• Zainteresowania nie tyle dzieckiem, co rozwojem.

CO SIĘ BADA???

• Dominująca (modna) rama teoretyczna;

• Dostępność metod i technik;

• Potrzeby praktyki.

Psychologia rozwoju człowieka jest nauką teoretyczną i praktyczną. Cytat: „psychologia musi odrzucić obojętność i aktywnie uczestniczyć w życiu człowieka, pomagać w jego formowaniu” (Lew S. Wygotski)

TO PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA, A NIE TYLKO ROZWOJU ROZMAITYCH FUNKCJI PSYCHICZNYCH.

DWA NAJWAŻNIEJSZE PYTANIA

• JAK ZACHOWANIE ZMIENIA SIĘ Z WIEKIEM?

• JAKIE CZYNNIKI DETERMINUJĄ TEN ROZWÓJ?

CZYNNIKI ROZWOJU

• Czynnik – to, co wywiera określony wpływ na dane zjawisko; stan poprzedzający, przyczyna;

• Czynnik – w szerszym znaczeniu: zmienna niezależna.

ZAŁOŻENIA

• Rozwijamy się wśród innych ludzi i dzięki nim.

• Rozwijamy się przez całe życie.

• Rozwijamy się w 3 sferach: soma, polis, psyche.

• Życie ludzkie dzieli się na etapy.

• Interakcja: osoba – otoczenie ma charakter dynamiczny.

• Są różne rodzaje zmian rozwojowych.

HISTORYCZNE DATY

Wilhelm Wundt – 1879 /Niemcy/ - laboratorium w Lipsku;

Wilhelm T. Preyer (1841-1897), NIEMCY, 1882 - książka Dusza dziecka (The Mind of the Child)

Granville Stanley Hall (1844 – 1924) /Stany Zjednoczone/, wykłady o rozwoju dziecka w Bostonie. „Dzieci nie są miniaturkami dorosłych”.

WKŁAD PEDAGOGÓW

Jan Amos Komensky /1592 – 1670/: Dzieci nie należy traktować jako zadatków na dorosłych, lecz starać się poznać ich dziecięcą naturę.

Jan Henryk Pestalozzi /1746 – 1827/: trzeba stworzyć system oświaty dostosowany do możliwości i cech rozwojowych dzieci.

KOBIETA W PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ - dr Milicent Washburn Shinn (1858-1940). Napisała w 1900 roku „Biografię niemowlęcia” , The Biography of a baby.

PREKURSORZY W POLSCE

• Jan Władysław Dawid /1859 – 1914/: „Program postrzeżeń psychologiczno-wychowawczych nad dzieckiem od urodzenia do 20 roku życia”, „Zasób umysłowy dziecka. Przyczynek do psychologii doświadczalnej”, Przegląd Pedagogiczny.

• Aniela Szycówna /1869 – 1921/: „Rozwój pojęciowy dziecka w okresie 6 – 12 lat. Badania nad dziećmi”, „Jak badać umysł dziecka?”.

• Józefa Jotejko /1866 – 1928/: pedologia, Polskie Archiwum Psychologii.

Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka (1989)

Wszystkie dzieci świata są niewinne, wrażliwe i zależne od dorosłych. Są również ciekawe, aktywne i pełne nadziei. Ich czas powinien być czasem radości i pokoju, zabawy, nauki
i rozwoju. Ich przyszłość powinna być kształtowana w harmonii i współpracy. Ich życie powinno dojrzewać wraz z poszerzaniem perspektyw i zdobywaniem nowych doświadczeń.

PRAWA

(za: Schaffer, 2005).

• Dzieci mają prawo do życia: należy zapewnić im warunki przetrwania i rozwoju.

• Dzieci mają prawo do nazwiska i obywatelstwa oraz zachowania tożsamości.

• Każde dziecko odseperowane od jednego lub obojga rodziców ma prawo do utrzymywania z nimi osobistych stosunków.

• Każde dziecko, które jest zdolne do kształtowania swoich własnych poglądów ma prawo do swobodnego ich wyrażania we wszystkich sprawach dotyczących dziecka.

• Dzieci mają prawo do swobody wyrażania się.

• Dzieci mają prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania.

• Dzieci mają prawo do swobodnego zrzeszania się.

• Dzieci mają prawo do prywatności.

• Dzieci mają prawo do jak najwyższego poziomu zdrowia.

• Dzieci niepełnosprawne mają prawo do specjalnej opieki.

• Każde dziecko ma prawo do poziomu życia adekwatnego do jego rozwoju fizycznego, umysłowego, duchowego, moralnego i społecznego.

• Dzieci mają prawo do nauki.

• Dzieci mają prawo do czasu wolnego oraz zabawy i rekreacji właściwej dla wieku dziecka.

• Dziecko ma prawo do ochrony przed wyzyskiem gospodarczym i pracą, które mogłyby mieć niekorzystny wpływ na jego rozwój.

Przedmiot psychologii rozwoju człowieka

• Pojęcie rozwoju

• Pojęcie zmiany rozwojowej

Arystoteles (384-322 p.n.e.)

• Rozwój to proces nadawania materii formy, zmiana podążająca w określonym kierunku polegająca na przechodzeniu od form niższych do wyższych.

• Rozwój ma charakter teleologiczny i progresywny.

• Tak pojmowany rozwój jest wartościowany pozytywnie.

Rozwój to proces, w którym narastające stopniowo zmiany ilościowe doprowadzają do zmian jakościowych, w toku którego jednostka ulega ukierunkowanym, prawidłowo po sobie następującym zmianom, przechodząc stopniowo od form niższych, prostszych, do form wyższych, bardziej złożonych.

ZMIANA ROZWOJOWA

• Jednokierunkowa, nieodwracalna, trwała i autonomiczna różnica o charakterze ilościowym lub jakościowym w stanie danego obiektu lub organizacji struktury będąca funkcją czasu
  (J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk 2000, T.1, s. 585)

A zatem najważniejsze cechy rozwoju to:

• kierunkowość – zmiany konsekwentnie prowadzą do określonego stanu końcowego

• postępowość – każda kolejna faza odznacza się wyższością w stosunku do poprzedniej

• ciągłość

Istnieją następujące kierunki rozwoju:

• obiektywizacja poznania – człowiek coraz wierniej i trafniej odzwierciedla rzeczywistość.

• samoświadomość – człowiek ma coraz bardziej obiektywną, otwartą i akceptującą ocenę prawdziwej natury własnej osoby.

• autonomizacja działalności – ludzkie działania w coraz większym stopniu są sterowane wewnętrznie.

Helen Bee wyróżnia:

• ZMIANY UNIWERSALNE. Uwarunkowane procesem biologicznego dojrzewania organizmu i uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi.

• ZMIANY WSPÓLNE. Wynikają z podzielania wspólnych dla danej społeczności, a także dla danej grupy pokoleniowej (kohorty) doświadczeń społecznych i przeżyć.

• ZMIANY INDYWIDUALNE. Wywołane czynnikami jakościowymi, unikatowymi, oddziaływującymi tylko na daną jednostkę.

Zmiany rozwojowe mają charakter kumulatywny:

• -dodawanie – cechy późniejsze uzupełniają wcześniejsze, ale ani ich nie modyfikują, ani nie zastępują, nowe uzupełnia stare.

• -substytucja – to, co pojawia się później, zastępuje to co wcześniej, nowe zastępuje stare.

• -modyfikacja – to, co późniejsze powstaje w rezultacie różnicowania, uogólniania lub innego przekształcania stanów wcześniejszych, stare ulega przekształceniu pod wpływem nowego.

• -inkluzja – to, co wcześniejsze wchodzi w mniej lub bardziej zmodyfikowanej postaci w skład nowej zintegrowanej całości, stare zmodyfikowane wraz z nowym tworzy nową całość.

• -mediacja – stan wcześniejszy staje się nieodzownym ogniwem pośrednim dla następnej zmiany, stare jest nieodzownym ogniwem pośredniczącym dla nowego (J.H. Flavell).

Zmiany rozwojowe dzieli się na:

• ilościowe – polegające na wzrastaniu możliwości funkcjonowania, analogicznym do wzrostu dokonującego się w sferze fizycznej. To model liniowy rozwoju. Metafora – wzrost rośliny. Stopniowe wzrastanie lub spadek danej cechy lub zespołu cech (masa ciała, pojemność płuc, słownik bierny, pojemność pamięci).

• jakościowe – polegające na pojawianiu się nowych możliwości funkcjonowania, nowych form i treści. Przekształcają one charakter kontaktów człowieka z otoczeniem / metafora żaby: jajo – kijanka – postać dorosła/. To model skokowy. Dana funkcja przekształca się zasadniczo, staje się nową jakością rozwojową
  (pamięć mimowolna → pamięć dowolna).

WAŻNE POJĘCIA

• ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY;

• RÓŻNICE INDYWIDUALNE;

• FALOWOŚĆ W ROZWOJU;

• TEMPO ROZWOJU;

• RYTM ROZWOJU;

• ROZWÓJ HARMONIJNY I NIEHARMONIJNY;

• ROZWÓJ PRZYSPIESZONY, OPÓŹNIONY, PRAWIDŁOWY.

TEMPO ROZWOJU	WIEK ROZWOJU/WIEK ŻYCIA WR/WŻ
ROZWÓJ PRZYSPIESZONY	WR>WŻ
ROZWÓJ OPÓŹNIONY	WR<WŻ
ROZWÓJ NIEHARMONIJNY	WRMowy>WRLokomocji
ROZWÓJ PRAWIDŁOWY	WR=WŻ

PODSUMOWANIE

• Istnieje związek między rozwojem fizycznym i psychicznym (tzw. prawo struktury i funkcji),

• Zachodzi różnicowanie i integracja czynności psychicznych,

• Ma miejsce interioryzacja czynności.

Modele zmiany rozwojowej (A. Brzezińska)

Liniowy model zmiany – rozwój polega na nabywaniu doświadczenia, ma charakter ciągły, zmiany są ilościowe, źródłem zmian jest środowisko zewnętrzne, wyznacznikiem – zewnętrzna stymulacja, warunki do zmian tworzy poziom dojrzałości organizmu, rodzaje zmian: dodawania i substytucja, podstawowa kategoria opisu to tempo rozwoju.

Stadialny model zmiany – rozwój polega na kumulowaniu doświadczenia, ma charakter skokowy (są stadia rozwoju), zmiany są ilościowe i jakościowe; źródło zmian – organizm, wyznacznik – dojrzewanie, warunki do zmian tworzy zewnętrzna stymulacja, rodzaje zmian: dodawanie, substytucja, modyfikacja, występuje progres (przyrost( i plateau (porządkowanie doświadczenia), podstawowe kategorie opisu: tempo rozwoju, rytm i dynamika.

Cykliczno-fazowy model zmiany - rozwój polega na transformacji doświadczenia, zmiany są ilościowe i jakościowe (integracja nowego, dezintegracja starego, reintegracja nowego i starego), charakter rozwoju cykliczny, źródło zmian – relacja między jednostką i otoczeniem, wyznacznikiem – aktywność własna, warunki do zmian poziom harmonii między dojrzałością organizmu a zewnętrzną stymulacją, rodzaje zmian – te co wcześniej oraz inkluzja i mediacja.

WAŻNE POJĘCIA

• progres – przyswojenie nowych informacji, różnicowanie doświadczenia

• plateau – porządkowanie i wstępna integracja doświadczenia

• regres – konflikt nowego ze starym, dezintegracja doświadczenia uprzedniego

• kryzys – moment przełomu – faza przejściowa kończąca poprzedni i rozpoczynająca następny cykl rozwojowy.

OBSZARY ZMIAN (wg A. Brzezińskiej, 2000)

• Poziom społeczny: zmiany relacji osoba – otoczenie. Naczelna wartość: miejsce w społeczeństwie.

• Poziom osobowościowy. Zmiany osobowości. Naczelna wartość: Zdrowie psychiczne.

• Poziom poznawczy. Zmiany struktur umysłowych. Naczelna wartość: krytyczny umysł.

• Poziom behawioralny. Zmiany zachowania. Naczelna wartość: adekwatne zachowanie.

Rodzaje nacisków

• NACISKI SPOŁECZNE. Informacje z otoczenia zewnętrznego.

• NACISKI BIOLOGICZNE. Informacje z własnego organizmu.

Psychologia jako nauka empiryczna. Metody badań rozwoju

W badaniach nad rozwojem mamy dwa podejścia:

• Diachroniczne – obserwujemy zmiany rozwojowe w wyróżnionym obszarze. Można badać w ten sposób tempo, dynamikę i rytm rozwoju.

• Synchroniczne – funkcjonalne – zmiany ujawniające się równocześnie w kilku obszarach w danym odcinku czasu. Można badać kierunek i cel /sens/ zachowania.

Dwa rodzaje badań:

• podłużne (longitudinalne)/ ponowne badanie tych samych osób po pewnym czasie, stosuje się tutaj różne przedziały czasowe. Wady: kosztowne, wiele osób odpada z badań, trzeba długo czekać na wynik/

• poprzeczne (transwersalne)/ badanie wielu grup wiekowych w krótkim okresie czasu, konieczne jest tworzenie reprezentatywnych próbek populacji. Wady: słaba kontrola zmiennych/

OBOWIĄZUJĄCA PERIODYZACJA

1. Okres prenatalny – od momentu poczęcia do narodzin

• Faza jaja płodowego /zygoty/ - 2 tygodnie;

• Faza zarodkowa (embrionalna) – 2 miesiące;

• Faza płodowa – od 3 miesiąca.

2. Okres wczesnego dzieciństwa – od narodzin do 3 r. ż.

• Wiek niemowlęcy – do końca 1 r.ż.

• Wiek poniemowlęcy – 2 – 3 r.ż.

3. Okres średniego dzieciństwa – od 4 do 6 r. ż.

• Młodszy wiek przedszkolny – 4 r. ż.;

• Średni wiek przedszkolny – 5 r.ż.;

• Starszy wiek przedszkolny- 6 r.ż.

4. Okres późnego dzieciństwa – od 7 do 11/12 r.ż.

inaczej: MŁODSZY WIEK SZKOLNY

• Klasa I;

• Klasa II;

• itd

5. Okres adolescencji – od 11/12 do 20/23 r.ż.

• Wczesna adolescencja (okres dorastania) – 11/12 r.ż. do 14/15 r.ż.

• Późna adolescencja (wiek młodzieńczy) – 14/15 r.ż. do 20/23 r.ż.

6. Okres wczesnej dorosłości
od 20/23 do 35/40 r.ż.

7. Okres średniej dorosłości
– od 35/40 r.ż. do 60/65 r.ż.

8. Okres późnej dorosłości
od 60/65 r.ż.

Do egzaminu:

Najważniejsze zagadnienia:. Tradycyjne i współczesne ujęcie rozwoju człowieka. Definicje rozwoju. Przedmiot i obszar rozwoju. Cel i sens rozwoju. Istota rozwoju. Kierunki rozwoju Periodyzacja życia ludzkiego. Modele rozwoju: liniowy, stadialny, cykliczno-fazowy. Badanie rozwoju: podłużne i poprzeczne.

Kluczowe pojęcia i nazwiska:

Pojęcia: kierunkowość rozwoju, postępowość rozwoju, kierunki rozwoju (obiektywizacja poznania, samoświadomość, autonomizacja działania), zmiany ilościowe i jakościowe w rozwoju, zmiany uniwersalne, wspólne i indywidualne, zmiany polegające na: dodawaniu, substytucji, modyfikacji, inkluzji i mediacji. Modele rozwoju: liniowy, stadialny, cykliczno-fazowy, pojęcia: progresu, regresu, plateau, kryzysu w rozwoju; podejście synchroniczne i diachroniczne.

Nazwiska: Wilhelm Wundt, Wilhelm T. Preyer, G. S. Hall, Jan Amos Komensky, Jan Henryk Pestalozzi, M. Shinn, Jan Władysław Dawid, Aniela Szycówna, Józefa Jotejko.