RETENTIO SECUNDARUM

ZATRZYMANIE BŁON PŁODOWYCH U BYDŁA

Po zakończeniu aktu porodowego w normalnych warunkach następuje odejście błon płodowych. Są one wypierane u bydła po 5 do 10 godz. po zakończeniu porodu.

Oddzielanie się błon płodowych jest spowodowane odpływem krwi i zwiotczeniem kosmyków oraz skurczami mięśniówki macicy (bóle po­rodowe). Właśnie dzięki tym skurczom, które wspiera tłocznia brzuszna, błony płodowe zostają wyparte.

Opóźnianie się odejścia błon płodowych bądź też ich pozostawanie w macicy w całości lub częściowo (retentio secundinarum) zawsze nasu­wa podejrzenie działania czynników chorobotwórczych lub też toczenia się procesów patologicznych. Powodem tego jest w większości przypad­ków zaburzenie mechanizmów rozluźniania się połączeń kosmyków i krypt, przy czym albo nie nastąpiło jeszcze ich oddzielenie się (np. przy po­rodach przedwczesnych), albo też obrzęk bądź nacieczenie utrudnia wy­suwanie się kosmyków. Występuje to zwykle przy różnorodnych proce­sach zapalnych łożyska. Zapalenie łożyska może rozwinąć się już we wczesnym okresie ciąży i doprowadzić do śmierci płodu lub też ujawnić się pod koniec ciąży i kończy się w momencie wydalenia płodu i łożyska lub obumarcia płodu.

W razie, gdy odsetek zatrzymań łożyska u bydła wzro­śnie nagle powyżej 2-5% rocznie, należy przeprowadzić dokładne ba­danie w kierunku ustalenia przyczyn schorzenia, gdyż zarówno czyn­niki zakaźne, jak i nie zakaźne - jeżeli nie zostaną odpowiednio wcze­śnie rozpoznane i usunięte - mogą powodować bardzo wysokie straty ekonomiczne i hodowlane.

Przyczyny. Etiologia. zatrzymania błon płodowych jest bardzo różno­rodna. Ogólnie przyczyny można podzielić na 3 grupy, przy czym prze­jawiają one pewną wzajemną zależność.

1.P o p o r o d o w y b e z w ł a d m a c i c y.

Niedostateczne zwijanie się macicy po porodzie bądź brak lub osłabienie bólów poporodowych sta­nowi w większości przypadków pierwsze ogniwo zaburzeń okresu po­porodowego. Początkowo zaburzenia te spowodowane są za niskim po­ziomem oksytocyny albo też słabą wrażliwością na nią mięśniówki ma­cicy. Ponadto w powstawaniu tego stanu obok czynników konstytucjo­nalnych główną rolę grają brak kondycji oraz następstwa wadliwego utrzymania i żywienia (tuczące żywienie, niedożywienie, swoiste nie dobory, jak np. składników mineralnych, pierwiastków śladowych bądź witamin, przemęczenie, stresy, nadmierne użytkowanie, stany wyczer­pania w czasie i po przebyciu chorób wewnętrznych i zaburzeń w prze­mianie materii, po zabiegach operacyjnych itd.) oraz złej aklimatyzacji. Po porodach przedwczesnych można prawie za­wsze spodziewać się zatrzymania błon płodowych.

Poza tym bezwład macicy i zatrzymanie błon płodowych może wystąpić :

-po nadmiernym jej rozcią­gnięciu, np. przy zbyt dużych płodach oraz bardzo często po ciąży bliź­niaczej, kiedy to prawie z reguły wyparte zostają we właści­wym terminie błony płodowe tylko jednego noworodka wywołane

-przy puchlinie błon płodowych.

-towarzyszą nie prawidłowym postawom i potwornościom płodów, jak również są następstwem długotrwałych i kłopotliwych porodów oraz za­biegów położniczych.

-przy celowym podaniu leków, jak np. po narkozie, sedacji, a przede wszystkim po znieczuleniu nadoponowym. Prowadzi to bardzo często do zaburzeń w przebiegu okresu poporodowego. Podobne następstwa może wywołać wielokrotne stosowanie w nie odpowiednim czasie lub przedawkowanie środków kurczących macicę (np. z grupy parasympathomimetica) po­wodujące tzw. zmęczenie błony mięśniowej macicy.

2.O b r z ę k t k a n e k ł o ż y s k a.

Stan ten może być wywołany przez czynniki nie zakaźne i zakaźne, przy czym często jest to proces złożony. Tak więc w bardzo ścisłym związku z obrzękiem części łożyska płodo­wego i matczynego oraz z jego następstwem - zatrzymaniem błon pło­dowych - pozostają między innymi: bezwłady macicy, urazy mechaniczne, miejscowe zaburzenia w krążeniu (jak np. w puchlinie błon pło­dowych), bez współudziału pierwotnego czynnika zakaźnego. Takie samo działanie przypisuje się również czynnikom toksycznym i alergicznym, np. uczuleniom wywołanym obecnością pasożyta, żywieniem oraz przyj­mowaniem trucizn itd.

Najczęściej jednak obrzęk łożyska i związane z tym zatrzymanie błon płodowych wyzwalają procesy zakaźne. Tego rodzaju stany mogą rozwi­jać się w czasie ciąży wtórnie, tzn. na drodze przerzutów z innych narzą­dów (np. ropnie, urazowe zapalenie czepca), albo też są one pierwotne, jak np. zakaźne zapalenie łożyska. To ostatnie schorzenie nie musi jednak wyzwalać u ciężarnej samicy wyraźnych objawów klinicznych, ani pro­wadzić do obumierania płodu lub poronienia. Typowym przykładem może być bruceloza. Istnieją jednak jeszcze inne liczne rodzaje zarazków, jak np. maczugowiec ropotwórczy (Cory­nebact. pyogenes), pałeczka okrężnicy (E. coli) i inne, których obecność stwierdza się klinicznie dopiero po zakończeniu porodu albo też mogą one dopiero właśnie w tej fazie obniżonej oporności opanować macicę i wy­wołać określone schorzenie.

Przyczynę de­markacji i martwicy łożyszcz mogą stanowić grzybice. Grzyby już w cza­sie ciąży przedostają się do organizmu, prawdopodobnie najczęściej przez przewód pokarmowy, rzadziej przez układ oddechowy, skąd wnikają do łożyska.

U bydła, jeśli w grę nie wchodzi bruceloza, znaczną część obrzęków łożyska na tle bakteryjnym wraz z zaburzeniami w mechanizmie odkle­jania się błon płodowych należy przypisać zarazkom zawleczonym do dróg rodnych w czasie porodu. Stosunkowo długi okres pomiędzy zakoń­czeniem porodu i wyparciu błon płodowych - 6-9 godzin - stwarza przedostającym się do macicy zarazkom możliwość namnożenia się i wpływu na procesy oddzielania się łożyska. W przypadku bezwładu ma­cicy, uszkodzeń, wyczerpania samicy itd. przebieg procesu chorobowego ulega nasileniu.

Ze względu na fakt, że bezpośrednio po porodzie w macicy istnieją wyjątko­wo korzystne warunki dla wzrostu drobnoustrojów oraz z uwagi na to, że opor­ność tkanek ulega bardzo często osłabieniu, może dojść do bardzo szybkiego na­mnożenia się zarazków oraz nagromadzenia ich toksyn. Wskutek tego obserwuje się często masowe przenikanie drobnoustrojów do różnych narządów, np. w popo­rodowym obrzęku złośliwym lub nekrobacylozie, przy czym pojawiają się typowe objawy kliniczne.

3.P r z e s z k o d y m e c h a n i c z n e.

Tego rodzaju przyczyny zatrzymania łoży­ska są rzadkie i zasadniczo nie powodują zahamowania procesu odklejania się błon płodowych. Tak więc oddzielona już część błon płodowych może zawiesić się na beleczce mięsnej pochwy, owinąć się dookoła szypuły brodawki macicznej oraz ulec zaciśnięciu w świetle kurczącego się rogu bądź może odciąć jej drogę zbyt wąski kanał zaciskającej się już szyjki macicy. To ostatnie powikłanie zagraża często po cesarskim cięciu; jednak w większości przypadków kanał szyjki macicy pozo­staje dostatecznie szeroko rozwarty i nie hamuje odejścia błon płodowych.

Rozpoznawanie. U krów badanie lekarsko-weterynaryjne opiera się przede wszystkim na wywiadzie, z którego wynika, że błony płodowe nie odeszły. Nie wyklucza to jednak możliwości, że łożysko płodowe odkleiły inne osoby i bez powiadomienia dojarza usunęły je albo też zo­stało ono zjedzone przez psy. Oprócz tego błony płodowe u bydła dość często zjada samica, która urodziła cielę, albo też sąsiadujące z nią zwie­rzęta (placentophagia), przy czym fakt ten nie zostaje zauważony przez personel. Dlatego też w przypadkach wątpliwych należy przeprowadzić dokładne badanie wewnętrzne w celu stwierdzenia obecności błon pło­dowych.

Przy badaniu przez pochwę - w celu ochrony badającego przed za­każeniem się (np. brucelozą, gruźlicą, leptospirozą, listeriozą, gorącz­ką Q) - należy stosować długie rękawice gumowe lub z tworzywa sztucznego. Ponadto trzeba przestrzegać przepisy higieny, aby i samicy nie narazić na zawleczenie zarazków.

Jeśli błony płodowe widoczne są pomiędzy wargami sromowymi lub stwierdza się je w pochwie, należy je jedną ręką lekko napiąć, drugą natomiast wprowadzić pomiędzy nie i ścianę kanału szyjki lub macicy. Przy badaniu macicy rozstrzygający jest stopień rozwarcia kanału jej szyjki. Jeśli można doń wprowadzić jeszcze kilka palców, to za pomocą ich okrężnych ruchów przy jednoczesnym ucisku należy go rozewrzeć tak dalece, żeby zmieściła się w nim ręka badającego; jednak za wszelką cenę trzeba unikać uszkodzenia, a tym bardziej spowodowania pęknięcia pierścienia szyjkowego.

W czasie wewnątrzmacicznego omacywania należy ustalić na jakim obszarze i w jakim stopniu sklejone są błony płodowe. Jeśli łożysko leży już odklejone w świetle rogu macicy albo nastąpiło jego częściowe od­dzielenie się na dużej powierzchni - przy czym u dużych zwierząt za­czyna się ono w rogu nie ciężarnym - rokowanie jest pomyślne. Nato­miast silne przytwierdzenie błon, łatwe ich rozrywanie się i odchodzenie kawałkami albo w postaci strzępów wskazują na powikłanie prowadzące do bardziej lub mniej ciężkich następstw.

W przypadku, kiedy szyjka macicy nie jest na tyle otwarta, żeby można było wprowadzić do niej rękę, wtedy o zatrzymaniu błon płodowych świadczą silne parcia, wypieranie poporodowych odchodów macicznych (lochii) oraz ewentualne zaburzenia stanu ogólnego samicy. Ze względu na to, że u wszystkich gatunków zwierząt domowych w grę wchodzi bardzo często zatrzymanie jedynie części błon płodowych, należy pouczyć właściciela - zwierzęcia, ażeby po każdym porodzie za­chowywał do momentu przybycia lekarza wet. wszystkie wyparte części łożyska płodowego. Pozwoli to stwierdzić, czy odeszło ono w całości. Zalecenie takie do­tyczy nie tylko bydła, lecz także - i to w większym stopniu - klaczy i świń, jak również innych gatunków zwierząt użytkowych, gdyż dalsze postępowanie za­leży w znacznym stopniu od stwierdzonej sytuacji.

Przebieg. Po upływie około 6-9 godz. od zakończenia porodu stwier­dza się u bydła dostrzegalne skutki osiedlania się bakterii w błonach pło­dowych lub w zawartości macicy. Rozpoczyna się rozkład gnilny błon płodowych, które zmieniają zabarwienie, wydzielają nie przyjemną woń i łatwo się rozrywają. Zwykle objawy gnilne występują bardziej inten­sywnie na zwisających ze szpary sromowej częściach błon płodowych. Wypływające z dróg rodnych porodowe odchody maciczne również prze­jawiają oznaki rozkładu:

Dalszy przebieg schorzenia jest bardzo różnorodny i zależy od oko­liczności oraz rodzaju zakażenia. Wśród różnych gatunków zwierząt by­dło jest najmniej wrażliwe na tego rodzaju zaburzenia poporodowe. Jed­nak i u krów często obserwuje się toksyczne i septyczne procesy, gdyż. nawet fizjologicznie opóźnione odklejenie się błon płodowych oraz dłu­gotrwałe rozwarcie dróg rodnych stwarza od początku niekorzystne wa­runki.

Po zostawieniu zatrzymanego łożyska w macicy z reguły dochodzi do objawów demarkacji, przy czym jeśli dotyczy ona tylko kosmków, to nie trwa dłużej niż 2_5 dni; jeżeli zaś proces obejmuje również brodawki maciczne i ewentualnie ich szypuły, to do momentu wyparcia błon pło­dowych upływa

6-9-14 dni. W tym ostatnim .przypadku bardzo szybko występują objawy rozkładu gnilnego błon płodowych z postępującym ich rozpadem, wskutek czego mogą być one usunięte jedynie częściowo. Ma­cica jest przy tym wypełniona cuchnącymi, niekiedy pienistymi odcho­dami poporodowymi oraz bardziej lub mniej upłynnionym kruszywem komórkowym. .

W przebiegu tych procesów ogromną rolę odgrywa powstawanie ko­mórkowego wału obronnego, dzięki któremu w wielu przypadkach dochodzi w ciągu 2-3 tygodni do samowyleczenia narządu bez ciężkich zaburzeń stanu ogólnego samicy (endometritis toxica). Jednakże- często u bydła około 3 dnia po porodzie, zwłaszcza przy skaleczeniach dróg rod­nych, wskutek obecności określonych rodzajów zarazków, zmniejszonej obronności itd. występują powikłania. Charakteryzuje je pojawianie się objawów typowych dla zakażenia ogólnego, a więc: osłabienie, skłonność do zalegania, utrata apetytu, spadek mleczności, nastroszenie sierści, za­burzenia czynności układu krążenia.

Rokowanie. Uzależnione jest ono od czasu trwania, nasilenia i roz­przestrzenienia się procesu zapalnego. Jeśli schorzenie obejmuje także macicę, to rokowanie pogarsza się. Jednak również wtedy, kiedy błony płodowe wyparte zostaną w głównej fazie okresu poporodowego, zawsze jeszcze istnieje niebezpieczeństwo przejściowej lub trwałej niepłodności rozwijającej się w następstwie przewlekłego zapalenia błony śluzowej macicy i jajowodów. Na ogół nawet zwykłe zatrzymanie błon płodowych powoduje w większości przypadków wystąpienie zaburzeń stanu ogól­nego, które przejawiają się przede wszystkim obniżeniem się apetytu i stosownie do tego spadkiem mleczności. Wokoło 20-25% przypadków zatrzymania błon płodowych należy liczyć' się z ciężkimi zaburzeniami bądź poporodowymi zapaleniami macicy.

Leczenie. W razie zatrzymania łożyska nie wolno dopuścić do po­wstania lub rozprzestrzeniania się procesu toksycznego lub septycznego w macicy.

Podjęte zabiegi lecznicze powinny wspierać procesy fizjologiczne; muszą być przeto wykonane we właściwym czasie przy ochronie szyjki macicy i macicy z uwzględnieniem niezbędnych metod zapobiegawczych.

Ogólnie należy dążyć do wczesnego usunięcia błon płodowych, ażeby w ten sposób umożliwić niezakłócony przebieg zwijania się macicy, a poza tym zapobiec lub ograniczyć do minimum możliwość rozwoju za­każenia. Próby ręcznego odklejenia należy przerwać, jeśli wskutek jeszcze zbyt silnego połączenia między łożyskiem płodowym i matczynym ich rozdzielenie trwa zbyt długo lub części błon płodowych w ogóle nie daje się odłączyć oraz kiedy dochodzi do świeżych krwa­wień lub jakichkolwiek obrażeń mechanicznych błony śluzowej macicy. W wymienionych przypadkach należy przedsiębrać szczególnie ener­giczne kroki w kierunku niedopuszczenia do namnażania się zarazków, jak również należy pobudzić zwijanie się macicy.

Wchodzące u bydła w grę sposoby polegają na próbie ręcznego odklejenia i wprowadzania do macicy leków.

Odjęcie łożyska. Bezpośrednio po porodzie nie należy odejmować ło­żyska, natomiast właściwe jest wprowadzenie do macicy specjalnych pa­łeczek zawierających odpowiednie środki. Wczesną próbę odklejenia błon płodowych można przeprowadzić po upływie 12-24 godz.; przy czym zwykle najłatwiej udaje się usunąć je 3 dnia, w razie jednak pojawiania się zaburzeń ogólnych należy już wcześniej podejmować odpowiednie kroki.

Wykonanie małego znieczulenia nadoponowego zależy od decyzji przeprowadzającego zabieg. Przy silniejszym, powodującym zaburzenia, bezwładzie macicy należy wziąć pod uwagę podanie środków kurczą­cych jej mięśniówkę.

Odklejanie błon płodowych przeprowadza się w ubraniu ochronnym i rękawicach gumowych lub ze sztucznego tworzywa, ponadto także w trakcie zabiegu stosuje się roztwory środków odkażających. W czasie odklejania błon płodowych wykonującą tę czynność rękę powinno się jak najrzadziej wyjmować z dróg rodnych, ażeby ograniczyć do mini­mum wprowadzenie do nich zarazków.

Poza tym należy:

-odciąć zwisające ewentualnie ze szpary sromowej, zabrudzone i o zmienionym zabarwieniu części błon płodowych;

-obmyć okolicę sromu wodą z mydłem i opłukać roztworem środka odkażającego; w razie wystąpienia procesów rozkładu gnilnego zaleca

się uprzednio przepłukać pochwę;

-skręcić uchwycony kikut błon płodowych na kształt powroza i trzymać go w stanie lekko naciągniętym, po czym w celu orientacyj­nego badania wprowadza się do dróg rodnych rękę;

-oddzielić najbliżej leżące bądź najbardziej napięte przy skręcaniu liścienie od brodawek macicznych oraz dalej skręcać kikut błon płodo­wych;

bezplanowe chwytanie i odklejanie wciskających się w palce czę­ści łożyska płodowego prowadzi do przedłużania zabiegu;

-najpierw dokończyć manipulacje związane z odklejaniem błon pło­dowych w jednym rogu i dopiero wtedy przejść do następnego;

-po zakończeniu odejmowania błon płodowych sprawdzić, czy zo­stały one

usunięte w całości, często bowiem nie udaje się odkleić liścieni z ostatnich brodawek w końcu ciężarnego rogu; w tym przypadku lepiej pozostawić je niż długotrwałymi i brutalnymi próbami odklejenia wy­ wołać uraz mechaniczny (zwykle tego rodzaju resztki błon płodowych pod wpływem występującego wkrótce zwijania się macicy odchodzą bez żadnych powikłań); niekiedy brodawki maciczne odrywają się samoistnie lub przy niewłaściwym odklejaniu w pobliżu szypuły (jeśli w grę wcho­dzą tylko pojedyncze brodawki i nie występuje krwawienie, to nie na­leży przypisywać temu większego znaczenia

-zlewarować większe ilości płynu w razie ich występowania w ja­mie macicy;

-wreszcie do macicy należy wprowadzić środki odkażające bądź bakteriostatyczne albo też antybiotyki (pałeczki maciczne, zawiesiny itd.). Można również w miarę potrzeby wstrzykiwać preparaty kurczące ma­cicę.

Na ogół przy jako takiej wprawie świeże, zdrowe błony płodowe u bydła udaje się odkleić w ciągu 15-20 minut. Natomiast, jeśli np. w przypadku zakażenia łożyska szansa odklejenia błon płodowych jest znikoma, to za­bieg należy przerwać. Można go powtórzyć na drugi lub na trzeci dzień. Odklejanie za wszelką cenę jest niebezpieczne, gdyż niemożliwe przy tym do uniknięcia uszkodzenia sprzyjają rozwojowi zakażeń poporodo­wych.

Leczenie farmakologiczne. Każde zatrzymanie błon płodowych, bez względu na to, czy zostały one odjęte czy też nie, wymaga przede wszy­stkim leczenia środkami przeciwbakteryjnymi. Istotny jest zakres działania stosowanego środka oraz wielokrotność podawania go w odstępach 24-48 godz. po uprzednim usunięciu nagromadzonych przez ten czas płynów z macicy. Podawanie środków farmakologicznych kur­czących mięśniówkę macicy (ergotyna, hipofizyna, środki pobudzające układ przywspółczulny) jest często niezbędne do pobudzenia zwijania się tego narządu.

Jeśli pojawia się zaburzenie stanu ogólnego zwierzęcia (brak apetytu, bezmleczność itd.) należy natychmiast podjąć kroki zmierzające do za­pobieżenia rozwojowi schorzenia okresu poporodowego na tle bakteryj­nym.

Odejmowanie błon płodowych u krów ułatwia wlew do macicy przed zabiegiem niewielkiej ilości (500-700 ml) 2-3% roztworu Vagothylu (koncentrat kwasu polimetylenometakrezolosulfonowego). Preparat ten powoduje, że błony płodowe stają się jędrne i łatwiej dają się ujmować, a liścienie łatwiej odklejać od brodawek macicznych. Roztwory Vagothy­lu hamują również krwawienia włośniczkowe i zwiększają napięcie mięśniówki macicy , co powoduje wyparcie po pewnym czasie wlanego roztworu, zapobiegające obciążeniu nim macicy.

Zatrzymanie błon płodowych u krowy; silne przywarcie liścieni do broda­wek mieszczących się w końcu ciężarnego rogu macicy i zwiniętego ku tyłowi powoduje, że dają się one odkleić jedynie z trudem lub wcale

Bibliografia:

-„Położnictwo weterynaryjne” W.Baier,F.Schaetz

-"Położnictwo i unasienianie zwierząt" V. Kovar, J. Harvat, L. Sarudy