3

Istota i cele katechizacji dzieci i młodzieży

niepełnosprawnej intelektualnie

Działalność rewalidacyjną z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną intelektualnie prowadzi szkoła poprzez pracę dydaktyczno- wychowawczą. Przy prowadzeniu katechezy specjalnej istotnym jest, aby praca katechety przebiegała w korelacji z działalnością szkoły. Główny nacisk musi być położny na dążenie do maksymalnego rozwoju dziecka.

Znajomość celów rewalidacyjnych szkoły konieczna jest przy konstruowaniu celów i prowadzeniu katechezy specjalnej. Podstawowym elementem wychowania rewalidacyjnego jest dobrze pojęta pomoc i opieka. Dotyczy to w sposób szczególny osób niepełnosprawnych intelektualnie, ponieważ w ich przypadku mamy najczęściej do czynienia z kumulacją czynników pato – i socjogennych. Konstruowana w ten sposób katecheza włącza się automatycznie w proces rewalidacji, pogłębia zakres wiedzy, umiejętności i nawyków dziecka o elementy bazujące na prawdach wiary katolickiej i tradycji Kościoła

Cel oznacza to, do czego się dąży i co chce się osiągnąć. Celem katechezy jest doprowadzenie do wiary dojrzałej zarówno pojedynczych katechizowanych, jak i całe wspólnoty. W tym kontekście katecheza specjalna ma za zadanie poszerzenie przekazywanych przez szkołę treści, umiejętności i nawyków o takie, które umożliwiają skuteczne ukazywanie wiary, podtrzymywanie i prowadzenie katechizowanych w wierze katolickiej, aż do osiągnięcia optymalnego dla ich upośledzenia stopnia dojrzałości wiary. Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce w VI rozdziale mówi o osobach szczególnej troski, również niepełnosprawnych intelektualnie. Podaje cele katechezy specjalnej:

• Doprowadzenie do odkrycia tajemnicy osobowego Boga, który kocha i jest zatroskany o każdego człowieka;

• Rozwijanie i wspieranie wiary wychowanka;

• Wychowanie do udziału w życiu Kościoła wielbiącego Boga w sprawowanej liturgii;

• Wdrażanie nawyku i umiejętności odróżniania dobra od zła, wyboru dobra, pragnienia postępowania według przykazań (szczególnie przykazania miłości);

• Kształtowanie umiejętności modlitwy jako spotkania z Bogiem;

• Kształtowanie świadomości przynależności do wspólnoty (rodzina, grupa szkolno-katechetyczna i Kościół);

• Kształtowanie postawy świadczenia o własnej łączności z Bogiem.¹

Na pytanie : Czym jest wiara? Dyrektorium Ogólne o katechizacji odpowiada, że „Wiara chrześcijańska, przez którą osoba mówi „tak” Jezusowi Chrystusowi , może być rozważana w dwóch aspektach:

- jako przylgnięcie do Boga, który się objawia, udzielone pod wpływem łaski.

W tym przypadku wiara polega na powierzeniu się Słowu Bożemu i oddaniu się mu (fides qua)

- jako treść Objawienia i orędzia ewangelicznego.

W tym znaczeniu wiara wyraża się przez coraz lepsze poznanie głębokiego sensu tego słowa (fides quae).

Te dwa aspekty, z samej swej natury, nie mogą zostać rozdzielone”²

Jan Paweł II zwraca uwagę, ze do istoty katechizacji należy trwanie i spotkanie w wierze nauczyciela z uczniami, nauczających z nauczanymi. Podążając dalej za myślą Ojca Świętego można zauważyć zaakcentowanie katechezy jako wzajemnej komunikacji między uczniem a nauczycielem. Wynika z tego, że katecheza musi być dialogiem, rozmową a kerygmat, który uczeń przyjmuje powinien przeniknąć jego życie³.

Osoba niepełnosprawna jako członek wspólnoty katolickiej ma pełne prawo do katechezy dostosowanej do jej poziomu umysłowego. Katecheza ma przetransportować Słowo Boże – tak jak jest ono przedstawione przez Kościół- na sposób mówienia odpowiadający ludziom, do których jest skierowane⁴. O to apeluje Jan Paweł w Adhortacji Apostolskiej o katechizacji w naszych czasach. Ponieważ podstawowym środkiem komunikacji międzyludzkiej jest słowo mówione, dlatego katecheta musi znaleźć odpowiedni język dla wszystkich współczesnych dzieci, nawet upośledzonych fizycznie czy umysłowo.

Zadaniem katechezy specjalnej, tak jak każdej innej, jest wychowanie dzieci upośledzonych umysłowo w wierze katolickiej. Wychowanie jest całokształtem zabiegów mających na celu uformowanie człowieka pod względem fizycznym, moralnym, religijnym i umysłowym oraz przygotowanie do życia wśród innych: w rodzinie, ojczyźnie, świecie. Jest więc procesem doprowadzania kogoś do dojrzałej osobowości, do umiejętnego życia w poszanowaniu dziedzictwa ojców, do podejmowania w środowisku lokalnym odpowiedzialnych zadań i decyzji oraz dzieł twórczych.⁵

Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim podaje, że prawdziwe wychowanie zdąża do kształtowania Osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego, a równocześnie do dobra społeczności, której człowiek jest członkiem i w której obowiązkach będzie brał udział. Nieco dalej cytowana Deklaracja mówi, że wszyscy chrześcijanie, którzy jako nowe stworzenie dzięki odrodzeniu z wody i z Ducha Świętego, nazywają się dziećmi Bożymi i nimi są, mają prawo do wychowania chrześcijańskiego. Wychowanie to oprócz dążenia do rozwoju Osoby ludzkiej, zdąża do tego, aby ochrzczeni, wprowadzeni stopniowo w tajemnicę zbawienia, stawali się z każdym dniem coraz bardziej świadomymi otrzymanego daru wiary i chwalili Boga Ojca w Duchu i prawdzie.⁶

Wychowanie dzieci upośledzonych umysłowo ma prowadzić – na miarę ich możliwości- do intelektualnego przeżywania wiary oraz dawania odpowiedzi płynącej na wezwania płynące z wiary. Mają oni prawo, tak jak ich pełnosprawni rówieśnicy, poznać Jezusa Chrystusa i poprzez uczestnictwo w sakramentach doznać Jego bliskości.

Ks. W. Kubik podaje sześć istotnych aspektów wychowania religijnego. Są to:

• Wychowanie biblijne,

• Wychowanie eklezjalno – liturgiczne,

• Wychowanie do diakonii,

• Wychowanie do życia społecznego,

• Wychowanie do realizacji samego siebie,

• Wychowanie do życia w określonym świecie i kulturze⁷.

Każde wychowanie jest pewnego rodzaju walką, którą należy podjąć dla dobra dziecka. Dlatego w wychowaniu biblijnym należy uświadomić dzieciom, że Biblia to święta Księga, że jest to najważniejsza i najpiękniejsza księga na świecie, ponieważ zawiera to, co kochający Bóg chciał im przekazać. Wychowanie biblijne częściowo zaspokaja im potrzebę miłości wzajemnej, zaufania, dostarcza poczucia, że są kochane i same mogą innych obdarzać miłością. . Bardzo ważne jest odpowiednie dobieranie tekstów biblijnych. Muszą być one dostosowane do możliwości intelektualnych dzieci. Na właściwy dobór tekstów biblijnych zwraca uwagę również Dyrektorium o Mszach świętych z dziećmi⁸ Język biblijny jest dla dzieci z upośledzeniem umysłowym językiem zbyt trudnym, aby go zrozumiały. Dlatego należy perykopy biblijne „czytać” w sposób dla dzieci zrozumiały. Można pokusić się o przygotowanie z dziećmi inscenizacji krótkich scen biblijnych, ponieważ rozwijają one u dzieci umiejętność współdziałania i współpracy, kształcą wyobraźnię i twórcze myślenie oraz wzmacniają poczucie własnej wartości.

Na pewno trudne, a niekiedy wręcz niemożliwe będzie u dzieci upośledzonych umysłowo wyrobienie nawyku czytania Biblii. Należy ją jednak dziecku pokazać, pozwolić wziąć do ręki, pooglądać. W katechezie specjalnej bardzo pomocna jest Biblia w obrazkach, czy nawet pojawiające się kolorowanki biblijne.

Wychowanie eklezjalno – liturgiczne ma na celu wdrożenie dzieci do pełnego uczestnictwa we Mszy św., do sposobów wyrażania przynależności do Kościoła, zrozumienia niektórych symboli i znaków, poznawania zwyczajów Kościoła, właściwego zachowania się w kościele oraz poczucia przynależności do wspólnoty chrześcijańskiej. Wychowanie eklezjalno- liturgiczne zakłada również katechezę sakramentalną. Ponieważ Eucharystia jest szczytem życia sakramentalnego, to przygotowanie do niej dzieci jest szczególnie celem katechizacji. Jednak najważniejszym jest wprowadzenie dziecka w pełne uczestnictwo we Mszy św⁹. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i umiarkowanym można doprowadzić do zrozumienia, stosownie do swoich możliwości (co zresztą podkreśla Kodeks Prawa Kanonicznego), tajemnicy Chrystusa oraz do przyjęcia z wiarą i pobożnością Eucharystii. Jeżeli chodzi o osoby głębiej upośledzone, to zazwyczaj bardzo trudno jest doprowadzić je do poznania tajemnic wiary. Nie W końcu należy również zapewnić Komunię eucharystyczną, na tyle, na ile to jest możliwe, osobom upośledzonym umysłowo, ochrzczonym i bierzmowanym: otrzymują oni Eucharystię w wierze, również w wierze ich rodziny lub wspólnoty, która im towarzyszy¹⁰

W ramach wychowania do diakonii należy wykształcić u dzieci prospołeczne formy zachowania się i podejmowania działań na rzecz bliźnich. W tym obszarze pracy z dzieckiem uczymy go przede wszystkim umiejętności dzielenia się z drugim człowiekiem i pomocy innym.

Podczas wychowania do życia społecznego należy przyswajać dzieciom formy bezkonfliktowego współżycia w grupie, szacunku do innych ludzi, zasady zachowań społecznie pożądanych oraz, przynajmniej częściowo, oparte na prawdach wiary posłannictwo człowieka w świecie czy też kształcenia postaw i zachowań prospołecznych, ukierunkowanych na dobro innych ludzi.

Wychowując do realizacji samego siebie należy dążyć, aby wartości moralne zostały przez dzieci i młodzież przyswojone, zrozumiane, a przede wszystkim uznane za własne i realizowane w życiu.

W wychowaniu do życia w określonym świecie i kulturze na zasadzie elementów z otoczenia dziecka, sytuacji i środowiska można osiągnąć poznanie pewnych wartości niematerialnych ( np. muzyki, koloru, wielkości) oraz doprowadzić do przyjęcia za rzecz pewną, że świat jest pełen znaków Boga i przez te znaki Bóg ukazuje nam swoją miłość. W ten sposób powstaje u dzieci nawyk opiekowania się przyrodą właśnie z miłości do Boga- Stwórcy. Możliwe jest również ukazanie dzieciom wartości kultury, szczególnie kultury chrześcijańskiej poprzez pokazania różnych świątyń, cmentarzy czy innych zabytków.

Problem wychowania religijnego dzieci upośledzonych umysłowo jest problemem trudnym i z pewnością dyskusyjnym. Jednak każdy katecheta pracujący z dziećmi i młodzieżą o ograniczonych możliwościach intelektualnych musi pamiętać, że wychowanie polega na pomaganiu w odkrywaniu tego wszystkiego, co w nich piękne i pozytywne, w umożliwieniu poznawania swoich możliwości w kontaktach z otoczeniem, w odkrywaniu uroku ich zdolności do obdarzania miłością. W ten sposób dzieci z pewnością poznają radość prawdziwej przyjaźni, swoją ludzką godność, zdolność do pracy i tworzenia rzeczy pięknych. Ciekawość rozwija się poprzez kontakt z otaczającym światem Dlatego należy pamiętać o tym, że u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie przemycia emocjonalne i uczucia górują nad intelektem. Jest to szczególnie ważne w rozwoju religijnym dziecka, ponieważ musi ono przeżyć spotkanie z Bogiem na katechezie i w ten sposób uznać to spotkanie za osobiste.

Każda katecheza, również katecheza specjalna, nie funkcjonuje tylko i wyłącznie w oparciu o działania katechety, ale także w oparciu o wiarę w tajemniczy udział Boga w procesie dydaktyczno- wychowawczym.

Pomimo wielu trudności w katechizowaniu dzieci upośledzonych umysłowo, z Tymi, którzy zostali do tych Dzieci posłani Bóg jest zawsze obecny ze Swoja wszechogarniającą łaską, pomnażając wiarę w skuteczność podejmowanego dzieła, udzielając pokrzepienia w chwilach trudności i zwątpienia.

‘’’’

W przesłaniu do uczestników międzynarodowego sympozjum na temat ”Godność i prawa osoby z upośledzeniem umysłowym” w 2004 roku Papież Jan Paweł II napisał: „ Punktem wyjścia każdej refleksji nad niepełnosprawnością muszą być fundamentalne założenia chrześcijańskiej antropologii: osoba niepełnosprawna, także wówczas, gdy zraniony jest jej umysł lub zaburzona zdolność postrzegania czy rozumienia, jest podmiotem w pełni ludzkim, mającym święte i niezbywalne prawa przynależne każdemu człowiekowi.

Dla mnie tym niezbywalnym prawem jest możliwość przyjmowania sakramentów.

Dlatego błędnie, jako złe zostaje często pochopnie ocenione postępowanie osób upośledzonych umysłowo, ponieważ ich zachowanie najczęściej nie jest spowodowane złą wolą, lecz brakiem świadomości popełnionych czynów i ich społecznej oceny¹¹. Oceniając zachowanie osób upośledzonych w kategoriach grzechu należy pamiętać o zasadzie „tu i teraz”, która często kieruje ich postępowaniem. Lepsze i ważniejsze jest dla niech to, co bliższe i dostępne niż to, na co trzeba na przykład zasłużyć czy zapracować. Osąd moralny osób upośledzonych kształtuje się na poziomie moralności przyjemności własnej, opartym przede wszystkim na popędach. Egoistyczne nastawienie pozwala łatwiej dostrzec krzywdę wyrządzoną im przez kogoś, niż zauważenie zła wyrządzonego innym¹².

Zob. K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych umysłowo, dz. cyt., s.185.

Zob. tamże, s.186.

A jednak coraz częściej dochodzi się do przekonania, że osoby te oraz ich rodziny potrzebują wsparcia ze strony Ducha Świętego, by wypełnić nierzadko niezrozumiałe zadanie powierzone im przez Boga¹³. Do przyjęcia sakramentu bierzmowania dysponowany jest każdy ochrzczony, używający rozumu, jeżeli jest odpowiednio pouczony i może odnowić przyrzeczenia chrztu świętego, jednak poza niebezpieczeństwem śmierci¹⁴

. Zob. K. Lausch, Wychowanie religijne uczniów głębiej upośledzonych umysłowo, art. cyt., s. 127 –128.

Zob. KPK 889.

Anna Nowak

Bibliografia:

1 Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, Citta Del Vaticano 1987.

2.Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Ojca Świętego Jana Pawła II do Biskupów, Kapłanów i Wiernych o katechizacji w naszych czasach, Wydział Nauki Katolickiej Kurii Metropolitarnej Warszawskiej, 1980K

3. Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, Pallottinum 1998

4. Kongregacja ds. Kultu Bożego, Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci (1 listopada 1977), tekst polski

5. Władysław Koska, Katechetyka, Poznań 1993

6. Ks. W. Kubik SJ, Jezus Chrystus z nami, Podręcznik do katechizacji dzieci najmłodszych, Warszawa 1983

7. Sobór Watykański II, Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim, w: Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, wyd. Pallotinum

8. ^{Słownik Teologiczny A-Ż, t. II, Praca zbiorowa pod red. ks. A. Zuberbiera, Księgarnia św. Jacka 1989}

1 Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce, Kraków 2001

2 Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, Pallottinum 1998 (92)

3 Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, Citta Del Vaticano 1987, s. 13-14

4 Adhortacja Apostolska Ojca Świętego Jana Pawła II do Biskupów, Kapłanów i Wiernych o katechizacji w naszych czasach, Wydział Nauki Katolickiej Kurii Metropolitarnej Warszawskiej, 1980 (59)

^{4 Słownik Teologiczny A-Ż, t. II, Praca zbiorowa pod red. ks. A. Zuberbiera, Księgarnia św. Jacka 1989}, s. 397

5⁶Sobór Watykański II, Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim, (1,2)

6

7 Ks. W. Kubik SJ, Jezus Chrystus z nami, Podręcznik do katechizacji dzieci najmłodszych, Warszawa 1983, s. 24-25

8 Kongregacja ds. Kultu Bożego, Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci (1 listopada 1977), tekst polski [w:] RBL 30(1977)2-3, s. 71-85 (2)

9 Władysław Koska, Katechetyka, Poznań 1993 s. 150

10 Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła Sacramentum caritatis, 22 lutego 2007, n. 58

11 Zob. K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych umysłowo, dz. cyt., s.185.

12 Zob. tamże, s.186.

13 Zob. K. Lausch, Wychowanie religijne uczniów głębiej upośledzonych umysłowo, art. cyt., s. 127 –128.

14 Zob. KPK 889.