Obrazy wsi w literaturze renesansu

Renesans

Komentarz

Zagadnienie dość szczegółowe, ale od tej pory (to znaczy od literatury renesansowej) będzie pojawiać się na języku polskim często. Taki temat bywa proponowany na pracach klasowych z renesansu, potem z całej literatury staropolskiej, z tym że wówczas trzeba prześledzić wątek również w baroku i oświeceniu. Tak sformułowany wymaga przede wszystkim uporządkowania literackich przedstawień z dołączonym komentarzem – o czym świadczy takie ujęcie.

Sam materiał literacki wymusza w tym wypadku uporządkowanie kompozycji. Renesansowe utwory pokazujące obrazy wsi można wyraźnie podzielić na dwie grupy:

• idealizujące życie na wsi (Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego, Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja),

• pokazujące wieś – zwłaszcza sytuację chłopów – w sposób realistyczny (Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja, Żeńcy Szymona Szymonowica).

Wstęp pracy powinien wprowadzić ten podział – literackie tradycje sielanki i zachwyt nad życiem ziemiańskim łączą się w literaturze renesansu z dostrzeganiem konfliktów społecznych, wyzysku chłopów.

Jak zacząć?

Może być cytat, niekoniecznie ten najbardziej znany, Kochanowskiego: „wsi spokojna, wsi wesoła”. Może być nawet dużo późniejszy, jak choćby słowa Żeromskiego: „Wieś nie jest prosta, jakby się zdawało”. Cytat należy skomentować: wprawdzie pisarz wypowiedział się tak w czterysta lat później, ale rzeczywiście złożoność tematu zarysowuje się już w renesansie. Już wtedy wieś jest sceną przemian obyczajowych i społecznych, pretekstem do rozważań filozoficznych.

Przykład

Pochwała wsi jest w polskiej literaturze starym motywem, związanym z polskością, z wizją lipy czarnoleskiej, dworu szlacheckiego i dostatku z zagrody Reja. Obraz mniej sielski – ucisku chłopa – wcale nie jest rzadki. Właściwie od początku literatura układa się w dwa równolegle nurty – idealizujący i realistyczny. Zacznijmy od…

Co w rozwinięciu?

Przede wszystkim literackie przykłady obu wizji wsi. Trzeba napisać i przypomnieć, który autor jaki obraz utrwalił w swoich dziełach.

Przykład

„Wsi spokojna, wsi wesoła”

Utwory idealizujące wieś pokazują ją widzianą raczej oczami szlachcica, nie chłopa, który wylewał pot na pańskim polu. Na czym polega piękno życia na wsi? Zarówno „Żywot człowieka poczciwego” Reja, jak i „Pieśń świętojańska o sobótce” Kochanowskiego pokazują ją jako miejsce bezpieczne, spokojne. Ludzie żyją tam szczęśliwie, pomagając sobie wzajemnie i zachowując wartości moralne. Ważne są również bliskość przyrody i dostatek, jaki jest cechą wsi. Rej tak pisze o lecie ziemianina:

„Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże, ano kurki gmerzą, ano gąski gągają, ano jagniątka wrzeszczą, ano prosiątka biegają, ano rybki skaczą, tylko sobie mówić: »Używaj, miła duszo, masz wszytkiego dobrego dosyć«. W pochwale wsi u Kochanowskiego zauważyć można nawiązania do tradycji antycznej sielanki, wykorzystuje poeta typowo literacki motyw obecny w podobnych utworach:

„Stada igrają przy wodzie,

a sam pasterz, siedząc w chłodzie,

gra w piszczałkę proste pieśni

a faunowie skaczą leśni”.

Ksiądz Pana wini, Pan Księdza,/A nam prostym zewsząd nędza

Utwory renesansowe pokazują także wieś w sposób bardziej realistyczny, dostrzegają zwłaszcza trudną sytuację wyzyskiwanych chłopów. W „Krótkiej rozprawie…” Reja Wójt przysłuchuje się oskarżeniom, którymi atakują się wzajemnie Pan i Ksiądz, ale sam mówi niewiele. Nie może wejść w konflikt z żadną ze stron, bo od obydwu jest zależny. Przywołany wyżej cytat jest dowodem, że Wójt widzi beznadziejność sytuacji własnej grupy. Ksiądz ogranicza swoją opiekę do zbierania dziesięciny i kolędy, Pan także chce jak największych dochodów z chłopskiej pracy, a pieniądze te wydaje później na zabawy i przyjęcia. Żeńcy Szymona Szymonowica pokazują wyzysk jeszcze ostrzej. W tym utworze – będącym sielanką realistyczną – chłopki są zmuszane do pracy w upale przez cały dzień. Pracujących kobiet pilnuje dozorca, który popędza je biciem. Omawiając tę problematykę, wspomnieć możemy także utwory publicystyczne, które nie opisują, co prawda, wsi, ale wiele mówią o sytuacji chłopów. Andrzej Frycz-Modrzewski w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” pokazuje nierówność wobec prawa: za zabójstwo szlachcic zostaje ukarany grzywną, a chłop płaci głową. W „Kazaniach sejmowych” Piotr Skarga wspomina „krew abo pot żywych poddanych i kmiotków, który ustawicznie bez żadnego hamowania ciecze”. Pisze w kazaniu ósmym: „Rozgniewany ziemianin abo starosta królewski nie tylo złupi wszystko, co ubogi ma, ale i zabije kiedy chce i jako chce, a o to i słowa złego nie ucierpi”.

Jak zakończyć?

W zakończeniu dobrze byłoby zamieścić podsumowanie rozważań, ewentualnie wnioski o wymienionych obrazach wsi, porównanie z dzisiejszą wizją.

Przykład

Przez lata to wieś była dominującą przestrzenią w polskiej literaturze, miasto wszak weszło do niej na dobre w wieku XIX. Wieś stała się też w opozycji do miasta symbolem ocalenia tradycji, dawnych prostych wartości przeciw zagrożeniu cywilizacji. Taki obraz zarysowuje się już w renesansie, choć nie jest to wizja tylko sielankowa. Dzięki temu bardziej ufamy obrazowi literackiemu wsi, dlatego że niejednolity, jest prawdziwszy i barwny.