Rodzina dysfunkcyjna i jej wpływ na wychowanie dziecka.

Rodzina dysfunkcyjna jest zamknięta, zakłamana (chroni „tajemnicę rodzinną”), panuje w niej zaburzona komunikacja i zamieszanie co do ról. Jest nastawiona raczej na sztywne utrzymanie systemu rodzinnego, niż na rozwój swoich członków.
Dysfunkcja rodzinna, której skutki dotykają dzieci, może przybierać różne formy:
• Alkoholizm, inne uzależnienia lub choroba psychiczna w rodzinie
• Przemoc fizyczna lub psychiczna, maltretowanie i wykorzystywanie seksualne
• Psychiczne opuszczenie dzieci (nieobecność emocjonalna rodziców), chłód emocjonalny
• Czynne odrzucanie i dewaluowanie dziecka
• Nadużycia emocjonalne, czyli używanie dziecka przez dorosłego do zaspokajania swoich potrzeb emocjonalnych (np. czynienie z niego powiernika spraw dorosłych, tworzenia koalicji z dzieckiem przeciw drugiemu rodzicowi)
• Stawianie nieadekwatnych do rozwoju i możliwości dziecka wymagań – infantylizowanie dziecka lub żądanie spełnienia nadmiernych oczekiwań
• Przerost sztywnych wymagań nad okazywaniem miłości i czułości
• Nadopiekuńczość i nadmierna kontrola
Rodzina jest systemem, dlatego właśnie zaburzone funkcjonowanie jednego z jej członków uderza w cały jej system rodzinny, a zwłaszcza w dziecko, jako najsłabsze jego ogniwo. Aby możliwy był wszechstronny i właściwy rozwój dziecka w rodzinie, powinna ona posiadać następujące cechy:
• Tożsamość i strukturę
• Autonomię i wspólnotę
• Skuteczną komunikację
• Otwartość rodziny na świat
Dziecko wychowujące się w dysfunkcyjnej rodzinie doświadcza:
• Życia w ciągłym stresie i napięciu
• Koncentracji myśli, uczuć i postępowania wokół członków rodziny
• Zaprzeczania na zewnątrz o istnieniu problemów w rodzinie
• Izolacji społecznej rodziny, spowodowanej utrzymywaniem tajemnicy rodzinnej
• Zamiany ról w obrębie rodziny (np. matka przejmuje rolę ojca, starsze dzieci przyjmują rolę rodziców dla młodszego rodzeństwa)
• Trudnych emocji: wstydu, bezradności, niepewności, lęku, strachu, poczucia winy, żalu, tłumionej złości i wściekłości
Dziecko, aby przetrwać w takiej rodzinie musi przystosować się do sposobu jej życia, gdyż jest zbyt słabe, aby coś zmienić w rodzinie. Niedostatecznie wspomaga ona jego w pokonywaniu zadań rozwojowych, dostarcza mu natomiast urazowych doświadczeń:
• Frustracja: niezdolność rodziny do empatycznego rozumienia
i zaspakajania potrzeb dziecka, zaniedbywanie, opuszczenie, odrzucenie, nieadekwatność, itp.)
• Inwazyjność: niezdolność rodziny do powstrzymywania się od naruszania granic dziecka (agresja słowna, przemoc fizyczna, seksualna, nieadekwatność, itp.)
Naturalną reakcją na niezaspokojenie podstawowych potrzeb i inwazyjność rodziców są trudne emocje przeżywane przez dziecko:

• bunt, złość, wściekłość
• panika, lęk, przerażenie
• rozpacz, żal, smutek
Członkowie rodziny nie potrafią poradzić sobie z tymi trudnymi emocjami dziecka. Budzą one w nich złość, dlatego rodzina:
• Nakazuje podtrzymywanie tajemnicy rodzinnej (Nie mów!)
• Zakazuje wyrażania prawdziwych emocji (Nie czuj!)
• Zakazuje korzystania ze swojego rozsądku w ocenianiu sytuacji
(Nie myśl!)
• Podtrzymuje dysfunkcyjne relacje (Nie ufaj!)
Jedynym sposobem przetrwania staje się przystosowanie do sytuacji, która przekracza możliwości sprostania jej przez dziecko. Dziecko zwraca się przeciw sobie, identyfikując się z tym, jak je postrzega, traktuje i czego od niego wymaga dysfunkcyjna rodzina. Wzory zachowań, które zaczyna realizować dziecko, są niezdrowym kompromisem – przetrwanie za cenę rezygnacji z własnych potrzeb. Nie powodują one zmiany sytuacji rodzinnej, lecz podtrzymują „błędne koło”, są sztywne (tzn. dziecko na sytuacje reaguje zgodnie z wyuczonymi wzorcami), wiążą się z negacją potrzeb i naturalnych praw dziecka, a w efekcie wpływają na późniejsze dorosłe życie, ograniczając jego możliwości i wybory. Takie negatywne przystosowanie dziecka może objawiać się licznymi niekorzystnymi symptomami w sferze:
• zachowania (np. przymus kontroli postępowania innych ludzi; gotowość do poświęcania siebie, rezygnacji z własnych potrzeb, planów, pragnień, marzeń; odreagowanie emocji w działaniach impulsywnych – obżarstwie, aktach agresji słownej lub fizycznej)
• emocji (np. zaburzenia kontroli emocjonalnej; nadmierne tłumienie lub utrata kontroli nad wyrażaniem uczuć; depresyjność).
• samooceny (niskie poczucie własnej wartości, brak wiary w siebie)
• relacji z ludźmi (np. trudności w tworzeniu bliskich i trwałych związków z ludźmi; przejmowanie odpowiedzialności za innych)
• zdrowia (np. nadużywanie leków uspokajających i przeciwbólowych, alkoholu, narkotyków; zaburzenia psychosomatyczne)
Samotne próby bez wsparcia ważnych dorosłych osób w próbach uporania się
z trudnymi doświadczeniami (odrzuceniem, opuszczeniem, dewaluowaniem wartości dziecka, pozbawieniem samodzielności poprzez nadopiekuńczą kontrolę, stawianiem nadmiernych wymagań, wykorzystywaniem, przemocą, zaniedbywaniem) owocują powstawaniem sądów poznawczych, które dotyczą:
• siebie, własnych cech, kompetencji i umiejętności, możliwości
i ograniczeń, zakresu wpływu na zdarzenia zewnętrzne i skuteczności własnych działań, poczucia ważności i wartości własnego „ja”)
• innych ludzi (np. nauczycieli – lub – ogólniej - dorosłych, rówieśników, kobiet i mężczyzn)
• świata (np. instytucji, takich jak szkoła, kościół, itp.)
• przyszłości, życia, losu
Ponadto dziecko identyfikuje się z treścią patogennych przekazów (słownych i pozasłownych) dawanych przez ważne osoby. Zaczynają się one zazwyczaj od słów (nie) jesteś…, powinieneś…, musisz…. Takie przekazy komunikują dziecku, że jest „nie takie jak trzeba”, ‘nie jest wystarczająco udane”, „nigdy nie robi czegoś jak należy”, „zawsze są z nim kłopoty”, „powinno się bardziej starać”, „jak zwykle nie robi tego, co do niego należy”, itp.
Traumatyzujące sytuacje i destrukcyjne przekazy rodzinne stanowią często dwie strony tego samego doświadczenia. Podstawowy, powtarzający się negatywny przekaz rodzinny może przygotować mentalny i emocjonalny grunt dla przyszłych trudności dziecka. Nie radzenie sobie wzmacnia patogenne przekonanie o sobie, o innych i o świecie oraz powoduje zazwyczaj nasilenie destrukcyjnych komunikatów rodzicielskich.

Aby dziecko mogło reagować w różnych sytuacjach inaczej niż dotychczas, musi zostać wyposażone w konstruktywne sposoby funkcjonowania. Bardzo ważne jest respektowania prawa dziecka do przeżywania trudnych emocji. Wymaga to zaakceptowania faktu, że emocje są czymś naturalnym i nie są ani dobre, ani złe. Emocje same w sobie nie szkodzą, choć mogą prowadzić do czynów przynoszących szkodliwe skutki. Emocje mogą być przyjemne lub nieprzyjemne dla przeżywającej je osoby. Pojawiają się automatycznie w przeciwieństwie do zachowań, które możemy poddawać kontroli. Jednak kiedy emocje są tłumione, wtedy grozi „wybuch” – utrata kontroli nad zachowaniem.
Ważna kwestia to relacja miedzy przeżywaniem emocji i uwalnianiem się od niej. Na przykład, płacz często uważa się za objaw cierpienia. W związku z tym dziecku nie pozwala się wypłakać – zabrania mu się tego lub przynajmniej próbuje szybko pocieszyć. Tymczasem płacz jest uwalnianiem się od cierpienia. Podobnie z ożywionym mówieniem. Często opowiadamy o nieprzyjemnych zdarzeniach, których byliśmy świadkami. To pozwala nam się uwolnić od napięcia. Dziecko powinno mieć okazję do opowiedzenia o dręczących je sprawach zaufanemu dorosłemu. Samo opowiadanie daje efekt oczyszczający. Nie trzeba radzić, pocieszać, a tym bardziej mówić „nie musisz do tego wracać”, „nie dręcz się tym, zapomnij o tym”.
Przy odreagowaniu bardzo ważny jest także śmiech, który uwalnia nas od wstydu. Nie należy więc mówić „co się głupkowato śmiejesz”, tylko dać możliwość nazwania wprost tego, co jest zawstydzające czy kłopotliwe w danej sytuacji (nierzadko powoduje zmieszanie sama sytuacja rozmowy z dorosłym).
Wyrabianie w dzieciach akceptacji własnych trudnych emocji (żalu, złości, wstydu, lęku) oraz towarzyszenie im w ich wyrażaniu wymaga osobistej gotowości od wychowawcy.

Formy pomocy dla uczniów z rodzin dysfunkcyjnych:
Pomaganie dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych to przede wszystkim:
• Profilaktyka (pomoc w zapobieganiu destrukcyjnym skutkom
i pogłębianiu się urazów), która obejmuje:
ü Zajęcia edukacyjno – rozwojowe
ü Budowanie alternatywnego do środowiska dysfunkcyjnego środowiska
• Pomoc psychologiczna
Proflaktyka powinna polegać przede wszystkim na wyposażeniu ucznia w następujące umiejętności:
- rozpoznawanie, nazywania i wyrażania uczuć
- odróżniania emocji od myśli i działania
- konstruktywnego radzenia sobie ze stresem
- organizowania czasu i planowania wykonywania zadań
- przewidywania konsekwencji własnych zachowań
- skutecznego komunikowania się werbalnego
- aktywnego słuchania
- empatii, rozumienia i wspierania innych ludzi
- korzystania z własnych praw, realizowania własnych obowiązków
- rozpoznawania i kierowania się w działaniu własnymi ważnymi potrzebami i pragnieniami
- panowania nad impulsami, kontroli emocjonalnej, odraczania, zaspokojenia
- stawiania granic, asertywnego egzekwowania swoich praw
- odmawiania, nie ulegania wpływom presji
- podejmowania dobrych decyzji
- twórczego rozwiązywania problemów i konfliktów
- rozpoznawania stereotypów i uprzedzeń wobec osób odmiennych niż on sam
Nabywanie tych kompetencji psychospołecznych w szkole jest szczególnie ważne w przypadku dzieci z rodzin dysfunkcyjnych alternatywnego środowiska.
Powinno polegać to na zapewnieniu im bezpiecznych miejsc, gdzie mogłyby spędzać czas w oderwaniu od codziennego stresu. Miejsca takie powinny stwarzać warunki do spokojnego odrabiania lekcji i nauki, aktywnego wypoczynku i zabawy, nawiązywania dobrych relacji z dorosłymi oraz zdobywania pozytywnych doświadczeń i wykazywania konstruktywnych zachowań w warunkach zwykłych codziennych interakcji.
Oprócz zajęć w wyspecjalizowanych miejscach takich jak świetlica socjoterapeutyczna, olbrzymie znaczenie ma zapewnianie dzieciom dostępu do obiektów i zajęć sportowych, kół zainteresowań oraz uczestnictwa w imprezach kulturalnych.
Mówiąc o formach pomocy psychologicznej, to powinniśmy zapewnić dzieciom udział w :
- grupach socjoterapeutycznych dla dzieci
- grupach psychokorekcyjnych dla młodzieży
- warsztatach i treningach psychologicznych
- psychoindywidyalnej terapii dla dzieci i młodzieży
- obozach profilaktyczno-terapeutycznych
- udostępniać numer telefonu zaufania
wszystkie tego typu działania powinny być prowadzone przez profesjonalistów (psychologów, pedagogów, terapeutów) w ramach instytucji i programów specjalistycznych. Programy terapeutyczne dostosowuje się do konkretnych trudności dzieci. Mogą być one także objęte pomocą nieprofesjonalną przez grupy samopomocowe. W przypadku rodzin dotkniętych alkoholizmem grupy takie to AA (dla alkoholików), Al.-Anon (dla niepijących członków rodziny), AL.-Ateen (dla dzieci i młodzieży). Szkoły powinny dysponować bazą danych
o tego typu działaniach i instytucjach w okolicy szkoły, w której pracujemy.
Wychowawca w kontakcie z uczniem z rodziny dysfunkcyjnej może przeżywać różne trudne uczucia: bezradność, gniew, złość, rozdrażnienie, urazę, zniecierpliwienie, itp. Wskazane jest, aby miał okazję badać także swoje ograniczenia i możliwości w ramach różnych treningów psychologicznych, które zapobiegają syndromowi wypalenia zawodowego oraz ułatwiają:
- dzielenie się własnymi problemami i sukcesami w pracy
- zespołowe planowanie rozwiązań bieżących problemów wychowawczych
- samokształcenie i samodoskonalenie
- autorefleksję
Wszystkie te działania będą pomocne w dalszej pracy wychowawczej, w której nauczyciel powinien unikać:
- krzyku
- obrażania, przezywania,
- sarkazmu, wyśmiewania
- braku dyskrecji
- izolowania niektórych uczniów
- nie dopuszczania ucznia do wypowiedzenia własnego zdania w istotnych sprawach dotyczących jego osoby
- niesprawiedliwości w ocenianiu
- naznaczania ucznia
- chłodu emocjonalnego i zbytniego dystansowania się do spraw uczniów
- grożenia
- rozkazów
Mając takiego ucznia w klasie, nauczyciel chcąc pomóc mu musi zaakceptować jego odmienny charakter i odmiennie je traktować. Uczeń nadpobudliwy powinien zajmować miejsce w klasie bliżej biurka nauczyciela, co ułatwi dokładniejsze śledzenie jego pracy i przekazywania informacji dotyczących lekcji i zachowania ucznia. Olbrzymią rolą nauczyciela jest także zachowanie zadawalającej współpracy ze środowiskiem rodzinnym dziecka, co w dużym stopniu umożliwi mu zdobycie cennych informacji o dziecku, jego rodzicach, rodzeństwie, warunkach bytowych i relacjach panujących w domu. Posiadając powyższa wiedzę nauczyciel może umiejętnie dobrać formy i metody pracy dla ucznia, jak też może pozyskać sympatię i zaufanie dziecka poprzez dostarczanie mu „jawnych dowodów” interesowania się nim i jego problemami. We współpracy z rodzicami nauczyciel musi wykorzystać umiejętności komunikacji werbalnej i niewerbalnej przekazując im jednocześnie jasno sprecyzowane stanowisko co do wymagań szkoły wobec nich i ich dziecka.




BIBLIOGRAFIA
1.M. Łopatkowa, Jak pracować z dzieckiem i rodziną zagrożoną, Warszawa WSiP 1976.
2.Konflikty w rodzinie. Niszczą czy budują? Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1998.
3.Problematyka rodzinna. Przegląd bibliograficzny. Wydawnictwo "Posłaniec", Otwock 1998.
4.Wybrane terapie zaburzonych systemów rodzinnych. (W:) Nauki o rodzinie, red. J. Kłys, Wydawnictwo Ottonianum, Warszawa 1995.
5.Problemy w rodzinie dysfunkcyjnej. (W:) Wychowanie do życia w rodzinie. Książka dla nauczycieli, rodziców i wychowawców, pod red. K. Ostrowskiej i M. Ryś

str. 1