ADAM CZARNOWSKI

Wędrówki przez Pogórze Karpackie i Beskidy

"Wydanie drugife,.poprawione'

, ^ -

Warszawa 1986 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Okładkę i stronę tytułową projektówal Tadeusz Pietrzyk

Fotografie zamieszczone w tekście i na okładce Adam Czwiióws^

'Redaktor Henryk Trójnar

Redaktor techniczny Joanna Krawczykiewicz

Korektor Barbora Ma&lińska

ISBN 83-02-02377-9

© Copyright 'by

Wydawnictwa Szikolne i Pedagogiczne

Warszawa 1986

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Warszawa 1986

Wydanie drugie poprawione. Nakład 9840+160 egz.

Arkuszy druk.: 3,375/32, wyd.: 5,1

Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 82X104 cm

Oddano do składania 1985-04-20

Podpisano do druku 1985-11-19

Druk ukończono w styczniu 1986 r.

Bielskie Zakłady Graficzne, żarn. 22/85

Cena zł 61,—

WĘDRÓWKI PRZEZ POGÓRZE KARPACKIE l BESKIDY

Przede mną były wakacje i nieznany, tajemniczy świat gór zapowiadający przygodę. We mnie zaś narasitała cieka­wość. Ciekawość ta sprawiła, że w ciągu lat szkolnych i później przewędrowałem nasze góry' wzdłuż -i .wszerz, a nawet... zaglądałem do ich “środka".. .. .

. Góry ukazywały mi się wciąż inne — w zmiennych kształtach szczytów i dolin, w przeróżnym kolorycie pór roku, wschodów i zachodów słońca, w nastrojowe j szaro-soi mgieł. W górach szumiały strumienie i drzewa, pach­niały łąki i lasy, a czasem śpiewał wiatr. W górach* spo­tykałem też ludzi i oglądałem daieła ich rąk. ' ' "

Szczególnie ukochałem Beskidy wraz z Pogórzem. Nie zliczę dzisiaj .godzin i dni, które .spędziłem na ich szlakach — wędrując lutb obozując w namiodie. Nie pattniętalm już, ile przedeptałem kilometrów i na jak liczne wytrwaie wspinałem się wierzchołki, aby dokonywać wciąż nowych dla mnie odkryć. Wędrowałem samotnie, z przyjaciółini lub w grupie kolegów. Nieodłącznym towarzyszem był roi zawsze aparat fotograficzny.

Tak poznałem i “przeżyłem" góry, cząstkę ojczyste­go kraju, gdzie nagromadzona jeat wielka rozmaitość form terenu, roślinności, bogactw naturalnych, gdzie bardzo zmienny jest klimat, a człowiek w trudzie gospodaruje i tworzy dorobek własny oraz społeczny.

Gdy teraz po wielu już latach myślę-o tycK"swoich doznaniach, gdy przeglądam fotografie i rysiunkf—-wid^ę

ciąg obrazów oraz zdanzeń. Porządkuję je l okładam w lo­giczny ciąg problemów, chociaż napotykałem je w innej nieraz kolejności.

Wszystko to przekazuję Warn, jako całościową, cho­ciaż na pewno bardzo skróconą i nie szczegółową wiedzę o Pogórzu Karpackim i Beskidach, w fonmie opisów wę­drówek i uzupełniających je wyjaśnień.

Uproiszozona małpka ułatwi Warn orientację, czyli “wędrówkę przez Pogórze Karpackie i Beskidy", a/może też zaprowadzi na prawdziwe górlskie'śnieżki.

Pogórze Karpackie i Beskidy — podział fizycznogeogra-ficzsny (patrz mapka).

I. Pogórze Karpackie

1. Pogórze Śląskie

2. Pogórze Wielickie

3. Pogórze Cliężkowickie

4. Pogórze Dynowsklie -

5. Doły Jasielsko-Sanocklie

II. Befakid Średni

6. Beskid Śląski

7. Beskid Mały

8. .Kotlina Żywiecka

9. Beskid Makowski

III. Beskid Wysoki

10. Beskid Żywiecki

11. Beskid Wylapowy

12. Gorce

13. Beskid Sądecki

14. Kotlina Sądecka

IV. Beskid Niski V. Bieszczady

Moje hobby

Wakacje. Góry. Od razu pobiegłam nad rzekę, która zwa­biła mnie swym szumem. Na wodzie błyskały odbicia sło­necznych promieni. Fale pluskały pośród kamyków. Ile ich tam mogło być? Tysiąc? Na pewno mililon, albo i wię­cej!

Były przeważnie szare, płaskie i zaokrąglone, malut­kie i wielkie. Zacząłem brodzić po wodzie i przyglądać się im z bliska. Wtedy dopiero ujrzałem pośród maisy sza­rych kamieni inne jeszcze kształty i" kolory. Oto białe, kremowe i brunatne kulki. Oto jakiś kamyk w białe żyłki, koło niego “jajko" z różnokolorowych ziarenek. Ale, co to? Płaska figurka misia z wielkim białym okiem.

Besfcźd iS'qdec?<;ź. Otoczaki w korycie Popradu 6

Szedłem dalej i dalej wpatrzony w dno rzeki, jakby urzeczony kolorami i kształtami kamyków. Wybierałelm coraz to nowe okazy; Coś niepojętego 'działo się ze mną — odkrywałem ciekawy, nie znany mi dotąd świat.

To “coś" było coraz silniejsze. Codziennie wędrowa­łem wzdłuż rzeki lub potoków wyszukując “dziwnych" kamyków, cieszyłem się ze znalezionych okazów i chcia­łem ciągle zdobywać nowe. Szło to niełatwo, gdyż wię­kszość kamieni była szara o zbliżanych kształtach.

I tak z dwóch kolejnych wakacji, które spędzałem z rodzicami w różnych częściach Beskidów, przydźwigałem do domu niemało kamieni, popakowanych w pudełka z wy­pisanymi nazwami rzek.

Niektórzy śmieli się z tych zbiorów. Ale moje hobby było silniejsze i nic nie potrafiło go 'złamać, przeciwnie budziła się we mnie coraz większa pasja zbieracza, tęskni­łem za codziennymi poszukiwaniami w potoka'ch, 'śniły mi się one po nocach. Równocześnie rosła ciekawość: skąd się wzięło tyle różnych kamieni?

Rozwiązany szyfr

Zagadkę rodzaju i pochodzenia moich “kamieni" chciałem uparcie rozwiązać sam, nie pytając nikogo o radę. Sły­szałem od kogoś, że kamienie spadają z gór. A więc, co jest na dole, musi być też i na górze — myślałem. Posta­nowiłem 'więc robić poszukiwania w górach otaczających doliny rzek.

W czasie kolejnych wakacji uzbroiłem się w wielki młotek i chlebak. Najpierw zbierałem w wodzie różne ro­dzaje kamyków i wkładałam je do chlebaka. Potem wspi­nałem się na stoki szukając wystających skał, w które tłukłem zawzięcie młotkiem. Skały łupały się w ostre od-łaimiki, szare W kolorze •— podobne do więkiszości moich kamieni; nie .były one jednak zaokrąglone i gładkie, jaik

Głazy w korycie Szczawnika w Beskidzie Sądeckim

te z rzeki. Nie miałem'; więc pewności, czy są to “takie same kamienie". Później natknąłem się na płytę skalną z białymi żyłkami. Żadnych jednak kolorowych ani “linio­wanych" skał nie ydał'0 mi się odnaleźć, pomimo że .ręka mi spuchła od ciągłego walenia młotkiem. Z powodu tych niepowodzeń rzadziej już wyprawiałem się na “łowy". Ciągle też trapiły mnie myśli: może moje kamienie po­chodzą gdzieś z dalekich terenów? A jeśli tak, to w jaki isposób się tu znalazły?

Niedługo skończyły się wakacje. Nadeszły zwykłe przygotowania przed pójściem do szkoły. Nowe książki, ze­szyty.

Zajrzałem do podręcznika geografii i serce zabiło mi mocniej z emocji. Prawie na początku był rozdział o ska­łach i tworzeniu się gór. No, nareszcie znajdę rozwiązanie¹ moich kamiennych zagadek! Z niecierpliwością przerzu--całem kartki książki. Niebawem wiedziałam już, że ka­mienie to różne rodzaje sikał. Zaopatrzyłem się też (zgod­nie z zaleceniem książki) w szkło powiększające i roapo-i znawałem kolejno okazy mojej kolekcji. Starałem się na^ stępnie uporządkować je według materiału, z jakiego były zbudowane. Nie należało to do łatwych zadań! Z niecier­pliwością oczekiwałem dnia, kiedy będę mógł pokazać je w szkole. Oto przykład jak opisywałem swoje zbiory.

Wygląd skały	Gdzie znaleziona	Nazwa skały i jej pochodzenie
l. Szary, zaokrąglo­	Soła	Piaskowiec —
ny ze zwięzłych		olsadowa
ziarn piasku
2. Szary, warstwo-	ŁoisoOiha	Piaskowiec —
wany w paski		osadowa-
czerwone i bru­
natne
3. Kremowy,	Łoisoamia	Piaskowiec —
zaokrąglony,		osadowa
warstwowany
w ciemne “słoje
drewna"
4. Popielaty, płaski	Poprad	Piaskowiec z kalcy-
z białymi żyłkami		tem — osadowa
i popielaty “miś"
z białym,,okiem"		*
5. Popielaty, płaski	Kamie­	Piaskowiec z kalcy-
ze stępionymi,	nica	tem — osadowa
białymi “zębami"		(tzw. szczotka kal-
		cytowa)

9

Wygląd skały	Gdzie znaleziona '	Nazwa sikały i jej pochodzenie
6. Okrągły, popiela-	Soła	Zleplieniec —
taszary z białymi	.	•osadowa
i brunatnymi
ziarnami żwiru
7. Cienkie, popielate	Wisłok	Łupek — osadowa
płytki, rozpadają­
ce się na wanste-
. wiki
8. “Jajko" z koloro-	Dunajec	Granit
, wych ziao-n (ska­		Głęlbinowa (przy-
lenia, kwarcu,		wleczona w Beska-
imiki)		dy z Tatr)

Tworzenie się skał i gór

Przed .paruset milionami lat,, ma miejscu dzisiejszych Be­skidów znajdowało się wielkie obnażenie, a w nim szu­miało morze. Wokół wznosiły się wysokie lądy, 'a na mo­rzu wyspy. Były one zbudowane głównie z granitów i łup­ków krystalicznych i ulegały wielu procesom niszczenia (patrz rozdział pt. “Jak niszczeją sikały?"). Między inny­mi były one rozdrabniane siłą wód rzecznych, uderzenia­mi fal moriskich i gwałtownymi podmuchaimi wiatru. Licz­ne cząstki skalne osiadały warstwami na dnie morza. Na spodzie gromadziły się cząstki najcięższe, a nad niani lżej­sze. Najpierw więc osiadł żwir, pomad nim — lżejszy pia­sek, na wierzahu zaś ił. Proces ten powtarzał się wielo­krotnie w dłuższych lub krótszych odstępach czasu. W ten sposób utworzyły isię na dnie morza liczne, cieńsze i grub­sze warstwy, o różnej strukturze cząstek skalnych, a więc powstały piaskowce (o grubszym i drobniejszym ziarnie),

10

łupki, marigle. W miejscach, gdzie w wodzie istniały silne prądy, cząstki nie mogły osadzać się swobodnie i tworzyły wymieszaną masę; talk powstały zlepieńce. Przez długie lata pod wpływem nacistku mechanicznego i procesów chelmioznych następowało wiązanie, czyli spajanie tych luźnych pierwotnie cząstek skalnych, stawały się one co­raz bardziej twarde. '

W czasie długiego okresu, gdy tworzyły isię Osady, na­stępowało również wypiętrzanie okolicznych lądów i wysp, a cały basen monski zapadał się; dlatego nagromadziła się wielka licziba osadów skalnych ¹.

Około 100—4:0 milionów lat temu w dnie morza na­stąpiły ruchy górotwórcze. Warstwy osadów zostały wy-dźwignięte, oderwane od podłoża i przesunięte w kierunku północnym. Uległy też one parokrotnie nasunięciu na sie­bie, zostały pofałdowane, a miejscami wgniecione. Po wy­niesieniu z mórz nastąpiło wyschnięcie i dalsze stwardnie­nie skał. ' ' .

Grubość poszczególnych warstw bywa różna, a ogól­nej ich liczby nie można oikreślić — jest ich bardzo dużo. Naprzeimiianiełgłe warsitwy (tzw. przekładaniec) piaskow­ców, łupków, margli i zlepieńców nazywa się fliszem kar­packim. Piaskowce są najtwardsze, margle najbardziej miękkie. Pośród tych zasadniczych rodzajów skał wystę-

¹ Określeniem “skała" nazywamy skupienie pojedynczego mi­nerału lub mieszaniny minerałów zwięzłych lub sypkich.. A więc sikałami są n'p.: piasek, margle, łupki, zlepieńce itd. W mowie po­tocznej określeniem “skała" oznacza się zazwyczaj dużą, zwięzłą formę skalną — a więc.nie jest ono w pełni prawidłowe. Większe odłamki zwięzłych skał nazywane są potocznie głazami, a mniejsze po prostu kamieniami — co jest 'oczywiście wyrażeniem uprosz­czonym. W gospodarce istnieją'ponadto . określenia: kamień bu­dowlany, kamień drogowy. . , '

Określeniem “warstwa skalna" nazywamy zespół równole­głych form skalnych o jednakowych — w przybliżeniu — grubo­ściach, przebiegających na zina.ce.nych przestrzeniach. Warstwy od­dzielone od siebie wyraźnymi płafiaczyanairhi nazywamy;' ławicami.;

l.lt

pują jeszcze w Beskidach niewielkie “wkładki" rogowców — zbudowanych z odmiany kwarcu — chalcedonu oraz kalcytu — czyli .składnika wapieni, który pochodzi ze sko­rup drobnych zwierząt, jakie żyły w pradawnych mo­rzach; spotyka się również nieliczne iskaimieliny, czyli szczątki dawnych roślin i zwierząt

Co kryje się w ziemskiej skorupie?

Dowiedziałem isię więc, że 'skały osadowe tworzyły się głę­boko na dnie pradawnych mórz, a potem zostały wy-.dźwignięte w górę. Ogarnęła mnie nowa pasja. Od małych kamieni zwróciłem teraz swoją ciekawość ku wielkim ła­wicom skalnym i całym górom. 'Zasobny w podstawową wiedzę nabytą z książek, wędrowałem w czasie nowych wakacji ile się dało, i uparcie szukałem śladów przeszło­ści skorupy ziemskiej w wydżwigniętych ku górze malsach skalnych.

Były to bardzo urozmaicone wakacje. Najpierw prze­bywałem u rodziny koło Krosna nad Wisłokiem. Stamtąd zrobiłem wiele wypraw w Beskid Niska, w końcu odby­łem wspaniałą wycieczkę w Bieszczady, o czym marzyłem od dawna.

W tym czasie posiadałem już, kup&any •za własne oszczędności, aparat fotograficzny i wykonywałem zdjęcia ciekawych form terenu.

W słoneczny lipcowy dzień .szedłem wzdłuż rzek:! Ropy. Za zakrętem wyłonił się nagi atak, ukazując odsło­nięcie warstw skalnych — przekładaniec różnego rodzaju akał, ułożonych równoległymi warlstwami. Wydało mi się, że jakiś wielkolud przekroił górę nożem.

Dalej był kamieniołom. Grube ławice szarego pias­kowca leżały tu nad cienkimi warstwami łupków i margli, a te znowu na ławicy piaskowca i tak powtarzało się Ku­ka razy. Ileż tu było kamienna!

12' '.

Kamieniołom w dolinie Ropy koło Klimkówki

W kamieniołomie pracowali robotnicy zakładając ła­dunki wybuchowe. Gdy byłem, już daleko, usłyszałem huk odstrzału. Bloki pięknego piaskowca wywożono później ciężarówkami do stacji kolejowej, a statmitąd wędrowały one dalej, aby ozdobić nowe budynki w miastach.

Niespodzianka spotkała mnie w dolinie Wisłoka. W górnym biegu tej rzeki odkryłem “żebra" skalne, prze­gradzające koryto rzeki. Niektóre z żeber łamały się na ostre kawałki. Oczywiście jedną próbkę skały zabrałem z sobą. ,

Po kilku kilometrach dolina stała się szersza, a jej brzegi były gęisto zarośnięte drzewalmi. Z dna rzeki wy­stawały liczne podługowate skały — 20, 40, 60 centyme­trów ponad wodę. Rysowały się na nich wyraźne, pozio­me, ciemne linie.

13

To ciekawe — wykrzyknąłem do siebie. Ale w praw­dziwy zachwyt wpadłem dalej, gdzie 'Wisłok, za wielkim zakrętem skrył się'w głęboki jar. Wyobraźcie sobie wy­sokie, sitrome brzegi — isitny datki kaniom, a w nich skoś­ne, cienkie i mocoo zaostrzone warstwy piaskowców, ster­czące ze ścian jaru. Również i ,z dna wystawały całe serie tych warstw. Jedne z nich były widoczne w wodzie, inne wynurzone, tworzyły coś w rodzaju wanien. Rzeka prze­lewała się przez nie pienistymi falami. Stwarzało to nie­zapomniany widok.

Wszedłem do wody i zacząłem oglądać to zjawisko z bliska. Zauważyłem na kamieniach poziome, ciemne linie i małe, podłużne wgłębienia — ślady wieloletniej ptracy rzeki w twardej skale.

A potem.. wykąpałem się. Woda była tak ciepła, jak nagrzana w prawdziwej waranie,

14

Talk odnalazłem rezerwat geologicany i krajolbirazowy, sławmy przełom Wisłoka koło Boska.

Obserwując w innych jeszcze miejscach warstwy akalne, zaciekawiło mnie z fcolei, czy wszystkie góry abu-dawane są z takich skał od stóp po szczyty? .

Gdzie zaczynają się skały?

Każdy dzień wędrówki wzbogacał .moje oihserwacje i po­zwalał naocznie się przekonać o niezwykłych dziejach gór, (które poczęły isię w głębi pradawnych mósrz*

.Niejedną jesizcze poiznałem odkrywkę warstw skal­nych i to nie tylko w dolinach, ale także wysoko na sto­kach górskich. Zauważyłem też, że niektóre z waretw leżą, prawie poziomo, inne są nachylone w sitosunku do dna doliny lub ustawione prawie pionowo. Zdarzyły się też warstwy łukowate albo złamane. Ciekawość moja rosła;-

Kiedyś znalazłem isię na bieszczadzkich szczytach. Najpierw trafiłem na Połoninę Wetlińsiką. Siedząc pod jej okrytym wysokimi trawami wierzchołkiem, ujrzałem — po raz pierwiszy — tak .rozległy krajobraz. Patrzyłem jak urzeczony na szczyty gór, coraz dalsze i dalsze, na różny • koloryt dolin, stoków, wierzchołków, nieba. I doznałem nowych uczuć. Nie wiedziałem jak je określić— ot jakby spadł ze mnie jakiś ciężar i wszelkie troski, a wystąpiła wielka radość i siła... Zerwałem się z miejisca i zacząłem biegać po szczycie. I nagle ujrzałem, że pośród traw wy­stają liczne ławice skalne.

Ale dopiero następna bieszczadzka wycieczka przynio­sła mi prawdziwą rewelację. Mozolnie, pośród lasów i łąk wtapinałeim się na Bukowe Berdo, a poiłem ujrzałem przed sobą długi grzbiet Krzemienia. Z całej jego grani wysta­wały skośne iskałki. Niektóre z nich miały po kilka me­trów wysokości, ^posiadały z jednej sitnony urwniska, a poza

15

Bieszczady. Wźdofc na Krzemień i Halicz

tym były spękane i rozsypywały się jakiby w cegiełki. Widok był niezwykły. •

Początkowo nie zauważyłam, że sikały tworzyły dwa poziomy—jeden nieco wyżej od drugiego.

A więc? No oczywiście, były to dwie główne warstwy .(piaskowca tworzące wychodnie na szczycie. Spojrzałem wzdłuż mich. Na sąsiednim stoku Kiczerki rysowało się wyraźnie parę podobnych, ostrych, grzbiecików schodzą­cych ku dolinie.

Tak — po nitce do kłębka — przekonałem się, że warstwy skały sięgają od dolin po szczyty, że są przeważ­nie pochylone i wypełniają całe “wnętrza" gór.

. ' Ileż może być tych warstw? Taki na przykład Krze­mień ma wysokość 1335 im n.ip.im., a jego masyw wznosi się około 600 metrów ponad poziomem głównych, otacza-

16 .

jących dolin. Jak zaś głęboko w skorupie ziemskiej za­czyna się skalny trzon, tego nie mogłem pojąć, ale ogrom mas skalnych wzbudził we minie podziw dla potęgi gór.

Układ warstw skalnych

Ruchy górotwórcze spowodowały deformacje układu" warstw skalnych¹. Zostały one w różny sposób sfałdo-wane, w następstwie czego możemy dziś Obserwować war­stwy ułożlone ukośnie, pozioimo. lub pionowo. Czasem też zdarzają się warstwy pęknięte i przesunięte w pionie (tzw,' uskok).

Wansitwy skalne, których normalny układ zastał za­burzony przez ruchy górotwórcze, nazywamy fałdami. W fałdach wyróżniamy dwa elementy: wypukły, wygię­ty ku górze, który nazywamy siodłam lub antykliną l wklęsły, wygięty w dół, zwany łękiem albo synklimą. Górne części fałdu bardzo często nie istnieją, gdyż zostały zniszczone (zrównane) przez działanie sił niszczących (patrz rozdział: “Jak niszczeją skały").

Najczęściej — na Pogórzu Karpackim i w Beskidach — możemy zaobserwować warstwy ukośne, czyli pochy­lane pod różnym kątem do poziomu. Kąt nachylenia na- ' zywamy upadem. Na przeważającym obszarze Beskidów Zachodnich antykliny są nachylone ku północy lub pół­nocnemu wischodowi. W Beskidzie Wischodnam aintykliiny nachylane są w większości na południowy wischód. Wiąże się to z kierunkiem działania sił górotwórczych i fałdowań.

Warstwy skalne fliszu sięgają głęboko w górną część skorupy ziemskiej, czyli litosfery. Przeprowa^BIBm iskidach badania za pomocą bardzo głęlbakKiff^w^! zwołały stwierdzić, że warstwy fliszu kagoackielgo

______ ^ •"^

¹ Dział geologii zajmujący się układem toniką.

2 — Wędrówki przez Poeórz

przez Pogórze]... -Ą^\l

rwane 'od macierzyistego (podłoża, a puchy górotwórcze przesunęły je na północ około 25 Ism.

Układ warstw skalnych można najlepiej obserwować w odkrywkach naturalnych (taw. odsłonięciach), np. na zboczach dolin rzecznych, albo w odkrywkach dokonanych przez działalność człowieka — przede wszyatkiim w ka-miemołamach.

Woda pocięła góry

Wispimałem się kiedyś pod górę wzdłuż łąki, skrajem Lasu. Tu było przecież inaczej — powiedziałem głośno do sie­bie, zaskoczony zmianą zauważoną na drodze moje'j wę­drówki. Pamiętałem doskonale to miejisce, gdyż przed kil­ku laty odbywałem tam iswioje ulubione spacery. Dawniej biegła tamtędy wąska ścieżka, wgłębiona nieco w podłoże (między trawami. Rosły tam zawsze koło niej fioletowe. dzwonki. Teraz zaś szedłem kamieniistym jarem, którego dnem płynęła mała struga. Ściany wąwozilku sięgały ma. (początkowo na wysokość ramion. Dalej nałomialsit, gdy po­suwałem się w górę, stawały się coraz niższe. Ale naigle 'ujrzałem na mej drodze jakiby próg i wyrwę, z której wypływała woda i wyszedłem na znaną ma. ścieżkę.

Zaciekawiła mnie ta zmiana. "Usiadłem i zacząłem się przyglądać ujrzanemu zjawisku, a potem rozejrzałem się w krajobrazie. Pięknie wyglądały góry pokryte zielonymi lasami. Promienie zachodzącego słońca rysowały wyraźne kontury szczytów i cieniste smugi dolin. W dole, pośród częściowło łagodnych, a miejiscamiii stromych stoków, pły­nął Poprad. Uchodził do niego, pieniąc się, potok wypły­wający z bocznego jaru. W stronę tego właśnie potoku wiodła moja ścieżka, a raczej obecnie jar ze strumykiem.

. To ciekawe — powiedziałem znowu do siebie, chyba powstaje tu nowa rzeka, która z czasem wyżłobi dolinę?

'• -.Przypominały mi stię w tej chwili różne doliny i jary.

18

Besfcźd Żywiecki. Biała Wisetka niedaleko źródeł

Czyżby wszystkie je wyżłobiła woda? Może powstały w jakiś inny sposób?

Zacząłem odtąd w czasie moich wędrówek dokładniej oglądać doliny, studiować mapy i widziany krajobraz. Na­suwały 'aię wciąż nowe wątpliwości. Jak na przykład mo­gła powstać głęboka i kręta dolina Popradu, która prze­cina przecież w poprzek cały główny grzbiet karpacki? Albo skąd wzięła się dolinka rozcinająca na wskroś pasmo.' 'ciągnące się wzdłuż rzeki Ropy, tak, że można nią przejść wzdłuż potoku, na “drugą stronę góry"? Albo w Bieszcza­dach: główne ich pasmo rozdzielają potoki Nasiczniańsfci i Wołoisaty. Stwierdziłem Więc, że w niektórych częściach gór są “zwyczajne" główne doliny z bocznymi odgałęzie-

20

niami, a w innych partiach Beskidów pasma pocięte kratką

dolin.

Wiele musiałem przeczytać książek, aby poznać i zro­zumieć historię powstania różnych rodzajów dolift. l

Przełom

Przeeewóz...! Przeeewóóóz...! Domosne wołanie rozległo się

po dolinie i wracało odbite echem od zielonych stoków:

prze ... óz... prze... óz... ..

Staliśmy nad Sanem. Mój czasowy opiekun — leśni­czy głośno wzywał przewoźnika. Wreszcie w krzewach po drugiej stronie rzeki zamajaczyła sylwetka człowieka. Za chwilę bystry nurt przecięła łódź i silnie odepchnięta drą­giem zachrobotała o kamienie koło naszych nóg.

— To macie gościa — rzekł przewoźnik do leśnicze­go wskazując na mnie wzrokiem.

— Przyjechał z Warszawy. Chce zobaczyć. przełom. Popłyniecie na zakola?

Niebawem znaleźliśmy się pośrodku rzeki. Jej koryto. było tu dość szerokie. Po chwili usłyszałem głośny szum. Równocześnie mocny prąd szarpnął łodzią, która nabraw­szy szybkości spłynęła przez niebezpieczne bystrze. Pę­dziliśmy wprost na stromą ścianę doliny. Raptem przewoź­nik mocno wsparł się na drągu, a łódź przemknęła łu-ikiem pod skałą i sterczącymi u jej stóp głazami. Rzeka zakręcała w lewo. Koryto zwęziło się znacznie. Wydawa­ło się, że ściana doliny zamyka dalszą drogę. Drzewa scho­dziły tu ze stoków wprost do wody. Trudno było odgad­nąć, w którą teraz stronę skręci rzeka. Zagadka została jednak szybko rozwiązana: nastąpił ostry skręt w prawo, a jpotem łagodny łuk w lewo. . ,.,'

ⁱ — Jesteśmy w przełomie Sanu — odezwał się leśni-;

czy. Tutaj dolina najwęższa, a góry nazywają się Słone.

— Ale to obszar Pogórza — wtrącałam." 'v

21¹

— Oczywiśoie, to Pogórze Dynowskie. Są tu jednak stosunkowo wysokie wzniesienia, zwłaszcza po wschodniej stronie Sanu. Rzeka, od Leska po Przemyśl, liczy 150 hm długości, ale gdyby mierzyć po linii prostej, to nie będzie 90 km. San płynie ciągle zakolami; nie zliczyłbym ich ilo­ści. Nie ma tu, na wielkiej przestrzeni, mostów. Z brzegu na brzeg przepływać moana promaimi lub łodziami.

Tyroczalsem szum rzeki uciszył się. Wpłynęliśmy na spokojną wodę w szerokiej dolinie. Krajobraz wydawał się dziki, pełen tajemniczego uroku. Ostro rysowały ,się wierzchołki nadbrzeżnych wzniesień pokrytych gęstym, młodym lasem liściastym. W górze płynęły wolno kłębia-fste obłolai...

Z chwilowej zadumy wyrwał mnie głos przewoźnika:

— No, trzeba do brzegu, bo spłynęlibyśmy za daleko.

— Dziękujemy!

22

Leśniczy poprowadził mnie na nadbrzeżne wzgórze. Szliśmy przez gęsty las bukowy, aż nagle otworzył się szeroki widok. W dole, oświetlony zachodzącym słońcem, błyszczał San. Byliśmy pośrodku wielkiego zakola. Na prawo, w szerokiej części doliny rozłożyła się wioska. W lewo rzeka gubiła się pośród gór, aby dalej znowu uka­zać swe bystre wody. Przełom...

W późniejszych wędrówkach wiele jeszcze poznałem przełomów gómskich rzek. Jedne z nich były długie, inne krótsze, lecz zawsze malownicze, zaskakujące ciekawą for­mą krajobrazu, intrygująco, co też nowego ukaże się za kolejnym zakrętem doliny. Kilka z nich specjalnie utkwi­ło mi w pamięci: przełom Raby koło Myślenic, Ropy koło Klimkówki, Wisłoka w pobliżu Beska, no i najwspanialsze -— Dunajca pod Kłodnem i Tylmanową oraz Popradu od Leluchowa po Rytro, na wskroś głównego karpackiego grzbietu, przez Beskid Sądecki. Ale, zapomniałbym prze­cież o przełomach Sanu przez Góry Słone i Bieszczady, które posiadają jedyny w swoim rodzaju urok dzikości,

Jak powstawały Fpowstawają doliny?

Doliny potoków i rzek tworzą się na skutek stopniowego drążenia i wymywania skał przez wodę. Początkowo, na stokach gór — zwłaszcza pozbawionych gęstej roślinności lub twardej warstwy skał — wody opadowe wymywają bruzdy, którymi odbywa się ich odpływ. Z czasem bruzdy te stają się coraz głębsze, łączą się często w szersze syste­my, a .czasem nawet wytryiskują z nich źródła, które dają początek strumieniom. Płynąca woda drąży energicznie podłoże, w następstwie czego koryto powoli wgłębia się (nazywamy to erozją wgłębną). Równocześnie, na począt­ku koryta wymywany jest materiał skalny, koryto cofa się (erozja wsteczna). Proces ten w przypadku dużego stru­mienia może z czasem doprowadzić do przecięcia pasma

23

górskiego i połączenia koryta potoku z inną doliną i pły­nącymi w niej strumieniem; potok, którego źródła znaj­dują się niżej, ściąga wtedy do swojej doliny część wód strumienia wyższego. W ten sposób tworzy się przełam zwany regresy jnym (inp. dolina Soły). Jeśli w podobny sposób przecięty zostanie dział wodny, maistępuje tzw. koptaż.

Inne doliny powstawały w czasie powolnego wznosze­nia się masywów górskich. Rzeka płynąc pierwotnie po płaskim terenie nadążała “przepiłowywać" podnoszący .się sną jej drodze oibsizar.

Był to oczywiście proces bardzo powolny. W ten spo­sób powstawał przełom aintecedentny (inp. dolina Dunajca, Popradu w Beskidzie Sądeckim).

'Podobnie powstawały przełomy epigenetycane, z tą Jednak różnicą, iż rzeka drążyła najpierw głęboko dolinę w miękkich skałach, następnie zaś wgłębiała isię we wzino-Iszące się twarde warstwy (inp. San na Pogórzu Dynowtakim i w Bieszczadach).

Płynące kamienie

Pewnego razu zawędrowałem w dolinę jakiejś rzeczki. Wiodą była w niej niespokojna i mętna, gdyż w nocy 'ąpadł ulewny deszcz. Usiadłem na aboczni dolinki obserwując pieniące .się z hukiem między kamienaalmi fale. Raptem zauważyłem, że małe drzewko rosnące tuż nad 'sąsiednim brzegiem rzeczki zaczęło 'się pochylać i wreszcie powallone spłynęło z rwącą wodą. Po chwili oderwało się od stoku, w ślad za nim, kilka sporych kawałków skały i potoczyło z falami.

Potem zaczął padać deszcz. Musiałem więc wrócić do domu, gdzie przez dwa dn-ri więziła mnie niepogoda. Z bal­konu patrzyłem na rzekę, która rozlała szeroko' i potęż­nym szumem napełniła całą dolinę.

24

Beskid Sądecki. Głazy z obrywu w korycie Popradu

Wreszcie ro'zwairły się chmury i zaświeciło słońce. Ale woda opadła dopiero po dwóch dniach. Nie poznałem brze­gów rzeki. Były zasłane wielkimi, kanciaistymi odłamka­mi skał, gałęziami drzew, powyrywanymi krzewami. Świat pięknych kamyków nie istniał. Wszystko pokrywała sza­ra maź namułu.

W zboczu doliny, po którym przebiegała droga, wi­dać było wielkie wyrwy, a z ich wnętrza wystawały na­gie, zwięzłe piaskowce. Jakiś oderwany od nich blok tkwił w rzece parę metrów od brzegu. Skuisiło mnie, aby obej­rzeć go z bliska. Wszedłem więc do wody. Nogi ślizgały się na kamieniach. Gdy zanurzałem się do kolan, rwący

25

prąd ledwio pozwalał utrzymać równowagę, nogi cierpły z zimna, a po łydkach uderzały stale kamyki. Nagle za­chwiałem się i uderzyłem głową o cel swojej wyprawy. Na 'szczęście .skończyło się na guzach i przemoczeniu ubra­nia. Zaraz jednak powziąłem postanowienie: muiszę śle­dzić wędrówkę kamieni.

“Fabryka" kamieni i piasku

Energicznie zabrałem się do śledzenia i zacząłem zbierać dowody wędrówki kamieni. Przypomniałem isobie moje pierwsze wyprawy i zbieranie skał. Wtedy jednak, po­chłonięty tymi odkryciami, nie zwracałem uwagi na inne, najprostsze wydawałoby się zjawiska. Teraz zaś nastąpił nowy etap mozolnego budowania mojej wiedzy o górach.

Nie było dla mnie przejść trudnych lub wręcz nie­bezpiecznych. Gdy tylko ujrzałem jakiś głaz w dolinie, wspinałem się wbrew rozsądkowi — na urwiska, pośród niesamowitych nieraz gąszczów, aby odnaleźć jego macie­rzystą ławicę skalną. Oczywiście nie wispominałem niko-mu o tych ryzykownych wyprawach. Liczne jednak sińce, zadrapania i podarte części odzieży budziły u rodziny coraz większe podejrzenia.

Kiedyś schodziłem z Turbacza kierując się k'u Msza­nie Dolnej. Po wyjściu z lasu ujrzałem w dole potok, a w jego korycie wielkie głazy. Odwróciłem się do tyłu. Pod lasem sterczało kilka podobnych do siebie, -jednafeo-wo pokrulszonych ławic piaskowca. Pod nimi leżało sporo wielkich odłamków, niektóre z nich — w połowie odle­głości od poltoku... A więc wpadłem na trop wędrówki ka­imieni.

Szybko zbiegłem w dolinę. Dochodził stamitąd głośny szum, niebawem dotarłem do wodospadu. Jego fale spa­dały z wielkiego skalnego progu, pędząc w dół i unosząc

26

Gorce. Koryto potoku Kamienica zasłane głazami

swą siłą odłamki skał, jakie stoczyły się tu ż góry, biły nimi w Większe głazy, rozbijając je i łupiąc.

Przeskakując po kamieniach szedłem dalej. Tutaj od­łamki skalne były już mniejsze i nie tak kanciaste; były ogładzone przez wodę.

Schodząc dalej z biegiem potoku nie napotykałem już wielkich bloków skalnych, a tylko coraz mniejsze, zaokrą­glone kamienie. Dotarłem wireaacie do szerokiej doimy,

27

gdzie sibrumień uchodził do rzeki. Brzegi i koryto rzeki były szerokie zasłane masą drobnych, płaskich i okrągłych kamyków oraz żwiru. ,

W rzece, której wody płynęły już wolniej, ujrzałem

coś podobnego do miniaturowej wysepki, ale budowanej z płaskich .lub 'owalnych kamyków, przyniesionych tu przez wody wpadającego strumienia. Był to tzw. stożek 'napływowy.

Przekonałem się więc; że pośród gór — a głównie w korytach strumieni i rzek— czynna jest cała wielka “fabryka", w której wielkie bloki skalne przetwarzane są siłami natury na małe kamyfei, a nawet gruboziarnisty piasek.

Kopy, stożki, siodła

Znowu nadeszły wakacje i nowy wyjazd w góry. Coraz już częściej docierałem na ich wierzchołki, aby odkrywać piękno krajobrazu i poznawać coraz to nowe tajemnice ota­czającego świata. Z zielonych polan, gdzie zwykle nie czu-ło się gorących promieni słońca, bo hulał wiatr, obserwo­wałem dalekie widoki. Najbardziej lubiłem siadać gdzieś mad doliną i patrzeć w jej głąb. Szumiał tam zwykle wart­ki potok lub rzeka. Wybór takiego miejisca obserwacji dy-' ktowało mi widocznie dawne hobby — zbieranie kamieni, dzięki któremu zawarłem bliższą znajomość z górami i po­kochałem je.

Wokół wznosiły się szczyty. Miały przeważnie kopu­laste kształty, były oddalone od siebie albo układały się w całe wały lub pofalowane pasma. W niektórych dało się wyróżnić wyraźne wgłębienia, jakby siodła.

, Niektóre jednak z gór kryły w swoich kształtach róż­ne 'niespodzianki. Oglądane w czasie wędrówek z różnych stron, zmieniały się nie do poznania! Pamiętam — nie mo­głem raz rozpoznać szczytu Cesrgowej koło Dukli. Po raz

28

Beskid Niski. Widok na górę ^hełm z drogi Gorlice—Ropa

pierwszy zobaczyłem go od stromy północnej i dopatrzy­łem się w nim sylwetki śpiącego konia. Później, z kie­runku wteichodniego, Cergowa wydłużyła się i stała się jakby niższa. Aż wreszcie wędrując kiedyś gonami do Dukli od zachodu, zobaczyłem wyniosły, stromy stożek. Jiakii to może być iszczyt? — spieraliśmy się długo w gru­pie. A była to Cergowa!

Wiszystkie te kszitałty utrwaliłem na • fotografiach. Góry sprawiały też niespodzianki. Oto na pozornie bialski i niewysoki wierzchołek wchodziło się nieraz — zda się bez końca, a on ciągle “oddalał się" i wiele trudu i cza­su wymagało jego zdobycie.

Najbardziej jednak utkwiła mi w patenięci wyprawa na Laokową w Beskidzie Niskim. Wchodziliśmy od wischo-du. Najpierw dość sitromo, potem, zależał się płalski i długi

29

grzbiet, zarośnięty bujnymi kwiatami fioletowej wierz-bówki, pośród której nie było nas widać. I stanęliśmy nad niespodziewaną stromą, prawie pionową ścianą, którą trzeba było zejść. Zarastała ją gęstwina krzewów, a pośród nich prowadziła oślizgła po deszczu ścieżyna. No cóż, zej­ście było raczej karkołomnym zjazdem z licznymi upad­kami. Gdy pozbieraliśmy się na dole, trudno było rozpo­znać nasz ubiór i ekwipunek...

I tak Laokowa pozostała mi na zawsze w pamięci.

30

Jak niszczeją skały?

Góry ulegają stałe rózmym procesam niszczącym, które prowadzą do zrównywania wyniosłości. Ogół tych proce­sów nazywamy denudacją. Głównymi czynnikami denu­dacji są: wietrzenie, erozja i osuwanie się skał.

Wietrzenie naistępuje w wanstwach sikał położonych bliżej powierzchni, głównie na skutek wpływów atmosfe­rycznych. Rozróżniamy wietrzenie mechaniczne (pękanie, kruszenie się i rozdrabnianie) i chemiczne (rozkład minę-' rałów, a szczególnie lepiszcza, które spaja ich ziarna).

Erozja polega na mechanicznym niszczeniu skał przez uderzanie i wyryw'anie odłamków z równoczesnym ich usuwaniem; dokonują tego przede wszystkim wody pły­nące i częściowo wiatry.

Osuwanie się skal następuje pod wływem ich ciężaru oraz osłabienia (zliuanienia) podłoża, głównie na stromych stokach (patrz rozdział “Powstawanie osuwisk").

Niszczenie postępuje szybciej na terenach stromych (szczególnie o nachyleniu stoków ponad 30°), pozbawio­nych lasu, a zwłaszcza na polach uprawnych (30—40 razy szybciej niż na innych), w okresie katastrofalnych ulew i powodzi (efekt jednej klęski równa 'się kilkudziesięciu latam normalnej erozji).

Najbardziej niszczącą rolę w krajobrazie spełniają wody płynące i opadowe. Atakują one materiał skalny najpierw od powierzchni, żłobiąc go oraz odsłaniając bar­dziej spoiste warstwy, przede wszystkim ławice piaskow­ca. Wody opadowe drążą sikały, rozpuszczają ich lepiszcze i zmywają luźne cząstki w doliny. Strumienie i rzeki wci­nają się w koryta (erozja denna) oraz podcinają stoki gór­skie (erozja boczna). Na 'skutek tej działalności wód odsło-* nięte ławice skalne pękają, rozsypują się, a odpęknięlte głazy .staczają się w doliny.

Pękanie zwięzłych skał następuje również na skutek róanic temperatur dnia i nocy oraz na skutek mrozu. Pę-

31

komie spowodowane jest także iroasadzaniem skał przez marznącą w ich szczelinach wodę i przez korzenie drzew.

Odłamiki sikał, które dostają się do koryt strumieni i rzek, zostają porwane przez wodę, toczą się z jej bie­giem stępiając i ogładzając ostre krawędzie przez ociera-.,/ mię i rozdrabnianie. ,/ ,.,

Przy brzegach potoków i rzek osadzają się maisy tych odłamków zwanych otoczakami. W miejisicach, gdzie spa­dek wód staje.się mniejiszy i siła transportu nagle maleje, .powstają rozległe pola otoczaków, żwiru .i piasku. Pola takie można obserwować, w zakolach rzek, w kotlinach, u zbiegu bystro płynących potoków z rzekami posiadają­cymi wolny prąd wody.

Spotkanie z małpoludem

W tych poszukiwaniach natrafiłem na różne dziwy.

Na Bukowcu, pośród wzniesień Pogórza Wielickiego na­potkałem dużą formę skalną w kształcie grzyba. Jego cza­pa wznosiła się na cienkiej stosunkowo ,,nodze" złożonej z wielu warstw skalnych piaskowców i łupków. Widać w nich było liczne wigłębienia tak, jakby wydrążył j'e ktoś nożem.

Później odkryłem jaskinię. Wejście do niej tworzyły dwie płyty skalne, niby rozchylone wnętrze góry. Ciemna i stromo spadająca czeluść jaskini odstraszyła mnie od za­puszczenia się w jej głąb, chociaż tajemnicze wnętrze bar­dzo kusiło.

Czekała mnie jednak największa przygoda. W pobli-,żu Cięakowic znajduje się rezerwat skalny, zwany Ska-.imieniałym Miastem. Jak głosi legenda, wznosił się tam niegdyś wielki gród z warownym zamkiem. Władał nim • rycerz Cieszko. W zamku tym schroniła się piękna dziew­czyna uciekając przed możnym panem z sąsiednich, roż-nowskich włości. Cieszko jednak, chociaż przyrzekł dziew-

32

czynie schronienie, ptrzekulpiony przez jej prześladowcę — wydał ją. Gdy to uczynił, nagle uderzyły pioruny i 'za-, trzęsła się ziemia, a gród cały wraz z zamkiem zamienił się w głazy. Sterczą do dziś, rozrzucone na stoku góry pośród drzew, wielkie skalne bloki — dziwaczne, “.ratiuisze"^ “baszty", “czarownice"... .. ; . ;

Błądziłem pośród nich w pewien słoneczny lipcowy dzień, odkrywając wciąż nowe lasatałty legendarnego, mia­sta. Nagle, pośród krzewów ujrzałem olbrzymią postać straszliwego człowieka czy małpoluda. Stał .spoglądając na mnie głębokimi, ocienionymi “oczodołami", nieruchomy ipoisąg skalny. Złudzenie czy prawda? Pod wpływeim. le-

3 — Wędrówki przez Pogórze...

33

igendy długo nie mogłam sobie zdać z tego sprawy. Ochło­nąwszy jednak z wrażenia podszedłem bliżej do “zjawy";

oczywiście, był to piaskowcowy głaz wyrzeźlbilony przez naturę w fantastyczną formę.

W późiniejiszych wędrówkach napotkałem jeszcze wie­le skalnych dziwów. Szczegóilniie zapamiętałem skryte w lesie na stokach Magury Wąitikowskiej baszty, zwane “Komuty", w Beskidzie' Niskim oraz potężne ostańce “Prządki" koło Krosna na Pogórzu Dyniowskiim.

Powstawanie form skalnych

W niektórych partiach krajobrazu górskiego miożna obiser- ' wować różnego rodzaju fonmy skalne, często o dziwacz­nych kształtach. Są to szczątki dawnych warstw sikał, któ­re stanowiły niegdyś zewnętrzną część (powierzchnię) ja­kiegoś pasma górskiego, a później zostały znaiszczone przez wietrzenie i erozję. Czynniki te zniszczyły w największym 'stopniu miękki materiał sikaliny, tworząc dziwaczne nieraz “grzyby", “ambony" itp. formy, zwane ogólnie olstańcami. Ich górna część zbudowana jest z twardych piaskowców, a dolina zwykle z mniej zwięzłych łupków lub margli. Dla­tego ostańce są z reguły cieńsze u dołu i podcięte. Proces niszczenia niższej części ostańców przyspiesza działanie wilgoci, jaką nasiąkają one od podłoiża.

Przy bardziej stromych stokach utworzyły się taw. baszty, czyli formy skalne złączone podstawą i jednym bokiem z trzonem góry; jest to więc po prostu wystająca i obnażana warstwa skał. Poniżej takich form skalnych leżą liczne głazy o różnych kształtach — czasem wielkie i płaskie, zwane materacami, lub drobniejsze. Są to od­łamki ostańców, pokryte często zwietrzeliną, a czaseim i glebą oraz roślinnością. -

. W ostańcach trafiają się okrągłe luib jajowate wigłę-baemia, talk nawet liczne, że tworzą coś w rodzaju plastra

"\

34

miodu (niektórzy nazywają je sofami miodowymi). Otwo­ry te powistały głównie w wyniku niszczącej działalności wiatru.

Niektóre warstwy piaskowca pękały w głębi trzonów gómskich lub przy samej ich powierzchni, dzieląc się na ławice i rozsuwając na' skutek wstrząsów i przesunięć przylegających mais skalnych. Czasem też ławice ulegały przemieszczeniu lub nasunięciu na siebie. W ten sposób powstały różnego rodzaju szczeliny, groty i jaskinie. Jed­nakże osiadanie gruntu, zarastanie rośliinnością i zamula­nie pęknięć przez wody opadowe prowadzi do, zanikania tych ciekawych form krajobrazowych.

Dziwaczne formy 'skalne posiadają zwykle nazwy, związane przeważnie z jakąś legendą, krążącą pośród miej­scowej ludności, która powstanie ich przypisywała nad­przyrodzonym, “nieczystym .siłom".

Ciekawisze formy skalne objęte 'są ochroną prawną, jako tzw. zabytki przyrody nieożywionej, a ich zespoły — jako rezerwaty ('często skalno-leańe).

Wędrujące stoki

Lato było wyjątkowo deszczowe i... nudne, niepogoda bo­wiem wciąż uniemożliwiała moje wyprawy. Przebywałem tym razem nad Rabą, w pięknej okolicy koło Lubnia w Beskidzie Średnim.

Któregoś dnia wypadł do nas sąsiad z wiadomością: — Za potokiem rozstąpiła się ziemia; dom Razniiaków pękł ma dwoje.

Pomimo padającego wciąż deszczu wyskoczyłem z mie-isakania. Emocja jakby przyprawiła mi skrzydła u ramion;

W kilku chwilach znalazłem się na miejiscu wypadku, gdzie stało już sporo osób. Słychać było płacz kobiet i ostrzegaw-cze okrzyki mężczyzn. -

Od razu spostrzegłem mowy gospodarski budynek, któ-

3*

35

ry pękł na pół. Na zboczu powyżej budynku widoczne były poszarpane szczeliny. Tragiczine zjawisko rozwijało się — jakby jakiś niewidzialny olbrzym rozrywał ziemię i domy. Zaczęły się chwiać i trzeszczeć następne budynki. Na stoku góry pokazały się nowe pęknięcia.

Przemoczony, zziębnięty, nie bacząc na nielbezpieczeń-istwo, trwałem na swoim punkcie obserwacyjnym. Raptem ujrzałem jak od jednego z domów oderwały się schody, później budynek ten zaczął się pochylać, aż wreszcie runął z trzaskiem, a dach spadł o kilkanaście metrów dalej.

Pomimo ostrzeżeń rodziców, akoro świt byłem już na miejscu katastrofy. Parę już budynków leżało w gruzach. Powyżej nich, na znacznej przestrzeni utworzyła się stro­ma skarpa, a cały teren mocino popękał; widać też było wy­raźnie, że ziemia osunęła się w dół ku potokowi.

Zjawisko trwało kilka dni. W górnej części sitoku po-wlatało duże zagłębienie, w dole zaś całe masy odłamków skalnych i gleby zasypały drogę. Parę razy jeszcze widzia­łem wędrujące 'góry— osuwiska, które niszczyły pola,

36

domy, drogi, tamowały potoki, przesuwały całe płaty lasu na inne miejsca.

Widziałem wielkie osuwisko na stokach Babiej Górj^ w Beskidzie Żywo.edkim, gdzie powalonych zostało. tysiące drzew, lub koło Muszyny w dolinie Popradu, gdzie skalne masy zatarasowały połowę koryta tej rzeki i powstała na­wet groźba powodzi. Największe jednak osuwisko widzia­łem koło Duszatyna w Beskidzie Niskim. Tam przed pra­nie 80 laty runęło całe zbocze góry Chryaziczatej, tarasując potok. Powstały w tym miejiscu piękne dziś jeziorka, a na ich dnie można ujrzeć wyraźnie sterczące pnie starego laisu.

Powstawanie osuwisk

Jednym z czynników denudacji, czyli niszczenia kraj­obrazu górskiego, są osuwiska i obrywy. Powstają one

w następujący spolsób: ' .

•. Warstwy piaskowców i łupków, z których zbudowa­ne są Beskidy, przykrywa tzw. płaszcz ziwietrzeliny, tj. luźna masa odłamków skalnych i gleby. Jest ona najgiruib-isza w niższych partiach gór, gdzie zastała naniesiona przez wody spływające po stokach.

W czasie długotrwałych deszczów, te luźno spojone warstwy nasiąkają mocno wodą i stają się stosunkowo ciężkie. Ciężar ich powiększają też czasem stare drzewa i budynki.

Równocześnie chłoną wodę i rozmiękają maziste war­stwy iłów lub margli osadzonych na piaskowcach, tworząc śliską powierzchnię. Sprzyja to ześlizgiwaniu się tych ciężkich mas zwietrzeliny w dół stoków górskich, czyli powstawaniu osuwisk.

Osuwiska powstają najczęściej tam, gdzie stoki gór zostały podcięte, np. przez strumień, budowę drogi itp. i na skutek teigo straciły stabilizację. Bezpośredniim powo-

, 3'?

dem osuwiska może być jakiś wstrząs, n(p. ruch pojazdów na drodze.

^ W górnej części osuwiska tworzą się liczne szczeliny (pęknięcia) oraz nisze — teren zapada się. W dolnej czę­ści gromadzą się masy luźnych skał, często w formie wy­dłużonej stożków lub wałów, tzw. jęzory osuwiskowe.

Zjawiskiem zbliżonym do osuwisk isą obrywy mas skalnych. Występują one zazwyczaj w wyższych i bar­dziej stromych częściach gór, często pozbawionych awie-trzeliny. Przyczyną obrywów są pęknięcia twardych warstw i ławic -skalnych, na skutek wietrzenia, rozsadza­nia przez mróz, podmycia przez wody itp.

Między Morzem Czarnym a Bałtykiem

Samochód mknął wzdłuż Skawy, ą później skręcił w do­linę jej dopływu — potoku Skawica. Jechałem z wujo­stwem na wycieczkę z Krakowa pod Babią Górę. Posu­waliśmy się teraz wolniej, w górę biegu wody, pokonując liczne zakręty drogi.

— To już Zawoja, jedna z najdłuższych wsi w Polsce;

ciągnie się przez 18 kilometrów — powiedziała ciotka. — A tam, po lewej stronie widać Police, przedłużenie Pasma BaNogólnskiego.

Dolina rozszerzyła isię nagle i ujrzałem wyniosły grzbiet górski zamykający horyzont.

— Babia Góra — infonmowała dalej ciotka — naj­wyższy szczyt Beskidów, 1725 metrów nad poziom morza!

Przystanęliśmy. Jakże potężna wydawała się stąd Ba­bia Góra. Jej wierzchołek zanurzał się w szybko przepły­wających obłoczkach. Spojrzałem przez łonnetkę; .pomad zielenią roślinności wyraźnie rysowała się isbalna grań. I obudziło się we mnie nagłe pragnienie...

— Ciociu, nie wiem dotąd, jak wygląda widok z Ba­biej...

38

— Mulszę ci to pokazać — zakrzyknęła z entuzjazmem. ciocia, pragnąca zawsze wykazać swoją inicjatywę. — Ru­szajmy! .

Motor samochodu pracował coraz głośniej., FoTsowa-liśmy stromy stok. Niebawem ukazał się szerszy widok;

w oddali ponad lasean i krzewami ujrzeliśmy 'skalistą zerwę.

— Sokolica! — wykrzyknęła ciotka — jeden z wierz­chołków Pasma Babiogórakiego. Wejdziemy tam niedługo.

Tymczasem wjeżdżaliśmy coraz wyżej. .Potoczek znikł pośród drzew, a droga stała się prawie płaska. Samochód zatrzymał się.

Niespodziewanie odezwał się wujek: — Jesteśmy nią wysokości 986 m. n.p.m., na przełęczy Krowiarki...

— Marsz na górę!— żakom anderowała ciotka. Szliśmy najpierw za niebieskimi znakami turystycz­nymi ^ł. Otoczył nas stary las. Podziwiałem piękne okazy buków i jodeł. Dalej skręciliśmy na szlak znakowany zie­lono i zaczęliśmy podchodzić pod strome zbocze. Rosły tu wyniosłe świerki. Las był mroczny i cichy. Wreszcie uka­zała się świetlista luka, porośnięta jarzębiną i paprocia­mi. Ponad nimi zwieszała się zerwą S'olkolicy. Staliśmy na rumowisku głazów, które niegdyś stoczyły się z góry łamiąc i przygniatając drzewa. Przypomniały mi się po­dobne zjawiska, jakie widziałem w innych częściach Be­skidów — pod stromymi szczytami — ale skalny kocioł pod Sokolicą był wyjątkowo imponujący.

Ruszyliśmy dalej, stramo do góry i po małym wy­siłku stanęliśmy na wierzicholku Siokolicy. \

— Patrz — mówiła sapiąc ciocia — w dole widać ser­pentynę naszej drogi. A tam w dolinie, Zawoja; ponad nią Beskid Mały. Na szczycie Babiej będzie lepszy widok, to opowiem ci resztę. Pójdziemy teraz za znakami czer­wonymi, głównym szlakiem beskidzkim.

' Znaki turystyczne lub szlak turystyczny — kolorowe znaki wytyczające trasy ••wycieczkowe. •

39

Szczyt Babiej Gary (1725 m) w Beskidzie Żywieckim

Lais pozostał już dawno za nami i ścieżka prowadziła pośród krzewów kosodrzewiny, ku widocznemu główne­mu szczytowi Babiej Góry. Roślinność stawała się coraz bardziej skąpa; widziało się trawy i porosty, aż wreszcie ukazało się rumowisko nagich odłamków skalnych.

Krótki odpoczynek umożliwił dokładną obserwację terenu, któremu .sprzyjało milczenie cioitki spowodowane małą zadyszką. Byliśmy w partii szczytowej. Spojrzenie w dół-ukazywało bogactwo krajobrazu. Nigdy jeszcze nie widziałam takich zmian w wyglądzie gór i w rodzaju ro­ślinności stosownie do wzrostu wysokości. Najpierw był las bukowo-jodłowy regla dolnego, potelm w reglu góa--myim pasły świerki i jarzębina. Na wysokości około 1250 m

40

doskonale było widać karłowate drzewa na górnej granicy lasu. Potem ciemniały płaty kosodrzewiny, powyżej zaś

występowała skąpa roślinność trawiasta i wreszcie naga skała. Słońce mocno świeciło, ale dawał się odczuwać chłód.

— No ruszajmy — odezwał się głos cioci — tylko ostrożnie, żeby nie skręcić nogi.,

Stąpaliśmy z głazu na głaz'! Znaki turystyczne nama­lowane były na tyczkach umieszczonych w kopczykach ze skalnych odłamków. Wędrówtka stawała się mozolna, a szczytu jakoś nie było widać za skalną wyniosłością;

miuisiał być jednak tuż, tuż...“Emocja kazała mi przyspie­szyć kroku.

— Pomału, ostrożnie! — wołano na minie z dołu. Ale mnie już poniosło do góry i nagle wiatr szarpnął moją teoszulą... To chyba już...? Zdobyłem więc najwyżlszy szczyt Beskidów!!! Z radości zakręciłem się w koło i usiadłem bez tchu pod wieżą triangulacyjną. W pobliżu ujrzałem biały, kamienny słupek, a na nim znaki graniczne Polski l' Czechosłowacji. Po chwili dobiegło mych uiszu sapanie i ukazali się wujostwo.

— No, widzieliście zdobywcę szczytów! — krzyczała groźnie ciotka zaczerwieniona z wysiłku i zdenerwowana. • Były to jednak jedyne słowa gniewu — dalsze stłumiła zadyszką, a może też wspomnienie własnych młodych lat cioci, może wreszcie wspaniały widok krajobrazu...

Było co podziwiać! W wyjątkowo czystym, niezamglo-nym powietrzu rysowały się niezliczone palsima gór i szczy­ty widoczne na odległość kilkudziesięciu kilometrów.

Wiatr zadął silniej. W dolinach pokazał (się jakby mleczny opar.

. — Niedługo będzie deszcz — stwierdził wuj — trze­ba myśleć o powrocie. . ,

— Te kopy na północo-wischodzSe, to Beskid Wyispo-'^Y — pochwaliłem się szybko.

— Słusznie. Lubogoszcz, Szczebel, Lulboń i imne szczy-

41

Stok masywu Babiej Góry w partii szczytowej

ty. Na wischodzie zaś widać masyw Gorców z najwyższym TurbacZlem. Białe, szpiczaste szczyty poniżej, to Pieniny, a przed nimi obszerna kotlina Podhala. Ponad nią Tatry. Znakomicie można rozróżnić wszystkie ich wierzchołki. Dalej, ma lewo, czyli na południe i południowy zachód wi­dzimy góry (słowackie: Wielką i Małą Fatrę; bliżej leżą OrawIsko-Lipitowskie Hole.

— A to wielkie jezioro...?

— Zwą go Orawskim Morzem. Jesit to 'sztuczne je­zioro spiętrzone zaporą przez naszych sąsiadów. Spływają tam potoki z południowych zboczy Babiej Góry, które zbiera rzeka Orawa, a jej wody płyną do Zlewiska Czarno­morskiego przez Wag i Dunaj. A teraz obróćmy się na

42

północ. Widzisz, tam pobłyskuje Skawa; płynie do Wisły, a z nią do Morza Bałtyckiego. Potoki z południowych sto­ków Babiej Góry płyną więc do innego zlewiska — stoimy bowiem na granicy europejskiego działu wód. Szosa, którą jechaliśmy, wspina się właśnie na ten dział.

— Patrzcie — wykrzyknęła nagle ciotka — jaka stra­szliwa, chmura. W tym momencie ogarnęły nas ciemności i lunął deszcz. Zapatrzem przed siebie nie zauważyliśmy, jak od zachodu nadeszła masa chmur.

Szybko narzuciłem na siebie płaszcz nieprzemakalny, a deszcz zaczął po nim ściekać gwałtownie. Pomyślałem —' na lewo cieknie ku Bałtykowi, a na prawo'— w stronę Morza Czarnego...

Szałas w dziewiczym lesie

Stromy stok Radzie jowej pokrywał stary las. Jego mrocz­na głębia długo stanowiła dla mnie tajemnicę. Ale przy-:

szedł czas, że powziąłem wraz z kolegą decyzję “wielkiej wyprawy" w głąb tej “dziewiczej puszczy".

Naładowawszy plecaki różnym sprzętem i żywnością ruszyliśmy leśną dróżką. Gdy znikła w jarze potoku po­śród paproci i mchów, skręciliśmy w bok forsując stromy stok góry. Rosły tu niebosiężne kolumny jodeł. Niektóre z nich były tak grube, że nie zdołaliśmy we dwójkę objąć ich pnia. Dalej pojawiło się kilka jaworów i potężnych buków. Straszyły nas ich dziwacznie-powykręcane kona­ry i guzy narośli. Pod nogami szeleściły całe pokłady sta­rych suchych liści. Przez gęste korony drzew z trudem sączyło się światło dnia.

— Załóżmy tu biwak — odezwał się kolega. , Miałem wątpliwości, .czy w lesie można biwakować. Ale urok tego miejisca, zapowiedź nowej przygody, no i nie mająca opanowania młodość przeważyły szalę.

— Musimy jednak zachować największą ostrożność,

43

aiby nie uszkodzić przyrody — udzieliłem “mądrej rady" koledze.

Wynaleźliśmy bardziej przestronne, świetliste miejsce w pobliżu starego buka. .Wycięliśmy 'zarastające krzewy malin, o których słyszatem, że istanowią “chwast leśny",' zebraliśmy 'oczywiście T zjedliśmy przed tym dojrzałe, wielkie owoce o niezwykle aromatyczlnym smaku.

Z uischniętych, leżących wokół gałęzi skleciliśmy szałas. Jego dach stanowiła brezentowa płachta. Drugą położyliśmy na grubej warstwie liści jako podłogę. Obok, na wygrabionej ziemi ustawiliśmy kuchenkę turystyczną. Niedaleko biło źródło czystej wody.

Co robić w dzikim leisie?

Nie przypuszczaliśmy nawet, jak wielu .ciekawych do-(konamy tu obserwacji i ile przeżyjemy przygód.

Zbiorowiska leśne

Zbiorowiska leśne .składają się z drzew, podszycia (krze­wów) i runa (krzewinek, mchów, porostów, grzybów itp.).

Rodzaje tych zbiorowisk w górach zależą od wielu czynników: przede wszystkim od wysokości terenu n.p.m., warunków klimatycznych i podłoża. Jak wiadomo, im wy­żej — tym bardziej obniża się średnia temperatura po­wietrza, wieją silniejsze wiatry, a podłoże staje się bar­dziej kamieniste, jest więcej opadów atmosferycznych. Wszystko to zmienia i utrudnia warunki wegetacji roślin.

Roślinność występuje tzw. piętrami — jedno ponad drugim (im wyżej, tym bardziej odporne rosną gatunki).

Na Pogórzu Karpackim i w Beskidach występują na­stępujące piętra roślinności:

l) piętro pogórza, 2) piętro regla dolnego, 3) piętro regla górnego, 4) piętro kosówki, 5) piętro halne. Oczy­wiście nie we wszystkich częściach tych gór piętra ukła­dają się jednakowo oo do wysokości i co do zespołu roślin.

44

Las świerkowy pod Baranią Górą

Trzeba też dodać, że zbiorowisk leśnych o charakterze na­turalnym jest stosunkowo niewiele, oó. zostało spowodo- . wane przede wszystkim niewłaściwą gospodarką człowieka.

W piętrze Pogórza, w zasadzie do wysokości 500— 600 m rosną lasy liściaste (tzw. grądy typowe) dębowe i grabowe z domieszką lipy, klonu, wiązu i sosny. Cza­sami jednak trafiają się tu lasy jodłowo-bukowe (grądy) oraz lasolbory złożone z sosny, jodły, świerka.

W podszyciu występują m.in.: leszczyna, kalina, ma­liny, jeżyny. W lasoboirach podszycie jest uboższe.

W skład runa leśnego wchodzą zawilec gajowy, ma-rzanika wanna, narecznice, mchy, paprocie i inne.

W piętrze regla dolnego, tj. na wysokości od 500— 600 m do 1100—1200 m występują w zasadzie lasy mie­szane. Obserwujemy tu jednak pewne różnice związane z wysokością i rejonem gór. Przeważają lasy jodłowo-bu­kowe 'z domiesziką jaworów, klonów, wiązów górskich i modrzewi oraz świerków, których przybywa w miarę wysokości. Spotyka się jednak dość często, .szczególnie na zachód od doliny Popradu, drzewostany świerkowe (sztucz­nie wprowadzone). Na wschód od doliny Popradu prze­ważają drzewostany bukowe. W Beskidzie Niskim i w Bie­szczadach świerki prawie nie występują.

Podszycie składa się •m.in. z malin, .jeżyn, bzu czar­nego, jarzębiny.

•W skład runa wchodzą: czosnek niedźwiedzi, rzeżu­cha trójiistkowa, a także mchy, borowiki, paprocie.

W Beskidzie Niskim oraz w Bieszczadach runo skła­da się głównie ze szczawiku, paproci i czosnku niedźwie­dziego.

W piętrze regla górnego, tj. na wysokości od 1100— 1200 m do Ok. 1350 m rosną bory świerkowe z domieszką jarzębiny (wyjątek stanowi obszar Bieszczadów, gdzie w tej strefie nie ma lasów, a znajdują się łąki, zwane po­łoninami, porośnięte częściowo krzewami olchy kosej).

Bieszczady. Połoniny u podnóża, Tarnicy

W podszyciu przeważa jarzębina, rzadziej wiciokrzew czarny, brzoza karpacka, porzeczka alpejska i skalna. .

W skład runa wchodzą m.in. widłak jałowcowaty, wi­dłak wroniec, borówka czernica, borowika bruiszinica oraz mchy i paprocie.

W piętrach pogórza,', regla dolnego i regla górnego wzdłuż rzek i potoków, a także w dolnych partiach zbo­czy występują z reguły olsza szara, różne gatunki wierzb oraz leszczyna. Szczególnie licznie występują one w Bie­szczadach i Beskidzie Niskim. W ich podszyciu rośnie su-chodrzew i jeżyna, a w runie— jaakier rozłogowy, szał­wia lepka i inne.

W piętrze halnym na wysokości ponad 1350 m rośnie bór kosówkowy (występuje tylko na Pilsbu i Babiej Gó­rze) z jarzębiną, jałowcem, brzozą omszoną i karpacką 'oraz z kilku gatunkami wierzb.

W runie — to jad mocny, boróWka 'brusznica i czer­nica, modrzyk górsiki, mchy i inne.; -

Trzeba zaznaczyć, że roślinność podszycia i runa zmie-

46

47

nią się znacznie zależnie od rodzaju i wilgotności gleby. Na granicach poszczególnych pięter roślinność miesza się wzajemnie, a w końcowej części pięter drzewa karłowa­cieją.

Zbiorowiska leśne na obszarach górskich posiadają wielorakie znaczenie:

1. Chronią teren przed erozją.

2. Tworzą warstwę żyznej glelby.

3. Utrzymują zasoby wody gruntowej (powierzchnia zalesiona wchłania 60—95% opadów, nie zalesiona ok. 5— 10%). ' ^ . . "

4. Polepszają warunki mikroklimatu.

5. Dostarczają cennego surowca drzewnego oraz leś­nych produktów niedrzewnych.

Celem zachowania naturalnych zespołów roślinności 'dla celów naukowych, estetycznych itp. zostały utworzone 'specjalne obszary chronione — parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty i obszary chronionego krajobrazu — isą one wyłączone z- normalnej gospodarki i użytkowa­nia częściowo lub, jak niektóre rezerwaty — całkowicie.

Parki narodowe ' obejmują obszary ponad 500 ha i spełniają również doniosłą rolę społeczną jako tereny wypoczynkowo^turystyczne.

W Beskidach istnieją: Babiogórski Park Narodowy, Gorozański Park Narodowy i Bieszczadzki Park Narodowy.

Rezerwaty są mniejszymi obszarami, w których pod ochroną znajdują się zbiorowiska leśne, wodne lub łąko­we. Są rezerwaty częściowe, gdzie dopuszczona jest pew­na działalność człowieka, oraz — ścisłe, w których przy­roda pozostawiona jest sama sobie, nie wszystkie też moż­na zwiedzać. Najliczniejsze .są rezerwaty leśne, w Beski­dach i na Pogórzu jest ich 30 (oprócz tego spora liczsba projektowanych).

Park krajobrazowy jestto obszar wyróżniający się szczególnym pięknem kraJoibraau i szaty roślinnej, na któ-

48

Budynek Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego w stylu orawskim

rym nie wolno zakładać 'bazy turystycznej, można nato­miast po nim wędrować. , '

Obszarem chronionego krajobrazu nazywamy teren. o interesującym ukształtowaniu z ciekawymi zespołami roślinności, przeznaczony dla masowej turystyki i wypo" -sażony w odpowiednie urządzenia do tego celu.

Ponadto ochroną objęte są stare i .ciekawe drzewa, tzw. pomniki przyrody.

Trzeba dodać, że ochrona zespołów roślinnych jest tylko fragmentem ochrony tzw. zasobów przyrody, czyli krajobrazu wraz ze skałami, roślinnością, zwierzyną, wo­dami, powietrzem. Chodzi bowiem 'o to, aby człowiek w swojej działalności nie niszczył tych elementów, a przez to nie naruszył równowagi, jaka między nimi panuje, zgodnie z prawami natury (środowiska).

4 — Wędrówki przez Pogórze...

49

Leśne dziwy

Spośród kamieni wypełzały szare, grube korzenie.

— Skąd tu nagle, na wierzchu wzięły się takie ko­rzenie? — zapytał Jurek — skoro wokół rosną same małe krzaki. . .

— Założę się, że od naszego buka — odrzekłem, cho­ciaż odeszliśmy już od niego dobre 10 metrów.

— Niemożliwe —• oponował Jurek — koło jego pnia nie ma. żadnych korzeni na wierzchu.

Sprzeczka trwałaby dalej, gdyby uwagi naiszej nie za­jęło nowe zjawisko. W pobliżu, na czubku nagiej, nieco wyżej leżącej od nas .skałki rósł samotny, młody buk. Rósł na kamieniu, a jego korzenie szły w dół, tworząc coś w ro­dzaju szczMdeł, na których wspierało się drzewo. Obok, na wielkich głazach, pokrytych małą warstwą ilości wscho­dziło parę pędów młodych drzewek.

Dalej zaczynało się urwisko i wystawała ławica pia­skowca, odsłonięta zapewne na skutek jakiegoś obrywa. Doskonale było widać cienką przykrywającą ją warstwę gleby, na której rosły buki. W szczelinach skalnych wiły się ich korzenie. Dalej rosły jodły.

— Niemożliwe — zakrzyknął Jurek — korzeń prze­bił skałę! •

Bliższa obserwacja potwierdziła ten fakt. Odsłoniliś­my .skałę z ziemi i kamyków. Nie było w niej żadnej szcze­liny. A jednak prosty, nieco stożkowaty korzeń jodły prze­chodził na wylot ławicy, a więc musiał sam ją przewiercić.

Powyżej tych skał leżało pokotem kilka drzew, wi­docznie powalonych przez wicher. Wyglądały, jakby je ktoś oprawił w płaską podstawkę albo wielki talerz, utwo­rzony z promieniście rozchodzących się korzeni, oblepio­nych ziemią i kamykami. To były świerki. Wokół rosły gęste krzewy malin.

Ciszę panującą w lesie urozmaicał poszum wiaitnu. Od czasu do czasu dawało się też słyszeć jakieś skrzypienie.

50

—— Ktoś musi być w pobliżu — rzek Jurek nieco spło­szonym głosem. Poszedłem w stronę, skąd dochodził ta­jemniczy głos. Nikogo nie było widać. Głos powtarzał się jednak, dochodząc jakby znikąd.

— To złudzenie — zakrzyknąłem, igdy zerwał się na­gły poryw wiatru i zaskrzypiało potężnie nad naszymi gło­wami — w górze chwiał się madpęknięty wierzchołek drzewa.

Potem ruszyliśmy pod goły prawie szczyt. Sterczało tylko na nim kilka świerków.

— Patrz, istne sztandary — powiedział Jurek. I miał rację. Drzewa miały gałęzie zwrócone tylko w jedną stro­nę, na wschód.

Rodzaje korzeni

•Gatunki drzew występujące w piętrowym układzie roślin­ności posiadają specyficzny system korzeniowy, dostoso­wany do podłoża, na którym rosną.

W piętrze pogórza, gdzie warstwa gleby jest stosun­kowo gruba, rosną drzewa, których korzenie mogą swo­bodnie zapuszczać się i rozrastać głęboko w ziemi.

W piętrze regla dolnego gleba jest płytka, bardziej. kamienista, często też występują w podglebiu warstwy twardych skał. Rosnące tu buki wypuszczają zwykle dłu­gie korzenie, często przechodzące ponad skałami albo wni" kające w ich iszczeliny. Jodły posiadają natomiast tzw. ko­rzeń palowy, główny, którym umacniają się w szczelinach skalnych, a nawet przebijają nim warstwy twardych skał. Korzeń ten wytwarza bowiem substancje chemiczne roz­puszczające zwięzłą iskałę i częściowo wchłania jej skład­niki. Oprócz korzenia palowego, jodły mają sieć drobnych korzeni powierzchniowych, tzw. próchnicznych. ::•:

W piętrze regla górnego podłoże jest bardzo skaliste, a warstwa gleby nieznaczna. Rosnące tu świerki posiadają

l 4*

51

system Ikorzeniowy rozrastający się płytko na ••wiszyistkie strony. Tworzy on .niejako podstawę, nią której utrzymuje się drzewo. Silne wiatry dość łatwo wywracają świerki wraz z korzeniami.

Na wysokich .szczytach gór trafiają, się pojedyncze świerki z gałęziami z jednej strony pnia, zwróconymi z re­guły w istronę wischodnią. Spow'odowa'ne to jest wiatrami, wiejącymi przeważnie z kierunku zachodniego. Taką for­mę drzew nazywamy sztandarową.

Zwierzęce ścieżki

Miał to być dzień obfitujący w niespodzianki. Wczesnym rankiem wyszliśmy z naszego szałasu, kierując się jak zwy­kle do źródełka. Rozchyliliśmy rosnące w pobliżu krzewy kalin, które czerwieniły ,się drobnymi kiściami owoców... W aureoli promieni słonecznych stała smukła sanna. Od­wróciła ku nam łeb, spojrzała pięknymi oczami, a po chwili dała susa w las.

Poniżej źródła znajdowało isię pośród paproci małe ba­jorko. Stwierdziliśmy, że wiodą ku niemu dwie wydepta­ne drobnymi racicami ścieżki. Oczywiste było, że chodzą nimi stale zwierzęta.

— Może są tu wilki? — zapytał Jurek.

— Albo i niedźwiedzie — dorzuciłem. Spróbujemy więc im złożyć wizytę!

— Ruszyliśmy zwierzęcą ścieżką, która prowadziła najpierw równolegle do stoku, a potem zaczęła się trochę obniżać, prowadząc przez gęste krzewy. Wreszcie ukazała się niewielka, podmokła polana. Równocześnie poczuliśmy zapach czosnku. Wydawały go rośliny gęsto porastające skraj polany. Dalej widać było porozrywaną na wszystkie strony darń i świeżo odkrytą ziemię, a na miej wyraźne ślady racic.

52

Parę jeszcze godzin penetrowaliśmy okolicę, ale żad­nych zwierząt nie zobaczyliśmy.

— Trudno — rzekłem, wracamy do szałasu, kiszki grają mi już marsza.

Zwierzęca ścieżka prowadziła nais więc z powrotem na miejsce biwaku. Ukazał się już stary lals, gdy nagle trzasnęły gałęzie i zadudniła ziemia. O kilkanaście metrów od nas przemknęła para dzików. Jeden z nich był jasnej maści, drugi — potężny odyniec miał barwę ciemnobru­natną.

Ochłonąwiszy z emocji powróciliśmy do szałasu. Nasze apetyty tak nadwerężyły zapasy żywności, że trzeba było zakończyć pobyt w lesie.

Z żalem schodziliśmy w dolinę. W górę unosiła się majestatycznie ciemna sylwetka wielkiego ptaka drapież­nika. :

Kiedyś podczas innej wędrówki, gdzieś z dala od lu­dzi w Beskidzie Niskim spotkałem wilka. Szary “basior" ^ wyskoczył z lasu na polanę, zatrzymał się, spojrzał na mnie kosym okiem i dał nura między drzewa.

Świat zwierzęcy

Zwierzęta, jakie spotykamy na terenach górskich, zwią­zane s'ą z określonymi zespołami roślinności, które umo­żliwiają ich bytowanie. Poza tym istnieje współzależność życia różnych gatunków 'zwierząt między sobą; tworzą się Określone zbiorowiska zwierzęce.

Świat zwierzęcy w górach jest dość bogaty, a większe kompleksy leśne, trudno dostępne zakątki i niewielkie za­ludnienie w niektórych częściach Beskidów — sprzyja ży­ciu rzadkich gatunków dzikich zwierząt.

Wymieniamy tu typowe gatunki iśsaków i pitakoi^y związane głównie ze strefami leśnymi, czyli piętrami ro-

ślinności, przy czyim część z tych zwierząt występuje w pa­ru strefach.

W piętrze pogórza i regla dolnego żyją m.in.: dzik, sarna, jeleń, wiewiórka, pilch, kuna leśna, łasica, lis, sowa, dzięcioł, drozd, gołąb dziki, .sikora, pliszka szara, fcrzyżo-dziółb świerkowy, orzechówka.

W Beskidzie Sądeckim, Niskim i w Bieszczadach po­jawia .się też wilk, żbik i niedźwiedź. Z ptaków zaś ja­strząb gołęibiarz, pustułka i myszołów. ^

•W dzikich zakątkach leśnych regla dolnego żyje ryś, kania ruda, a nad Popradem i Sanem przebywają bociany czarne i czaple siwe.

W reglu dolnym i górnym żyją: borsuki, lisy, wie­wiórki, głuszce, puchacze, jastrzębie, gile, krzyżodzioby, orzechówki.

W piętrze halnym występują stosunkowo nieliczne ssaki, jak lis, łasica, a z ptaków płochacz halny, świengo-tek górski, opocznik białorzytka, kopciuszek.

Rzadko występujące gatunki zwierząt podlegają ochro­nie całkowitej. Po'za tym niektóre zwierzęta objęte są okresem ochronnym, w czasie którego nie wolno na nie polować. Utworzonych też zostało wiele tzw. obszarów ho­dowlanych, przez które nie wolno przechodzić lub prze­jeżdżać.

Łowy na łące

*

Dom stał tuż obok łąki, która ciągnęła się z góry, od lasu ku potokowi. Roisły tam zawiąże pośród traw kwiaty róż­nych gatunków i kolorów, a z końcem lata rozlegało się głośne granie świeriszczy. Łąka kwitła najpiękniej w czerw­cu. Pod lasem rosły wyniosłe żółte arniki. Niżej bielił się dywan złocieni przetykany fioletowymi dzwonkami i smół­kami. Dalej była gęstwina żółtych jaskrów, a w pobliżu istrugi — cały łan srebrzystej, puszystej wełnianki i wie­le jeszcze innych kwiatów.

54 ,

Znałem też na łące siuchy zakątek, gdzie czerwieniły się wielkie poziomki o słodkim przepysznym smaku. Bie­gałem tam często, gdy tylko miałem chwilę wolnego cza­su. Takie poziomki rodzą się tylko na górskiej ziemi!

Aż jednego razu ktoś skosił łąkę. Kwiaty legły po­kotem razem z trawą i zwiędły. Zrobiło mi się jakoś smut­no. Ale po paru słonecznych dniach zaczął się wokół roz­chodzić — jakże cudowny, aromatyczny zapach siana... Łąka odkryła mi więc nowe uroki.

W liipou i sierpniu pokazywały się na łące nowe ro­dzaje kwiatów i innych roślin: purpurowe dstrożenie, pięk­ne storczyki — czasem trafił się pośród nich biały, silnie pachnący podkolan, kremowe i czerwone naparstnice z rzędem kielichów, wspaniałe .gwiazdy dsitów dziewięć-siłów; pod lasem zaś czerwieniły się maliny.

Gdy byłem w górach na jesiennej wycieczce, na łą­kach nie było już prawie kwiatów, powitały mnie za to całe bukiety niebieskofioletówych goryczek rosnących na iskra ju lalsu. . ...

Nad łąką unosiły 'się zawsze różne ćmy i motyle, pszczoły i grube trzmiele. Pośród roślin biegały kolorowe żuczki i wzbijały się w górę z furkotem pasikoniki.

Nigdy nie zrywałem kwiatów i nie łapałem owadów. Było mi ich żal, tak pięknie wyglądały na łące. Wiedzia­łem też, że wiele z nich podlega ochronie i nie wolno ich niszczyć, gdyż należą do rzadko występujących gatunków. Polowałem więc na nie z aparatem fotograficznym. Sku­sił mnie jednak swym graniem świerszcz. Wieczorami wybierałem się z latarką i po kilku nieudanych próbach, odkryłem go wśród traw. Był wielki, zielony kolor upo­dobnił go do traw — jakiż piękny. Chciałem go pochwy­cić, ale nagle skoczył i już go nie mogłem odnaleźć. Wra­cając do domu ujrzałem w ciemnej głębi lasu białozielon-kawe ogniki. Krążyły wolno w powietrzu zagadkowe i ta­jemnicze owady — świetliki.

55

Zbiorowiska roślinności zielnej

Tereny, zwane popularnie łąkami, są zespołami roślinno­ści zielnej (niektóre rośliny zielne rosną też w lasach).

Olbrzymia większość łąk powstała przy udziale gospodar­ki człowieka, po wycięciu lasów. Naturalne zespoły ro­ślinności zielnej występują jedynie poza granicą lasów, a więc w Beskidach bardzo nielicznie.

Gatunki roślinności rosnącej na łąkach zależne są od rodzaju gleby, jej wilgotności i strefy klimatycznej. Jetet ich wielka liczba, wymienimy więc tylko najbardziej cha­rakterystyczne i częściej występujące.

Znaczna większość łąk górskich występuje na glebach jałowych i zakwaszonych. Posiadają one stosunkowo ubo­gą roślinność. Porastają je przede wszystkim: bliźniczka psia trawka oraz mietlica pospolita, turzyca pigułkowata, kostrzewa czerwona i inne.

Bogatszą roślinność posiadają łąki mniej zakwaszone, na glebach bardziej żyznych. Oprócz mietlicy pospolitej, śmiałka darniowego rosną tutaj: krwawnik pospolity, to-jad dziobaty, koniczyny. Z ciekawszych roślin występują goryczki, lilia złotogłów, pełnik europejiski, podkolan bia­ły, zimowit jesienny, naparstnice, dziewięćsił pospolity i bezłodygowy, łtd.

Łąki bardziej wilgotne i zakwaszone (na skutek ta­mowania wypływu wód podziemnych przez bujną roślin­ność) zwane są młakami. Rosną tu: wełnianka, tuirzyce, mietlice, przywrotniki, skrzyp błotny itp.

Na halach rosną: mietlica skalna, owsica pstra, dzwo­nek alpejski, złocień alpejski itd.

Na połoninach bieszczadzkich pojawiają się też rośli­ny charakterystyczne dla zbiorowisk Karpat Wschodnich, m.in.: goździk skupiony, ostrożeń wschodniokarpaoki, okrzyn karpacki i [purpurowy. Oprócz tego licznie wystę­pują: borówka czarna, borówka brusznica i inne rośliny znane z innych części Beskidów.

Wiele roślin występujących na łąkach jest pod ochro­ną ze wziględu na ich rzadkość.

Obszary roślinności zielnej są terenem wegetacji bar­dzo licznych owadów. Występują tu, zależnie od składu roślinności: motyle, muchówki, 'szarańczaki (np. koniki polne i świerszcze), chrząszcze, pluskwiaki.

Pośród rzadszych motyli warto wymienić piękne oka­zy pazia żeglarza, niepylaka mnemozynę oraz trupią główkę.

Życie lasu

W głęboką leśną ciszę wdarł się nagle jakiś warkot. Po chwili usłyszałem trzask łamanych gałęzi i głuchy łoskot. Wyszedłem z gęstwiny starych drzew na sporą polanę. Na skraju j'odłowego lasu pracowali ludzie w czerwonych heł­mach i jasnych kombinezonach. Jeden z nich podszedł właśnie do oznaczonego białą farbą drzewa, przyłożył do

Na zrębie w górach

57

pnia piłę motorową, lotórą miał zawieszoną na specjalnych szelkach i uruchomił mechanizm. Drugi z robotników pod­parł pień rozgałęzioną tyką. Po chwili jodła zatrzeszczała i 'zwaliła się z łoskotem. I tak kolejno ścinano stare drzewa.

Później para koni wyciągała pnie z gęstwiny na skraj stromego zbocza góry. Tutaj obcinano gałęzie, po czym pnie zsuwały się własnym ciężarem w dół, po wyrobio­nym w podłożu torze.

Zszedłem bokiem tego stoku na dół. Stała tam tabli­ca: Zrywka drewna — przejście wzbronione. ^/ •

Po jakimś czasie pojawił się ciągnik i kolejno zwłó-^ czył 'pnie na obszerny plac, gdzie zdejmowano z nich kor^ i znaczono je specjalnym stemiplem. Unosił się tutaj wspa­niały, aromatyczny zapach żywicy.

Potężny huk motorów oznajmił z kolei pojawienie się wielkich ciężarówek. Ustawiały się one kolejno obok ster­ty pni. Podłożono stalowe liny i wielkie kloce uniesione mechanicznie wtaczały 'się lekko na platformy .samocho­dów. Wozy ruszyły asfaltową drogą leśną, po chwili i ja podążyłem w ich ślady.

Dotarłem wreszcie w dolinę. Stały tam całe sterty białych, równo przyciętych kawałków drewna. W pobliżu zauważyłem dużą połać uschniętego świerkowego lasu.

Pośród robotników stał mój znajomy gajowy. Gdy wymieniliśmy powitania, rzekł do mnie:

— No, kończymy już ścinkę tych świerczyn opano­wanych przez kornika. Będzie moiżna wreszcie zasadzić nowy, prawdziwy las: buki, jodły, modrzewie, jawory, wią­zy. A tamten 'stromy stok, gdzie były pola, też zalesimy;

nie będą go niszczyć ulewy. Oj, źle gospodarzyli nasi ojco­wie, to nie takie proste ścinać i sadzić drzewa.

Dalszy ciąg rozmowy odbył się już w samochodzie--łaziku, którym odjechaliśmy do gajówki. W jej pobliżu

58

zobaczyłem jeszcze plantację topolową, czyli —jak mówią leśnicy — “las przyszłości".

Tak w ciągu paru godzin odbyłem drogę życia laisiu — która trwa co najmniej kilkadziesiąt lat.

Gospodarka leśna

Przed wielolma wiekami cały prawie obszar Pogórza Kar­packiego i Beskidów był pokryty nieprzebytą puszczą. .W nielicznych tylko punktach szerokich kotlin i dolin rzecznych zaczęli osiedlać się ludzie, a w głąb gór z rzad­ka zapuszczali się myśliwi. Poszukiwanie dogodnych te­renów do życia skłoniło ludzi do wędrówek w głąb dolin. Na łagodnych stokach wycinano lub wypalano lasy i za­kładano osady. Tymczasem, gdzieś od wschodu i południa Beskidów posuwały się wierzchołkami gór ku zachodowi grupy ludności pasterskiej. Wycinano i palono lasy przy szczytach, powstawały polany, na których pasły się stada bydła i owiec. Przyrost liczbowy ludności i konieczność zwiększenia obszaru upraw, powodowały coraz większe wycinanie drzew. W wieku XVIII i XIX niektóre partie gór nie posiadały już lasu, a pola podchodziły miejscami •pod wysokie szczyty. Równocześnie rosło zapotrzebowanie na drewno, jako materiał do opału hut i do budowy do­mów. Lasy kurczyły się coraz bardziej.

W celu szybkiego uzyskiwania dużych ilości drewna zaczęto sadzić jednolite, najszybciej rosnące gatunki, prze­de wszystkim świerki. Początkowo praktyka ta opłacała się, ale po latach nowe lasy zaczęły padać ofiarą szkodni­ków: korników, opieniek i innych. Całe wielkie obszary świerkowych lasów zaczęły schnąć i ginąć. Ludzie stanęli w obliczu katastrofy: braku cennego surowca i erozji sto­ków górskich.

Dopiero na początku XX wieku, gdy sprawę oddano

59

w ręce naukowców, zapoczątkowanio racjonalną gospodar­kę leśną. Okazało się, że nie 'można sadz.ić jednogatunko-wych lasów. Drzewostan leśny powinien być zbliżony do naturalnego, gdzie występuje cały zespół różnych gatun­ków drzew, krzewów, a także innej roślinności w podszy­ciu i runie, gdzie mogą rozwijać się różne organizmy zwie­rzęce. Nazywamy to biocenozą, czyli współżyciem (współ­działaniem) roślin i zwierząt. Ponadto ustalono, że należy sadzić drzewa odpowiadające danej glelbie i tzw. siedlisku leśnemu, a tych jest wiele, nawet na małym obszarze.

Nasze lasy w dużej jeszcze mierze mają niewłaściwy skład drzewostanu. W czasie ostatniej wojny zostały też zdewastowane przez okupanta. Po wojnie podjęto na olbrzymią skalę zalesienie i tzw. przebudowę drzewostanu, wprowadzając liczne gatunki drzew,

Dużym problemem w gospodarce leśnej są klęski ży­wiołowe. Gwałtowne wichry łamią tysiące drzew, które łatwo stają się ofiarą różnych pasożytów rozprzestrzenia­jących się na zdrowe części lasu. Usuwanie wiatrołomów Wiąże się z dużymi trudnościami i często przerasta możli­wości techniczne i robocze.

' Powierzchnia zalesień wynosi na Pogórzu Karpackim i w Beskidach około 40—50%. W większości jednak to laisy młode, gdyż stare drzewa wycięto dla celów produkcyj­nych. .

Lasy górskie są bardzo wartościowe, produkcja bo­wiem drewna (tzw. przyrost masy drzewnej) jest około 3 razy większy, jak w lasach nizinnych.

Produkcja drewna jest ważnym działem gospodarki narodowej i musi trwać nieprzerwanie. Wyłączone z nor­malnej eksploatacji są tylko rezerwaty ł częściowo parki narodowe oraz tzw. obszary ochronne, tj. przylegające do nich tereny leśne ł łąkowe.

Drewno .jest cennym surowcem stosowanym w bu­downictwie, kopalniach, do wyrobu mebli, papieru, celu­lozy i wielu innych niezbędnych fabrykatów.

Stara jodła

Z drzew uzyskujemy też żywicę i korę, z których otrzymuje się wartościowe produkty.

Z roku na rolk zwiększa .się mechanizacja. prac leś­nych, buduje się nowe drogi w głąb górskich lasów, roz­wija się zaplecze techniczne ł administracyjne oraz szkol­nictwo zawodowe. Prowadzane są też doświadczenia nad nowymi kierunkami gospodarki leśnej mającymi na celu przyspieszenie produkcji drewna (m.in. plantacje topolo­we i brzozowo-świerkowe).

Z gliny uczyniono dobrobyt

Byłem raz na progu Karpackiego Pogórza. Falujące wznie­sienia pokryte sadami tworzą miły dla oka krajobraz. Do­skonała droga prowadzi w dolinę. I oto wyłaniają się domy, nowe, duże, dostatnie, wielki budynek .szkoły, nowoczesne latarnie. Czyżby jakieś miasto? Nie, to wieś Łysa Góra, która może być przykładem, jak dzięki energii i racjonal­nej gospodarce przy wykorzystaniu miejscowego surowca — gliny wygnano z gór dawną nędzę.

— Czas stał tutaj długo, przez wieki. W naszej za­biedzonej, na ujbocau leżącej wiosce niewiele się zmienia­ło — wspominał pan Franciszek Mleczko, główny inicja­tor łysogórskich przemian, późniejszy dyrektor Technikum Ceramicznego, który przed laty porzucił “wielki świat" i powrócił do rodzinnej wsi.

.Dwadzieścia pięć lat trwał nieustanny rozwój, pod­noszenie się poziomu wsi. Trzeba było zaczynać od zapro­wadzenia elektryczności, ulepszenia drogi, a raczej glinia­stych bezdroży. I właśnie z powodu tej gliny narodził się pomysł uruchomienia produkcji ceramiki. Ale nie było fa­chowców, urządzeń, budynków. Był natomiast zapał, ener­gia i twardy upór tych wiszystkich, którzy widzieli dobrą przyszłość Łysej G&ry.

Razem stawiano słupy- pod sieć elektryczną, noszono

62

kamienie na drogę, budowano w błocie i deszczu. Starzy i młodzi, kobiety i mężczyźni.

Wciąż trzeba było troszczyć się o to “nowe", budo­wać, urządzać lepiej — walczyć z niezrozumieniem, a na­wet z zabobonem. Ale więź łącząca całą ludność, która wie­rzyła w wartość tych wszystkich poczynań, zwyciężyła.

Zbudowano więc zakład — spółdzielnię Przemysłu Ludowego i Artystycznego “Kamionka" — produkujący . najpierw cegłę, dachówkę, potem doniczki, kafelki, aż wreszcie artystyczne wyroby lśniące barwą i glazurą.

Zorganizowano szlkołę zawodową. Później przyszła kolej na agencję pocztową, ośrodek zdrowia, remizę strażacką, zespół taneczny, kiosk “Ruchu".

Nie ustaje w Łysej Górze dążenie do lepszego jutra, do piękna. Wciąż się coś buduje, rozwija, upiększa.

To jeszcze wieś. Ale inna wieś, z której już nikt nie chce uciekać do wygód miejskiego życia, ba — przycią­gająca młodzież z całej Polski na naukę do szkoły zawo­dowej, wieś, która ma swoją — i to znaną fabrykę. Pra­cuje w niej wiele osób, które uzyskały wykształcenie już w miejscowej szkole zawodowej. Wprawne ręce toczą i zdobią cząstkę ziemi, na której wyrośli — ziemi ubogiej, bo nie potrafi urodzić wielkich plonów — ziemi wspaniałej, z której można wyczarować tyle artystycznych przedmio­tów.

. Dążenie do lepszego jutra przez inicjatywę i postęp można też spotkać w innych wioskach. Rosną nowe domy i szkoły — buduje się drogi, zakłada elektryczność, zmie­niają się sposoby gospodarki, podnosi się poziom życia. Nowe pokolenia nie znają już przysłowionej górskiej nę­dzy.

Owce na wczasach

Po widocznym w oddali stoku przesuwała się biała plama. Spojrzałem przez lornetkę — było to stado owiec. Do­strzegłem też jak pracowicie akubią trawę. Gdzieś w po­bliżu musiała być bacówka. Postanowiłem ją odnaleźć.

Ruszyłem na przełaj przez zarośla, zamoczyłem buty w płynącym tam strumieniu i zacząłem podchodzić • pod •górę. • . \ .

Niebawem ujrzałem pasące się stado. Nagle dało się słyszeć głośne ujadanie i wyskoczył na mnie wielki, biały owczarek. , - .

— A pójdzies, ty zbóju — zakrzyknął na psa młody juhas. .- ^ , ,

Juhas, zaprowadził mnie do niedalekiej bacówki. W mrocznym jej wnętrzu, gdzie pod wielkim kotłem tlił się ogień, siedział na zydlu stary góral. ^\

— Witoj'cie — odezwał się do mnie — napijcie się żętycy — i sięgnął kubkiem do drewnianego naczynia.

Piłem więc skwaszoną żętycę i wdałem się w po-gwarkę z bacą. Był on z Podhala, nosił typowy góralski kapelusz i białe sukienne portki. W zębach trzymał za-. krzywioną fajeczkę. Dowiedziałem się, że co roku z wiosną przyjeżdża tu, w Beskid Niski, ze stadem owiec “na wcza­sy". Trawy jest tutaj pod dositatkiem i ma ona dużą war­tość odżywczą. Nie tak, jak na “przepasionych" od dawna tereniach Podhala.

Niedługo ozwało się ujadanie psów i pokrzykiwanie pasterzy. Stado zapędzono do koszaru. Nastąpił ważny mo­ment dnia. Baca wziął laskę, wyszedł z iaby i .stanął na wzniesieniu ogarniając z rozwagą, gospodarskim 'okiem każdą owcę. Potem juhasi przynieśli niskie wiadra, za­siedli na zydlach obok bacy i zaczął się udój. Owce prze­pędzano kolejno z jednego koszaru do drugiego a wiadra/ zapełniały się pomału mlekiem. Gdy udój się skończył, mleko zlano do wielkiego ikotła, dosypano podpuszczki

64

i zaczął warzyć się ser. Ściętą białą masę odcedzano póź­niej w specjalnych płóciennych płachtach.

Na półkach pod powałą bielały wielkie “bochny" owczego sera. W kilka dni później wóz zabiera je do mle­czarni. Tam zostaną poddane dalszemu przerobowi na ostrą bryndzę lub inne rodzaje smacznego sera.

Płynny owoc

Łagodne zbocza gór były pokryte rzędami drzew owoco­wych. Gałęzie uginały się od jabłek, śliwek i gruszek. Wo­kół rozchodził się zapach nagrzanych słońcem owoców.

U schyłku upalnego dnia dotarłem do miasteczka. Pierwszą moją myślą było ugasić pragnienie. W małej ka­wiarni podano mi butelkę soku. O, jakiż znakomity na­pój! Na kolorowej etykiecie odczytałem napis: Sok pitny z czarnej porzeczki Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzy-wnego “Tymbark" w Tymbarku. To przecież niedaleko — pomyślałem i postanowiłem oczywiście zwiedzić fabrykę.

Już następnego dnia samochód wiózł mnie do Tym­barku. Dzięki pomocy ojca mego kolegi, uszczęśliwiony przekraczałem bramę fabryki. Oprowadzał mnie inżynier, ' 'specjalista od produkcji.

Weszliśmy na obszerny plac, gdzie piętrzyły się skrzy­nie z pustymi butelkami.

— Rocznie napełniamy ponad 20 milionów butelek — powiedział inżynier. Większość stanowią soki owocowe, a poza tym — wino. Ale obejrzyjmy produkcję.

Właśnie samochody ciężarowe przywiozły partię ja­błek. Strumieniami wody spychano je do wielkich zbior­ników, z których po krótkiej kąpieli transporter przeno­sił owoce do wnętrza budynku. Tam urządzenia mecha­niczne rozdrabniały owoce, następnie w specjalnych pra­sach następowało wyciskanie soku. Inżynier wyjaśniał. dalej:

5 — wędrówki przez Pogórze... aa

— Soku z jabłek produkujemy niewiele, specjalizu­jemy Isię bowiem w czarnych porzeczkach. Ponieważ ich zbiór następuje na przełomie czerwca i lipca, a produkcja trwa prawie cały rok, zagęszczamy sok i przechowujemy w 'beczkach. W ten sposób mamy zapas .surowca, który w każdej chwili możemy zamienić w ^płynny owoc". Oto wielka nowa 'maszyna do zagęszczania. Obsługuje ją je­den robotnik, podczas igdy dawniej przy czynności tej mu­siało pracować 40 osób!

Z kolei przeszliśmy do hali, w której rozlegał się do­nośny iszczęlk iszikła. Automaty myły tutaj butelki i po­dawały na transportery. Długie szeregi butelek posuwały się następnie do drugiej hali, gdzie inne automatyczne urządzenia napełniały je isokiem i zamykały kapslami. I znowu transporter przesuwał butelki przed silnie oświe­tlonym ekranem, a bystre oczy kobiet sprawdzały, czy nie

66

ma wewnątrz zanieczyszczeń. Wreszcie naklejano etykie­ty i pakowano soki do skrzyń.

— Produkujemy też 'marmoladę z wielu owoców. Ale największą część produkcji stanowią wina owocowe i gro­nowe.

Właśnie weszliśmy do pomieszczeń, w których stały rzędy olbrzymich beczek. Na każdej znajdowały się dane o pojemności (około 3 tyś. litrów!) oraz data produkcji.

— Fermentacja win, a następnie ich dojrzewanie,' trwają co najmniej 6 miesięcy — informował mój prze­wodnik. Część naszych win idzie na eksport.

W 'magazynie oglądam barwne etykiety, jakie nakle­ja się na produkty fabryki w Tymbarku: wina czerwone i białe, słodkie i wytrawne, soki z 'czarnych i czerwonych porzeczek, z jabłek, winogron i tzw. wieloowocowe, mar-. molady.

— Soki są najzdrowszym, zasobnym w witaminy na­pojem. Ich spożycie wzrasta z roku na rok. Rozwijamy więc produkcję w fabryce i propagujemy sadownictwo oraz plantacje porzeczek u rolników.

— Wędrując do Limanowej widziałem właśnie mnó­stwo drzew owocowych i krzewów — pochwaliłem się przed inżynierem.

— Oczywiście. Okolice Limanowej i Tymbarku oraz tereny koło Zabrzeży, Łącka i Tęgoborzy w rejonie No­wego Sącza isłyną w kraju z produkcji owoców, które są bogactwem tej ziemi i przynoszą znaczny dochód rolni­kom. A jeszcze przed 40 laty 'mało kto z rolników przy-, puszczał, że w górach można zbierać 'obfilte owocowe plo­ny. Dopiero wytrwała inicjatywa zapaleńców, poparta pra­cami naukowców pozwoliła przekonać ludzi o pożytku i możliwościach tej gałęzi gospodarki.

Gdy opuszczałem gościnną ziemię limanowską żegna­no mnie słowami:

— Proszę przyjechać w maju, kiedy cała okolica bieli się 'od kwitnących sadów!

»•

67

Gospodarka na wsi górskiej

Prymitywne sposoby gospodarki ludzkiej w górach i nie­znajomość praw natury doprowadziły w ciągu wieków do stopniowego wyniszczenia gleby i spadku plonów. Powo­dowało 'to wzmożone wietrzenie i erozję skał. Nastąpiły więc dewastacje (zniszczenia dokonane, przez człowieka) i degradacja (zniszczenia naturalne krajobrazu). , " '

•Cykl ten przedstawiał isię następująco: Najpierw wy­cinano lasy i 'zakładano pola uprawne. Bogata w związki organiczne gleba dawała początkowo dobre plony. Z cza­sem jednak jałowiała, deszcze wypłukiwały jej składniki, odkrywając odłamki twardych iskał. (Stąd ludność twier­dziła, że na polach “rosną kamienie"). Skały te wyrzuca-. no na sterty zwane przez miejscową ludność groimanica-mi. Proces niszczenia gleby następował tym szybciej, im:/ bardziej strome były stoki.

Z czasem jałowej, kamienistej ziemi już nie obsiewa­no, przeznaczając ją na pastwiska, ale i te rodziły coraz marniejiszą trawę, porastając w końcu sztywną, prawie, bezwartościową tzw. psią trawką i(lulb psiarką).

Wadliwy i nieprzemyślany był również sposób loka­lizacji 'zabudowań. Wsie powstawały 'z reguły w dolinach, tuż obok rzek i potoków, nad którymi prowadziła droga. Każda większa powódź (często i dwa razy w roku) nisz­czyła zabudowania, przyległe do nich grunity i drogi, zry­wała niskie mosty i prymitywne kładki.

Domy postawione w dolinach narażone były ponadto na zastoiska zimnego powietrza, które —zwłaszcza zimą i wiosną — spływało z gór, oraz na mgły utrzymujące się nad wodami. Znajdujące się koło domów drzewa owoco­we z reguły wymarzały. -

Poza tym uprawiano rośliny gatunkowo nieodpowied­nie do warunków glebowych i klimatycznych panujących w górach. .

Zła gospodarka, niskie plony;! przeludnienie wisi po-

(%

wodowały ogólne niedożywienie ludności i zmuszały do częściowej emigracji na obczyznę lub do wyjazdów tam na roboty sezonowe.

Niedola góralskiej biedoty, wyzyskiwanej przez obszar­ników podatkami i nadmierną bezpłatną lub bardzo nisko płatną pracą, powodowała też liczne bunty chłopskie w XVII—XIX w. Dochodziło do nich jeszcze w latach 1932—1937 na terenie Pogórza.

Bunty były oczywiście krwawo tłumione przez wła­dze. "Współczesne zasady gospodarki w górach opierają się' na przesłankach naukowych. Odpowiednich Wiskazówek do­starczają specjaliści takich dziedzin, jak geologia, meteoro­logia, botanika, a także rolnictwo, hodowla, leśnictwo, transport i inne. Zagadnienie jest więc trudne i złożone. Przede wszystkim chodzi o ograniczenie powierzchni upraw rolnych; na stokach o nachyleniu większym niż 3:5°, a powyżej 650 m n.p.m. trzeba ich w ogóle zaniechać. Na­leży natomiast zwiększyć powierzchnię zalesień i pastwisk,

69

wzmóc hodowlę bydła i pszczół, zwiększyć uprawy lnu .oraz drzew owocowych (liczba sadów wydatnie zwiększy­ła się w ostatnich 15 latach, szczególnie w rejonie lima­nowskim, nowosądeckim i jasielskim).

Zmiany te wymagają dużych kosztów i czasu, a więc są wprowadzane w życie pomału. Najtrudniej oczywiście wykonać je na terenach gęsto zaludnionych i od dawna zagospodarowanych; w każdym razie ludność 'na takich obszarach nie może opierać swojej egzystencji wyłącznie na .gospodarce rolno-hodowlanej, lecz również na pracy w zakładach przemysłowych, usługowych itp., które mu­szą się rozwijać m.in. przez inicjatywę społeczną i władz te­renowych, biorąc za podstawę miejscowe surowce i inne możliwości.

Zardzewiałe źródło

Koło leśnej dróżki było źródełko. Z dna ulatywały tysiące maleńkich banieczek. Zaczerpnąłem łyk wody. Była kwaśkowata i orzeźwiająca — taka, jakby czymś przy­prawiona woda sodowa. Podobną wodę odnalazłem też kie­dyś w jakiejś wiosce.

— To kwaśna woda — powiedział do mnie gospodarz. — U nas jest taka w każdej studni.

— Dlaczego kwaśna? — zapytałem.

— A no, talk szczypie w język, jak ten szczaw, eo to rośnie na łące — odpowiedział gospodarz.

Nieraz jeszcze napotkałem podobne źródła, nazywane też mineralnymi i przekonałem się, że są w nich różne ro­dzaje wód. Kiedyś odkryłem wodę słoną, innym zaś ra­zem wychyliłem z rozmachem kubek wody o smaku... ze­psutych jajek. W końcu 'znalazłem źródło, którego dno po­kryte było grubym, rdzawym nalotem — istne zardzewia­łe źródło!

Przez dłuższy jeszcze czals zajmowałem się poiszuki-

Widok ogólny na Krynicę

waniem źródeł mineralnych w różnych częściach? Beski­dów. Napotkałem ich najwięcej w okolicy Krynicy, w la­sach, na łąkach, przy drogach i koło potoków.

Zupełnie nieoczekiwanie będąc kiedyś na przechadzce natrafiłem na nowe zjawisko. Oto kałuża wody, która sta­ła po deszczu, bulgotała jakby ją kto gotował — była jed­nak zimna. Obok ze szczeliny skalnej wydobywał się z sy­kiem gaz. Zjawisko to zrozumiałem dopiero zwiedzając urządzenia lecznicze w Krynicy.

Źródła mineralne

W niektórych częściach Pogórza i Beskidów występują źródła wód zawierających substancje mineralne. Najwię­ksze skupiska tych źródeł znajdują się w rejonie doliny

70

71

Krunica. Szyb eksploatacyjny wody mineralnej zuber

Popradu, w okolicach Krynicy, Muszyny, Żegiestowa, Piw­nicznej (kilkadziesiąt źródeł zbadanych i kilkaset “dzi­kich"). Poza tym sporo źródeł znajduje się koło Szczaw­nicy, Krościenka, Wysowej, Iwonicza i Rymanowa w Be­skidzie Niskim. Pojedyncze źródła isą też w Gorcach i na Pogórzu '(poza tym liczne źródła występują w Sudetach i w kilku innych punktach Polski).

Powstawanie źródeł mineralnych jest następujące;

W głębi gór, między Skałami krąży woda. Najczęściej też znajduje się tam — gaz dwutlenek węgla (002), zwany 'bezwodnikiem węglowym. Występowanie gazu związane jest z działalnością powulkaniczną '(wydziela go magma).

Woda, zwłaszcza nasycona gazem, rozpuszcza różne minerały i wydostaje isię na powierzchnię ziemi jako źró­dło mineralne. .

Rozróżniamy następujące, główne rodzaje wód mine­ralnych: .

— szczawy — zawierające dwutlenek węgla,

Pijalnia wód w sanatorium kolejowym w Zlockiem kolo Muszyny 73

— Isolariki — zawierające chlorek sodu, czaisem z do­datkiem jodu i bromu lub innych składników,

— siarkowe — zawierające siarkowodór oraz siarczki sodu i wapnia.

Zdarza się też, że ze szczelin skalnych wydobywa się czysty bezwodnik węglowy.

Wody mineralne mają wielkie znaczenie lecznicze w wielu chorobach układu trawienia, krążenia, gośćca itd. Niektóre z wód są specjalnie cenne i rzadkie (rup. “Zu-ber" w Krynicy lub wody arsenowe koło Rabego — jesz­cze nie eksploatowane).

W pobliżu źródeł mineralnych powstało wiele uzdro­wisk i zakładów leczniczych, gdzie stosuje się wody mi­neralne do picia lub kąpieli. Najważniejsze z uzdrowisk wymieniliśmy poprzednio.

Poza tym niektóre wody 'mineralne (po ich odżelazie-niu i dosyceniu dwutlenkiem węgla) wykorzystuje się do picia, jako tzw. wody stołowe <np. ,, Kryniczanka", “Wy-sowianka", “Milusia").

Sam igaz — dwutlenek węgla — stosuje się również do celów leczniczych, do tzw. suchych kąpieli. Gaz ten mla także tę właściwość, że pod wysokim ciśnieniem zestala się na bryły lodu.

Ropa naftowa

Złoża ropy naftowej tworzyły się przez wiele tysięcy lat z rozkładu różnych organizmów, między osadami prada­wnego morza, które istniało przed wypiętrzeniem dzisiej­szych Beskidów.

Ropa naftowa składa isię z węglowodorów, związków siarki, azotu i różnych związków organicznych. Złoża jej przesycają warstwy .skalne, wypełniają pory i szczeliny czasem na bardzo dużej głębokości. Wraz z nimi wystę­puje gaz ziemny (metan i etan).

74

Pomnik Ignacego Łukasiewicza w Kro&nie

Użytkowe właściwości ropy naftowej odkrył w Polsce .Ignacy Łukasiewicz .(1822—82). Dokonał on destylacji ropy (zwanej dawniej olejem .skalnym), wynalazł lampę nafto­wą (1853 r.) i założył pierwszą na świecie — czynną do dziś kopalnię ropy (1854/r.) w Bóbrce na południe od Kros­na, która stanowi muzeum przemysłu naftowego.

Łukasiewicz działał początkowo w Gorlicach, a póź­niej w Krośnie i okolicy.

Tereny roponośne na Pogórzu i w Beskidach ciągną się od okolic Bochni po Bieszczady. Największe dotąd od­kryte złoża (po ostatniej wojnie) znajdują się pod Bochnią w okolicy Grobli. Prace poszukiwawcze jednak stale trwają.

75

Wydobycie ropy naftowej w całym kraju wynosi oko­ło 300 tyś. ton {1980), z czego stosunkowo niewiele w Kar­patach. Pokrywa to zaledwie kilka procent naszego zapo­trzebowania. (Większość zapotrzebowania pokrywa ropa radziecka przesyłana rurociągiem do Płocka).

Ropa naftowa należy do najważniejszych dla gospo­darki surowców mineralnych. Otrzymuje ,się z niej m.in. benzynę, naftę, oleje, parafinę, .asfalt oraz surowce do pro­dukcji tworzyw sztucznych. Przeróbka następuje w rafi­neriach, m.in w Gorlicach, Jedliczu i Jaśle (na nizinach — w Płocku i Gdańsku).

Na omawianym obszarze, a zwłaszcza na pobrzeżu Be­skidu Niskiego występują też łupki bitumiczne — łatwo łuipliwe skały przesycone substancjami organicznymi, któ­re po ogrzaniu przechodzą w ropę naftową. Miejscowa lud­ność używała ich czasem do celów opałowych.

Szklanka z Krosna

To było przed kilku laty, gdy na rajdzie turystycznym po ziemi krośnieńskiej, nasza drużyna oprócz pamiątkowego dyplomu otrzymała szklanki. Tak, szklanki — tyle, że ozdo­bione kolorowym okolicznościowym napisem i rysunkiem. Przy ich wręczaniu powiedziano nam: to produkt naszego regionu, z huty szkła w Krośnie.

Miałem możność zwiedzić tę hutę. To cała, wielka i nowoczesna fabryka, w której automaty formują, przy­cinają i wykańczają tysiące i miliony szklanek, kieliszków, spodeczików i innych przedmiotów użytkowych ze szkła.

Huta isławna jest na cały świat, a największe zalety jej wyrobów, to znakomita ich przejrzystość, a także pięk­ne barwy i kształty oraz doskonała jakość. Najlepsze i naj­ciekawsze w kształtach wyroby formowane są jednak' i zdobione ręcznie, przez co uzyskują świetną artystycz­nie wartość.

76

Huta szkła w Krośnie. Formowanie szkła artystycznego

We wzorcowni podziwiałem białe, zielone, żółte i inne jeszcze zastawy stołowe, flakony, o nowoczesnych bształ-• tach. Wszystko urzeka kolorem i formą. Trudno oderwać oczy od tych błyszczących [przedmiotów, które zostały osiągnięte dzięki wzorowej, precyzyjnej pracy i zastoso­waniu postępu technicznego oraz własnych bogatych do­świadczeń załogi zakładu.

Tak poznałem jeden z zakładów przemysłowych, ja­kie rozsiane są .głównie w obrębie większych kotlin śród-górsfeich i Pogórza Karpackiego. Niektóre z nich tak, jak właśnie ta huta lub sławna “Kuźnia" w Ustroniu w Be­skidzie Śląskim, czy zakłady włókiennicze w Bielsku na Pogórzu Śląskim — kontynuują istare tradycje dawnego przemysłu w krainie gór i lasów.

77

Zakłady przemysłowe

Góry nie są krainą wielkiego przemysłu. Ale i na tym terenie — zwłaszcza na Pogórzu i w kotlinach — są czyn­ne i rozwijają się zakłady produkcyjne, szczególnie zwią­zane z miejscowymi surowcami. Niektóre z tych zakładów kontynuują tradycje starego przemysłu, jaki istniał w ubiegłych wiekach^ł.

Dokumenty, opisy oraz różne ślady materialne prze­kazują nam wiele 'wiadomości o przemyśle lat dawnych. Nazwy zaś np.: Huciska, Huta, Flasza, Szklarka itp. po­zwalają stwierdzić ich lokalizację.

Od bardzo już dawna znane 'było hutnictwo żelaza z rudy darniowej. Rozwinęło się ono znacznie od XIV/ /XV w., a szczególnie zaś w XVIII/XIX wieku.

Powstawanie hut a także innego rodzaju zakładów na terenach górskich związane było z odkrytymi tam pokła­dami rud darniowych oraz wielkimi lasami. Drewno, szczególnie bukowe i jodłowe, było dawniej niezbędnym surowcem opałowym. W wieku XIX skurczyły się już (bar­dzo obszary leśne, zabrakło też rudy darniowej i hutnic­two zaczęło gwałtownie zanikać.

W pobliżu hut istniały z reguły kuźnie, poruszane siłą wody, produkujące różne wyrolby z żelaza.

Huty żelaza istniały w Ustroniu — (największy za­kład — znany do dziś), Węgierskiej Górce, Zawoi, Mako-wie, Nowym Sączu, Kamienicy, Szczawnie, Zasadnem, Odernem i Cisnej.

Rozpowszechniona też była produkcja szkła. Huty szkła istniały m.in. w Brennej, Rycerce, Bystrej, Trzebu-ni, Więciórce, Jazowsku, Powroźniku, Słotwinach, Stawi-szy, Szklarce, Odernem.

Silnie też — na całym obszarze gór ibył rozwinięty

¹ Nie podajemy w tym rozdziale grup górskich, w których znajdują się poszczególne miejscowości, gdyż jest ich 'bardzo wie­le. Należy odnaleźć je na mapie.

przemysł drzewny. Obróbkę drewna 'budowlanego (belek, desek) wykonywano w dużej części w traczach, czyli pi­łach wodnych, poza tym ręcznie. Budowano też tratwy i łodzie 'bardzo potrzebne do spławu towarów rzekami. Znaczny dział produkcji stanowiły gonty, które darto ręcz­nie z pni drzewnych. Poza tym powszechnie produkowa­no artykuły gospodarskie: narzędzia tkackie, rydle, czer--paki, stolnice, łyżki, klepki aa. ibeczki i celbrzyki ifp. Nie­które z tych przedmiotów były ozdobione rzeźbą.

Z drewna produkowano też smołę, węgiel drzewny, terpentynę, popiół (potaż), saletrę. Na uzyskanie tych bar­dzo poszukiwanych produktów wycięto znaczne obszary lasów.

Ważnymi i od dawna znanymi działami produkcji, roz­winiętej zwłaszcza na Pogórzu 'były: tkactwo, czyli wyrób płótna z lnu, oraz sukiennictwo — wyrób tkanin z wełny.' W prymitywnych początkowo warsztatach wyrabiano te artykuły na potrzeby własne oraz jako daninę na rzecz pa­nów. Od XV/XVI w. zaczęły powstawać cechy i większe wytwórnie, a płótna i sukna docierały za granicę. Do więk­szych ośrodków produkcji należały m.in. Cieszyn, Bielsko--Biała (obecnie duże zakłady), Wadowice, Myślenice, Nowy Sącz, Biecz, Jasło, Krosno (dziś duży zakład).

Szeroko rozwinięte łbyło też garncarstwo, powszech­nie bowiem używano naczyń z gliny; zdobiono je też cha­rakterystycznymi dla danego regionu wzorami. Do cie­kawszych należały wyroby, z Wisły, Lipnicy Murowanej, Starego Sącza, Biecza, Strzyżowa, Jaślisk.

Do ważnych, zwłaszcza w średniowieczu, należał prze­mysł piwowarski. Liczne browary wyrabiające piwo istnia­ły w okolicach, igdzie hodowano chmiel, np. w kotlinach Żywieckiej i Sądeckiej.

W innych warunkach rozwija się obecnie nowoczes­ny przemysł. Przede wszystkim surowcem opałowym nie jest już drewno, lecz węgiel lub gaz. Zakłady buduje isię tam, gdzie trzeba dać ludności pracę.

79

Wymienimy tu najważniejsze dziś gałęzie i ośrodki produkcji zlokalizowane aa Pogórzu Karpackim, i w Be­skidach:

— huta żelaza w Ustroniu,

— zakłady tworzyw [sztucznych w Jaśle,

— fabryka amortyzatorów w Krośnie,

— fabryka samochodów w Bielsku-Białej,

— huty szkła w Tarnowie, Krośnie, Jaśle,

— zakłady włókiennicze w Bieisku-Białej, Andrycho­wie i Krośnie,

— fabryka autobusów w Sanoku,

— zakłady naprawcze taboru kolejowego w Nowymi Sączu,

— zakłady maszynowe w Bielsku-Białej, Tarnowie, Gorlicach, Przemyślu, Andrychowie, Żywcu, ' . — fabryka narzędzi w Cieszynie,

— rafinerie ropy naftowej w Gorlicach i Jedliczu,

— zakłady drzewne w Tarnowie, Rzepedzi, Ustiano-wej,

— zakłady azotowe w Tarnowie, . .

— kopalnia soli w Wieliczce i w -okolicach Bochni,

—zakłady gumowe w Sanoku,

— zakłady obuwnicze w Krośnie,

— zakłady stolarki budowlanej w Grybowie,

— zakłady płyt pilśniowych i wiórowych w Przemy­ślu i w Jaśle, . . '

— zakłady owocowo-warzywne w Tymbarku, Nowym Sączu, Tarnowie, Jaśle, Korczynie,

— fabryka papieru w Żywcu,

— zakłady elektrotechniczne w Cieszynie, Bielsku­-Białej, Bregonicach, Tarnowie, Przemyślu, . -

— zakłady 'cukiernicze w Cieszynie. : ' Poza tym uwzględnić należy przemysł energetyczny

(elektrownie wodne) oraz wykorzystywanie skał, opisane

w osobnych rozdziałach.

80

Biwak na dnie jeziora

Były lata, gdy nazwa Bieszczady po wojennych tragediach budziła posmak egzotyki i dreszcz oczekującej przygody.

Dolina Sanu stanowiła jedne z wrót do tej właśnie krainy i stamtąd rozpoczęliśmy naszą pierwszą bieszczadz­ką wędrówkę.

Najpierw prowadził nas nikły ślad drogi. Gdy zginął w nieprzebytym gąszczu zarośli, trzeba było posuwać-się tuż przy brzegu Sanu, po wezbranej wodzie, wspinając się po oślizłych głazach albo brnąc w błocie. Potem za­stąpiły nam drogę połamane drzewa i zapory z ciernistych krzewów oraz olbrzymich pokrzyw. -'

Zmęczenie kazało myśleć o założeniu ibiwaku. Gdzie jednak znaleźć miejsce?

Jeszcze jeden wysiłek — przedzieranie się przez krza­ki, wspinaczka na urwisty stok i nareszcie 'ukazał się prze­świt łąki. Byliśmy gdzieś między Soliną a Teleśnicą Sanną i tu rozbiliśmy namiot.

Otaczał nas dziki krajobraz. Wezbrana po deszczach rzeka ginęła za zakrętem w obfitości zieleni, od lat nie-. tkniętej ręką człowieka.

Nad wieczorem strugi deszczu przesłoniły całą oko­licę. U stóp namiotu iszumiał coraz głośniej San. Zanosiło się na powódź. Zdawało się nam, że .cała okolica wraz z na­miotem utonęła już w wodzie.

Minęło 15 lat, gdy znowu znalazłem się koło Soliny. Rozlewają się tu teraz wody jeziora, ispiętrzone wielką zaporą. Jego odnogi biegną w głąb gór — ku dolinom Sanu i Solinki, tworząc malownicze zatoki, półwyspy, przy­lądki.

Podszedłem do zapory. Za potężnym murem z betonu piętrzyła isię olbrzymia masa wody. Wrażenie ogromne.

W cielsku .szarej budowli kryją się turbiny elektrycz­ne, wytwarzające prąd wystarczający do oświetlenia mi­lionowego mialsta.

6 — Wędrówki przez Pogórze...

81

Zapora wodna w Porąbce

Wchodzę na igómą część, w tzw. koronę zapory. Sta­nowi ona łącznik^most dróg okalających jezioro.

Spojrzenie w dół ukazuje z jednej strony głęboką przepaść i na jej dnie spokojnie opływający San poniżej zapory, 'a z drugiej strony .bliskie lustro wody jeziora. Oko­licy nie grozi już powódź.

W pobliżu zapory, w pięknym punkcie widokowym, wznoszą się nowoczesne budynki. Pierwotnie wzniesiono je dla robotników i kierownictwa budowy. Teraz służą tu­rystom jako hotele, domy wypoczynkowe. Są tam restaura­cje, kawiarnie, kino, biblioteka, lokal klubowy itp.

We wspomnianym krajobrazie nad jeziorem wyra­stają wciąż ośrodki wypoczynku i sportów wodnych dla przybyszów z całego kraju i zagranicy. N'a wodach jeziora pojawiły isię kajaki i żaglówki.

82

Ujarzmiamy górskie rzeki

Wielkie opady atmosferyczne, deszcze i ulewy powodują gwałtowny spływ wód. Spływ ten jest tym większy i szyb­szy im bardziej stroma oraz mniej zalesiona jest powierz­chnia stoku. Ilość wody w rzekach w czasie^przeciętnych powodzi zwiększa się (zależnie od zalesienia terenu i in­nych czynników) 100—200 razy, a w czasie powodzi ka­tastrofalnych — nawet 1000 razy. Masy wodne unosząc odłamki skalne i cząstki rozmytej igleby dostają się do ko­ryt potoków i rzek, podmywają ich brzegi, a nieraz i całe połacie pól lub łąk, zrywają mosty, niszczą domy, drogi i inne urządzenia. Warto dodać, że dwukrotne zwiększę- ;

nie szybkości przepływu wody powoduje ponad 60-krotne zwiększenie znoszenia (transportu) skał.

Aby przeciwdziałać tym szkodom ludzie podejmują różne środki. Bardzo ważne jest umacnianie brzegów po­toków i rzek, czyli tzw. ich zabudowa. Rozróżniamy dwa rodzaje tej zabudowy: biologiczną i techniczną.

Zabudowa biologiczna polega na obsadzaniu brzegów roślinnością (olchą, wikliną itp.), która wiąże korzeniami podłoże — umacnia je. Zabudowa techniczna — to umac­nianie brzegów płotkami z faszyny, murami kamiennymi lub betonowymi. Często też buduje się całe murowane ko­ryto potoku z progami i zaporami (zapory przeciwrumo-szowe). W ten .sposób woda nie drąży dna i brzegów — progi osłabiają jej .spadek, a zapory zatrzymują niesione gdzieś z góry kamyki i osady.

Brzegi rzek umacnia isię częściowo roślinnością. Waż­niejsze jednak są wały, mury podporowe, tzw. ostrogi, czyli kamienne półtamy. Buduje isię również progi i tzw. stop­nie wodne, czyli zapory spiętrzające wodę w wielkie nie­raz jeziora — zbiorniki wodne.

Zapory i jeziora magazynujące wodę [Mają duże zna­czenie dla gospodarki ponieważ:

s*

83

— zabezpieczają tereny położone w dolnym biegu rzeki przed powodzią, .

— stanowią siłę napędową dla turbin elektrycznych,

—umożliwiają zasilanie w wodę zakładów przemy­słowych, rolnictwa, ludności,

— Stwarzają warunki dla wypoczynku i turystyki w atrakcyjnym krajobrazie i dla -uprawiania aportów wod­nych.

“Znaczenie zbiornika jest tym większe, im większą może pomieścić masę wody,

Stopień wodny składa się z reguły z dwóch zapór i zbiorników: głównego i wyrównawczego; wyrównawczy jest mniejszy, leży poniżej głównego i ma na celu złapanie -i osłabienie (wyrównanie) isporej fali wodnej, która spły--wa spod turbin elektrowni głównego 'zbiornika.

Elektrownie wodne pracują w godzinach najwyższe­go zapotrzebowania na prąd '(tzw. szczytu). ^ł

Dla istnienia zbiorników wodnych jest bardzo ważne, aby wszystkie uchodzące do niego rzeki, a do tych rzek dopływy (czyli cała tzw. zlewnia) były zabudowane, aby nie niosły osadów skalnych. Wiąże się z tym zagadnieniem, zalesienie gór, szczególnie na obszarze górnego biegu stru­mieni i potoków, tzw. terenów źródlifilkowych. Las bowiem osłabia gwałtowny 'spływ wód opadowych i utrudnia wy­mywanie gleby.

Na Pogórzu Karpackim i w Beskidach jest 10 zapór i zbiorników wodnych, z tego 8 •'wybudowano w ostatnim 40-leciu (w tym największa tego typu inwestycja w skali krajowej w Solinie). W projekcie jest budowa dalszych zapór m.in. na Sole, Rabie, Sanie i Dunajcu, które będą miały duże znaczenie dla obszaru beskidzkiego.

85

W starym grodzie

Dawne to czasy, gdy z ciepłych krain Południa 'ciągnęły przez Beskidy kupieckie wozy i rycerskie orszaki. Na dro­dze piętrzył isię wyniosły wał igór, pokryty płaszczem cie­mnego lasu. Tylko wzdłuż rzek i potoków oraz przez prze­łęcze prowadziły niewygodne, kamieniste dróżki. Posuwa­no się nimi w wielkim trudzie i z obawą napaści rozbój­ników lub samowolnych panów.

Po długiej podróży nagle rozstępowały się ściany gór, a oczom utrudzonych wędrowców ukazywała się. jasna,' szeroka dolina z uprawnymi polami i kwitnącymi sadami. W dolinie płynęła rzeka, a za nią, na wzgórzu wznosiły się masywne mury, zza których widać było strzeliste wie­że i domy miasta. To Biecz, sławny niegdyś i bogaty gród położony na .skrzyżowaniu ważnych dróg, na iskra ju Pogó­rza Ciężkowickiego i Dołów Jasielsko-Sanockich. Drogi te wiodły z Bardiowa i Krosna na Kraków, Sandomierz — i dalej, wiążąc się z głównymi szlakami z Węgier nad Bał­tyk i z Rusi na Śląsk.

Tak było przez długie wieki; Biecz bowiem, dzięki zna­komitemu położeniu wśród gór stanowił przez wiele lat ważny ośrodek władzy i gospodarki. Dzisiaj w Bieczu mało już pozostało śladów z tamtych czasów. Ale miasto szczyci się dawną tradycją, jest też ciekawym zespołem zabytko­wym, cennym obiektem dorobku naszej historii i kultury.

Pośrodku rynku wznosi się ratusz pamiętający czasy króla Kazimierza Wielkiego, a przebudowany później w stylu renesansowym. Wysoką, gotycką wieżę ozdobiono wzorzystym tynkiem (sgraffito) i isłonecznym zegarem, a nakryto spiczastym, barokowym hełmem. W budynku można odnaleźć ślady .starego, gotyckiego ratusza. Wcho­dzę na wieżę. Jakże istąd rozległy, ciekawy widok. W dole wąskie staromiejskie uliczki i małe podwórka stłoczonych domostw oraz czerwona bryła gotyckiego kościoła, zwień­czona attyką. Dalej rysują isię zielone wzniesienia, pośród

86

tf:,\^Mrii<,.

Biecz. Widok z wieży ratusza

których płynie rzeka. Próbuję odczytać w krajobrazie przebieg dawnych .szlaków. Z południowego zachodu i da­lej — na wschód prowadzi wyraźna dolina Ropy, wzdłuż której 'biegnie od dawna droga. Ale południowy horyzont zamykają lesiste pasma gór z kulminacją na Magurze Ma-łastowskiej i Magurze Wątkowskiej. Tylko z trudnością można rozróżnić, a czasem tylko się domyślać obniżeń, którymi prowadził niegdyś główny szlak na Węgry — przez doliny potoków i daleką przełęcz.

Schodzę na dół i przemykam się przez malownicze, ciche zaułki. Tu dostrzegam studnię z figurą świątka, na­krytą daszkiem wspartym na pękatych kolumnach. Tam znowu widzę zabytkowy budynek zwany domem Biecza — na pamiątkę legendarnego zbója, domniemanego zało­życiela grodu. Dalej trafiam do domu z XV w. Miał się w nim urodzić sławny historyk, geograf i .sekretarz kró-lewiski Marcin Kromer. Obecnie mieści się tu muzeum re­gionalne. Ze ścian patrzą na mnie .portrety znamienitych

87;

ludzi i rzeźbionych, gotyckich świątków. Oglądam stare druki i dokumenty cechowe, .monety, Ibroń... Uwagę moją zwracają rzeźbione portale z datą 1617 oraz oryginalne kolumienki międzyokienne.

W pobliżu muzeum wznosi się cenny zabytek gotyc­kiej architektury sakralnej — dawna kolegiata z XIV w. ;W wysokiej, wspartej na kamiennych filarach nawie pa­nuje mrok. Tylko .przez kolorowe witraże sączy się świa­tło dzienne. Znajdują się tu wysokiej wartości artystycz­nej sprzęty m.in. 'spiżowa chrzcielnica z XIV w., gotyckie i renesansowe, barwnie malowane stalle i suto rzeźbione stalle barokowe, barokowy pulpit 'muzyczny z XVII w. .z płaskorzeźba¹¹¹¹! które przedstawiają muzykantów i daw­niej używane instrumenty. Poza tym w kościele można zobaczyć wiele innych dzieł — zabytków sztuki rodzimej i obcej.

Gdy wychodzę z kościoła oślepia mnie blask słonecz­ny. Przed bramą natrafiam na jakieś wykopalisko. Oka­zuje się, że odkryto tu — na dawnym przedmurzu, — fun­dament banbakanu, obronnej budowli, jakich parę tylko znamy w Polsce. Poszukuję .starych murów miejskich. Zachowały isię z nich tylko małe fragmenty częściowo w ścianach przybudowanych później domów.

^ Wychodzę na drogę prowadzącą do Gorlic i wspinam &ię na pierwsze ze wzgórz. Podobno wznosił się tu pier­wotny gród, siedziba księcia. Prace archeologów pozwoliły stwierdzić, że stał tu niegdyś — w miejscu dogodnym do obrony — zamek. Dowiaduję się, że w Bieczu istniały jesz­cze dwa zamki, co świadczy o dużym znaczeniu tego mia­sta, zwanego niegdyś Małym Krakowem.

Sławne miasto... Działali tu wielcy ludzie i uczeni, kwitły rzemiosła, rozwijała isię sztuka, bywali królowie. Dziś krzewi się inne życie, ale stare zabytkowe budowle, ochrania się z szacunkiem dla potomności, aby dały świa­dectwo (narodowej historii i kultury.

88

Skarby dobczyckiego zamku

Na murach zamkowych ukazali się heroldowie i zabrzmiał dźwięk trąb. Przez bramę wkroczył bogato odziany sta­rosta, Paź podał mu wielki klucz. .Zaległa uroczysta cisza, a starosta, podkręciwszy wąsa przemówił w te słowa:

— Pięknie witamy waszmościów na naszym zamku. Stary nasz gród pamięta 'czasy Mieszka, a założył go po­noć niejaki Dobek. Bywał tu Łokietek, igdy bunt wójto­wski rozgorzał w Krakowie, bywał król Kazimierz Wielki, który rozbudował zamczysko, bywali inni władcy naszej Ojczyzny. Zamek strzegł traktu kupieckiego, który biegł wzdłuż Raby, była przy nim komora celna. Rozrosło się miasto Dobczyce.

' Przyszedł wiek siedemnasty, a na gród nasz padło ' wiele klęsk, przyszedł najazd szwedzki i skończyły się cza­sy świetności. Z tych to jeszcze czasów pozostała nam le­genda.

Był marcowy wieczór i wicher hulał za oknami. Có­reczka pana Dobrzyńskiego długo zasnąć nie mogła. Niań­ka nuciła jej kołysankę, a gdy i to nie pomogło, poczęła • brzękać pękiem kluczy i uderzać nimi mocno o ścianę. Aż tu nagle ukruszył się kawał muru, poleciały kamienie, a za nimi, ze skrytki jakiejś tajemnej wysypały się z brzę-. kiem złote dukaty...

Tak mówił starosta, a raczej ktoś przebrany, rzecz 'działa się bowiem przed paru laty na zlocie młodzieży, która przybyła do Dolbczyc z wielu stron kraju do zamku-;' -muzeum.

Zamek odbudowano z inicjatywy grupy społecznych działaczy. Przez kilka lat krzątali się oni pośród ruin, starsi i 'młodzi, całe grupy, przybywające nieraz z daleka. Usu­wali kamienie, kopali w głąb piwnic, wyjmowali odłamki rzeźb i .starych przedmiotów. Gromadzili ,,skarby", ale nie złoto — tylko zabytkowe, bezcenne dziś dla historii i kul­tury eksponaty. Równocześnie rosły mury zamku.

89

Gdy dotarłem do Dotoczyc, zachwyciło mnie położenie zamczyska na skalistym wzgórzu nad- Rabą. Ale większe wrażenie zrobili na mnie “zamkowi" entuzjaści i ich spo­łeczne dzieło.

Przez gotycki portal wchodzę lo loggii zawieszonej nad stromym urwiskiem. Potem idę na tarasy okolone mura­mi, skąd podziwiam 'szeroki i piękny widok na wstęgę Raby i wierzchołki Beskidu Wyspowego i Średniego. Zwiedzam piwnicę, różne pomieszczenia i muzeum. W jednej izbie znajduje się piec hutniczy — dymarka z XIV w., unikato­wy zabytek naszych zamków. Wytapiano w nim rudę do wyrobu broni i innych przedmiotów. Piec ogrzewał też pomieszczenia zamkowe. W drugiej 'izbie jest rzeźbiony kominek i cenne eksponaty, m.in. mizerykordia z XII w., różne rodzaje broni i uzbrojenia, przedmioty ozdobne, ze­gar słoneczny i wzorzyste kafle renesansowe. Są tu rów­nież 'stare księgi i dokumenty.

— Muszę wyjaśnić — mówi pan Władysław Kowal­ski, główny inicjator odbudowy zamku i kustosz muzeum (a zarazem nauczyciel), że od roku 1963 nasze prace pro­wadzone są pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i przez fachowe przedsiębiorstwo, ale stale trwa nasz społeczny udział. Wartość tych społecznych prac wy­niosła parę milionów złotych.

Zwiedzając ruiny starych zamków, położone przy wie­lu beskidzkich szlakach oraz rozmyślając o związanych z nimi wydarzeniach historycznych, zawsze wracałem my­ślą do społecznego czynu w Dobczycach, który wskrzesił przeszłość dla nauki przyszłych pokoleń.

90

Szlaki komunikacyjne, grody, wydarzenia historyczne

Wysoki, a niegdyś pokryty gęstymi lasami obszar Beski­dów 'stanowił przeszkodę komunikacyjną między krajami leżącymi na południe i na północ od tych gór. Bardzo więc ważną rolę odgrywały przełęcze i doliny głównych rzek, , jako naturalne drogi biegnące pośród gór i lasów. Szla­kami tymi posuwali się osadnicy, przewożono towary, dą­żyły też zbrojne orszaki i podróżowali władcy.

' Przy .szlakach, w dogodnych do obrony miejscach — zwykle przy zbiegu dolin, na wzigórzach — zakładano osa­dy, budowano zamki i grody. Były one siedzibą władzy i chroniły mieszkańców oraz drogi od rozbójników i wro­gów. W punktach tych, na mocy przywilejów książęcych i królewskich pobierano też cło za przewożone towary. Zamki i grody były w rękach królewskich lub prywat­nych. Władzę zaś 'sprawowali kasztelani i starostowie od­powiedzialni za stan dróg i zamków.

Siady osad obronnych w górach znamy od 4000 lat p.n.e. Były to pierwotnie prymitywne, otoczone ziemny­mi wałami .grodziska, potem zaczęto wznosić konstrukcje przy użyciu drewna i kamieni. Zamki murowane zaczęły powstawać dopiero około XIII—XIV w. Szczególnie dużo • wzniósł ich król Kazimierz Wielki; 'on też wydawał przy­wileje na zakładanie nowych miast, i

Oto najważniejsze szlaki komunikacyjne i rejony osad­nictwa w okresie państwowości polskiej:

W zachodniej części — Przełęcz Jabłonkowska, doli­na Soły i Kotlina Żywiecka (Żywiec), dolina Raby (Myśle­nice i Dobczyce).

W środkowej części Beskidów najważniejszą arterię komunikacyjną stanowiła dolina Popradu (jako droga lą­dowa i spław wodą) przecinająca na wskroś masyw kar­packi i wiążąca się z doliną Dunajca. Główny szlak prowa­dził stąd na Wieliczkę i Kraków — ku Wiśle i Bałtykowi.

91

Nad Popradem, głęboko w górach istniały od XII w. gro­dek w Muszynie oraz strażnica w Rytrze. W Kotlinie Są­deckiej ważną rolę pełniły Stary Sącz i Nowy Sącz. Nad Dunajcem wznosiły .się m.in. zamek w Rożnowie, straż­nica w Czchowie, zamek w Melsztynie. '

Ważnymi przejściami 'przez góry 'były przełęcze: Ty-licka, Beskid (prowadząca na Grybów i Tarnów oraz do Biecza), a zwłaszcza — Przełęcz Dukielska, najniższa w Be­skidach (500 m), którędy wiódł ruchliwy szlak na Duklę i Krosno. Poza tym należy wymienić przełęcze Łupkow-ską i Użodką.

We wschodniej części gór najważniejsza była dolina Sanu. Istniało tu szereg zamków jak Sdbień, Lesko, Sa­nok, Dąbrówka Starzeńska, Przemyśl.

Kilka z tych szlaków komunikacyjnych zachowało duże znaczenie do ostatnich czasów, jak np.: dolina Soły, Raby, Dunajca, Popradu, Przełęcz Dukielska, Przełęcz Łupkowska.

Na obszarze Beskidów i Pogórza Karpackiego miały wielokrotnie miejsce ważne wydarzenia wojenne. Do naj­bardziej pamiętnych należą: przełamanie frontu pod Gor­licami w 1915 r. w czasie I wojny światowej, ofensywa hitlerowska w 1939 r. (m.in. walki w rejonie Milówki, Jor-danowa, Chabówki, Makowa, Pcimia, Mszany Dolnej i i Czchowa) oraz uderzenie wojsk radzieckich i czechosło­wackich w rejonie Dukli w 1944 r. Pozostało z tych walk wiele cmentarzy i pomników, szczególnie w .Beskidzie Niskim.

Strzały pośród gór. Partyzantka

Odgłosy strzałów i potężnych wybuchów niosły się dale­kim echem po górach i dolinach.

Nadeszły tragiczne lata. Ziemie polskie zajęli Niemcy i wszędzie szalał hitlerowski terror. Wielu wtedy ludzi po-

92

stanowiło walczyć z okupantem, utrudniać jego gospodar­czą i wojskową działalność. Ludzie ci .stali się partyzan­tami. Działali prawie wszędzie. Szczególnie wielu było ich w górach i na Pogórzu. Głębokie, leśne zakątki, prowizo­ryczne schrony i na uboczu stojące domostwa dawały schronienie ich głównym siłom. Poza tym przebywali oni w wioskach, i miastach, przewozili broń, tajne gazetki, informacje.

Oddziały partyzanckie składały się. z wielu grup pol-sikich, a także żołnierzy radzieckich.

Mnożyły się zbrojne napady na posterunki niemiec­kie, magazyny, przejeżdżające patrole i .samochody. Wy­sadzano w powietrze całe pociągi, zdobywano broń, amu­nicję, żywność — niezbędne do dalszej zaciekłej walki z okupantem na śmierć lub życie. Walka przynosiła zwy­cięstwa, ale również i krwawe ofiary. Hitlerowcy nie tyl­ko zabijali partyzantów, ale mordowali bezbronną ludność góralską, palili wsie, niszczyli dobytek.

W głębi Gorców była taka wieś Ochotnica Dolna zwa­na ,,Polską Republiką". W pamiętny dzień 23 grudnia 1944 roku, hitlerowscy siepacze spalili część wsi, zamordo­wali 53 jej imieszkańców, nie 'szczędząc kobiet i 'dzieci. Póź­niej raz jeszcze zaatakowali wieś i aresztowali wiele osób.

Jednej nocy rozległ się "nad Gorcami warkot samolo­tów. Potem pojawili się oficerowie radzieccy, 'aby zorga­nizować ostateczny wspólny opór przeciw niemieckiemu , okupantowi. Dowództwo partyzantów radzieckich na tych terenach 'objął płk “Iwan".— Zołotar. Odbyła się też w Na­wojowej narada z siłami polskimi. Ustalono zasady współ­działania, przyjęto hasła porozumiewawcze “Orzeł Biały" i “Krasna ja Zwiezda". ;

I w końcu, gdzieś od Przełęczy Dukielskiej rozległy się odgłosy wielkiej bitwy. Przyszło wyzwolenie. Skoń­czyła się wojna.

Ale dziś, wędrując górami możemy napotkać jej tra­giczne pamiątki.— groby, tablice i. pomniki z napisami

93

głoszącymi chwałę nieustraszonym górskim partyzantom, ludności wsi i miast oraz żołnierzoan poległym za wolność Ojczyzny.

Do osobnych kart dziejowych należy działalność ru­chu 'oporu w czasie okupacji hitlerowskiej, kiedy niezło­mna wola walki z okupantem i pomoc miejscowej ludności decydowały często o powodzeniu. Cały obszar gór był do­brym .schronieniem dla partyzantów. Działały też bardzo liczne ich grupy — polskie i radzieckie, niszcząc oddziały hitlerowskie, zdobywając sprzęt i amunicję. Nie sposób tu wszystkich wymienić, wspomnimy więc o ważniejszych.

W Beskidzie Śląskim walczyły m.in. oddziały Franci­szka Zawady, Michała Gowola i Józefa Habdasa oraz ra­dzieccy skoczkowie spadochronowi. W Beskidzie Żywiec­kim znany był oddział “Wisła" i również spadochroniarze radzieccy.

• 'W Beskidzie Makowskim wiele udanych akcji prze­prowadził oddział im. Waryńskiego. W Gorcach walczyły oddziały “Za Wolną Ojczyznę" i ,,Lamparta".

W Beskidzie Wyspowym działała grupa “Topora".

Bardzo silny ruch oporu istniał w Beskidzie Sądec­kim. Walczyły tu m.in. grupy “Juhasa", “Tatara", “Za-wiszy", “Zyndrama" oraz partyzanci radzieccy Zołotara, poza tym grupy: “Sępa", “Pumy", “Kmicica", które wal­czyły też na obszarze Beskidu Niskiego.

Po zakończeniu wojny miały jeszcze miejsce walki z bandami tzw. Ukraińskiej Powstańczej Armii. W wal­kach tych, które odbywały się na terenie Pogórza Dyno-wskiego, Beskidu Niskiego i Bieszczadów, zginął gen. Ka­rol Swierczewski.

Ochrona pamiątek przeszłości należy do ważnych za­dań. Dzięki opiece oraz funduszom państwowym i społecz­nym zabezpieczono w ostatnim 40-leciu, odbudowano i wy­remontowano bardzo liczne zabytki, jak: pałace, zamki, dwory, kościoły itp. Służyły one dobrze przeszłości — od­dano je w służbę czasów obecnych i przyszłych, jako dzie-

94

Dawna cerkiew lemkowskd z XVII w. we wsi PowroSnik kolo Krynicy

ła kultury i sztuki oraz pamiątki historii narodu. W wielu z nich mieszczą się muzea, w niektórych — domy kultury, szkoły itip.

Otoczono również opieką miejsca poległych bohater­ską śmiercią za wolność naszej Ojczyzny i wzniesiono im wiele pomników.

Pod gontowym dachem

Z gęstwiny drzew wyłoniły się najpierw gontowe dachy, -a później przysadziste domostwa obudowane z grubo cio­sanych belek łączonych na zrąb. Opodal .stał młyn, z wiel­kim drewnianym kołem, wiatrak, kilka uli o różnych dzi­wacznych kształtach i cerkiewka 'z łamanym dachem.

@&

Chaty były dymne •— bez kominów. Zajrzałem przez małe okienko. W ciemnym wnętrzu bielał wielki piec z licznymi wnękami, stały ławy, a na ścianach wisiały pry­mitywne, drewniane gospodarskie sprzęty — czerpaki. łyżki.

Wieś jakby żywcem wyjęta ze starych opowiadań. A jednak nie była to zwykła wioska. Dziś bowiem podob­nej wsi już się nie spotka.

Trafiłem do Wisi — muzeum budownictwa ludowego ipod Sanokiem na Pogórzu Dynowskim, gdzie stoją budyn­ki i są gospodarskie sprzęty, nie ma tylko mieszkańców i ludowych strojów. Ale gdzie ich dziś szukać we współ­czesnym świecie?

A jednak...

Wracając z Baraniej Góry skręciłem na drogę wio­dącą z Istebnej do Koniakowa, gdzie ujrzałem niecodzien­ny widok. Drogą podążały grupki ludzi. Mieniły się barw­ne stroje Górali Śląskich: czerwone kamizelki mężczyzn, obszywane kolorowym .sznurem i złotymi guzikami, pięk­ne hafty na białych koszulach, kwieciste i białe kobiece fartuszki oraz ciemne naszywane kamizelki. Szczególną uwagę w stroju starszych kobiet zwracały koronkowe czep­ce — (przecież okolice Koniakowa słyną z przepięknych koronek 'wyrabianych przez ludowe artystki.

Wszyscy zdążali na święto ludowe połączone z wy­stępami zespołów artystycznych.

Po drodze spora grupa zebrała 'się koło domu Kawu-loków, najstarszego w Koniakowie. Byli tu również jacyś turyści. Przed przyzbą stał .stary góral i wygrywał ismęt-. na melodię na dudach, zwanych 'tutaj gajdami. Pcrtem za­prosił do izby.

Znalazłem się w innym świecie — w otoczeniu do­mowych .sprzętów, przedmiotów starej kultury i sztuki ludowej, z których każdy zadziwiał trafnością kształtu, misterną ozdobą, a równocześnie pięknem swojej prostoty.

Gdy zasiedliśmy na zydlach i ławach Kawulok zaczął

96

Istebna — najstarszy dom Kawuloków

opowiadać o tym dawnym, dziwnym świecie gór, gdzie nieuczony człowiek nie. potrafił ujarzmić dzikiej, trudnej natury, a ciężki codzienny trud nie wystarczał do zaspo­kojenia głodu. Wrogami lub ląprzymierzeńcami człowieka były różne tajemnicze stwory, byli też i ludzie, których dobra lub zła sława utrwalona została w legendach.

Kultura ludowa

"Usilna praca, doświadczenie, fantazja oraz zmysł arty­styczny ludności zamieszkującej 'obszary górskie wytwo­rzyły liczne dzieła kultury ludowej. Możemy je podziwiać na przykładach budownictwa, sprzętów, strojów, obycza­jów. Tworzone przez liczne pokolenia, dostosowane do spe­cyficznych, miejscowych warunków, są funkcjonalne, a równocześnie proste i piękne.

Formy budynków i materiały użyte do ich budowy,. wzory ozdób, rodzaje strojów, obyczaje itd. związane są

T — Wędrówki przez Pogórze...

87

oczywiście z różnymi grupami etnicznymi ludności, za­mieszkującymi różne części gór.

Coraz szybszy postęp we wszystkich dziedzinach ży­cia powoduje zanik starych obiektów, strojów i obyczajów ludowych. Ponadto ludność ulega przemieszczaniu; zani­kają też jej cechy etniczne.

Wymienimy tu zasadnicze grupy etniczne oraz obsza­ry, na których te grupy zamieszkują lub zamieszkiwały:;

Górale Śląscy w Beskidzie Śląskim, Górale Żywieccy w Beskidzie Żywieckim, Kliszacy w Beskidzie Małym, Za-górzanie w Gorcach i Beskidzie Sądeckim, Lachy w Be­skidzie Małym, Kotlinie Sądeckiej i na Pogórzu Wielic­kim, Górale Sądeccy w Gorcach i Beskidzie Sądeckim,. Łemkowie w Beskidzie Niskim i Bieszczadach, Bojkowie w Bieszczadach, Pogórzanie na Pogórzu Ciężkowiokim i Pogórzu Dynowskim, Dolinianie na Pogórzu Dynowskim i w Dołach Jasielsko-Sanockich.

Z uwagi na wysoką i niepowtarzalną wartość dzieł kultury ludowej, państwo oraz instytucje społeczne ota­czają je szczególną opieką, tworząc m.in. ośrodki muzealne.

Są to, przede wszystkim muzea budownictwa ludowe-' go, zwane parkami etnograficznymi, a także skansena­mi ¹. Dzięki nim nasze i przyszłe pokolenia będą mogły ©giądać charakterystyczne obiekty budownictwa zachowa­ne w oryginalnym kształcie.

Parki etnograficzne powstają w naturalnym położe-'-niu, w krajobrazie typowym dla danego rodzaju budow­nictwa i na obszarze związanego z nim regionu. Poszcze­gólne obiekty o wartościach muzealnych, jak budynki mie­szkalne, gospodarcze, sakralne itd,, przenosi się z terenu, na którym stały pierwotnie i ustawia w obrębie muzeum. ©bok istniejących już na miejscu zabytkowych budowli. Budynki zostają też wyposażone w odpowiedni sprzęt mię-.

¹ Słowo skansen oznacza w języku szwedzkim szaniec i przy­jęte zostało dla oznaczenia zespołu budownictwa ludowego sku­pionego w jednym miejscu dla celów muzealnych.

98

Rodzina^góralska z Istełmej

yswx\ ^! •••s Chata z wyżką w Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej

\ szkalny i gospodarski. Teren muzeum jest też odpowiednio

zadrzewiony. Przy parkach etnograficznych mogą się znaj­dować obiekty usługowe dla turystów, np. schronisko, re­stauracja, kiosk itp.

Największe skanseny 'znajdują się:'

— w Sanoku — obejmuje obiekty budownictwa Do-linian, Pogórzan, Łemków i Bojków,

— w Nowym Sączu — 'budownictwo Lachów Sądec­kich, Górali Sądeckich i Łemków,

. — w Zubrzycy Górnej — grupuje dbiekty budownic­twa orawskiego (z okolic Babiej Góry).

Poza tym objęte są ochroną mniejsze zespoły zabyt­ków i pojedyncze obiekty budownictwa ludowego (lamu­sy), folusze, chaty, kościoły, kapliczki itp.) w różnych wsiach zbudowane często z grubych belek łączonych bez użycia gwoździ, krytych gontowymi, dachami, z ozdobnymi odrzwiami ditp. '^t

100

Spotykane dziś rzadko stroje ludowe przeszły dużą ewolucję form i kolorów. Początkowo bardzo proste, pry­mitywne, doskonale przystosowane do określonego rodza­ju zajęć ludności, jak np. pasterstwo, zostały stopniowo wzbogacone wieloma elementami .zdobniczymi. Szczególnie duży wpływ na to ,,zapożyczanie" nierodzimych elementów miały mundury wojskowe i fabryczne błyskotki.

W niektórych okolicach odżyła ostatnio tradycja no­szenia strojów ludowych w dnie uroczyste i święta, cza­sem po prostu na pokaz turystom. Przede wszystkim jed­nak noszą je regionalne zespoły taneczne.

Oto okolice, gdzie czasem można zobaczyć te stroje:

Lstebna — Koniaków (Górale Śląscy) Żywiec (mieszczanie żywieccy) Sidzina — Zawoja (Górale Żywieccy) Podegrodzie — Nowy Sącz (Lachy Sądeckie) Bobowa (Pogórzanie)

Poza tym na uwagę zasługują bardzo już rzadko spo­tykani twórcy ludowi: garncarze, wikliniarze, rzeźbiarze, .zabawkarze, hafciarze, koronkarze.

Burza nad namiotem

Namioty rozbiliśmy poniżej szczytu Lembarczyka pod kępą młodych buków. Roztaczał się stąd szeroki widok na pas­ma Beskidu Sądeckiego; czasami ukazywały się na ho­ryzoncie Tatry. Poniżej szumiał potok, a .okoliczne polany porastały gęsto krzewinki czarnych jagód.

_ Poobuudkaaa... — rozlegał się .co rano okrzyk Ada­ma — Na witaminy!

Na to hasło, wybiegaliśmy z namiotów i skubaliśmy smakowite jagody pokryte zwykle kropelkami rosy; obser­wowaliśmy też krajobraz. W dolinach leżały mgły, które zanikały powoli. W dali ukazywała się rzeka, błyskając

101

W promieniach słońca, a nad nią widać było liczne, coraz dalsze i słabiej widoczne pasma gór.

Adam przepowiadał pogodę: — mgły opadają w do­liny, Tatr nie widać, na trawie obfita rosa — nie obawiaj­my się deszczu.

Słońce zaczynało dogrzewać. Szliśmy na wędrówkę w cień lasów i dolin, na poszukiwanie uroków górskiego świata. Wracało się nieraz i nad wieczorem. W głębokich dolinach był już cień.

Potem następowała zwykła krzątanina przy wieczor­nym posiłku. Zapłonęło ognisko. Na niebo wytoczył się wielki księżyc ii niedługo przywdział “lisią czapę".

— Ten mglisty krąg, a także brak rosy nie wróży dobrej pogody — .stwierdził Adam.

Następnego dnia jagody były .suche, a 'mgły unosiły się z dolin ku górze. Wszystkie też pasma gór widać było wyraźnie i tak “blisko", że dało isię odróżnić pojedyncze drzewa. Tatry widzieliśmy przez cały dzień. Nieznośny upał nie sprzyjał wycieczce. Nawet w cieniu, na północ­nych stokach było gorąco. O zachodzie niebo zaczęło się zaciągać chmurami i powiał wiatr. Wiedzieliśmy już, że niedługo będziemy moknąć.

Nad wieczorem zerwała się wichura, błysnęło raz i drugi i spadły wielkie krople deszczu. Burza szarpała namiotami i częstowała nas obficie wodą. Długo jeszcze rozlegały się grzmoty, powtarzane stokrotnym echem przez góry.

Klimat w górach

Pogórze i Beskidy leżą w strefie klimatu podgórskiego i górskiego. Jest on stosunkowo wilgotny i chłodny oraz wykazuje duże/wahania temperatury, zwłaszcza między •dniem i nocą. Te zjawiska występują jednak w różnym sna-

102

sileniu — zależnie od wysokości, położenia stoków i dolin w stosunku do kierunków widnokręgu, nachylenia stoków oraz ich zalesienia, kierunku wiatrów itp. Stąd poszcze­gólne części gór, a nawet ich fragmenty posiadają 'swoisty mikroklimat.

Ilość opadów atmosferycznych zwiększa się stosownie do wysokości gór. Na szczytach pada więcej deszczu i śnie­gu niż u podnóży, gdyż wysokie góry zatrzymują masy powietrza, para wodna unosi się, oziębia i skrapla.

Najwięcej opadów otrzymują stoki północne, jako chłodniejsze od południowych oraz stoki zachodnie, bar­dziej wystawione na wiatry. Poza tym znaczną ilość .opa­dów, tzw. poziomych (mgły, szron) zatrzymują obszary zalesione.

Często trafia się zjawisko opadów lokalnych, obejmu­jących tylko niewielkie części terenu.

Ilość opadów jest największa latem w czerwcu i lip­cu, a najmniejsza jesienią i zimą — tylko w lutym nasi­lają się opady śniegu. Średnia roczna opadów wynosi na Pogórzu Karpackim około 800 mm, a w Beskidach około 1000 mm.

Temperatura powietrza maleje w zasadzie zgodnie ze wzrostem wysokości terenu — im wyżej, tym chłod­niej. Często jednak spotyka się sytuację odwróconą, kiedy to temperatura w dolinach jest o kilka stopni niższa niż na szczytach. Zjawisko to, zwane inwersją, występuje naj­częściej na wiosnę, w jesieni i zimą, kiedy to masa chłod­nego powietrza zalegająca partie szczytowe gór zsuwa się po stoku do śródgórskiej doliny tworząc zastoisko zimne­go powietrza. Zjawisko to działa niekorzystnie na wegeta­cję roślin i powoduje często straty.

Znaczne różnice temperatur występują też na obsza­rach zalesionych i odkrytych. Na przykład w gęstych la­gach (głównie bukowych) bywa w upalne dni około 10° chłodniej, a w nocy i w zimie — parę stopni cieplej, niż na otwartej przestrzeni.

103

Brak mgieł w dolinach i rosy na roślinach, a także zmiana kolorytu nieba o wschodzie i zachodzie oraz po­lepszająca 'się widoczność gór oznaczają zwykle spadek ciś­nienia atmosferycznego i zapowiedź wiatrów oraz opadów.

W niektórych częściach gór występują lokalne wia­try, głównie z południa, wiejące zwykle wiosną i jesienią, a rzadziej w lecie i zimie. Na przykład wiatry orawskie w rejonie Babiej Góry, ryterskie w dolinie Popradu i du­kielskie w rejonie Przełęczy Dukielskiej, które są ciepłe i suche.

PODGÓRZE KARPACKIE l BESKIDY

Pogórze Karpackie i Beskidy stanowią, częś^ Karpat, zwaną Kar­patami Zewnętrznymi. Omawiany teren górski rozciąga się wzdłuż południowej granicy Polski pasem długości około 320 km ł sze­rokości około 45 km w części zachodniej i około 75 km na wscho­dzie; zajmuje on stosunkowo mały procent powierzchni naszego kraju (około 9,5%).

Pogórze i Beskidy nazywamy potocanie górami. Przyjmuje się zwykle, że góry są terenem wzniesionym powyżej 600 m n.p.m.'. Wysokości omawianego obszaru są bardzo różne — przeważają jednak tereny o wysokości 300—600 m, które zajmują około 83,4%. Niewielki procent zajmują góry, bo tylko 16,6%, a warto dodać, że najwyższy szczyt Beskidów — Babia Góra liczy 1725 m, a kilka tylko szczytów przekracza 1300 m.

Na Pogórzu, a szczególnie w Beskidach, jako na terenach w za­sadzie trudniej dostępnych dla człowieka, dużą rolę odgrywają doliny, obniżenia i przełęcze, a także kotliny.

Doliny rzek przecinają pasma górskie przeważnie, w ogólnym kierunku z południa na północ wiążąc często kotliny i większe obniżenia położone wzdłuż ich biegu.

Takie ukształtowanie terenu było niejako szkieletem dróg, ułatwiając od pradawnych czasów komunikację . i osiedlanie się ludzi w górach.

Patrząc na Pogórze Karpackie i Beskidy z lotu ptaka można łatwo rozróżnić opisane tu formy terenowe. Widzimy więc wy­raźnie doliny głównych rzek o przebiegu południkowym i płynące w nich: Sołę, Skawę, Rabę, Dunajec wiążący się z Popradem i Bia­łą, Wisłokę wraz z wpadającymi do niej Ropą i Jasiołką, Wisłok oraz San z Osławą. Wzdłuż rzek przebiegają malowniczo wijące

¹ W dalszym tekście opuszczamy n.p.m. (nad 'poziomem morza) podając tylko m (metry).

105

się drogi oraz koleje. W kotlinach i obniżeniach znajduje się wię­kszość miast.

Wzdłuż gór, z zachodu na wschód, biegną szlaki koniunika-cyjne, które wiążą wymienione arterie. Jest więc szlak podkar­packi: Zebrzydowice—Kraków—Tarnów—Przemyśl oraz śródkar-packi: Cieszyn—Żywiec—Rabka— Nowy Sącz—Jasło—Sanok—Kro­ścienko.

W budowie znajduje się, wysunięta najbardziej na południe, tzw. szosa karpacka stanowiąca wielką atrakcję widokową i tu­rystyczną. Jej odcinki przebiegają pod najwyższymi partiami Be­skidów. Z Ustronia przez Wisłę, Przełęcz Salmopolską, Żywiec, Za­woje, Przełęcz Krowiarki, Nowy Targ, Szczawnicę, Piwniczną, Mu­szynę, Krempną, Tylawę, Komańczę, Cisnę do Ustrzyk Górnych. Niektóre odcinki tej drogi są już ukończone.

Pogórze Karpackie i Beskidy to teren w dużym stopniu po­kryty bogatą szatą leśną. Chroni ona glebę, szczególnie w partiach wysokich i stromych, przed energicznym działaniem wód opado­wych i erozją, przyczynia się do utrzymania odpowiedniego kli­matu oraz stanowi wartości estetyczne krajobrazu. Większe obsza­ry lasów znajdują się głównie na południu, w Beskidach. Głów­nym zajęciem ludności jest gospodarka rolna i hodowlana, cho­ciaż coraz większą rolę, zwłaszcza na Pogórzu, odgrywa przemysł. Rozwijają się też usługi w zakresie obsługi ruchu turystycznego i wypoczynkowego.

Beskidy stanowią główny trzon Karpat Zewnętrznych i roz­ciągają się na obszarze Polski od Olzy po Przełęcz Użocką, dzieląc się na bardzo rozległy Beskid Zachodni i na skrawek Beskidu Wschodniego. Granica między nimi w pojęciu geograficznym prze­biega przez Przełęcz Łupkowską i dolinę rzeki Solinki.

Beskid Zachodni dzielimy następująco:

Beskid Średni Beskid Wysoki

Beskid Śląski Beskid Żywiecki Beskid Mały Beskid Wyspowy Kotlina Żywiecka Gorce Beskid Makowski Beskid Sądecki

Kotlina Sądecka

Beskid Niski

W Beskidzie Wschodnim znajduje się tylko jedna grupa gór­ska — Bieszczady.

Charakter Beskidów zmienia się stopniowo od zachodu ku wschodowi. Wynika to z pewnych różnic form krajobrazowych

oraz szaty roślinnej. O wyglądzie terenu w zakresie jego pokrycia zadecydowała działalność gospodarcza ezłowiefca, bardziej inten­sywna w części zachodniej.

Tereny zachodnie, aż po dolinę Popradu, są gęsto zaludniane i bardziej zagospodarowane oraz zurbanizowane niż obszar poło­żony dalej na wschód; przeważają też lasy iglaste.

Na wschód od Popradu Beskidy 'są znacznie mniej ludne, do­minują lasy liściaste, a miejscami zdziczała roślinność. W krajobra­zie zaznacza się szczególna budowa Bieszczadów o stromych, po­ciętych dolinami grzbietach i bezleśnych wierzchołkach.

Znaczne zróżnicowanie krajobrazu i piękna, na ogół, szato leś­na Beskidów, zbliżona we fragmentach do naturalnej, 0'raz różnego rodzaju ciekawostki krajoznawcze sprawiają, że ten obszar Skraju jest najbardziej atrakcyjny i godny poznania.

SPIS TREŚCI

Wędrówki przez Pogórze Kar­packie i Beskidy . . 3

^\ Moje hobby. 5

Rozwiązany szyfr .. 7 .

Tworzenie się skał i gór. . . 10 Co kryje się w ziemskiej sko­rupie? ... 12

Gdzie zaczynają się skały? . . 15 Układ warstw skalnych ... 17 Woda pocięła góry . 18

Przełom .. 21

Jak powstawały i powstają do­liny? 23

Płynące kamienie .. 24

“Fabryka" kamieni i piasku. . 26 Kopy, stożki, siodła . 28

jak niszczeją skały? . 31

Spotkanie z małpoludem ... 32 Powstawanie form skalnych. . 34 Wędrujące stoki. .. 35

Powstawanie osuwisk 37

Między Morzem Czarnym a Bał­tykiem ... 38

Szałas w dziewiczym lesie . . 43 Zfeitffówiska leśne .. 44

/%SŃte dziwy 50

F^bdzaje korzeni..*. . 51

Zwierzęce ścieżki .. 52

Świat zwierzęcy ... 53

Łowy na łące 54

Zbiorowiska roślinności zielnej 56 Życie lasu . 57

Gospodarka leśna .. 59

Z gliny uczyniono dobrobyt . 62 Owce na wczasach. . 64

Płynny owoc 65

Gospodarka na wsi górskiej . 68 Zardzewiałe źródło . 70

Źródła mineralne .. 71

Ropa naftowa 74

Szklanka z Krosna . 76

Zakłady przemysłowe 78

'Biwak na dnie jeziora^. ... 81

Ujarzmiamy górskie rzeki . . 83 W starym grodzie .'. 86

Skarby dobczyckiego zamku . 89 Szlaki komunikacyjne, grody,

wydarzenia historyczne. ... 91

Strzały pośród gór. Partyzantka 92 Pod gontowym dachem ... 95 Kultura ludowa ... 97

Burza nad namiotem . . . .101

Klimat w górach .. 102

Pogórze Karpackie i Beskidy . 105

BIBLIOTEKA GEOGRAFICZNA POLSKA

DOTYCHCZAS UKAZAŁY SIĘ;

M. Janiszewski Nad karpackimi dopływami Wiriy

Z. Zioło Tarnobrzeski ośrodek siarkowy

Z. Ziętoro Krajobraz Ziemi Żywieckiej

A. Czornowski Kraina tysiąca źródeł

Ał. i Z. Hoffowie Zielonogórskie wędrówki

f. Szukalski Żuławy Wiślane

/. Szukalski Na Pojezierzu Kaszubskim

W. Koszarski W Sudetach

R. Burzyrfski Wisła dziś — jutro

j. Kaczmarek Na Podlasiu

f. Wrono W Bieszczadach

W. Ludynia Polskie rybołówstwo morskie