Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 355. [Należyta staranność] § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność).
§ 2. Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.
Spis treści
|
I. Uwagi ogólne |
|
II. Mierniki staranności |
|
III. Staranność w zakresie działalności gospodarczej |
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie należytej staranności ma podstawowe znaczenie dla ustalenia winy dłużnika w postaci niedbalstwa. Ze względu na usytuowanie przepisu, przyjęta w nim koncepcja należytej staranności znajduje zastosowanie w obszarze wszystkich rodzajów zobowiązań, a więc w tym również zobowiązań powstałych ex delicto. Stanowisko co do szerszego zastosowania, a więc zarówno w zakresie odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej, przyjętej konstrukcji należytej staranności ma charakter przeważający w doktrynie i oparcie w ustalonej judykaturze. Można nawet zauważyć, że jest wynikiem od dawna utrwalonej tradycji doktrynalnej. Nie można podzielić poglądu co do tego, że art. 355 nie znajduje zastosowania w obrębie odpowiedzialności ex delicto (por. Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie należytej staranności, Pal. 2002, Nr 7-8, s. 12 i nast.). Nie przemawia na rzecz takiego poglądu, ani też tym bardziej nie może mieć charakteru przesądzającego, wykładnia semantyczna odwołująca się przede wszystkim do występujących w art. 355 pojęć dłużnika oraz stosunków danego rodzaju. O dłużniku jest tu mowa w odniesieniu do podmiotu, wobec którego istnieje wierzytelność w momencie dokonywania oceny (w istocie w wypadku odpowiedzialności ex delicto dokonywanej restrospektywnie), co do tego, czy wymóg staranności został zachowany. Pojęcie "stosunki danego rodzaju" jest konwencją językową i nie ma powodów, by zawężać jego rozumienie wyłącznie do stosunków prawnych w technicznym rozumieniu tego terminu. Chodzi o uwzględnienie szerszego kontekstu relacji społecznych, który ma uzasadniać takie, a nie inne wymagania co do zachowania się danego podmiotu.
2. Zgodnie z ustalonym i dominującym poglądem pojęcie należytej staranności jest przeciwieństwem zachowania zawinionego, a nie tylko bezprawności (w tej kwestii zostały podniesione wątpliwości, niemające, jak się wydaje, dostatecznego uzasadnienia, por. M. Krajewski, Niezachowanie należytej staranności - problem bezprawności czy winy, PiP 1997, Nr 10, s. 32 i nast.; Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie). W takim ujęciu powinność zachowania należytej staranności nie należy do treści zobowiązania, ale jest także konstruowana w oparciu i na podstawie mierników (por. dalsze tezy) nienależących do treści zobowiązania. To m.in. odróżnia pojęcie należytego wykonania zobowiązania (kategoria obiektywna, a więc związana z oceną bezprawności na gruncie odpowiedzialności ex contractu, dla której kryteriów należy poszukiwać przede wszystkim w treści samego zobowiązania, z uwzględnieniem mierników z art. 354 KC) od pojęcia należytej staranności, pozwalającego na odpowiedź na pytanie, czy zachowanie dłużnika jest in concreto zarzucalne (zawinione, nosi cechy niedbalstwa). Dystynkcja ta jest bardzo wyraźnie widoczna na gruncie przepisów o odpowiedzialności ex contractu, w ramach których odróżnione jest pojęcie nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471) od niezachowania należytej staranności (art. 472). Brak staranności nie może bowiem jednocześnie występować jako element treści zobowiązania (co by oznaczało, że wierzyciel dochodzący odszkodowania musiałby w każdym wypadku udowodnić istnienie nienależytej staranności) oraz jako odrębnie wskazywana okoliczność, za którą dłużnik ponosi odpowiedzialność i jako taka objęta domniemaniem odpowiedzialności zgodnie z regułami określonymi w art. 471 w zw. z art. 472 KC. Dystynkcja ta pojawia się także na tle przepisów o odpowiedzialności ex delicto (por. np. rozróżnienie pomiędzy uczynieniem zadość obowiązkowi nadzoru a starannym wykonywaniem nadzoru na tle art. 427 KC). Prezentowane tu stanowisko, według którego pojęcie należytej staranności zawiera w sobie zespół kryteriów umożliwiających postawienie zarzutu niedbalstwa nie stoi w kolizji z przyjętą od dawna na gruncie współczesnej cywilistyki koncepcją obiektywizującą pojęcie winy, a więc w szerokim zakresie wykorzystującą zobiektywizowane mierniki oceny zachowania dłużnika, co pozostaje zresztą w pełnej zgodzie z założeniami teorii normatywnej winy. Pojęcie należytej staranności jest zawsze konfrontowane z konkretnymi okolicznościami danej sytuacji i z zachowaniem konkretnego dłużnika, co prowadzi do względnej relatywizacji stosowanych mierników obiektywnych.
3. Obiektywny, zewnętrzny i abstrakcyjnie ujęty wzorzec staranności jest charakterystyczny (w odróżnieniu od podejścia prawnokarnego) dla konstrukcji cywilistycznych, tradycyjnie posługujących się tego rodzaju miernikami (np. staranność dobrego ojca rodziny lub staranność sumiennego kupca).
4. Ujęcie należytej staranności przyjęte w art. 355 operuje obiektywnym wzorcem wymaganej staranności (staranność ogólnie wymagana w stosunkach danego rodzaju). Poziom wymaganej staranności nie jest zatem określany w odniesieniu do indywidualnych cech podmiotowych i możliwości konkretnego dłużnika wykonującego zobowiązanie, ale w relacji do zobiektywizowanego miernika staranności przyjmowanego w danej sferze stosunków.
5. Wzorzec stosunków danego rodzaju określa taki poziom staranności, jaki jest wymagany w odniesieniu do określonej kategorii stosunków zobowiązaniowych (w tym znaczeniu można więc np. mówić o staranności sprzedawcy, najemcy, wykonawcy dzieła, przewoźnika). Wzorzec staranności przyjęty wobec dłużnika, a więc w obrębie już istniejącego stosunku obligacyjnego, jest zatem bardziej skonkretyzowany niż wzorzec postępowania przyjęty w ramach odpowiedzialności ex delicto (art. 415), konstruowany na podstawie ogólnych kryteriów staranności powszechnie wymaganej od każdego uczestnika obrotu. Kwestia nie jest jednak wolna od pewnych kontrowersji, zarówno gdy chodzi o samo pojęcie "stosunki danego rodzaju", jak i o stopień konkretyzacji wzorca. Należy natomiast uznać za utrwalone stanowisko, że zarówno w ramach odpowiedzialności ex contractu, jak i ex delicto stosowane są przy ocenie należytej staranności mierniki zobiektywizowane i abstrakcyjne; por. też uw. do art. 415 oraz 471 i nast. W zakresie podstawowego piśmiennictwa por. m.in. M. Sośniak, Elementy winy nieumyślnej w prawie cywilnym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Prace Prawnicze VI, Katowice 1975; tenże, Należyta staranność, Katowice 1980; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej, SPE 1969, Nr 2, s. 87 i nast.; J. Dąbrowa, Wina jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej, Wrocław 1968; T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie należytej staranności, Pal. 2002, Nr 7-8, s. 12 i nast.; M. Krajewski, Niezachowanie należytej staranności - problem bezprawności czy winy, PiP 1997, Nr 10, s. 32 i nast.
II. Mierniki staranności
1. W dziedzinie stosunków kontraktowych wzorzec wymaganej stranności jest tworzony przede wszystkim z uwzględnieniem charakteru zobowiązania (np. czy jest to stosunek nazwany, albo przynajmniej na tyle ukształtowany w praktyce obrotu, że oczekiwania związane z zachowaniami dłużnika mogą być wyraźnie określone). O ile bowiem stosunkowo proste jest wykreowanie wzorca w oparciu o model normatywny umowy (np. zlecenia, przechowania czy najmu), o tyle jednak ustalenie zakresu powinnego zachowania może prowadzić do trudności w niektórych przypadkach stosunków nienazwanych.
2. Istotnym elementem rzutującym na stopień wymaganej staranności jest typ relacji występujących w związku z danym zobowiązaniem (np. opartej na więzi szczególnego zaufania w wypadku powierzania pieczy nad dzieckiem albo nad osobą niedołężną; związanej ze świadczeniem usług w zakresie określonych prac artystycznych itp.). Nie ma oczywiście przeszkód, aby strony bezobowiązania wskazały na kryteria, według których będzie oceniane zachowanie dłużnika. zpośrednio lub pośrednio w treści Ułatwi to bardziej precyzyjne określenie poziomu staranności wymaganej w danym stosunku prawnym. Nie może jednak prowadzić do zacierania różnic pomiędzy oceną co do tego, na czym polega należyte wykonanie zobowiązania (element zdeterminowany treścią istniejącej relacji prawnej), a oceną odnoszącą się do staranności zachowania wymaganej wobec konkretnego dłużnika w wykonaniu ciążących na nim powinności, chociaż, co trzeba zauważyć, w praktyce obie oceny będą się niejednokrotnie zbiegać. Precyzyjne i szczegółowe określenie powinności dłużnika w zobowiązaniu, odbiegające od sytuacji typowych (sytuujące je np. na poziomie wyższym niż zazwyczaj), będzie więc zawsze stanowiło punkt odniesienia dla oceny staranności, ale samo przez się nie zastąpi jeszcze kryteriów wymaganej staranności zachowania. Nawet bowiem i w takich sytuacjach będzie to jednak staranność ogólnie wymagana ze względu na dany rodzaj stosunku prawnego. Im większa konkretyzacja powinności w treści zobowiązania, tym bardziej zawężony jest punkt odniesienia dla oceny staranności zachowania dłużnika i tym silnej jest ona determinowana przez charakter danego stosunku prawnego (np. precyzyjne określenie w umowie wymagań wobec wysoko kwalifikowanego nauczyciela - specjalisty z dziedziny sinologii spowoduje bez wątpienia konieczność uwzględnienia wymagań stosowanych wobec specjalisty tej klasy). Ocena co do zachowania przez dłużnika wymaganej staranności będzie dokonywana ex post, już po nastąpieniu zdarzenia, z którym związana jest jego ewentualna odpowiedzialność. Opierać się więc będzie na ustaleniu, czy w danej, konkretnej sytuacji dłużnik uczynił zadość uzasadnionym oczekiwaniom, określonym w oparciu o zobiektywizowane mierniki (zobowiązanie może być wykonane nienależycie, ale z zachowaniem należytej staranności). Treść i rodzaj zobowiązania może zatem wskazywać na poziom uzasadnionych oczekiwań wobec danego dłużnika, ale kryteria staranności są ostatecznie konstruowane w oparciu o ogólny przepis art. 355. Z tego punktu widzenia rację więc należy przyznać stanowisku, że poza zakresem stosunków związanych z działalnością gospodarczą, co do których istnieje odrębne uregulowanie w art. 355 § 2, należy również w ramach kryteriów staranności określonych w art. 355 § 1 uwzględniać wymagania związane z wykonywaniem świadczenia przez osoby dysponujące wysokimi kwalifikacjami profesjonalnymi, jeżeli treść i natura zobowiązania wskazywały jednoznacznie na to, że świadczenie wymaga odpowiedniego przygotowania profesjonalnego (np. w wypadku lekarza, architekta lub nauczyciela), por. tak też trafnie w odniesieniu do tej kwestii Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie, s. 21).
3. W wypadku braku wzorca normatywnego dla określonego stosunku kontraktowego uwzględnione będą wymagania ogólnie stosowane w stosunku do dłużnika wykonującego zobowiązanie. Nie wystarczy jednak ograniczyć takich wymagań do tych, które mogą być odniesione do każdego uczestnika obrotu. W wypadku już istniejących powiązań kontraktowych z natury rzeczy zawsze zakres oczekiwań związanych z powinnym zachowaniem dłużnika musi uwzględniać zasługujące na ochronę interesy drugiej strony, co jest konsekwencją obowiązku lojalności i sumienności w stosunku do kontrahenta. Poziom wymaganej staranności jest zatem wyznaczony również poprzez odwołanie się do kryterium, którym jest interes konkretnego wierzyciela, chroniony w ramach danego stosunku obligacyjnego.
4. Obiektywizacja wzorca staranności zakłada posługiwanie się pewnym modelem postępowania dłużnika w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, który jest następnie porównywany z zachowaniem dłużnika na tle konkretnej sytuacji. Konstruowanie miernika obiektywnego i zewnętrznego nie wyklucza możliwości uwzględnienia konkretnych okoliczności i uwarunkowań, niezależnych od dłużnika, w jakich musiał on podejmować działania zmierzające do wykonania zobowiązania.
5. Staranność ogólnie wymagana oznacza w zasadzie staranność przeciętną (zob. jednak uwagi dotyczące staranności profesjonalnej). Modyfikacja przyjętego wzorca powinnego zachowania (polegająca na zaostrzeniu lub złagodzeniu wymaganej staranności) może wynikać zarówno z przepisów ustawy (zob. np. przepisy przewidujące ograniczenie odpowiedzialności dłużnika do granic winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa: art. 757, 777, 891 § 1), jak i z postanowień umowy (zob. niżej uw. do art. 472 oraz art. 473; co do relacji niedbalstwa w rozumieniu art. 355 § 1 KC do rażącego niedbalstwa zob. orz. SN z 11.5.2005 r., III CK 522/04, niepubl.). Strony mogą w konsekwencji wyłączyć odpowiedzialność dłużnika w zasadzie za każdy stopień niestaranności, ponieważ ustawa nie dopuszcza jedynie wyłączenia odpowiedzialności za winę umyślną (może więc być np. skutecznie wyłączona odpowiedzialność nawet za rażące niedbalstwo; zob. jednak niżej co do staranności wymaganej od profesjonalisty; złagodzenie odpowiedzialności w drodze wprowadzenia łagodniejszych mierników wymaganej staranności będzie też podlegało ograniczeniom w tzw. obrocie konsumenckim, por. np. art. 3853 pkt 1 i uwagi do tego przepisu).
6. Wymagania najwyższego stopnia staranności nie mogą być automatycznie zestawiane z pojęciem najlżejszego stopnia winy (culpa levissima). Pierwsze z tych pojęć odnosi się do miernika staranności (podwyższonego w stosunku do przeciętnie wymaganej), drugie natomiast - do stopnia naruszenia przyjętego miernika (zachowanie dłużnika w minimalnym tylko stopniu odbiega od przyjętego wzorca; wzorzec ten jednak może być oparty na kryterium przeciętnej staranności).
7. Dłużnik obowiązany jest do należytej staranności zarówno wtedy, gdy chodzi o czynność odpłatną, jak i wówczas, gdy wykonuje czynność nieodpłatną (orz. SN z 11.12.1986 r., IV CR 424/86, niepubl.). Zob. jednak art. 891 § 1, który łagodzi odpowiedzialność darczyńcy z tytułu niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania ograniczając ją do sytuacji, w których szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa.
III. Staranność w zakresie działalności gospodarczej
1. Pojęcie staranności, którym operuje art. 355 § 2 w odniesieniu do prowadzonej przez dłużnika działalności gospodarczej, odnosi się w pierwszej kolejności do przedsiębiorców (por. definicja zawarta w art. 431), por. też niżej Nb 15. Nie powinno ulegać wątpliwości, że uwzględnienie zawodowego charakteru działalności gospodarczej determinuje w znaczącym stopniu kryteria wymaganej od dłużnika staranności, a tym samym wpływa na zakres jego odpowiedzialności (jeśli jest ona oparta na zasadzie winy). Różnica w stosunku do rozwiązania przyjętego w art. 355 § 1 polega przede wszystkim na tym, że mierniki staranności zawodowej są niejako automatycznie uwzględniane w ramach stosunku prawnego związanego z wykonywaniem działalności gospodarczej, a więc bez względu na to, czy z samego charakteru takiego stosunku, jego rodzaju i treści płyną jakieś konkretne wskazania dotyczące profesjonalnych wymagań wobec dłużnika. To właśnie bowiem sam fakt prowadzenia działalności gospodarczej przez dłużnika określać będzie uzasadnione oczekiwania kontrahenta i w konsekwencji miary wymaganej staranności (por. uchw. SN z 18.12.1990 r., III CZP 67/90, OSN 1991, Nr 5-6, poz. 65 dotycząca staranności wymaganej od osoby pośredniczącej w zawieraniu umowy sprzedaży w ramach prowadzonej działalności gospodarczej); zob. też np. co do wzorców staranności wymaganej od maklera, orz. SA w Katowicach z 30.4.1993 r., I ACr 115/93, OSA 1994, Nr 1, poz. 7, a także od banku w związku z wykonaniem umowy rachunku bankowego - orz. SN z 20.11.1992 r., III CZP 138/92, OSN 1993, Nr 6, poz. 96; orz. SN z 17.8.1993 r., III CRN 77/93, OSN 1994, Nr 3, poz. 69; orz. SN z 22.11.2002 r., IV CKN 1526/00, OSP 2003, Nr 12, poz. 159; od komisanta prowadzącego handel używanymi samochodami - orz. SN z 18.7.2000 r., IV CKN 81/00, OSN 2001, Nr 1, poz. 14; od podmiotów zabezpieczających przewożone pieniądze - wyr. SN z 22.9.2005 r., IV CK 100/05, niepubl.
2. Podwyższone, swoiste wzorce profesjonalnej staranności pojawiały się również na tle Kodeksu handlowego, który operował miernikiem " staranności sumiennego kupca" (zob. np. art. 474 § 2 KH - w odniesieniu do odpowiedzialności władz spółki wobec spółki). Kryterium "sumiennego kupca" (pomimo normatywnie wąsko zakreślonych granic odpowiedzialności cywilnej regulowanej w samym Kodeksie handlowym) mogło być traktowane jako dobry punkt odniesienia dla ustalenia staranności profesjonalnej w stosunkach gospodarczych w ogóle, przynajmniej gdy chodzi o zaakcentowanie dwóch istotnych elementów konstytuujących to pojęcie, które się wzajemnie współokreślają, a mianowicie sposobu postępowania dłużnika (sumienność) oraz wymaganego poziomu wiedzy fachowej. Nowy Kodeks spółek handlowych nawiązuje w tym zakresie wprost do terminologii Kodeksu cywilnego, stanowiąc m.in. w art. 483 § 2, że członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Dwa wyżej wskazane kryteria ukształtowane na tle poprzednio obowiązujących przepisów zachowują jednak w pełni swoją aktualność.
Wymaganie posiadania niezbędnej wiedzy fachowej jest wkomponowane do istoty działalności gospodarczej (por. tu w szczególności art. 19 SwDzGospU). Pojęcie wiedzy fachowej nie może być ograniczone wyłącznie do czysto formalnych kwalifikacji, obejmuje też doświadczenie wynikające z praktyki zawodowej, a także ustalone zwyczajowo standardy wymagań.
3. Miernik zawodowej staranności znajduje zastosowanie w stosunku do dłużnika zarówno w umowach jednostronnie, jak i obustronnie profesjonalnych. Jak się wydaje, kryterium działalności gospodarczej ma na gruncie art. 355 § 2 charakter materialny, a więc odnosi się do rzeczywiście wykonywanej przez dłużnika działalności zawodowej. Jeśli uznać poprawność tego stanowiska, to również podmioty nieposiadające formalnego statusu przedsiębiorcy i naruszające administracyjnoprawny obowiązek zgłoszenia działalności do rejestru przedsiębiorców, ale de facto prowadzące zawodową działalność gospodarczą, podlegałyby ocenie z punktu widzenia kryteriów staranności określonych w tym przepisie (por. np. orz. SN z 11.6.1992 r., III CZP 64/92, OSN 1992, Nr 12, poz. 225). Rozstrzygnięcie problemu zależy w istocie od relacji istniejącej pomiędzy art. 431 a analizowanym przepisem. W pierwszym wypadku sformułowanie "działalność gospodarcza" jest bez wątpienia odnoszone do działalności ujawnionej w odpowiednim rejestrze, skoro chodzi o wyodrębnienie pewnej kategorii podmiotów korzystających z formalnego statusu przedsiębiorcy. Na gruncie art. 355 § 2 odwołanie się do pojęcia działalności gospodarczej pełni zupełnie inną funkcję, ma wskazywać na uzasadnione oczekiwania kontrahenta i poprzez odpowiednie określenie miar staranności dłużnika lepiej chronić jego interes. Szersze rozumienie pojęcia "działalność gospodarcza" na tle omawianego przepisu wydaje się więc bardziej uzasadnione.
4. Należyta staranność dłużnika, określana z uwzględnieniem zawodowego charakteru prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, obejmuje także znajomość obowiązującego prawa oraz następstw z niego wynikających w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej (por. orz. SN z 17.8.1993 r., III CRN 77/93, OSN 1994, Nr 3, poz. 69).
Safjan