Andrzej Furier

Polityczne i wyznaniowe oblicza Kaukazu

Kaukaz - region geograficzny.

Do XIX w. Kaukaz był obszarem słabo zbadanym i mało znanym w Europie. Kojarzono go z

reguły w sposób mitologiczny z Prometeuszem lub jako symboliczną górską barierę

oddzielającą Europę od Azji. Główny grzbiet kaukaski miał rozdzielać oba kontynenty. W ten

sposób silnie zakorzenionych w chrześcijańskim kręgu kulturowym Ormian i Gruzinów,

uznawano za mieszkańców Azji. Wszystkie ludy mieszkające na Kaukazie były w opinii

Europejczyków ludami dzikimi, lub w najlepszym razie stojącymi na niskim poziomie

cywilizacyjnym. Szczątkowa była w Europie świadomość ich starszeństwa kulturowego i

wkładu w rozwój kultury europejskiej w przeszłości. Dopiero rozwój badań naukowych na

Kaukazie zapoczątkowany w XVIII w., umożliwił Europejczykom lepsze poznanie tego

regionu świata. Ogromne zasługi na tym polu położył polski jezuita Tadeusz Krusiński, który

w drugim i trzecim dziesięcioleciu XVIII w. przebywał w Iranie, jako prokurator generalny

misji jezuickiej. Był wtedy świadkiem upadku dynastii Sefewidów i brał aktywny udział w

życiu politycznym Iranu. Odbył liczne podróże po Bliskim Wschodzie i Kaukazie. Zebrane

informacje zawarł w opublikowanych po powrocie z Iranu licznych pracach naukowych,

które do końca stulecia stanowiły podstawę wiedzy Europejczyków o tym regionie świata [1].

Określane mianem kaukazoznawstwa systematyczne badania naukowe zostały

zapoczątkowane w XIX w. Zajmowały się one opisem i analizą historii, etnografii i szeroko

rozumianej kultury ludów kaukaskich. Ogromne znaczenie dla ich rozwoju miał rozwój badań

archeologicznych na Kaukazie. Kaukazoznawstwo rozwijało się dynamicznie po założeniu

przez Rosjan w Tbilisi licznych towarzystw naukowych z geograficznym na czele. W drugiej

połowie XIX w. zaczęto także regularnie wydawać periodyki naukowe poświęcone tej

problematyce. Do najważniejszych należały "Sbornik swedienij o Kawkazie" i "Sbornik

swedenij o Kawkazskich gorcach". Pojawiły się także pierwsze publikacje książkowe w

języku rosyjskim, poświęcone historii i kulturze Kaukazu. Szczególną uwagę badaczy z tego

okresu przyciągały badania językoznawcze. Było to związane z chęcią wykreślenia mapy

etnicznej Kaukazu. W efekcie doprowadziły one także do powstania systemów zapisu wielu

języków kaukaskich. Władze rosyjskie popierały te wysiłki, ponieważ dostarczały one

materiału uzasadniającego liczne podziały wewnątrzkaukaskie. Popierając dążenia

mniejszych grup etnicznych do samookreślenia, osłabiano silniejsze grupy. Przykładem może

być prowadzona w Gruzji akcji wyodrębnienia języka megrelskiego [2].

Rozwój badań kaukazoznawczych miał, obok znaczenia poznawczego, także inne pozytywne

następstwa. Dzięki wysiłkom geografów, w drugiej połowie wieku powstały pierwsze

dokładne mapy Kaukazu. Po triangulacji Kaukazu przeprowadzonej przez Józefa Chodźkę w

latach 1847-1865, wykonaniem map kierował inny Polak - Hieronim Stebnicki. Przekrojowa

mapa Kaukazu zaprezentowana na kongresie geograficznym w Paryżu w 1875 r. zyskała

uznanie specjalistów i została nagrodzona medalem.

Dokonane w ciągu następnych lat przeliczenie wyników pomiarów wykonanych w trakcie

triangulacji umożliwiło geografom dokładne opisanie całego Kaukazu i jego podział na trzy

części. Były to: Główny Grzbiet Kaukazu oraz leżące na jego stokach dwa pogórza - na

północy od Głównego Grzbietu Przedkaukazie a na południu Zakaukazie. W ten sposób dość

umowne do XIX w. pojęcie Kaukaz zostało dokładnie określone jako jednostka

geograficzna [3].

Do XIX wiecznych polskich tradycji w eksploracji Kaukazu nawiązali polscy badacze w

okresie międzywojennym organizując w 1935 r. wyprawę alpinistyczno-przyrodniczą w

wysoki Kaukaz. Zespół ten tworzyli prawie w całości alpiniści i naukowcy warszawscy:

Tadeusz i Stefan Bernadzikiewiczowie, Justyn Wojsznis, Tadeusz Wiśniewski, Jaukub Bujak,

Marian Sokołowski (kierownik wyprawy), Bolesław Chwaściński i Wiktor Ostrowski. Jedyny

wyjątek stanowił pracownik Uniwersytetu Jagiellońskiego, biolog - Roman Wojtusiak, który

po powrocie do kraju opisał przebieg ekspedycji [4]. W czasie pobytu na Kaukazie zebrany

zostal niezwykle ciekawy materiał naukowy (głównie botaniczny), który polscy naukowcy

wykorzystali w licznych publikacjach naukowych [5]

O kulturowym podziale Kaukazu

Zamieszkujące Zakaukazie grupy ludności gruzińskiej, ormiańskiej i abchaskiej od czasów

starożytnych stykały się, za pośrednictwem kolonii greckich, z kręgiem kultury

śródziemnomorskiej. Przyjęcie w IV-V w. chrześcijaństwa umocniło te związki i utrwaliło

ich, różną od obranej przez sąsiadów, drogę rozwoju kulturowego. Chrześcijaństwo rozwijało

się początkowo na Kaukazie w opozycji do kultów tradycyjnych. W środkowym

średniowieczu ich miejsce zajął islam. W ten sposób zapoczątkowany został, trwający do dnia

dzisiejszego, południkowy podział Kaukazu na dwie części: związane z Europą

chrześcijańskie Zakaukazie oraz muzułmańską resztę Kaukazu. Należy przy tym zaznaczyć,

że kulty tradycyjne przetrwały w szczątkowej formie przez następne stulecia, a ich elementy

można odnaleźć zarówno u kaukaskich wyznawców islamu, jak chrześcijaństwa [6].

Postępy islamu na Kaukazie były uwarunkowane do XVIII w. dominacją polityczną w tym

regionie muzułmańskich mocarstw: Persji i Turcji. Doprowadziło to do poszerzenia strefy

wpływów tej religii o część ziem gruzińskich i dzisiejszy Azerbejdżan. Dopiero przystąpienie

do walki o wpływy na Kaukazie prawosławnej Rosji w XVIII w. zmieniło ten stan rzeczy.

Zahamowało to do połowy XIX w. postępy islamu na Kaukazie. W drugiej połowie XIX w.

znalazł się on nawet w odwrocie. Kolejne wojny wygrane przez Rosję z Persją i Turcją w

XIX w. poszerzyły granice państwa carów w tym regionie o ziemie od dawna zislamizowane.

Przykładem są tereny gruzińskiego Lazystanu (Adżarii). Wyraźne przeciwstawienie

kaukaskich ludów muzułmańskich prawosławnej Rosji, nadało islamowi wymiar ideologii

łączącej ludy kaukaskie w walce z wrogiem zewnętrznym. Pokazało to utworzenie własnego

państwa przez zbuntowane przeciw władzy rosyjskiej plemiona czeczeńskie i dagestańskie.

Oparte na władzy najwyższego duchownego - imama, miało ono formę państwa

teokratycznego, opartego na zasadach Koranu [7].

Panujący na Kaukazie w XIX w. Rosjanie zdawali sobie sprawę z zagrożenia, jakie stanowiły

dla nich ludy muzułmańskie. Należy podkreślić, że konflikt ten miał także charakter ideowy,

jako że prawosławie było ideologicznym filarem monarchii rosyjskiej. Toczona z

muzułmanami w latach 1817-1864 wojna kaukaska dowodziła zdecydowania władz

rosyjskich w tej sprawie. Doprowadziła ona najpierw do likwidacji imamatu Szamila, a potem

do spacyfikowania północno-zachodniej części Kaukazu. Po zakończeniu walk władze

rosyjskie dążyły do ostatecznego rozwiązania tego problemu. Dlatego w latach 70. rozpoczęły

akcję wysiedlania do Turcji muzułmanów mieszkających na wschodnim wybrzeżu Morza

Czarnego. Akcja ta znana w historiografii jako machadżirstwo objęła ponad sto tysięcy osób.

Obok największej grupy wysiedlonej do Turcji mniejszą grupę przesiedleńców stanowili

zesłańcy w odległe regiony Rosji. Działania te na trwałe zmieniły mapę etniczną Kaukazu [8].

Kaukaz polityczny w XX w.

Wykształconemu pod koniec XIX w. geograficznemu pojęciu Kaukazu należy przeciwstawić

ówczesne polityczne rozumienie tego terminu. Kaukaz zamieszkiwało od wielu wieków

kilkanaście grup etnicznych różniących się między sobą wielkością oraz poziomem rozwoju

cywilizacyjnego. Gdy jedne tworzyły już własne państwa inne pozostawały na poziomie

organizacyjnym wspólnot plemiennych. Z tego punktu widzenia, umownie wykształconą

historycznie linię podziału wewnątrzkaukaskiego można poprowadzić wzdłuż północnej

granicy Zakaukazia. Obszary na południe od tej linii nawiązały najwcześniej, bo już od

starożytności, kontakty z europejskimi centrami kulturowymi. Rozwinęły dzięki temu własną

kulturę opartą na tych wzorcach i stworzyły własne państwa. Ludy kaukaskie żyjące na

północ od tej linii pozostały w izolacji od wpływów zewnętrznych. Zdecydowało to z czasem

o ich zapóźnieniu kulturowym w stosunku do Zakaukazia i reszty Europy. Do końca XVIII w.

Kaukaz był poddany naciskowi sąsiadujących z nim na południu mocarstw muzułmańskich:

Persji i Turcji. Sytuację zmieniło przystąpienie Rosji do rywalizacji kaukaskiej.

Po włączeniu Kaukazu do Rosji w XIX w. podzielono go na jednostki administracyjne

podobne jak w pozostałych częściach Cesarstwa. Podstawową jednostką administracyjną była

gubernia podzielona na powiaty. Na czele guberni stali gubernatorzy, którym podlegali

naczelnicy powiatowi. W latach 40. utworzono namiestnictwo kaukaskie, z namiestnikiem

który rezydował w przemianowanym na Tyflis Tbilisi. Jednak specyfika górskiego regionu,

konieczność dostosowania się do trudnych warunków komunikacyjnych oraz częste wojny

powodujące zmiany granic, spowodowały, że obok guberni utworzono na Kaukazie także

jednostki administracyjne o specjalnym statusie: obwody i kraje. Charakterystyczną cechą

zarządzania Kaukazem przez Rosjan w XIX w. było dublowanie urzędów cywilnych przez

wojskowe. Tak więc obok gubernatorów i naczelników tzw. grażdanskich istnieli także

wojenni. [9]

W przeszłości tylko dwa narody kaukaskie - Gruzini i Ormianie - stworzyli silne państwa. Ich

władcy podejmowali nawet próby jednoczenia ziem kaukaskich pod własnym

zwierzchnictwem. Tradycje państwowe pozostałych ludów kauakaskch były o wiele słabsze i

ograniczały się co najwyżej do tworzenia quasi państewek opartych na organizacji opartej o

wspólnoty plemienne. Pod koniec średniowiecza procesowi rozdrobnienia feudalnego uległa

Gruzja. Odtąd cały Kaukaz pozostał aż po wiek XIX na tym etapie rozwoju ustroju

politycznego. W oddalonych regionach górskich przetrwały nawet elementy gospodarki

opartej na pracy niewolniczej jeńców, zdobywanych w czasie wypraw wojennych. Dopiero

wkroczenie Rosjan na Kaukaz zapowiadało zmianę tego stanu rzeczy. Rosja była monarchią

scentralizowaną opartą na władzy absolutnej carów. Ludy kaukaskie miały więc do wyboru

podporządkowanie się nowym porządkom lub walkę w obronie status quo. Chrześcijańskie

Zakaukazie wybrało pierwszą drogę, zaś ludy północnokaukaskie podjęły próbę zjednoczenia

się w walce z rosyjskim zagrożeniem.

Imperialna polityka rosyjska doprowadziło do poszerzenia granic państwa o tereny należące

do Turcji i Persji. W ten sposób wyzwolono spod panowania państw muzułmańskich

historyczne ziemie gruzińskie i armeńskie, oraz zjednoczono je w granicach państwa

rosyjskiego. Na Północnym Kaukazie polityka Rosji spowodowała powołanie pierwszego

państwa teokratycznego kaukaskich ludów muzułmańskich - imamatu Szamila. W ten sposób

można uznać, że wkroczenie Rosji na Kaukaz przyspieszyło rozwój procesu samostanowienia

wszystkich ludów kaukaskich. W odniesieniu do procesu samookreślenia narodowego

niektórych ludów, mieszkających na Północnym Kaukazie, miała nawet znaczenie

inicjujące [10].

Tendencje do samookreślenia narodowego na Kaukazie ujawniły się z nową siłą dopiero po

rewolucji rosyjskiej w 1917 r. Na Kaukazie północnym powstała tzw. Republika Górska,

czyli Związek Wolnych Górali i Narodów Północnego Kaukazu, a na Zakaukaziu, po

niepowodzeniu działań integracyjnych Sejmu Zakaukaskiego, trzy niepodległe państwa:

Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Z wielu powodów ich niepodległość nie mogła przetrwać i po

trzech latach, w 1921 r. bolszewicy ponownie podporządkowali cały Kaukaz Rosji. Jednak

powrót do status quo ante nie był już możliwy i dlatego Rosja radziecka była zmuszona do

uznania, choćby częściowego, dążeń narodowych ludów kaukaskich. W związku z tym

miejsce podziału na gubernie, zajął nowy podział Kaukazu, oparty na wyznaczniku

etnicznym. Część północną Kaukazu włączono bezpośrednio w skład Federacyjnej

Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (dzieląc ją z czasem na mniejsze republiki, kraje i

obwody), a z Zakaukzia utworzono Zakaukaską Socjalistyczną Federacyjną Republikę

Radziecką (ZSFRR). Po raz pierwszy w swojej historii liczne kaukaskie grupy etniczne

uzyskały prawo do utworzenia własnych jednostek administracyjnych, którym nadano nawet

atrybuty przynależne państwowości, w postaci nowego nazewnictwa, organizacji prawnej

(konstytucje, urzędy) i symboliki (flaga, herb). Ukształtowana w tym okresie mapa etniczna i

polityczna Kaukazu przetrwała do dnia dzisiejszego. Jedyne korekty wniosły do niej masowe

przesiedlenia dokonane w latach 30. i 40 przez władze radzieckie. Dotknęły one najmocniej

Czeczenów, Inguszy, Turków Meschetyjskich. Zmiany polityczne, ze współczesnymi

włącznie dotyczą w większym zakresie suwerenności istniejących jednostek państwowych,

niż ich granic [11].

Należy podkreślić, że zaprezentowana powyżej mapa jest dość ogólna i charakteryzuje

typowe w nauce polskiej (i europejskiej) upraszczanie etnicznego obrazu Kaukazu. By to

uwypuklić odwołamy się do przykładu Dagestanu. Jednym symbolem oznaczono "ludy

Dagestanu". Jednak pojęcie to kryje aż dwanaście grup etnicznych tworzących tą grupę. Są to:

Awarowie, Lakowie, Dargińcy, Tabasaranowie, Lezgini, Agułowie, Rutułowie, Cachurowie,

Chinaługowie, Kryzowie, Budugowie, Udyńcy. Obok nich mieszkają także w Dagestanie (w

zwartych skupiskach) przedstawiciele kilkunastu innych grup etnicznych, jak Kumykowie i

Nogajowie z ałtajskiej grupy etnicznej, Żydzi górscy, Tatowie zaliczani do ludów

pochodzenia indoeuropejskiego, Rosjanie, Ormianie i inni. Podobnie sytuacja przedstawia się

w innych krajach kaukaskich. Zaprezentowaną mapę należy więc traktować, jako

orientacyjną. Jej zaleta jest ukazanie, że tereny zasiedlane przez poszczególne grupy etniczne

nie pokrywają się z granicami jednostek państwowych i administracyjnych istniejących do

1991 r. w ramach ZSRR [12].

Radziecka polityka narodowościowa na Kaukazie zmieniała z czasem swoje oblicze. Po

okresie decentralizacji władzy w latach 20. i 30., zwyciężyły tendencje centralistyczne.

Początkowo rozwijano jednak badania naukowe nad zróżnicowaniem etnicznym Kaukazu i

tworzono liczne jednostki autonomiczne [13]. Osłabiało to siłę kaukaskich separatyzmów w

okresie osłabienia rosyjskiego centrum. Z czasem zrezygnowano z tej polityki zastępując ją

ideologicznym hasłem jedności radzieckiej. W praktyce oznaczało to poparcie dla tłumienia

kaukaskich separatyzmów siłami miejscowymi. Na przykład w konflikcie gruzińskoosetyjskim

Moskwa popierała Tbilisi, oczekując w zamian poparcia własnej polityki w

stosunku do innych podmiotów związkowych. Zasada polityczna divide et impera przybrała

w ten sposób nową formę. Była to jedna z zasadniczych przyczyn niepowodzenia

eksperymentu konstruowania jedności kaukaskiej w oparciu o wzorce radzieckie. W 1936 r.

zlikwidowano ZFSRR i trzy kraje zakaukaskie jako republiki związkowe weszły w skład

ZSRR. Kraje leżące po północnej stronie Kaukazu włączono w skład Federacji Rosyjskiej.

Przy wszystkich ograniczeniach i negatywach okresu radzieckiego dla historii Kaukazu,

należy jednak odnotować, że to właśnie wtedy liczne grupy etniczne zamieszkujące ten region

po raz pierwszy uzyskały prawo do utworzenia własnych jednostek administracyjnych lub

parapaństwowych [14]. Piszę parapaństwowych, bo stopień zależności od władz centralnych

ZSRR lub miejscowych republik związkowych do maksimum ograniczał ich suwerenność.

Mimo to stworzone zostały ograniczone warunki do rozwoju kultur narodowych. Przykładem

była możliwość nauki w językach ojczystych, co sprzyjało zachowaniu tożsamości narodowej

ludów kaukaskich. Władze centralne uważały, że wystarczające jest zepchnięcie tych języków

do roli języków domowych. We wszystkich urzędach, instytucjach kultury, szkołach

wyższych, środkach masowego przekazu dominował język rosyjski.

Polityka narodowościowa władz radzieckich dodatkowo komplikowała i tak złożone stosunki

etniczne na Kaukazie. W jej następstwie do historycznie ukształtowanych antagonizmów

dodawano nowe. Przykładem jest rozwój konfliktu gruzińsko-osetyjskiego wywołany sprawą

Południowej Osetii. Woluntaryzm radzieckiej polityki narodowościowej na Kaukazie ujawnił

się wyraźnie przez łączenie w jednej jednostce administracyjnej kilku grup etnicznych. Tak

więc powstały Karaczajewo-Czerkiesja, Kabardyno-Bałkaria i Czeczeno-Inuszetia. Tylko w

ostatnim przypadku w jednej jednostce administracyjnej znalazły się bliskie sobie dwie grupy

etniczne. Czeczeni i Ingusze nawet określają się jako Wajnachowie, co znaczy Nasz Naród.

Tworzenie republik i obwodów autonomicznych w czasach radzieckich służyło celowi

ścisłego podporządkowania Kaukazu Rosji. Tych, którzy się sprzeciwiali spotykały surowe

represje. Początkowo dotykały one poszczególnych osób, potem także całych narodów.

Przykładem jest przesiedlenie po 1944 r. do Azji Miejszej Czeczenów i Inguszy. Podobny los

spotkał także mieszkających w Gruzji Turków Meschetyjskich [15].

Pod koniec istnienia ZSRR Kaukaz dzielił się na kilkanaście dużych jednostek

administracyjnych, wśród których były trzy republiki związkowe: Armenia, Azerbejdżan i

Gruzja oraz osiem obwodów, krajów i republik autonomicznych. Na terenie trzech

wymienionych republik związkowych funkcjonowały pomniejsze obwody i republiki

autonomiczne. W oparciu o dane ostatniego spisu statystycznego przeprowadzonego w ZSRR

w 1989 r. oraz dane zebrane w 1990 r. można zestawić tabelę prezentującą wielkość tych

jednostek. Punkt odniesienia stanowi cały Kaukaz o powierzchni 440,4 tys. km2 i ludności

28.483 tys. mieszkańców (1989).

Kraj Ludność

w tys. % ludności Kaukazu Obszar

w tys. km2 % pow. Kaukazu

Adygeja 436 1,5 7,6 1,7

Armenia 3.293 11,5 29,8 6,7

Azerbejdżan 7.131 25,0 86,6 19,6

Czeczeno-Inguszetia 1.290 4,5 19,3 4,6

Dagestan 1.823 6,4 50,3 11,4

Gruzja 5.456 19,1 69,7 15,8

Kabardyno-Bałkaria 768 2,6 12,5 2,8

Karaczajewo-Czerkiesja 422 1,5 14,1 3,2

Krasnodarskij Kraj 5.135 18 83,6 18,9

Północna Osetia 638 2,2 8,0 1,8

Stawropolski Kraj 2.889 10,1 80,6 18,3

Kaukaz 29.281 102,7 462,1 104,8

Jak widać granice geograficzne nie pokrywają się w pełni z politycznymi. Stąd Różnica

powierzchni Kaukazu i wymienionych wyżej jedenastu krajów. Przyrost ludności w stosunku

do danych z 1989 r. wyniósł prawie 800 tys. osób.

W latach 90. nastąpiły istotne zmiany na politycznej mapie Kaukazu. Kolejne kraje,

dotychczas posiadające ograniczone prawa autonomiczne, ogłosiły swoją niepodległość.

Zazwyczaj nie uzyskały one uznania międzynarodowego, a próby przywrócenia siłą starego

porządku prowadziły do wybuchu wojny. Tak przebiegał konflikt ormiańsko-azerski o

Karabach Górski, gruzińsko-osetyjski o Południową Osetię i gruzińsko-abchaski o status

Abchazji oraz wojna o niepodległość Czeczenii (1994-1996). Konieczne było wprowadzenie

jednostek rozjemczych pod flagą ONZ (jak w Abchazji) lub przynajmniej częściowe uznanie

dokonanych zmian (jak w Czeczenii). Kolejny raz w historii Kaukazu walki te przeciwstawiły

sobie wyznawców różnych religii. Co istotne, lata rządów komunistycznych znacząco

osłabiły siłę Prawosławia. W mniejszym stopniu dotknęły one wyznawców islamu. Między

innymi dlatego to oni stali się stroną aktywniejszą, osiągającą duże sukcesy. Uzyskali przy

tym pomoc ze strony krajów arabskich, co szczególnie wyraźnie pokazała wojna w Czeczenii

[16]. Ogromnego znaczenia elementu wyznaniowego na Kaukazie nikt już dzisiaj nie neguje.

Dlatego warto mu poświęcić więcej uwagi.

Wyznaniowe zróżnicowanie Kaukazu

Przedstawiony wyżej podział etniczny Kaukazu znajduje również swoje odzwierciedlenie w

przynależności poszczególnych etnosów do różnych religii i wyznań. Nie jest możliwe

omówienie w tym artykule całego rozwoju historycznego stosunków wyznaniowych na

Kaukazie. Najważniejsze jego etapy można jednak prześledzić na przykładzie Gruzji, kraju w

którym starły się chrześcijaństwo z islamem. Obok tych dwóch wielkich religii przetrwali tam

wyznawcy kultów tradycyjnych. Oprócz nich osiedlali się tam także członkowie licznych sekt

i innych wyznań [17]. Na kształt współczesnego oblicza wyznaniowego Gruzji wpłynęły

również obce kulty religijne, które dotarły do tego kraju w przeszłości wraz z rozciągnięciem

na jego obszar obcego panowania. Dlatego w dalszej części rozważań skupimy się na Gruzji,

podkreślając te elementy w jej historii, które miały zasadnicze znaczenie dla przemian

wyznaniowych w tym kraju. Przemiany wyznaniowe w Gruzji współkształtowały oblicze

wyznaniowe reszty Kaukazu.

W starożytności mieszkańcy ziem gruzińskich wyznawali kulty tradycyjne. Czczono więc siły

przyrody (ogień) a lokalne bóstwa przedstawiano w postaci posągów z brązu lub srebra.

Oddawano część drzewom, księżycowi, słońcu. Bogom składano ofiary (także z ludzi).

Wierzenia plemion gruzińskich były zróżnicowane regionalnie i oparte na licznych

zapożyczeniach z Persji, Urartu, państwa Hetytów, Grecji i innych. We wschodniej części

dominowały wpływy wyznawców perskiego zoroastryzmu, a na zachodzie kultów greckorzymskich.

Szczególne znaczenie dla przyszłości Gruzji miało założenie kolonii greckich na

wybrzeżu Morza Czarnego. Dzięki nim Gruzini zetknęli się z greckim systemem religijnym

opartym na politeizmie i antropomorfizmie. Zasadnicze przemiany religijne nastąpiły na

ziemiach gruzińskich pod koniec starożytności i były związane z rozpowszechnieniem

chrześcijaństwa [18].

Pierwsi wyznawcy chrześcijaństwa docierali na Zakaukazie już w I i II w., ale zyskali

poparcie tamtejszych władców dopiero w IV w. Chrześcijanie przybywali tam dwoma

drogami: z prowincji rzymskich na zachodzie i przez Syrię z Palestyny. Misjonarze greccy

objęli swoim oddziaływaniem wybrzeże Morza Czarnego i zachodnią część dzisiejszej Gruzji.

Z kolei misjonarze z południa trafili na ziemie centralnej i wschodniej Gruzji. Właśnie ten

kraj stał się głównym centrum chrześcijańskim na Kaukazie. Od początku zarysowało się

wewnętrzne zróżnicowanie chrześcijaństwa gruzińskiego. Na zachodzie nauczano w języku

greckim (do VII w. język liturgii), co budziło sprzeciw ludności. Na wschodzie kraju nowa

wiarę krzewiono w języku miejscowym, co zyskało jej szybko rzesze wyznawców. W 337 r.

władca Iberii przyjął chrześcijaństwo, a nieco później uczynił to władca Lazyki [19].

Przyjęcie chrześcijaństwa w dwóch państwach gruzińskich Iberii i Lazyce, zapoczątkowało

budowę jego struktur organizacyjnych. Początkowo powstały dwa biskupstwa Iberii i Lazyki,

które uznawały zwierzchnictwo patriarchów: Antiochii (Iberia), Konstantynopola z siedzibą

w Phazis (dziś Poti) (Lazyka) i w Bićwindzie (Piciucie) dla Abchazji. Jednak spór

dogmatyczny o podwójną naturę Chrystusa doprowadził w V w. do rozłamu w Kościele

Gruzińskim. Synod kościołów monofizyckich [20] armeńskiego i iberyjskiego w mieście

Dwin, odrzucił w 506 r. ten dogmat. Iberia stała się miejscem do którego przybywali

wyznawcy monofizytyzmu z krajów Azji Mniejszej, Syrii i Bliskiego Wschodu, gdzie byli

prześladowani. Wydarzenie to było związane również z dążeniami ówczesnego władcy Iberii

- Wachtanga Gorgasala (446-510), do stworzenia odrębnego kościoła iberyjskiego,

kierowanego przez własnego zwierzchnika - katolikosa [21].

Postać Wachtanga Gorgasala jest warta odnotowania także z innego powodu. Za jego

panowania stolica Iberii została przeniesiona z Mcchety do Tbilisi. Wybudowany tam przez

króla Miriana kościół Sweti cchoweli (gruz. Słup Życia), stał się centralną świątynią

chrześcijańską w Gruzji. Na jego miejscu, król Wachtang I wybudował potem katedrę dla

pierwszego katolikosa Gruzji. Wiązało się to z początkiem usamodzielniania się i jednoczenia

ziem gruzińskich. Po śmierci króla Wachtanga Gorgasala (Gorgasłana) Persja ponownie

uzależniła od siebie Iberię i w Tbilisi rządy objął namiestnik perski - marzpan. Nowe władze

tolerowały chrześcijaństwo, faworyzując jednak wyznających zoroastryzm kolonistów

perskich. Mccheta pozostała nadal siedzibą katolikosa i centrum gruzińskiego

chrześcijaństwa. Nawet zajmowanie Tbilisi przez najeźdźców w następnych stuleciach, nie

dotykało bezpośrednio tego centralnego ośrodka Kościoła Gruzińskiego. Pozycję tą Mccheta

miała zachować aż po wiek XIX [22].

Powstanie państwa gruzińskiego łączącego ludność mówiącą językami zaliczanymi do grupy

języków kartwelskich, opierającą poczucie wspólnoty na jedności obyczaju, tradycji i wiary,

miało ogromne znaczenie dla kształtowania się w średniowieczu jednego narodu

gruzińskiego. Ważną rolę odegrał w tym procesie Kościół Gruziński. W VIII w. katolikos

Mcchety uzyskał od patriarchy antiocheńskiego Teophilaktesa prawo zajęcia tronu bez

wyświęcania w Antiochi. W następnym stuleciu Kościół Gruziński uzyskał zezwolenie na

wyrabianie oleju świętego, który dotychczas otrzymywano z Jerozolimy. Bardzo wzmocniła

jego pozycję neutralność w walce obrazoburczej toczonej na terenie Bizancjum. Wielu

duchownych, którym odmawiano święceń w Konstantynopolu zwracało się o nie do

hierarchów gruzińskich. Doprowadziło to, między innymi, do zjednoczenia kościołów

zachodniej i wschodniej Gruzji. Rozwój życia duchowego w Gruzji przejawił się

intensyfikacja ruchu monastycznego. Gruzińskie klasztory w kraju i za granicą stały się

centrami nauki i kultury gruzińskiej. Wśród dokonań duchownych gruzińskich, na pierwsze

miejsce wysuwa się stworzenie przez nich alfabetu kościelnego (mchedruli). W V w. dokonał

tego uczony armeński Masztoc (Mesrop). Przy pomocy duchownych iberyjskich sporządził

on tablicę fonetyczną głosek języka gruzińskiego. Opierając się na założeniach alfabetu

greckiego, opracował także pierwszy alfabet gruziński. Pierwsze inskrypcje w języku

starogruzińskim pochodzą z tego okresu i zachowały się w klasztorze iberyjskim na terenie

Palestyny oraz w gruzińskim Bolnisi [23].

W szczytowym okresie rozwoju średniowiecznego państwa gruzińskiego, za panowania

królowej Tamary (1184-1213), jego granice sięgały się od Morza Czarnego po Kaspijskie.

Zreformowano wtedy, poczynając od czasów Dawida Budowniczego, wszystkie dziedziny

życia państwowego. Ekspansja terytorialna Gruzji doprowadziła do tego, że jego lennikami

zostali liczni władcy muzułmańscy na terenie Persji i Azerbejdżanu. Gruzja stała się pod

koniec średniowiecza liczącą się potęgą bliskowschodnią. Religia chrześcijańska odróżniała

Gruzję od muzułmańskiego otoczenia i stopniowo przekształcała się w ideologię państwową.

Istotne znaczenie dla tego procesu miał rozwój gruzińskiej kultury narodowej, która opierała

się na chrześcijaństwie. Przeżywała ona wtedy swój złoty wiek. Wśród jej twórców

najwybitniejszy był poeta, twórca narodowego eposu gruzińskiego zatytułowanego

Wepchistkaosani (gruz. Rycerz w tygrysiej skórze) - Szota Rustaweli. Wpływy

chrześcijaństwa wzmocniły się wtedy na Kaukazie dzięki Gruzji i objęły także Armenię (na

południowym wschodzie) oraz zależne od Gruzji Cesarstwo Trapezunckie (na południowym

zachodzie) [24].

Kościół Gruziński nie tylko stanowił oparcie organizacyjne dla gruzińskiego państwa

feudalnego ale także dawał podbudowę ideową toczonym przez państwo walkom z

muzułmańskimi sąsiadami. O związku religii z polityką świadczy przykład wojny z władcą

Ardebilu toczonej pod koniec panowania Tamary. Sułatan Ardebilu najechał tereny Armenii

znajdujące się wtedy w granicach Gruzji i zdobył stoliczne Ani. Wykorzystał do tego okres

Wielkiego Postu, gdy czujność miejscowej ludności była mniejsza. Zgromadzonych w

świątyniach chrześcijan wymordował a pozostałych uprowadził w niewolę. Szybko

zorganizowana gruzińska wyprawa odwetowa wyruszyła w czasie muzułmańskiego postu -

ramadanu. Ardebil zdobyto i, jak chce tradycja, urządzono rzeź muzułmanów modlących się

w meczetach. Zdradziecki sułtan zginął [25].

Stosunki pomiędzy chrześcijanami i muzułmanami były w XIII w. dobrze widoczne na

przykładzie stolicy kraju. Chociaż Gruzini przeważali wśród ludności kraju, to poważne

znaczenie ekonomiczne mieli skupieni w miastach obcokrajowcy. Chrześcijańscy Ormianie

zajmowali się głównie handlem, rękodzieło zaś było domeną Arabów, Persów, Turków i

innych. Władcy gruzińscy zabiegając o rozwój ekonomiczny kraju starali się tolerować

innowierców i stwarzać im dobre warunki życia. Zdarzało się, że odwiedzali meczety w

czasie modłów oraz wydawali zarządzenia uwzględniające zasady ich wiary.

Na pierwszym miejscu pozostawał w Gruzji kościół chrześcijański, który dzięki nadaniom

królewskim stał się silny ekonomicznie Korzystając z tego i opierając się na tradycji

zmonopolizował oświatę. Duchowieństwo podzieliło się na klasztorne i prowincjonalne.

Pierwsze miało poważne znaczenie polityczne, ponieważ obok siły ekonomicznej, to z niego

rekrutowali się doradcy królewscy, biskupi i osoby sprawujące ważne funkcje w

sądownictwie i na dworze. Stosunki pomiędzy władcami i hierarchią kościelną układały się

dobrze. Wyjątek stanowiły sporadycznie zadrażnienia na tle oceny moralnej poszczególnych

postępków władców (np. rozwód królowej Tamary). Władcy gruzińscy popierali własny

kościół, ponieważ stanowił on ważny element sprawowania wladzy. Wyrazem tego były

nadania, przywileje i fundowane w całym kraju kościoły. Do najdoskonalszych należą katedry

wybudowane w XI w. w Kutaisi, Mcchecie, Kachetii. Przy licznych klasztorach powstały

szkoły wyższe, a przy pozostałych, szkoły niższego szczebla. Na najwyższym poziomie

wykładano w akademiach przy klasztorach w Gelati (założona XII w. koło Kutaisi), Ikalto

(Kachetia), Sziomgwine (Kartlia). Obok teologii nauczano tam filozofii, prawa a także pisano

rozprawy historyczne [26].

W XIII w. nastąpiło załamanie się średniowiecznego państwa gruzińskiego, spowodowane

atakiem mongolskim. Zawiodły rachuby na pomoc innych państw chrześcijańskich. Zdobyte

w 1225 r. Tbilisi, przestało być siedzibą władców gruzińskich, którzy przenieśli się do

Kutaisi. Przez ponad sto lat Mongołowie rozciągali swoje zwierzchnictwo na ziemie

gruzińskie, grabiąc je i rujnując. Okres ten oznaczał także kontakt z obcym Gruzinom

systemem wyznaniowym - mongolskim szamanizmem. Duże znaczenie dla przebiegu starcia

gruzińsko-mongolskiego miała różnica wyznania [27]. Dopiero zmiana koniunktury

politycznej umożliwiła królowi Jerzemu V (1314-1346) ponowne zjednoczenie ziem

gruzińskich. Podporządkował on sobie wszystkich wielmożów. Starania zmierzające do

ograniczenia prerogatyw kościoła nie powiodły się. Dowodzi to, jak dużą siłę już wtedy

reprezentował. Po krótkim okresie stabilizacji, ziemie gruzińskie stały się miejscem walki

dwóch ówczesnych potęg: Złotej Ordy i wojsk Timura (też Tamerlana). Z tego starcia

zwycięsko wyszli wojownicy Timura, którzy opanowali całe Zakaukazie. Gruzińskie centra

państwowe: Tbilisi i Kutaisi zostały zniszczone a kraj obrócony w ruinę. Król Bagrat V

wzięty do niewoli. Zachował dzięki temu życie i po odzyskaniu wolności podjął walkę z

najeźdźcami. Dopiero po śmierci Timura w 1405 r. nastąpiła w Gruzji stabilizacja polityczna.

Głęboki kryzys państwa spowodowany najazdami mongolskimi doprowadził w XV w. do

rozpadu scentralizowanej gruzińskiej monarchii feudalnej. Początkowo powstały trzy odrębne

królestwa rządzone przez władców z rodzimej dynastii Bagratydów: Kartlii (ze stolicą w

Tbilisi), Kachetii (Zagemi) i Imeretii (Kutaisi). Z czasem powstało kilkanaście księstw

(samtawro) i mniejszych posiadłości możnowładczych (satawado), które praktycznie

uniezależniły się od ich władców. Proces rozdrobnienia feudalnego trwał w Gruzji do końca

panowania dynastii Bagratydów. Elementem łączącym przez następne stulecia mieszkańców

ziem gruzińskich pozostawała, obok poczucia wspólnoty obyczaju, religia. Katolikos z

Mcchety obejmował do XV w. swą władzą wszystkie ziemie gruzińskie. Słabość władzy

świeckiej sprzyjała wzrostowi niezależności kościoła, który stał się jednym z

najzamożniejszych posiadaczy ziemskich. Jednak przedłużanie się stanu rozdrobnienia

feudalnego zaczęło z czasem zagrażać jego jedności. Jako pierwszy próbował powołać własną

organizację kościelną władca księstwa Samche - Saatabago. Nie udało mu się jednak

utworzenie odrębnego kościoła. Intrygi przybyłego z Antiochi patriarchy Michała,

doprowadziły z kolei do wyodrębnienia kościoła zachodniogruzińskiego, który został

podporządkowany katolikosowi Abchazji rezydującemu w Bicwinda. Ten podlegał patriarsze

antiocheńsko-jerozolimskiemu, co oznaczało że kościół zachodniej Gruzji miał znów

zwierzchnika rezydującego poza granicami kraju. Łamało to zasadę autokefalii Kościoła

Gruzińskiego i w poważny sposób wpłynęło na utrwalenie historycznego podziału Gruzji na

dwie części: wschodnią i zachodnią. Miał się on utrzymać nawet po zjednoczeniu ziem

gruzińskich w XIX w. i, w pewnym sensie, trwa aż po dzień dzisiejszy [28].

Związek z bliską pod względem wyznaniowym Rosją wydawał się dobrze rokować

rozwojowi Kościoła Gruzińskiego. Należy przy tym zaznaczyć, że nie zawsze kontakty z

innymi chrześcijanami układały się w Gruzji dobrze. Przykładem może być bliski wrogości

stosunek Gruzinów do drugiego dużego narodu chrześcijańskiego mieszkającego na

Zakaukaziu. Mowa o Ormianach. Wspomniany wyżej Tadeusz Krusiński, spisując swoje

wrażenia z pobytu w XVIII wiecznej Gruzji, pisał, że

Kapłani [gruzińscy] świętym obrządkom Ormian do tego stopnia złorzeczą, że pouczają swój

lud, iż jeżeli komuś przechodzącemu obok świątyni Ormian cierń utkwi w stopie, to nie godzi

się go wyjmować, ale raczej kulejąc należy iść dalej, aby nawet w ten sposób nie stwarzać

pozorów, że oddaje się cześć świętym miejscom Ormian [29].

Mimo poważnych problemów wewnętrznych, Kościół Gruziński przeżywał w XVIII w. okres

dużego ożywienia. Katolikos Antoni ułożył gramatykę gruzińskiego języka literackiego, a

dzięki działalności misjonarzy katolickich w Gruzji, nastąpił wzrost aktywności religijnej

ludności. Pojawił się także nowy rodzaj malarstwa kościelnego - malarstwo olejne. Jednak

władze rosyjskie po włączeniu wschodniej Gruzji w skład Cesarstwa dążyły do całkowitego

podporządkowania sobie tych ziem. Jedną z przeszkód była niezależna od nich organizacja

kościelna. Dlatego w lipcu 1811 r. zniesiono ją, odwołując katolikosa Antoniego II [30]. Na

jego miejsce wyznaczono nowego egzarchę - Warłama, który był równocześnie metropolitą

mccheckim. Podporządkowano go Świętemu Synodowi Cerkwi Rosyjskiej. trzy lata później

zdecydowano o zniesieniu dotychczasowej struktury Kościoła Gruzińskiego i zastąpieniu jej

przez Gruzińsko - Imeretyński Synodalny Konsystorz. Z 12 diecezji kierowanych przez

biskupów we wschodniej części kraju, pozostały tylko trzy z jednym biskupem na czele.

Odwołany w 1817 r. Warłam został mianowany członkiem Świętego Synodu, a na jego

miejsce egzarchy wyznaczono Rosjanina Teofilakta (Rusanowa). Od tej pory do 1918 r.

godność tą piastowali wyłącznie Rosjanie. Spotkało się to z ogromnym sprzeciwem

społeczeństwa gruzińskiego [31].

W podobny sposób, jak wschodnią Gruzję, Rosja podporządkowała sobie nieco później także

zachodnią część kraju. Jednak akcja ta, przy dużym oporze miejscowej ludności, przeciągnęła

się aż do 1859 r. Likwidacja niezależności Kościoła Gruzińskiego w tej części kraju miała

nawet ostrzejszy charakter. Przemiany te służyły znoszeniu różnic między Gruzją a resztą

Cesarstwa. Następstwem było wprowadzenie do liturgii języka starocerkiewnosłowiańskiego i

zasad obowiązujących w Cerkwi Rosyjskiej. Najwyżsi duchowni gruzińscy w zachodniej

Gruzji zaprotestowali przeciwko temu. Na czele ruchu sprzeciwu stanęli metropolici

Dosyteosi i Ekwithime. Zostali za to aresztowani i zesłani w głąb Rosji. Brutalne metody

zastosowane wobec nich (byli bici) i podeszły wiek obu duchownych, doprowadziły do

tragicznego końca: Dosyteosi zmarł w drodze na zesłanie, a Ekwithime dokonał żywota w

jednym z rosyjskich klasztorów [32].

Poddanie Kościoła Gruzińskiego prawom panującym w Rosji było naturalną konsekwencją

włączenia Gruzji w skład tego państwa: podlegał on nowej władzy - rosyjskim carom. Na

ponad sto lat określiło to warunki jego funkcjonowania. Odpowiadały one warunkom

działania Cerkwi Prawosławnej w Rosji: podobnie jak Rosjan pozbawiono patriarchy, tak

Gruzinom zabrano katolikosa. Gruzini nigdy nie pogodzili się z tym i dążyli do przywrócenia

autokefalii swojemu kościołowi. Najdłużej opierała się Rosjanom górska Swanetia. Rosjanie

zajmujący stanowisko patriarchy nie potrafili zdobyć szacunku w Gruzji. Przykładem jest

egzarcha Paweł, który w 1886 r. przeklął naród gruziński [33]. Autokefalia oznaczała dla

Gruzinów niezależność w sprawach wewnętrznych przy zachowaniu jedności i czystości

wiary oraz wspólnoty duchowej z Kościołem Powszechnym. Jednak warunkiem uznania

autokefalii było funkcjonowanie w ramach suwerennego państwa. Dlatego Gruzini musieli

czekać na to aż do 1917 r. Jednak już wcześniej kryzys polityczny w Rosji w latach 1905 -

1907 doprowadził do prób reformy gruzińskiego i rosyjskiego prawosławia [34].

Po wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r., w Gruzji doszli do władzy mienszewicy.

Proklamowali oni 26 maja 1918 r. utworzenie Demokratycznej Republiki Gruzińskiej, jako

niepodległego państwa. Już ponad rok wcześniej, 25 marca 1917 r., w mccheckiej katedrze

przedstawiciele wyższego duchowieństwa gruzińskiego ogłosili akt wskrzeszenia po 106

latach niezależności Kościoła Gruzińskiego. Na jego czele stanął biskup Leonidas

Okhropiridze. Wywołało to protesty rosyjskiego egzarchy, Świętego Synodu i Rządu

Tymczasowego. Faktycznie istniały w Gruzji przez pewien czas dwie organizacje kościelne.

We wrześnie 1917 r. odbył się w Tbilisi synod kościelny, który rozpoczął reformowanie

Kościoła Gruzińskiego. Powołano na nowo kilka diecezji zlikwidowanych przez Rosjan w

XIX w. Wybrano na katolikosa biskupa Kiriona II. Po jego śmierci w 1918 r. zastąpił go

Leonidas (Okhropiridze). W ten sposób Kościół Gruziński stał się pierwszą faktycznie

niezależną oficjalną organizacją gruzińską od władz rosyjskich.

Kolejne trzy sobory (ostatni w Gelati - 1921 r.), podjęły trud reorganizacji Kościoła

Gruzińskiego i przystosowania go do nowych warunków funkcjonowania. Otwarto pierwsze

szkoły duchowne i wprowadzono nowy podział administracyjny prowincji kościelnych.

Jednym z pierwszych postanowień nowych władz kościelnych, było przywrócenie w liturgii

języka gruzińskiego.

Obalenie przez bolszewików władzy mienszewików w 1921 r., rozpoczęło okres

prześladowań Kościoła Gruzińskiego. Wydarzenia te nie zostały jeszcze opracowane w

systematyczny sposób. Rozmiary represji wobec Kościoła były jednak ogromne i

doprowadziły w zasadzie do zahamowania jego rozwoju. Dopiero w latach II wojny

światowej nastąpiło pewne zliberalizowanie polityki wyznaniowej państwa radzieckiego. Nie

stworzyło ono jednak możliwości do odbudowy dawnej pozycji Gruzińskiej Cerkwi

Prawosławnej. Zasadnicze przemiany nastąpiły dopiero po rozpoczęciu w 1986 r. polityki

określanej mianem pieriestrojki Michaiła Gorbaczowa.

Po załamaniu się starych, komunistycznych autorytetów i braku sprawdzonych, nowych,

strony konfliktu toczącego się w ostrej formie w Gruzji od 1989 r., starały się wykorzystać

katolikosa do swoich celów. Retoryka religijna i symbole były wykorzystywane przez

ugrupowania opozycyjne. Katolikos zajął jednak stanowisko niezwykle wyważone i - jak na

owe czasy - bardzo umiarkowane. Poparcie dla zachodzących przemian wiązał z

przestrzeganiem podstawowych zasad nauki Kościoła. Dzięki temu uzyskał znaczne koncesje

ze strony władz, które umożliwiły strukturalną odbudowę Kościoła Gruzińskiego. Jako

zwolennik opocji umiarkowanej zyskał także sympatię społeczeństwa. Było to szczególnie

ważne, bo po latach walki prowadzonej przez państwo z Kościołem, świątynie świeciły

pustkami. Badania ankietowe przeprowadzone w Tbilisi w latach 1991 i 1995 potwierdzają

dość ambiwalentny stosunek Gruzinów do religii, przy pozytywnej ocenie postawy katolikosa

Eliasza II [35].

Dzięki zabiegom katolikosa Eliasza II, Kościół Gruziński w ostatnich latach rozwinął się

organizacyjnie. W patriarchacie, który przeniesiono do nowej, większej siedziby, powstały

oddziały: zagraniczny, gospodarczo - finansowy, wydawniczy, rolniczy i komitet szkolny

[36]. Funkcjonują dwie akademie duchowne w Tbilisi i Gelati oraz trzy seminaria. Liczba

duchownych potroiła się w krótkim czasie przekraczając 700 osób. Władze państwowe

zwróciły Kościołowi szereg budynków stanowiących dawniej jego własność. Umożliwiono

duchownym dostęp do środków masowego przekazu. Przykładem mogą być transmisje z

nabożeństw żałobnych za ofiary tragicznych wydarzeń w kraju oraz z okazji ważniejszych

świąt kościelnych. Naukę religii wprowadzono do szkół państwowych [37].

Kościół Gruziński nie rozwijał się w izolacji od innych religii i wyznań istniejących w Gruzji

i na Kaukazie. W Gruzji szczególnie silne były wspólnoty żydowska, muzułmańska i

ormiańska. Ich wyznawcy uczestniczyli także we wszystkich kolejnych etapach przemian

historycznych na Kaukazie. W okresie po wkroczeniu Rosji na Kaukaz, bliskie jego losom

były dzieje chrześcijańskiego kościoła ormiańskiego. Kaukascy muzułmanie od początku

znaleźli się w opozycji wobec nowego hegemona. Mapę wyznaniową Kaukazu poczynając od

pierwszych dziesięcioleci XIX w., należy uzupełnić o obcy wyznaniowo element, który

tworzyli: katolicy i członkowie licznych sekt przesiedlani przez władze na Kaukaz. Obie

grupy łączyło to, że trafiły na Kaukaz nie z własnej woli, ale w wyniku politycznych decyzji

władz rosyjskich. Upadek tych władz oznaczał koniec tej polityki i, wraz z rewolucją 1917 r.,

wyznaczył koniec pobytu obu grup na Kaukazie.

Katolicy na Kaukazie

Początek kontaktów Kościoła katolickiego z Kaukazem związany jest z działalnością misyjną

na jego terenie. Przy tym pierwsi misjonarze częściej realizowali zadania dyplomatyczne na

dworach miejscowych władców, niż zajmowali się pracą misyjną. Terenem szczególnie

podatnym na taką działalność była Gruzja, której królowie szukali oparcia przeciwko

naporowi państw muzułmańskich w chrześcijańskiej Europie. Dlatego sami wysyłali misje na

dwory europejskie, którymi kierowali tradycyjnie duchowni gruzińscy i przyjmowali stamtąd

poselstwa. Jednym z następstw rozwijania tych kontaktów były ułatwienia dla misjonarzy

przybywających z Europy do Gruzji. Początkowo dominowali wśród nich Francuzi i Włosi,

należący do zakonów karmelitów, Kapucynów i jezuitów. Potem pojawili się także Polacy.

Przykładem może być wymieniony wyżej jezuita - Tadeusz Krusiński. Działalność

misjonarzy katolickich na Kaukazie rozwijała się pomyślnie do 1840 r., gdy decyzją władz

rosyjskich zostali z niego usunięci.

Misjonarze obok krzewienia zasad wyznania rzymskokatolickiego, zakładali szkoły i

warsztaty, w których przekazywali miejscowej ludności zdobycze nauki europejskiej. Ich

zasługą było między innymi, zapoczątkowanie w Gruzji malarstwa techniką olejną.

Początkowo miało ono tematykę religijną, ale nieco później zostało zdominowane przez

portrecistów. Jezuici wykonywali także funkcje polityczne i dyplomatyczne. Wykorzystując

znajomość języków i kontakty swojego zakonu w Rzymie, sprawowali często funkcję

pośredników w kontaktach dyplomatycznych Papiestwa z Kaukazem. Z ich usług chętnie

korzystali władcy gruzińscy. Cytowany wyżej Tadusz Krusiński był z tych powodów

sekretarzem króla Kartlii Wachtanga VI (1703-1724), odpowiedzialnym za korespondencję w

języku łacińskim prowadzoną z państwami europejskimi [38].

Katolicy stanowili zawsze mniejszość wyznaniową na Kaukazie. Nie znamy dokładnej

statystyki dotyczącej okresu do końca XVIII w. Wiemy tylko, że katolicy kaukascy dzielili się

już wtedy na dwie grupy: należących do Kościoła ormiańskiego oraz wyznania

rzymskokatolickiego. Pierwsza grupa była początkowo liczniejsza i jednolita etnicznie. Skład

drugiej był bardziej zróżnicowany. Należeli do niej obok rdzennych Kaukazczyków

(Gruzinów, Ormian) koloniści niemieccy, których władze rosyjskie zaczęły osadzać na

Kaukazie od panowania Katarzyny I [39]. Dopiero przybycie w XIX w. wielotysięcznej

rzeszy Polaków na Kaukaz zmieniło te proporcje. Od tej pory ważniejsze ośrodki kultu

katolickiego na Kaukazie zaczęły się pokrywać z miejscami osiedlenia większych grup

Polaków na Kaukazie. Centralne miejsce zajmowało Tbilisi, w którym mieściła się siedziba

Dziekana, a póżniej, od 1852 r., Wizytatora Kościołów Katolickich na Kaukazie i

Zakaukaziu. Duże parafie istniały w kilkunastu kaukaskich miejscowościach, takich jak: Gori,

Manglisi, Kutais, Achalcyche, Lagodechi, Ude, Batum, Temir-chan-szura (obecnie

Bujnaksk). Szczególne znaczenie miała działalność kapelanów wojskowych, którzy nieśli

posługę w jednostkach wojskowych Korpusu Kaukaskiego. W 1885 r. istniało na Kaukazie 15

kościołów i tyleż kaplic, w których praktykowało 29 343 katolików, wśród których było

25 006 Polaków [40].

Wojskowi-Polacy stanowili większość wśród kaukaskich katolików w XIX w. Mimo tego ich

losy są najsłabiej zbadane. Dlatego przytoczmy opis jednej z największych parafii wojskowej

sporządzony przez podróżującego w 1871 r. po Kaukazie Romualda Klonowskiego:

Kościołów w Szurze jest trzy: katolicki, cerkiew prawosławna i ormiano-gregoryańska i

meczet. Kościół katolicki pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika, zawdzięcza

byt swój gorliwości byłego kapelana wojsk w Dagestanie, obecnie emeryta, księdza

Bartłomieja Pruszkowskiego, z zakonu księży trynitarzy łuckich, oraz dobroczynnym ofiarom

osób prywatnych. Ksiądz Pruszkowski, od lat 36 tu zamieszkały, rozpoczął budowę

pierwszego kościółka w Szurze w 1842 roku. Budował się on lat kilka, był ubogi, z gliny bity,

bo liche środki nie pozwalały postawić lepszego. Dopiero w 1849 roku zaczęto wznosić

teraźniejszy, z surowej cegły, który został ukończony i poświęcony przez księdza

Pruszkowskiego 15 czerwca 1851 roku. Starannie utrzymany i oparkaniony, z placem w około

zasadzonym topolami i rozmaitemi krzewy, bieląc się śród nich, z daleka już przyjemne

sprawia wrażenie. Napis nade drzwiami u wejścia głosi chwałę Bogu na wysokości i pokój

ludziom dobrej woli na ziemi. Jeden tylko jest ołtarz w kościółku, ale gustowny z drzewa,

pomalowany na biało z żółtem i jeden konfesyonał pod kazalnicą, nad którą wizerunek

papieża Piusa IX. W ołtarzu Zbawiciel na Krzyżu, u góry obraz olejny Najświętszej Panny

Bolesnej. Na prawo obraz świętego Stanisława, na lewo świętego Każmierza. Po obu

stronach wiszą inne jeszcze wizerrunki świętych Pańskich, nie odznaczające się wytwornym

pendzlem. Cały porządek kościelny, naczynia i aparaty nie tylko są dostateczne, lecz nawet

ozdobne. [41]

Wśród katolickich kościołów na Kaukazie szczególne miejsce zajmował wybudowany przez

Polaków kościół św. Piotra i Pawła w Tbilisi. Stanowił on także do rewolucji 1917 r. centrum

polskiego życia kulturalnego w tym mieście. Powstało przy nim Towarzystwo Charytatywne

"Dobroczynność" oraz szkółka polska i biblioteka. Po wyjeździe większości Polaków do

odrodzonej Ojczyzny w latach 1918-1921, nabrał z czasem charakteru świątyni skupiającej

wielonarodową wspólnotę katolicką mieszkającą w Tbilisi. Należeli do niej obok pozostałych

w mieście Polaków, Ormianie, Asyryjczycy, Ukraińcy, Litwini, Gruzini, Niemcy.

Szczególnie ostatni zasłużyli się w obronie przed zamknięciem kościoła w latach 30.,

ponosząc ogromne koszty narzuconych przez władze podatków [42].

Sekty na Kaukazie

Jeszcze przed wkroczeniem Rosjan na Kaukaz był on miejscem występowania wielu różnych

kultów religijnych. Do końca XVIII w. przemieszczenia dużych grup ludności wyznającej

inne niż miejscowa religie były związane głównie z toczonymi wojnami i miały charakter

ruchów sporadyczny. Rosjanie zastąpili ten element żywiołowości w odniesieniu do spraw

wyznaniowych przez wprowadzenie form zorganizowanego przesiedlania tzw. raskolników i

innowierców na Kaukaz. Do grup tych zaliczano wszystkich, którzy nie wyznawali

oficjalnego prawosławia. Tak więc obok członków różnych odłamów prawosławia wiernych

staremu obrzędowi (tzw. staroobrzędowcy) i utworzonych później przez nich licznych sekt

(duchoborzy, mołokanie, skopcy i inni), zaliczano do nich także katolików (o czym osobno)

oraz wyznawców różnych kościołów chrześcijańskich reformowanych (protestanci, baptyści,

adwentyści) i kościołów wschodnich.

Do 1917 r. powstała obszerna, licząca kilka tysięcy pozycji literatura naukowa poświęcona

temu problemowi. Jej twórcami byli w większości duchowni Cerkwi Prawosławnej i dlatego

zawierała ona głównie krytykę działalności sekt [43]. W okresie poprzedzającym rewolucję, a

także późniejszym, starano się z kolei podkreślać w ruchu sekciarskim elementy walki

klasowej chłopstwa. Możliwe, że właśnie dzięki temu powstało kilka ciekawych prac na ten

temat. Wśród nich należy wymienić publikacje Włodzimierza Boncza-Brujewicza i

Aleksandra Klibanowa.

Przesiedlenia członków sekt na Kaukaz rozpoczęły się w czasie, gdy jeszcze nie był on w

całości podporządkowany Rosji, tj. w latach 20.-40. XIX w. Brak z tego okresu pełniejszych

danych statystycznych. Analiza miejsc osiedlenia i sposobów jego przeprowadzenia pozwala

jednak wyjaśnić cele tych działań. Po pierwsze, należy przyjąć, że sposób zwartego osadzania

członków sekt na Kaukazie był związany z zadaniem kolonizacji nowych terenów. Przy tym

na obszary osiedlenia wybierano dla sekt z reguły tereny Zakaukazia, które były najbardziej

zagrożone na agresję ze strony muzułmańskich sąsiadów. W obcym etnicznie i wyznaniowo

terenie ci wrogowie państwa rosyjskiego stawali się, paradoksalnie, jego oparciem. Dlatego

niechętni używaniu siły i broni sekciarze musieli w pierwszej połowie XIX w. tworzyć na

Kaukazie własne oddziały zbrojne na wypadek zagrożenia zewnętrznego oraz do walki z

groźnymi napadami górali. Przykładem mogą być oddziały duchoborów zorganizowane przez

Piotra Wierigina. Pozwoliło mu to stworzyć silną wspólnotę duchoborów na Kaukazie, która

pod koniec XIX w. liczyła, według jego relacji, około 20 tys. osób [44].

Dane spisu rolnego przeprowadzonego w połowie lat 80. na Kaukazie potwierdzają

prawdziwość słów Wierigina. Według nich duchoborów osiedlono w trzech jednostkach

administracyjnych: guberni tyfliskiej, jelizawietpolskiej i obwodzie karskim. Wszystkie

siedziby duchoborów znajdowały się na Zakaukaziu, a nawet za jego granicami (obwód

karski). W guberni tyfliksiej duchoborów było najwięcej bo mieszkali w ośmiu wsiach

powiatu Achałkałaki - łącznie 6232 osoby, i trzech wsiach powiatu borczalińskiego - 809

osób. W gubernii jelizawietpolskiej mieszkało 2277 duchoborów w czterech wsiach, a w

obwodzie karskim (te dane z 1894), 3396 osób w sześciu wsiach. Łącznie więc około 20 tys.

osób [45]. Dalsza analiza danych spisu rolnego przekonała cytowanego badacza, że

duchoborzy dominowali poziomem zamożności na wsi kaukaskiej. Chociaż w wymienionych

powiatach stanowili nieco ponad 10% ludności to posiadali około 1/3 ziemi i nawet do

połowy zwierząt hodowlanych. Podkreśla to znaczenie tej grupy dla poziomu produkcji

rolnej.

Organizowanie się duchoborów niepokoiło władze, które zdawały sobie sprawę z ich rosnącej

siły. Dlatego, gdy tylko nadarzyła się sposobność podjęły one akcję represyjną wymierzoną

przeciwko tej sekcie. Do 1886 r. duchoborom kaukaskim przewodziła Lukieria Kałmykowa.

Po jej śmierci doszło do niepokojów związanych z wyznaczeniem jej następcy. Po

aresztowaniu i zesłaniu wysubniętego na to stanowisko Piotra Wierigina, duchoborzy podjęli

akcję protestacyjną. Posłużyło to władzom jako wygodny pretekst do rozpoczęcia pacyfikacji

wsi duchoborskich. Części duchoborów zezwolono na wyjazd do Kanady. W 1902 r. przybył

tam zwolniony z zesłania Wierigin. Potomkowie tych duchoborów mieszkają tam po dzień

dzisiejszy. Około połowy grupy pozostało na Kaukazie i w 1913 r. mieszkało tam około 13

tys. duchoborów [46].

Sekta duchoborów odegrała ważną rolę w historii Kaukazu w XIX w. Nie oznacza to jednak,

że tylko jej członków tam zsyłano. Wśród innych sekciarzy byli christorierzy, (chłysty),

mołokanie, skopcy i inni. Mołokanie w odróżnieniu do duchoborów kładli większy nacisk na

znaczenie religii jako formy ideologicznej. Ich zesłania na Kaukaz rozpoczęły się w 1840 r., a

jako miejsce osiedlenia wyznaczono im odległy powiat lenkorański w gubernii bakijskiej.

Założyli tam wsie Popow i Galjajew. W następnych dziesięcioleciach mołokan osiedlano

także w guberniach tyfliskiej, erewańskiej i obwodzie karskim. W 1910 r. było ich na

Kaukazie 21. 300. Podobna liczba mieszkała na terenie centralnej Rosji i na Dalekim

Wschodzie [47].

Nad sekciarzami osiedlonymi na Kaukazie władze roztaczały stały nadzór. W zależności od

tego jak ich poglądy pozwalały się zaadaptować do nowych warunków życia, członkom sekt

żyło się na Kaukazie lepiej lub gorzej. Duchoborzy potrafili zorganizować się i osiągnąć

poważne sukcesy na polu ekonomicznym. Inaczej było ze skopcami, których los opisywał w

"Tygodniku Ilustrowanym" podróżujący po Kaukazie w 1871 r. Romuald Klonowski [48].

* * *

Kaukaz jest niezwykle interesującym miejscem dla badacza przemian kulturowych. Dotyczy

to zarówno jego historycznie ukształtowanego zróżnicowania etnicznego i wyznaniowego, jak

też wyrażającej je mapy politycznej. Mimo kaukaskiego starszeństwa kulturowego w naszym

kręgu cywilizacyjnym, znajomość tego regionu w Europie jest dosyć powierzchowna. Rozwój

systematycznych badań kaukazoznawczych zapoczątkowany w XVIII w. nastąpił dopiero w

XIX w. Polacy wnieśli do nich w tym okresie znaczący wkład. Aż do powstania II

Rzeczypospolitej był on związany z pobytem na tym terenie licznej polskiej kolonii. Jej

powrót do kraju zakończył okres najsilniejszych w historii związków polsko-kaukaskich.

Obecnie podejmowane są w Polsce próby rozwijania kontaktów z Kaukazem. Dowodzi tego

otwarcie w tym regionie placówek dyplomatycznych. Mimo trwających w tym regionie

niepokojów podpisanie przez Azerbejdżan kontraktu na wydobycie ropy kaspijskiej dobrze

rokuje rozwojowi Kaukazu w przyszłości. Udział w zyskach z tranzytu tego surowca

zapewniły już sobie inne kraje kaukaskie, jak Gruzja. Nawiązywania przez Polskę do tradycji

kontaktów Polaków z Kaukazem jest słuszne i potrzebne. Jednak opieranie ich wyłącznie na

tych wzorcach nie wydaje się słuszne. Kaukaz jest żywym organizmem, który stale poodlega

przemianom. Podobnie jak w przeszłości tworzy silnie podzieloną całość, której zrozumienie

umożliwia tylko uwzględnianie jego specyfiki. Jej zrozumienie umożliwia tylko rzetelna

wiedza uwzględniająca historię Kaukazu i jego współczesność.

Przypisy

[1] Do najważniejszych prac Krusińskiego należały publikacje w języku francuskim i

łacińskim, które potem tłumaczono na inne języki (angielski, polski): Histoire de la

revolution de Perse, t. 1-2, La Haye 1728; Historie de la derniere revolution de Perse, t. 1-

2, Paris 1728; Prodromus ad historiam revolution persicae, Leopoli 1733; Tragica

vertentis belli persici historia, Leopoli 1744; Analecta ad tragiam belli persici historiam,

Leopoli 1755. Biogram T. Krusińskiego w: W. T. Słabczyńscy, Słownik Podróżników

Polskich, Warszawa 1992.

[2] Pozytywem tych zainteresowań językoznawczych było stworzenie systematyki języków

kaukaskich. Duże zasługi na tym polu położyli tacy uczeni jak Uslar, Berże, a także Polak

- Leonard Zagórski. Artykuł ostatniego porównujący alfabety kaukaskie z łacińskim i

rosyjskim wydrukował w 1871 r. (wyp. 5) "Sbornik swedenij o Kawkazie"

[3] Pierwszy opis geograficzny Kaukazu jest dziełem Polaka - Józefa Chodźki (1800-1881).

Sporządzony w języku rosyjskim, został opublikowany już po śmierci autora, jako

Obszczyj wzglad na orografiju Kawkaza, "Zapiski Kawkazskogo Otdieła Russkogo

Geograficzeskogo Imperatorskogo Obszczestwa" Tyflis 1884, t. 6. Przygotowany do

publikacji we Francji, został z francuskiego (oryginał spłonął w Raperswillu)

przetłumaczony na język polski. Rękopis przekazany Akademii Umiejętności i jest

przechowywany w Archiwum PAN w Krakowie, sygn. 1252.

[4] R. Wojtusiak, W sercu Kaukazu, Lwów 1937, ss. 254.

[5] J. Róziewicz, Polsko-radzieckie stosunki naukowe w latach 1918-1939, Wrocław 1979, s.

114-119.

[6] Znaczenie chrześcijaństwa dla nawiązania kontaktów Gruzji z kręgiem kultury

europejskiej podkreślają uczeni gruzińscy w licznych publikacjach. Por. M.

Lordkipanidze, Essays on Georgian History, Tbilisi 1995.

[7] Oparcie się ludów kaukaskich na islamie zacieśniało ich związki z krajami arabskimi.

Prowadziło to, między innymi, do powszechnego używania przez nie języka arabskiego,

co widać na reprodukowanej mapie imamatu Szamila.

[8] Problem machadżirstwa został już opracowany naukowo. Por. G.A. Dzidzarja,

Machadżirstwo i problemy istorii Abchazii XIX stolietja, Suchum 1975.

[9] Zmiany administracyjne na Kaukazie opisał A Szachatunjan, Administratiwnyj pieriedieł

Zakawkazskogo kraja, Tyflis 1918.

[10] Mam tu na myśli wymiar wewnętrzny tego terminu zapoczątkowany przez myślicieli

XVIII -wiecznych. Od Kongresu Berlińskiego 1878 r. zaczął się kształtować także

wymiar zewnętrzny, przez wprowadzenie zasady samostanowienia narodów do prawa

międzynarodowego. Połączono ją wtedy z prawami mniejszości etnicznych i

wyznaniowych. Por. H. Kubiak, Dylematy zasady samostanowienia, w: Europa państw-

Europa narodów, Problemy etniczne Europy Środkowo-Wschodniej, red. G. Babiński, W.

Miodunka, Kraków 1995, s. 15-36.

[11] Granice państw kaukaskich są przedmiotem licznych sporów między nimi i służą jako

pretekst toczących się tam konfliktów. Przykłądem jest wojna ormiańsko-azerbejdżańska

lub gruzińsko-osetyjska.

[12] Obszerny przegląd 46. grup etnicznych zamieszkujących obecnie na Kaukazie zawiera

mapa tego regionu w: W.S. Apiczenko (red.), Atłas Narodow mira, Moskwa 1964.

[13] Przykładem jest rozwój tych badań w Kraju Stawropolskim, co prezentuje

bibliograficzne kompendium U etniczeskoj karty Stawropolja, Małoczisliennyje

etniczeskije grupy, sost. W. W. Gosdanker, wyp. 1, Stawropol 1994.

[14] O parapaństwach, czyli jednostkach będących nominalnie państwami, a faktycznie o

ograniczonej suwerenności, które istnieją współcześnie na Kaukazie pisze W. Górecki, O

parapaństwach, Warszawa 1994. Zastosowanie tego terminu w odniesieniu do

współczesnych jednostek o niesprecyzowanym statusie prawnym nie wydaje się słuszne,

chociaż zrozumiałe są intencje autora.

[15] Wysiedlenia w okresie istnienia ZSRR opisuje praca Deportacii narodow SSSR (1930-e i

1950-e gody), red. J. B. Simczenko, cz. 1, Moskwa 1992.

[16] Por. A. Furier, Czeczenia i jej mieszkańcy w oczach Polaków, "Etnografia Polska",

Warszawa 1997, t. XLI, z. 1-2, s. 121-146.

[17] Należy zaznaczyć, że członków chrześcijańskich kościołów reformowanych (protestanci,

adwentyści, baptyści) uznawano na Kaukazie tradycyjnie także za członków sekt

religijnych. Współczesny badacz radziecki - A. Klibanow, pisząc cytowaną dalej pracę o

sektach istniejących w Rosji do 1917 r., poświęcił im osobny rozdział.

[18] B. K. Baranowscy, Historia Gruzji, Wrocław 1987, s. 26-30.

[19] Por. P. U., Naczało christianstwa w Zakawkazie i na Kawkaz, w: "Sbornik swedenij o

Kawkazskich gorcach", wyp. II, Tyflis 1875.

[20] Monofizytyzm - doktryna teologiczna wyznawana przez monofizytów, zgodnie z którą

Chrystus jako Bóg - człowiek ma dwie natury: boską i ludzką. Nie istnieje jednak w

dwóch naturach, ponieważ natura boska pochłonęła ludzką. W V w. wykształciły się trzy

grupy monofizytów: syryjska, ormiańska i egipska.

[21] Historię Kościoła Gruzińskiego opisują liczne prace uczonych i duchownych

gruzińskich. Jedną z pierwszych jest M. Dżanaszwili, Sakchartwelos saeklesio istoria,

Tfilisi 1886, ss. 158. Do początku XX w. doprowadził jej opis Michel Tamariszwili,

Kchartuli eklesia Dasabamidan dremde, Tbilisi 1994. (pierwsze wydanie w Rzymie 1910).

Ich mała dostępność powoduje konieczność korzystania z nowszych opracowań.

[22] Mccheta nawet dzisiaj ma ogromne znaczenie symboliczne dla Kościoła Gruzińskiego,

traktowana jest już jednak nie tyle jako centrum kultu religijnego, ale raczej jako pomnik

kultury. Pierwsze badania archeologiczne na terenie Mcchety przeprowadził w XIX w.

niemiecki uczony Bayer; Por. "Sbornik swedenij o Kawkazie", Tyflis 1875, t. II, s. 326 -

336; rysunki w t. III.

[23] O początkach i rozwoju piśmiennictwa gruzińskiego por. B. Gębarski, Piętnaście wieków

literatury gruzińskiej, "Przegląd Orientalistyczny", Warszawa 1967, nr 61.

[24] Armenia przyjęła chrześcijaństwo nieco wcześniej od Gruzji ale w późniejszym okrtesie

w wyniku naporu perskiego jego rozwóhj wtym kraju został zahamowany. Por.

Zakrzewska - Dubasowa, Historia Armenii, Wrocław 1988.

[25] Okres walk z Turkami, Persami i Arabami opisał obszernie archimandryta Rafael w

wydanym współcześnie w Grecji komentarzu do ikony "Chwały Gruzińskiej Cerkwi

Prawosławnej". Por. Archimandryt Rafaił, Ikona "Sława Gruzinskoj Prawosławnoj

Cerkwi", Fesałoniki 1994, ss. 69.

[26] Sz. Amiranaszwili, Sztuka gruzińska, Warszawa 1973.

[27] Mongołowie byli wyznawcami szamanizmu i czcili bóstwa nieba (Tengri) i ziemi

(Etugen) oraz duchy przodków i demony.

[28] Podział kraju na dwie części: wschodnia i zachodnią ujawnia się w momentach ostrych

konfliktów społecznych. Przykładem jest przebieg podporządkowania tych terenów Rosji

w XIX w. - najpierw część wschodnia, potem zachodnia oraz toczona współcześnie walka

miedzy zwolennikami obalonego w 1991 r. prezydenta Zwiada Gamsachurdii i jego

przeciwnikami, popierajżcymi Eduarda Szewardnadze. Pierwsi dominują w zachodniej

części kraju, drudzy we wschodniej.

[29] T. Krusiński, Tragica vertentis belli persici historia, Leopoli 1740, s. 128.

[30] Katolikos Antonii II został wezwany do Rosji, gdzie osadzono go w Niżnym

Nowgorodzie. Zmarł na zesłaniu w 1827 r.

[31] J. Kawtaradze, Gruzja w zarysie historycznym, Warszawa 1929, s. 46 i nast.

[32] Tamże, s. 108,128 i nast.

[33] Anatema miałą być karą za zamach terrorystyczny na przełożonego jedenej ze szkół

tbiliskich, który został zasztyletowany za obrazę godności Gruzinów (nazwał język

gruziński "językiem psów").

[34] O przemianach w rosyjskim Prawosławiu pisałem w innym miejscu, por. A. Furier,

Historyczne uwarunkowania sytuacji wyznaniowej w Rosji, "Życie i Myśl", Poznań 1996,

Rok XLIV, nr 2(430), s. 17 - 35.

[35] Wyniki badań zostały opublikowane. Por. A. Furier, Świadomość narodowo-historyczna

środowiska akademickiego w Tbilisi, "Sprawy Narodowościowe. Seria nowa", Poznań

1993, t. 2, z. 2(3), s. 171-182; tenże, Świadomość narodowo historyczna środowiska

akademickiego w Tbilisi, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjpologiczny", Poznań

1996, Rok LVIII, z. 3, s. 113-128.

[36] Mimo braku nowych publikacji poświęconych historii Kościoła Gruzińskiego.

Patriarchat zainicjował wznowienia dzieł wydanych przed rewolucją 1917 r. W serii

wydawniczej Historia Kościoł Gruzińskiego, Studia o materiały. Por. G. Peradze, Uccholo

piligrimta cnobebi Palestinis Khartweli berebisa da khartuli monastrebis szesacheb, Tbilisi

1995, jej recenzja [w:] Pro Georgia", Warszawa 1996, t. V, s. 94. W tej serii także

wznowienia prac najwybitniejszego historyka Kościoła Gruzińskiego Micheila

Tamariszwili.

[37] Wyczerpujących informacji o aktualnej sytuacji w Kościele Gruzińskim dostarczają

liczne publikacje prasowe oparte na przekazach z Patriarchatu Tbiliskiego. Przykładem

jest ciekawy życiorys katolikosa Eliasza II, który wydrukowała ukazująca się we

Władykaukazie gazeta "Echa" nr 9(31) z 10-17.06.1996.

[38] B. Baranowski, Znaczenie relacji Tadeusza Krusińskiego dla historii Gruzji pierwszej

połowy XVIII wieku, "Acta Universitatis Lodzienzis" folia historica, Łódż 1981, nr 10.

[39] Pod koniec XIX w. istniało na Kaukazie ok. dziesięciu kolonii niemieckich, wśród

których tylko dwie były katolickie, a pozostałe protestanckie. Por. H. H. Schweinitz,

Helendorf eine deutsche Kolonie im Kaukasus, Berlin 1910, ss. 114.

[40] Obszerniej na ten temat por. A. Furier, Kościół rzymskokatolicki w Gruzji wczoraj i dziś,

[w:] Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M.

Wawrykiewicz, Wrocław, 1992, s. 117-124.

[41] R. Klonowski, Wycieczki po Kaukazie i Gruzyi, "Tygodnik Ilustrowany", nr 385 z

1.V.1871, s. 24.

[42] A. Furier, Z historii kościoła św. Piotra i Pawła w Tbilisi, "Przegląd Wschodni",

Warszawa 1992, t. 2, z. 1(5), s. 191-199.

[43] Por. A.S. Prugawin, Raskoł-sekstianstwo, wyp. 1, Peterburg 1887; F. Sacharow,

Literatura istorii i obliczenija russkogo raskoła, wyp. 1-3, SPb, 1887-1900.

[44] A. Klibanow, Istorja religioznogo sekstianstwa w Rossii (60-je gody XIX w. -1917 g.),

Moskwa 1965, s. 91.

[45] Tamże, s. 90.

[46] Tamże, s. 107.

[47] Tamże, s. 141.

[48] R. Klonowski, Wycieczki po...,

Prace ofiarowane Profesorowi Jerzemu Wisłockiemu

pod red. Adama Bieniaszewskiego i Rafała T. Prinke