TOM I

W Tyńcu, podkrakowskiej miejscowości słynącej z benedyktyńskiego klasztoru, w gospodzie „Pod Lutym Turem” spędzało czas rycerstwo i mieszczanie. Z grupy biesiadujących wyróżniało się dwóch gości – Maćko i Zbyszko, pochodzący z rodu Gradów rycerze z Bogdańca herbu Tępa Podkowa. Maćko, wuj Zbyszka, to mężczyzna w kwiecie wieku, ale nadal sprawny, Zbyszko to młodzieniec osiemnastoletni. Maćko opowiada o dziejach rodu z Bogdańca oraz o walce z Krzyżakami u boku księcia Witolda podczas obrony Wilna.

Do gospody przybył orszak księżnej Anny Danuty, która chciała odwiedzić opactwo benedyktyńskie i postanowiła wraz ze swoim dworem zatrzymać się w gospodzie. Zbyszkowi spodobała się młodziutka, ledwie dwunastoletnia dwórka księżnej, Danusia Jurandówna. Dowiedział się, że jej matka zginęła podczas najazdu krzyżackiego, za co ojciec Danusi, Jurand ze Spychowa, mści się do dzisiaj na Krzyżakach. Danusia w pewnym momencie zachwiała się na ławie, co wykorzystał Zbyszko, aby zręcznie pochwycić dziewczynę i ofiarować się jej na usługi jako jej rycerz. Danuśka z ochotą przyjęła tę propozycję. Zbyszko ślubował dziewczynie (ze względu na pamięć jej zmarłej matki), że ofiaruje jej kilka pawich czubów, zdartych z krzyżackich hełmów.

Następnego dnia dwór księżnej wraz z dwoma rycerzami z Bogdańca udał się do Krakowa. Anna Danuta podążała tam z okazji połogu królowej Jadwigi i spodziewanych chrzcin następcy tronu. Podczas podróży orszak natknął się w pewnym momencie na drodze na rycerza krzyżackiego. Widząc go krewki Zbyszko od razu ruszył na niego, został jednak zatrzymany przez rycerza polskiego, Powałę z Taczewa. Okazało się, że Krzyżak był posłem, nazywał się Kuno Lichtenstein i mimo że Zbyszek nic mu nie zrobił, domagał się upokarzających przeprosin za próbę ataku. Zbyszek nie zgodził się, więc Kuno zapowiedział, że doniesie o całym incydencie królowi Jagielle.

Anna Danuta zapewniła Zbyszka, że poprosi królową Jadwigę o pomoc dla młodzieńca, okazało się to jednak bezskuteczne. Po przybyciu do Krakowa Zbyszek został aresztowany za napad na krzyżackiego posła i osadzony w więzieniu, gdzie czekała go kara śmierci – miał czekać na swoją egzekucję. Maćko wyprosił odroczenie jej wykonania i starał się uratować siostrzeńca. Postanowił pojechać do wielkiego mistrza zakonu i prosić go o łaskę dla Zbyszka. W więzieniu odwiedziła Zbyszka Danusia. Młodzi rozpaczali, że pokochawszy się tak szybko muszą się rozstawać.

Z powodu tak ważnych wydarzeń politycznych trochę o Zbyszku zapomniano, nadal tkwił w więzieniu. Maćko wrócił z wyprawy do wielkiego mistrza. Okazało się jednak, że z listem nie dotarł, ponieważ został po drodze napadnięty przez Krzyżaków i niechybnie by zginął, gdyby nie pomoc Juranda ze Spychowa. List przepadł, a Maćko został ciężko ranny, tkwił mu pod żebrami odprysk z krzyżackiej kuszy.

Wydawało się, że dla Zbyszka nie ma już ratunku. Nadszedł dzień egzekucji, tłum zebrał się pod miejscem straceń. Wszyscy zachwycali się urodą i młodością Zbyszka i żałowali go. Nagle w tłumie pojawił się Powała z Taczewa trzymający na rękach Danuśkę. Dziewczyna zarzuciła na głowę Zbyszka białą chustę mówiąc:

„Mój ci jest! Mój ci jest!”

Tłum przyjął entuzjastycznie to wydarzenie, porwał Zbyszka i Danuśkę do kasztelana, który potwierdził ułaskawienie młodzieńca.

Maćko nalegał na szybki powrót do Bogdańca, aby zająć się gospodarstwem. Zbyszko wolał udać się z dworem księżnej Anny Danuty na Mazowsze, aby być blisko ukochanej, zgodził się jednak z wolą stryja. Do Krakowa przybył zaś Jurand, który przyjął Zbyszka dziwnie chłodno – nie spodobał mu się ten młodzieniec jako kandydat na zięcia i za żonę dać mu jej nie chciał.

Następnego dnia młodzi rozstali się, Maćko ze Zbyszkiem wracali do domu. Rana Maćka bardzo mu doskwierała, pluł krwią. Po drodze do domu rycerze spotkali swojego sąsiada, Zycha ze Zgorzelic. Gdy jechali razem z nim, Zbyszko miał okazję popisać się umiejętnościami łowczymi – jednym strzałem ubił tura, który niespodziewanie wypadł na drogę. Zaimponował tym córce Zycha, piętnastoletniej Jagience, która polowała na zwierze. Młodzieniec, który umiał także bez pomocy korby napiąć kuszę, bardzo się jej spodobał. Zbyszko jednak nie był Jagienką zainteresowany, cały czas myślał o swojej Danusi.

Bogdaniec okazał się zrujnowany. Z pomocą w zajęciu się gospodarstwem przyszedł Maćkowi i Zbyszkowi Zych oraz Jagienka. Dziewczynie wyraźnie podobał się Zbyszek, co cieszyło Maćka. Wolał on dla młodzieńca krzepką i zaradną Jagienkę niż słabą i będącą właściwie jeszcze dzieckiem Danusię. Zbyszko jednak cały czas myślał o spotkaniu z Danusią.

Maćko cały czas czuł się źle. Do ozdrowienia potrzebne mu było niedźwiedzie sadło, Zbyszek postanowił więc udać się na polowanie. Postanowił zrobić to sam i o mały włos przypłaciłby to życiem, gdyby nie pomoc Jagienki. Sadło niedźwiedzia pomogło Maćkowi, czuł się coraz lepiej i obmyślał plan, jakby tu zeswatać Zbyszka z Jagienką.

Zbyszko zaś ciągle myślał o Danusi, miał też okazję do udowodnienia tego. W gospodzie w Krześni ogłosił, że najpiękniejszą panną na świecie jest Danusia Jurandówna. Dwaj adoratorzy Jagienki, Wilk z Brzozowej i Cztan z Rogowa, którzy sprzeciwili się temu, zostali przez Zbyszka wyzwani na pojedynek i pobici. Tego samego dnia Zbyszko pokłócił się także z opatem z Tulczy, który nalegał na jego ożenek z Jagienką. Gdy Zbyszko oznajmił mu, że buł się w obronie honoru innej kobity, opat zastrzegł się, że już nigdy nie odwiedzi Bogdańca.

Zbyszko postanowił ruszyć do swojej ukochanej. Od Jagienki dostał w prezencie jej sługę, Czecha Hlawę. Po drodze Zbyszko i Hlawa spotkali dziwnego podróżnika - Sanderusa, który podawał się za zakonnika, sprzedając przy tym relikwie wątpliwej prawdziwości. Sanderus opowiedział Zbyszkowi, że wiele dziewcząt z orszaku Anny Danuty wyszło za mąż, co bardzo zaniepokoiło młodzieńca. Podążył w stronę Ciechanowa, aby spotkać się tam z orszakiem księżnej Anny Danuty. Na drodze niespodziewanie natknął się na Krzyżaków, których od razu chciał bić, ale przypomniał sobie zdarzenie z krzyżackim posłem. Okazało się to rozsądnym posunięciem, gdyż byli to goście księcia Janusza. Jechał z nimi niejaki Fulko de Lorche, z którym o mały włos Zbyszko by się nie pojedynkował. Po przybyciu do Ciechanowa Zbyszko dowiedział się, że książę przebywał w swoim leśnym dworze, Przasnyszu, na łowach. Młodzieniec udał się tam.

Na miejscu szykowano się do polowania. Gośćmi księcia Janusza było dwóch komturów krzyżackich – Hugo de Danveld ze Szczytna oraz Zygfryd de Lowe, starosta Jansborku. Zbyszko w końcu spotkał się z Danusią. Dziewczyna wyładniała, Zbyszko był zachwycony jej widokiem. Na Danusię jako córkę ich wroga uwagę zwrócili także Krzyżacy. Dziewczyna spodobała się jednemu z nich, Danveldowi.

Podczas polowania doszło do nieszczęśliwego wypadku, w którym został ranny Zbyszko. Do Ciechanowa tymczasem przybyli nowi goście – bracia zakonni Gotfryd i Rotgier oraz pan de Fourcy, bawiący u Krzyżaków rycerz. Skarżyli się oni na postępowanie Juranda. Kilku zakonników postanowiło go najechać. Jurand zgodził się z nimi walczyć pod warunkiem, że odprawią towarzyszących im pieszych żołnierzy. Gdy zakonnicy tego nie zrobili, Jurand napadł na nich znienacka. Książę Janusz nie chciał o żadnych skargach słyszeć, przypomniał Krzyżakom ich własne przewinienia. Ci rozwścieczeni postanowili w inny sposób odpłacić Jurandowi. Danveld wpadł na pomysł porwania Danuśki. Zaproponował, żeby sfałszować list, w którym Jurand niby to wzywa córkę do siebie i uprowadzić ją. O swoim planie Krzyżacy rozprawiali w drodze do Szczytna. Przysłuchiwał się temu pan de Fourcy, który uznał plany rycerzy za haniebne i zagroził, że doniesie o tym księciu Januszowi. Słysząc to Krzyżacy zamordowali go. Zauważył to Hlawa, którego Zbyszko wysłał w pogoni za Krzyżakami. Krzyżacy próbowali zabić i Hlawę, ale temu udało się uciec. O mord de Fourcy’ego postanowili oskarżyć Czecha.

byszko zaś zdrowiał w Przasnyszu doglądany przez Danuśkę. Książę Janusz wyróżnił go rycerskim pasem i złotymi ostrogami – chłopak stał się pełnoprawnym, pasowanym rycerzem. Kilka dni później do Przasnysza przybyli jacyś nikomu nie znani ludzie, rzekomo od Juranda, z listem. W liście było napisane, że podczas pożaru w Spychowie Jurand poparzył sobie jedno oko, tracił wzrok i chciał po raz ostatni zobaczyć swoją córkę. Zdecydowano się wysłać Danusię z tymi ludźmi do Spychowa.

Tuż przed rozstaniem Zbyszka i Danusi uprosili oni księżną, aby ta zgodziła się na ich ślub. Księżna uległa po namowach, ślubu młodym udzielił jej kapelan.

Gdy Zbyszko zupełnie ozdrowiał, postanowił pojechać do Ciechanowa, licząc, że spotka tam Juranda i Danuśkę. Gdy przybył na miejsce rycerza ze Spychowa jeszcze tam nie było, a posłaniec przybył z wieścią, że Jurand został w drodze zasypany śniegiem. Zbyszko ruszył mu na pomoc licząc, że jego żona jest z nim. Całą noc odkopywano wozy spod śniegu, w końcu udało się uratować tylko Juranda. Gdy rycerz oprzytomniał wyjaśnił, że wcale po córkę nie posyłał. Wtedy dotarła do niego straszna prawda – porwali mu ją Krzyżacy.

Wieść ta rozniosła się szerokim echem we dworze, powodując powszechne oburzenie. Książę Janusz zaoferował się z pomocą w odnalezieniu Jurandówny. Jurand ze Zbyszkiem pojechali do Spychowa, licząc, że natrafią na Krzyżaków chcących z nimi paktować w sprawie okupu. I rzeczywiście, spotkali ich, ale warunki wydania Danuśki okazały się bardzo surowe: Jurand miał uwolnić wszystkich trzymanych w Spychowie krzyżackich więźniów, zaprzeczyć wszem wobec, jakoby to Krzyżacy porwali jego córkę i sam stawić się w Szczytnie celem jej odebrania. Zrozpaczony Jurand na wszystko się zgodził.

Jurand przybył do Szczytna. Krzyżacy nie wpuścili go, ale kazali mu ubrać się w wór i stać przez całą noc na mrozie. Tom I kończy się w momencie, gdy Krzyżacy wpuścili nad ranem rycerza do Szczytna.