Ludobójstwo, [w:] Encyklopedia katolicka, t.11, Lublin 2006.

LUDOBÓJSTWO, zbrodnia polegająca na —> eksterminacji narodowych, etn., rasowych, rel. (ujecie prawne) lub wielu in. kategorii (ujecie socjol.) grup ludności i osób w celu zniszczenia ich w całości lub części; biorąc pod uwagę częściowo stosowane na Polakach tortury poprzedzające uśmiercenie, wprowadzone zostało (R. Szawłowski) określenie kwalifikowanej formy 1. (genocidium atrox).

I. ASPEKT PRAWNY - W 1933 V Miedzynar. Konferencja do spraw Unifikacji Prawa Karnego w Madrycie uznała nisz­czenie grup rasowych, rei. i społ. za zbrodnie przeciw prawu narodów; po raz pierwszy ang. terminu genocide (od gr. genos - ród, rodzina i łac. occidere - zabijać) na określenie zbrodni­czej eksterminacji ludności w czasie II wojny świat, użył 1944 poi. prawnik R. Lemkin.

W praktyce międzynarodowej pojecie 1. poja­wiło się podczas procesu przeciwko gł. zbrodniarzom wojen-

120

nym przed Międzynar. Trybunatem Wojskowym (MTW) w Norymberdze (14 XI 1945 - l X 1946); w myśl art. 6 Statutu MTW (stanowiącego załącznik do Porozumienia międzynarodo­wego w przedmiocie ścigania i karania gfównych przestępców wojennych Osi Europejskiej), podpisanego w Londynie 8 VIII 1945 (DzU z 1947, nr 63, póz. 367), jurysdykcją Trybunału objęto zbrodnie przeciw pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciw —> ludzkości (morderstwa, wytępianie, trakto­wanie ludzi jak niewolników, deportacje i in. czyny nieludzkie skierowane przeciwko ludności cywilnej, a także prześladowa­nia ze względów polit., rasowych i rei.); w akcie oskarżenia jako 1. określono umyślną i systematyczną eksterminacje całoś­ci lub części rasowych, nar., etn. i rel. grup ludności cywilnej w celu ich zniszczenia.

Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji 96(1) z 11 XII 1946 uznało 1. za zbrodnie w świetle prawa międzynar. i wezwało Rade Gosp. i Społ. do podjęcia prac nad projektem konwencji dotyczącej tej zbrodni, a 9 XII 1948 uchwaliło Konwencję w sprawie zapobieganiu i karania zbrodni 1. (DzU z 1952, nr 2, póz. 9); zgodnie z art. 2 Konwencji 1. jest którykolwiek z czy­nów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup nar., etn., rasowych lub rel., polegający na: zabójstwie członków grupy, spowodowaniu poważnego uszkodzenia ich ciała lub rozstroju zdrowia psych., rozmyślnym stworzeniu warunków życia obliczonych na przyczynienie się do całkowi-tego lub częściowego zniszczenia fiz., stosowaniu środków mających na celu wstrzymanie urodzin, przymusowym przeka­zywaniu dzieci do in. grupy. L. może być popełnione w czasie pokoju i podczas wojny, a karze podlega zarówno 1., jak i zmowa w celu jego popełnienia, bezpośrednie i publ. pod­żeganie do niego, usiłowanie dokonania go i współudział w nim; osoby winne tych czynów podlegają karze bez względu na sprawowany urząd i pozycję spot.; do sądzenia oskarżonych

0 1. lub in. związane z nim czyny właściwe są sądy państwa,
na którego terytorium je popełniono lub międzynar. trybunał
karny, jeśli państwo-strona przyjmie jego kompetencje. L. nie
może być uznane za przestępstwo polit. ze względu na dopusz­
czalność ekstradycji; państwa zobowiązały się do dokonywania
ekstradycji zgodnie z ich ustawami i zobowiązaniami traktato­
wymi; Konwencja weszła w życie 12 I 1951 i została zawarta
na 10 lat, z możliwością przedłużania jej mocy obowiązującej
na kolejne okresy 5-letnie, jeśli państwa-strony nie wypowie­
dzą jej na 6 miesięcy przed upływem takiego okresu; l V 2005
stronami Konwencji było 136 państw.

Zgodnie z postanowieniami Konwencji o niestosowaniu prze­dawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoś­ci z 26 XI 1968 (DzU z 1970, nr 26, póz. 208) państwa-strony zobowiązały się do niestosowania ustawowych terminów prze­dawnienia w stosunku do zbrodni 1., nawet wtedy gdy objęte nią czyny nie stanowią naruszenia prawa wewn. państwa, na którego terytorium zostały popełnione. L. zostało objęte zakre­sem przedmiotowym jurysdykcji m.in. 2 trybunałów między­nar. utworzonych na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ - Trybunału do Sądzenia Osób Odpowiedzialnych za Po­ważne Naruszenia Międzynar. Prawa Humanitarnego Popeł­nione na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 (art. 4 Statutu z 25 V 1993 - rezolucja 827 z 1993) oraz Międzynar. Trybu­nału do spraw Rwandy (art. 2 Statutu z 8 XI 1994 - rezolucja 955 z 1994); w obu przypadkach posłużono się definicją 1. zawartą w Konwencji z 9 XII 1948.

W Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunatu Karne­go z 17 VII 1998 (DzU z 2003, nr 78, póz. 708) do prze­stępstw objętych jurysdykcją Trybunału zaliczono 1., uznając je za jedną z najpoważniejszych zbrodni międzynar. (art. 5) oprócz zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych

1 zbrodni -> agresji (I-II); państwa będące stronami Statutu
uznają jurysdykcję Trybunału w odniesieniu do tych zbrodni;
ma ona zastosowanie do osób fiz., które ponoszą odpowiedzial­
ność indywidualną; zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału nie

121

podlegają przedawnieniu; Trybunał może wymierzyć karę pozbawienia wolności na czas oznaczony, nieprzekraczający 30 lat lub karę dożywotniego pozbawienia wolności, a także orzec grzywnę i przepadek korzyści pochodzących z przestępstwa; Trybunał ma charakter komplementarny w stosunku do krajo­wych systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych; składa się z 18 sędziów, a jego siedziba znajduje się w Hadze. W polskim prawie karnym 1. zostało okreś­lone w art. 118 Kodeksu karnego z 6 VI 1997 (DzU z 1997, nr 88, póz. 553) i obejmuje: 1° zabójstwo lub spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osoby należącej do grupy nar., etn., rasowej, polit., wyznaniowej lub światopoglądowej w celu wyniszczenia tej grupy w całości lub części; zagrożone jest karą pozbawienia wolności 12-15 lat, 25 lat lub dożywo­cia; 2° stworzenie osobom należącym do takiej grupy warun­ków życia grożących jej biol. wyniszczeniem, stosowanie środ­ków mających służyć wstrzymaniu urodzeń lub przymusowe odbieranie dzieci osobom należącym do grupy; zagrożone karą pozbawienia wolności 5-15 lub 25 lat; 3° czynienie przygoto­wań do wymienionych przestępstw; zagrożone karą pozbawie­nia wolności 3-15 lat. Czynności sprawcze przestępstw okreś­lonych w art. 118 Kodeksu karnego odpowiadają definicji 1. zawartej w Konwencji z 9 XII 1948; wymienione czyny mogą być popełnione tylko w zamiarze bezpośrednim zarówno w czasie wojny, jak i pokoju; zbrodnie te ścigane są z urzędu.

R. Lemkin, Axix Kule in Occupied Europę. Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, Wa 1944, N Y 1973; tenże, Genocide aa Crime umier International Law, American Journal of International Law 41(1947) z. l, 145-151; J. Sawicki. L. Od pojęcia da konwencji 1933-1948, Kr 1949; R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Wwa 1982, 114-120; L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Wwa 1985, 109-111; Kodeks karny. Część szczególna II. Komentarz, Kr 1999, 18-23; R. Szawtowski, Rafał Lemkin - twórca pojęcia „ 1." i glówny architekt Konwencji z 9 XII 1848, Państwo i Prawo 54(1999) z. 10, 74-86; W. Siemiaszko, E. Siemiaszko, L dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wotynia 1939-1945 MI, Wwa 2000; Z. Peszkowski, L. kwalifikowane, Wwa 2004. "

Anna Przyborowska-Klimczak

II. ASPEKT SOCJOLOGICZNY - Rozwój socjol. kategorii 1. datowany na Zachodzie na przełom 1960 i 1970, a przyspie­szony w 80. i 90. latach XX w., gł. w krajach anglosaskich, był inspirowany wydarzeniami w dziedzinie prawnej, takimi jak: praca R. Lemkina Axis Rule in Occupied Europę. Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress (Wa 1944, NY 1973), międzynar. proces norymberski (1945--46), 12 procesów przed trybunałami amer. (1947-49), uchwa­lenie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni 1. przez Zgrom. Ogólne ONZ (9 XII 1948; DzU z 1952, nr 2, póz. 9) oraz proces A. Eichmanna w Jerozolimie (1961). Uję­cie socjol. stanowi m.in. przejaw tendencji do rozszerzania pewnych ram prawa międzynar., szczeg. postanowienia art. 2 Konwencji, ograniczającego kategorię grup, wobec których może być popełniona zbrodnia 1., do nar., etn., rasowych i rei.; postuluje się nie tylko rozszerzenie katalogu grup, zwł. o grupy polit., czego dokonano w niektórych nar. kodeksach karnych (m.in. 1957 - w etiopskim, 1997 - poi.), lecz nawet ich całko­witą generalizację; we franc. kodeksie karnym, oprócz czterech grup przewidzianych w Konwencji, wskazuje się „grupę okreś­loną na podstawie jakiegokolwiek kryterium arbitralnego" („groupe determine a partir de tout critere arbitraire"); genera-lizacja potencjalnie może obejmować takie grupy, jak: niepeł­nosprawnych, cierpiących na określone choroby (np. AIDS), narkomanów, recydywistów, członków subkultur (np. skinów), inteligencję; podejmowane są studia w zakresie szeroko pojętej etiologii, zwł. największych 1. (roli zbrodniczej ideologii, ludo­bójczej agitacji, bezpośrednich przygotowań do 1.), analizy przebiegu i technik L, ich bezpośrednich i dalszych skutków, zapobiegania; powstaje także komparatystyka 1.

Wg sformułowanej 1975 przez Yahakna N. Dadriana defini­cji (prawdopodobnie pierwszej w literaturze socjol.) 1. jest uwieńczoną powodzeniem próbą ze strony grupy dominującej,

122

dysponującej formalną władzą i (lub) przeważającym dostępem do środków sity, zredukowania przez przymus lub użycie śmiertelnej —> przemocy liczby członków grupy mniejszościo­wej, której ostateczna eksterminacja uznana została za pożąda­ną i pożyteczną, a jej podatność (\'ulnerability) znaczącym czynnikiem przyczyniającym się do decyzji o 1.; z tego wzglę­du I. obejmuje co najmniej 2 przeciwne elementy - sprawce i ofiarę; sprzeczny stosunek ich sił powoduje podatność grupy padającej ofiarą w stosunku do dominującej i w rezultacie może również wpłynąć na wzór (panem) ludobójczej wiktymi-zacji jako drogi rozwiązania konfliktu; szersze zakresy socjol. definicji Dadriana niż Konwencji ONZ (odnoszącej się do I. popełnionego z przyczyn nar., etn., rasowych lub rei.) umożli­wiają klasyfikacje jako 1., np. eksterminacji klasy inteligenckiej przez czerwonych Khmerów w Kambodży; w definicji Dadria­na nie mieszczą się zaś pewne formy prawne 1., zwł. usiłowa­nie jego popełnienia.

W definicji badawczej sformułowanej 1989 na podstawie analizy ponad 30 zbrodni 1. od dawnych po współcz. Frank Chalk podał rozumienie 1. (zawężone w stosunku do Konwencji ONZ) jako formy jednostronnego masowego zabijania, w któ­rym państwo lub in. władza zamierza zniszczyć grupę określo­ną przez sprawce.

W socjol. definicji Helen Fein (1990) 1. zostało określone jako kontynuowana (sustained) celowa akcja sprawcy skierowa­na na fiz. zniszczenie grupy bezpośrednie lub pośrednie (przez zakaz biol. i społ. reprodukcji członków), kontynuowana bez względu na poddanie się lub brak zagrożenia ze strony ofiary; włączone tu zostały zapisy definicji prawnej zawartej w Kon­wencji ONZ o „stosowaniu środków mających na celu wstrzy­manie urodzeń w obrębie grupy" oraz „przymusowym przeka­zywaniu dzieci do innej grupy" (art. 2d, 2e); Fein proponuje paradygmaty służące wykryciu i rekonstruowaniu zjawiska I. oraz próbę typologii porównawczej definicji 1. sformułowanych 1975-90.

W celu wyodrębnienia szczeg. rozległego niem. 1. na Żydach w czasie II wojny świat, stosowany jest termin —> holokaust; w odniesieniu do Żydów użyty został po raz pierwszy 5 XII 1942 w londyńskiej „News Chronicie", a w literaturze wystę­puje od 70. lat XX w.; podkreśla się totalny (nie częściowy, selektywny) charakter tego L, obejmującego całość ludności żyd., od niemowląt po starców; niekiedy terminem tym określa się (np. Tadeusz Bielecki) także 1. na wielką skalę (choć nie totalne), szczeg. wobec Polaków, łącznie z 1. totalnym dokona­nym na poi. Żydach.

W ujęciu socjol. oprócz właściwego 1. wyodrębnia się poję­cie aktów poprzedzających 1. (pregenocydalnych), obejmują­cych fazy czynów, akcji, decyzji przygotowujących, a także fazy 1.; w pierwszej mogą zdarzyć się sporadyczne zbrodnie przeciw życiu i zdrowiu członków określonej grupy nar., etn., rasowej czy rei., np. lokalne pogromy niemające na celu gł. mordowania, lecz bicie, wandalizm i rabunek mienia członków grupy, a także pojedyncze zbrodnie skrytobójcze, zwł. na jed­nostkach przywódczych; w niektórych sytuacjach nie jest pe­wne, czy pozbawienie życia lub poważne uszkodzenie ciała miało miejsce w kontekście zachowań skierowanych przeciw członkom grupy z zamiarem jej zniszczenia jako takiej; zdarze­nia kwalifikowane niekiedy (in dubio) jako zbrodnie przeciw ludzkości (w prawie 1. jest traktowane jako kwalifikowana forma tych zbrodni - a crime ofcrimes) stanowią podstawę do mówienia o zachowaniach pregenocydalnych, zwł. jeśli póź­niejsze naukowo udokumentowane wydarzenia potwierdzają akty 1. w formie „klasycznej", nadto na dużą lub wielką skalę; studia dotyczące fazy pregenocydalnej (badania materialów archiwalnych) oprócz zbrodniczego planowania powinny też objąć sięgające w przeszłość badania fanatycznych publikacji, utworów lit. (np. T. Szewczenki Hajdamaky, Ptb 1841; Hajda-macy, Wl 1861) w odniesieniu do ukr. 1. na Polakach i Żydach w czasie II wojny świat.), niekiedy doktryn będących podstawą

123

ideologii o charakterze ludobójczym (np. D. Doncowa Nacio-naiizm (Lw 1926), propagujący darwinizm spot.), zmierzają­cych do realizacji 1. na dużą lub totalną skalę po przejęciu władzy przez ich zwolenników.

Powstające obecnie prace o 1. porównawczym (comparative genocide) dotyczą gł. zestawienia 1. tur. na Ormianach i niem. na Żydach (brak takich studiów w jeżyku poi. w odniesieniu do niem., sowieckiego i ukr. 1. na Polakach 1939-45); w związ­ku z nadużywaniem terminu 1., zwł. w środkach masowego przekazu i materiałach propagandowych (np. stosowanie termi­nu 1. narkotykowe w Stanach Zjedn.), wskazuje się na koniecz­ność rygoryzmu terminologicznego. W literaturze występują także m.in. terminy: 1° politicide (mieszczący się w szerokiej socjol. definicji 1.) na oznaczenie 1. grup polit. oraz I. na ogra­niczonym obszarze jednego państwa w „grupie określonej na podstawie jakiegokolwiek kryterium arbitralnego" (franc. ko­deks karny) oraz 2° culturocide lub ethnocide (w węższym znaczeniu słowa etnocydalnej asymilacji, a nie eksterminacji fiz.). odnoszące się do 1. w formie „zabijania kulturowego" grup nar. przez niszczenie ich kultur, np. jeżyka (na co wska­zywał Lemkin, a czego nie uwzględnia Konwencja ONZ).

T. Bielecki, Warsaw Aflame, Wwa 1973; V.N. Dadrian, A Typo/ogy of Geno­cide. International Review of Modern Sociology 5(1975) z. 2. 201-212; R.C. Luka5>. Forgotten Holocaust. The Potes itnder German Occupation, 1939-1944, Lexington 1986. N Y 1998 (Zapomniany holocaust. Polacy poił okupacją niemiec­ką 1939-1944, Ki 1995); F. Chalk, „Genocide m the 20-Ih Ceniury". Defmitions of Genocide and Their Implications for Prediction and Prevention, Mo 1988; B. Harff. T.R. Gurr, Toward Empińcal Theory ofGenocides and Polilicides. Identifi­cation and Measurement of Cases Sińce 1945, International Sludies Quarterly 32( 1988) z. 3, 359-371; Genocide and the Modern Agę. Etiolog? and Case Sludies ofMass Death, NY 1997. 2000; T. Piotrowski. Poland's Holocaust. Ethnic Strife, Collaboration with Occitpying Forces and Genocide in the Second Repubtic, 1918-1947, Jefferson 1998; W. Poliszczuk, Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana fasz\ynu. To 1998; H. Fein, Genocide. A Sociological Perspective, w: Genocide. Anlhropological Reader, Ox 2002.

III. ASPEKT HISTORYCZNY - W preambule Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni I. (Zgrom. Ogólnego ONZ z 9 XII 1948, DzU z 1952, nr 2, póz. 9) podkreśla się, że „we wszystkich okresach historycznych 1. wyrządzało ludz­kości wielkie straty"; ze względu na formy 1. i zakres niespoty­kany w historii wiek XX jest zw. „wiekiem totalitaryzmów" i „wiekiem ludobójstw".

A. L. tureckie na ormianach - W 1895-96 za panowania sułtana Abdula-Hamida II zostało wymordowanych ok. 200 000 tur. Ormian (wg niektórych źródeł 80 000 - 100 000); sprawu­jący władzę 1913-18 triumwirat radykalnego skrzydła nacjona­listycznych Młodoturków z Enverem Paszą na czele podjął decyzję o niemal totalnej eksterminacji Ormian uznanych za element obcy i wrogi; dokonane 1915-17 1. ok. 1,5 min osób (wg in. źródeł ok. l min), od niemowląt po starców (podobne do —> holokaustu na Żydach w czasie II wojny świat.), będące pierwszym wielkim 1. XX w., rozpoczęło się od aresztowania i wymordowania w całym kraju przedstawicieli elity Ormian; ok. 200 000 poborowych Ormian w armii tur. pod zarzutem sympatyzowania z armią roś. (w czasie wojny z Rosją) zostało wymordowanych przez egzekucje, palenie i w tzw. batalionach pracy; masowo deportowana ludność cywilna umierała w trak­cie „marszów śmierci", zabijania, topienia w morzu i rzekach, z głodu, pragnienia i chorób na przeznaczonych dla niej tere­nach pustynnych oraz w egzekucjach; w wyniku 1. zginęło 50-70% ottomańskich Ormian (ocaleli w Konstantynopolu i in. miastach, w których byli Europejczycy, zbiegli do kontrolowa­nej przez Rosjan Armenii Wsch. lub przyjmujący islam); uzna­nia udokumentowanej prawdy o L, negowanej przez władze tur., domagają się Ormianie, m.in. Republika Armenii (powsta­ła 1991), a także Parlament Unii Eur. (np. rezolucje z 18 VI 1987 i 15 XII 2004); pod koniec XX i na pocz. XXI w. 1. Ormian potępiły parlamenty Argentyny, Belgii, Francji, Liba­nu, Rosji, Włoch, Szwajcarii (2003), Polski i RFN (2005; używając terminu zbrodnia).

124

B. L. na polakach - W 1939-45 Polacy stali się ofiarami ze strony nazistowskich Niemiec, komunistycznego ZSRR aż kierujących się zbrodniczą ideologią Dmytra Doncowa poi. kraińców, gt. na terenie Wołynia i Małopolski Wschodniej.

1. L. niemieckie- Akcje ludobójcze rozpoczęli iemcy po agresji na Polskę l IX 1939; działając m.in. zgod-e z przygotowaną przed wojną Akcją Tannenberg i specjalną ;tą, zawierającą ponad 61 000 nazwisk, dokonywali maso-ych egzekucji, np. 1939-40 w Praśnicy Wielkiej k. Pucka -c. 12 000 osób, 1939-45 w obozie koncentr. w Stutthofie (zał. e wrześniu 1939) - ok. 65 000, w tym wiele tysięcy Pola->w; organizowali regionalne i lokalne (w większych miastach) ikcje inteligenckie" i ..akcje specjalne", np. aresztowanych październiku 1939 we Włocławku mężczyzn - nauczycieli, iięży prefektów i in. więźniów polit. (ok. 200) wywieźli okolice Królewca i 1940 ok. 170 rozstrzelali; wyniszczyli ż część pozostałej inteligencji, w tym duchowieństwo kat.; od rześnia do grudnia 1939 na terenach włączonych do Rzeszy iemcy wymordowali ok. 40 000 Polaków; w listopadzie 1939 Krakowie (—> Generalne Gubernatorstwo - GG) aresztowali 33 prof. UJ i uwięzili w obozie koncentr. w Sachsenhausen 10 interwencji zagr. 1940 zostali zwolnieni, wielu zmarło); ramach tzw. nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej w GG zo-ało zamordowanych ok. 3500 Polaków uznawanych za jed-jstki przywódcze (np. 1940 w Palmirach k. Warszawy ok. 700, m.in. M. Rataj, Mieczysław Niedziałkowski; —> Łomna); jkonywali masowych egzekucji ulicznych oraz na ludności /wilnej w czasie powstania warsz. (np. w sierpniu 1944 na /oli ok. 40 000 ludzi); podczas wojny w GG i na Białostoc-^yźnie w ponad 440 wsiach wymordowali po więcej niż 15 lieszk., paląc też częściowo lub całkowicie wsie; początkowo ysyłali Polaków do obozów koncentr. w Niemczech, m.in. do .uchenwaldu, Sachsenhausen lub Mauthausen-Gusen (Austria), od czerwca 1940 do największego na ziemiach poi. obozu oncentr. —> Oświęcim-Brzezinka, gdzie do pół. 1941 więzili iemal wyłącznie Polaków; od pocz. 1942 wyniszczali Polaków ikże w obozie na Majdanku w Lublinie; 1942 utworzyli obozy .atychmiastowej zagłady dla poi. i zagr. Żydów w Chełmnie n. Nerem, w Bełżcu, Sobiborze i Treblince w GG; 1. na Ży­dach różniło się od 1. na Polakach totalnym charakterem (zabi­jano wszystkich, od niemowląt po starców).

2. L. sowieckie-Wl. 1937-38, zaplanowanym i za­rządzanym z Moskwy, szczeg. ucierpieli Polacy w sowieckiej części Białorusi i Ukrainy; wg Jewgenija Goreliica aresztowano yupy ludzi, często rodziny, tylko z powodu poi. brzmienia imion i nazwisk (wpis „Polak" we wniosku o aresztowanie wystarczał do zatwierdzenia go); w okresie międzywojennym w ZSRR zginęło nie mniej niż 10-15% Polaków, czyli ok. 100 000 - 150 000. Po agresji sowieckiej na Polskę 17 IX 1939 bolszewicy realizowali 1. na okupowanych terenach, rozpoczynając od masowych aresztowań, a nast. wymordowa­nia poi. urzędników państw, i samorządowych wyższego szcze­bla, sędziów, prokuratorów, działaczy polit. i społ., dużej części grupy przywódczej; Polaków skazywali na śmierć przez rozstrzelanie lub na zesłanie do łagrów, które szczeg. morder­cze były w strefie arktycznej, m.in. Workuta, Norylsk, Kołyma; 1. było wynikiem stałego głodu, niewolniczej pracy bez odpo­wiedniej odzieży oraz chorób; miały też miejsce masowe egze­kucje, np. w -> Katyniu.

L. sowieckie na Polakach dokonywało się także w ramach masowych deportacji ludności, w tym rodzin osób wcześniej aresztowanych i „zlikwidowanych"; liczbę deportowanych, w literaturze emigracyjnej ocenianą na ok. l min i więcej, obecnie na podstawie sowieckich materiałów archiwalnych określa się na ok. 330 000; szczeg. ludobójczy charakter miała pierwsza z wielkich wywózek w lutym 1940 (nast. w kwietniu, czerwcu 1940 i czerwcu 1941); na miejscach zesłania, gł.

125

wskutek niedożywienia i braku opieki lekarskiej, występowała wielka śmiertelność; wiele tysięcy Polaków zmarło, zdążając po ogłoszeniu w ZSRR tzw. amnestii (nie wszyscy zostali zwolnieni) do armii poi., tworzonej na podstawie układu pol.-radz. z 30 VII 1941 (podpisanego przez gen. W. Sikorskie-go i Iwana Majskiego), a także pod poi. opieką (1942 ewakuo­wanych zostało do Iranu ok. 115 000 żołnierzy i cywilów); większość Polaków wywiezionych do ZSRR 1939-41 została rozstrzelana, zginęła w łagrach lub miejscach deportacji, cześć po wojnie wróciła do Polski w ramach repatriacji, a cześć pozostała, ulegając przeważnie rusyfikacji.

3. L. ukraińskie-na Polakach we wsch. części woj. lwowskiego oraz w woj. stanisławowskim, tarnopolskim i wo­łyńskim stadium poprzedzające stanowiła agresja sowiecka na Polskę 17 IX 1939, w czasie której władze sowieckie roz­powszechniały ulotki podżegające Ukraińców do mordowania poi. „panów" i „półpanków" (zamordowano 4000-5000 Pola­ków, w tym uciekinierów z centr. i zach. Polski); po zajęciu tych ziem 1941 przez niem. wojska Ukraińcy popełniali zbrod­nie na Żydach (np. 1941 we Lwowie w ramach tzw. Dni Petlu-ry mord ponad 2000 Żydów, masowe egzekucje w Kisielinie, Hołobach, Ozieranach, Suszybabie, Apolonii i Trościańcu na Wołyniu) oraz powszechnie brali udział w niem. holokauście na Żydach. W okresie poprzedzającym 1. Polaków miały miej­sce pojedyncze mordy, a Organizacja Ukr. Nacjonalistów (OUN) podjęła antypol. agitacje podburzającą; 1. na wielką skalę od lutego do końca sierpnia 1943, rozpoczęte w pow. Kostopol (zamordowano ponad 1000 Polaków) i Sarny, nast. miało miejsce we wszystkich 11 powiatach na Wołyniu; w poi. kolonii Parośla podstępnie zostali wymordowani wszyscy mieszkańcy (ponad 150 osób); Ukr. Powstańcza Armia (UPA) wspomagana przez okolicznych chłopów ukr. wymordowała ok. 600 Polaków w Janowej Dolinie i spaliła osadę, w mordzie w Ostrewkach i Woli Ostrowieckiej - ok. 1150 osób; ogółem na Wołyniu Ukraińcy zamordowali ok. 60 000 Polaków; urato­wały się osoby zbiegłe ze wsi do miast chronionych przed UPA przez garnizony niem., a także w poi. ośrodkach samo­obrony odpierających ataki UPA aż do ponownego wkroczenia wojsk sowieckich 1944 (np. w Przebrażu łącznie z Polakami z wielu wsi uratowało się ponad 10 000 osób).

W Małopolsce Wsch. 1. ukr. z udziałem oddziałów ukr. dywizji SS-Galizien trwało od początku 1944 do ekspatriacji Polaków na teren Polski w pojałtańskich granicach w pół. 1945; do największych aktów 1. należały mordy w Baryszu -194 ofiary, Hucie Pieniackiej - 1100 (SS-Galizien), Podkamie-niu - 900 i Palikrowach - 367 (SS-Galizien z bojówkami UPA) oraz w Chodaczkowie Wielkim - 862 (SS-Galizien); łącznie w 1. ukr. na Wołyniu i w Małopolsce Wsch. zginęło ok. 120 000 Polaków; 1944 z rąk ukr. ginęli Polacy także na wsch. Lubelszczyźnie; 1944-47 wymordowano w granicach obecnej Polski ponad 4300 Polaków (m.in. w pow. Lubaczów, Przemyśl, Lesko, Tomaszów Lub., Jarosław, Hrubieszów); okres wygasającego 1. ukr. na Polakach 1947 zakończyła akcja Wisła. L. ukr., najmniejsze liczbowo, przewyższało niem. i so­wieckie bezwzględnością; mordowanie wszystkich Polaków, od niemowląt po starców, przypominające holokaust na Żydach, połączone było z sadyzmem i torturami (np. łamanie rąk i nóg, wyrywanie języka, przerzynanie piłą, wrzucanie do studni; genocidium atrox), nawiązującymi do XVII- i XVIII-wiecznych praktyk hajdamackich (powstanie B. Chmielnickiego i —> ko-liszczyzna); podkreśla się szczeg. zbrodnicze traktowanie mie­szanych małżeństw poi.-ukr. i rodzin (rodzice byli mordowani wraz z dziećmi lub tylko poi. współmałżonek, niekiedy pod groźbą śmierci zmuszano ukr. męża lub żonę do zamordowania poi. współmałżonka). W niemal całej ukr. literaturze emigracyj­nej i ukazującej się na Ukrainie (poza pracami Wiktora Polisz-czuka i stanowiskiem Myrosława Popowycza) nie bez kłamstw marginalizuje się lub relatywizuje te zbrodnie (nie używa się

126

terminu I., lecz np. „krwawe starcie pol.-ukr.", „wojna domo­wa", zderzenie dwu nacjonalizmów").

C. wybrane L. na świecie po 1945 -1. Kambodża - W wyniku rewolucji czerwonych Khmerów, z Poi Potem na czele (1975-79), w —> Kambodży nastąpiło zniszczenie buddyz-mu, zniesienie pieniądza, wymiany rynkowej, sądownictwa i szkolnictwa; inspirując się doktryną Mao Ce-tunga, chin. re­wolucją kulturalną oraz ideologią nienawiści antyinteligenckiej. czerwoni Khmerowie dokonali 1. na niemal całej inteligencji i ludobójczego wysiedlenia ludności z miast na wieś (śmierć gł. z głodu i chorób): miało też miejsce I. m.in. na mniejszości muzułm., chin., wietnamskiej i laotańskiej (ok. 2 min, czyli ok. 1/4 ludności kraju); 2004 parlament Kambodży przyjął ustawę

0 powołaniu trybunału karnego do osądzenia winnych !.

2. Kraje byłej Jugosławii-Po rozpadzie 1991 federacyjnego państwa Jugosławii oprócz Serbii walki

1 mordy miały miejsce w Chorwacji (zwł. przy zdobyciu 1991
Vukovaru i okupacji wsch. Sławonii); 1992-95 w ramach tzw.
czystek etn. w Bośni i Hercegowinie Serbowie i Chorwaci
dopuszczali się mordów na stanowiących większość muzułm.
Bośniakach i masowo ich wypędzali; Chorwaci ucierpieli od
Serbów np. w Banja Luce, a 1995 w Krainie dokonali czystki
etn. na ok. 180 000 - 200 000 Serbów, ci zaś 1998-99 -
w Kosowie (przerwana po niemal 80 dniach bombardowań
lotnictwa NATO); czystki etn. jako masowe i brutalne wypę­
dzanie z powodów etn. ludności z terenów przez nią zamieszki­
wanych, nie będąc synonimem 1., często są związane z aktami
L, np. 1995 wymordowanie przez Serbów w Srebrenicy (Boś­
nia) ok. 8000 muzułm. mężczyzn w wieku od kilkunastu do 70
lat (największe 1. w Europie po II wojnie świat.); w wyniku
czystek etn. zginęło ok. 200 000 Bośniaków i wypędzonych
zostało ok. 2 min; 1993 Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała
w Hadze Trybunał do Sądzenia Osób Odpowiedzialnych za
Poważne Naruszenia Międzynar. Prawa Humanitarnego Popeł­
nione na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 (rezolucja 827;
np. proces oskarżonego o 1. prezydenta Slobodana Miloszevi-
cia; wydanie trybunałowi gen. Ante Gotowiny 2005 ułatwiło
negocjacje akcesyjne Chorwacji z Unią Eur.).

3. Rwanda- Ofiarami 1. (ok. 800 000, w tym 3 bisku­
   pów, ponad 100 księży i ok. 200 sióstr) byli gl. członkowie
   plemienia Tutsi wymordowani 1994 przez plemię Hutu (zbrod­
   nia genocidium atmx); powołany 1994 przez Radę Bezpieczeń­
   stwa ONZ (rezolucja 955) w Arusha Międzynar. Trybunał do
   spraw Rwandy wydał wiele wyroków skazujących za 1. (z do­
   żywotnim więzieniem jako najwyższym wymiarem kary; sądy
   rwandyjskie wymierzają także karę śmierci za 1.).

4. Darfur- Akty 1. w Darfurze dokonywane od 90. lat
   XX w. osiągnęły kulminację ok. 2003-04; muzułmanie wymor­
   dowali niemal 300 000 chrześcijan i animistów, a ok. 2 min
   ludzi wypędzili (czystka etn.); wg raportu komisji ONZ (2005),
   określającego liczbę ofiar na ok. 70 000, była to zbrodnia
   przeciw ludzkości, zaś w opinii amer. (np. Colina Powella) -
   1.; postulat osądzenia jej (51 podejrzanych) sprawców przez
   Międzynar. Trybunał Karny w Hadze został przyjęty przez
   Radę Bezpieczeństwa ONZ (rezolucja z l IV 2005).

J. Gwiazdomorski, Wspomnienia z Sachsenhausen. Dzieje uwięzienia profeso­rów Uniwersytetu Jagiellońskiego 6.X1.1939-9.11.1940, Kr 1945, 1975⁴; E. Kogon, DerSS-Staal. Das System der deutschen Konzentrationslager, F 1946, Mn 1996³²: A. Krakowiecki. Książka o Kofymie, Lo 1950; E. Paris, Genocide in Sate/lite Croatia, 1941-1945. A Record of Racial and Religious Persecutions and Massa-cres, Ch 1962; J. Fajkowski, Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, Wwa 1972; A.I. Sołżenicyn, Archipielag GUŁag 1918-1956 MII, P 1973-77 (Archipelag Gutag 1918-1956 I-III, P 1974-78, Wwa 2000); R. Conquesl, Kolyma. The Arctic Death Camps, NY 1978; R.C. Lukas. Forgotten Holocaust. The Pnles under German Occupation, 1939-1944, Lexington 1986. N Y 1998 (Zapomniany holokaust. Polacy pod okupacją niemiecką

127

1939-1944, Ki 1995); Stutthof, hitlerowski obóz. koncentracyjny, Wwa 1988; R. Hilberg, Die Yernichtung der europiiischen Juden MII, F 1990; S. Spcclor, The Holocaust ofYoihynian Jews, 1941-1944, J 1990; The Armenian Genocide. Histo-r\, Politics, Ethics, Lo 1991, 1992; M. Iwanów, Pierwszy naród ukaran\, Wwa 1991; Auschwitz 1940-1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu I-V, Oświe-cim-Brzezinka 1995; S. Avramov, Genocide in Yugoslat-ia, Belgrade 1995; Katyń, dokumenty zbrodni l-III, Wwa 1995-2001; W. Poliszczuk, Ideologia nacjonalizmu ukraińskiego według Dmytra Doncowa, Wwa 1995; G. Pruvicr, The Ruunda Crisis. History of a Genocide, N Y 1995; J. Gorclik, Kumpaty, polski ślad, Wwa 1996; B. Kiernan, The Poi Pot Reginie. Race, Power and Genocide in Cambodia under the Khmer Rouge. 1975-79. NH 1996, 2002²; W. Poliszczuk, Falowanie historii najnowszej Ukrainy. Wofvń - !943 i jego znaczenie. To 1996: len/e, Gorzka prawda, Wwa 1996, To 2004; W. Churchill, A Unie Master of Genocide. Holocaust and Denial in the Americas, 1492 to the Present, San Francisco 1997, Winnipeg 1998; Genocide and the Modern Agę. Etiolof>v and Case Studies oj Mass Death, NY 1997, 2000; A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich H Rzeczypospolitej 1939-1941, L 1997, 1998²; P. Longerich. Politik der Yernichtung. Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen Judenrerfol-gung, Mn 1998; T. Piotrowski, Poland's Holocaust. Ethnic Strife. Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918-1947, JctTcr-son 1998; L. i wygnania na kresach. Zbiór referatów, Ka 1999; W. Poliszczuk, Dowody zbrodni OUN i UPA. Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu I-II, Tor 2000; W. Siemaszko, E. Siemaszko, L. dokonane przez nacjo­nalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945 Ml, Wwa 2000; J.E. Wieluński, Ludobójcze skutki unii. Studium polityczno-historyczne. hm w 2000; J. Sziling, Eksterminacja ludności polskiej, w: Włocławek. Dzieje miasta, Wl 2001, II 367-429; S. Power, A Problem from Heli. America in the Agę of Genocide, N Y 2002, Lo 2003; A. Korman, L UPA na ludności polskiej. Dokumentacja fotogra­ficzna, Wr 2003; W. Poliszczuk, L. nagrodzone. Problem nacjonalizmu ukraińskie­go w Polsce w zarysie, Tor 2003; The Specter of Genocide. Mass Murder in Hi-siorical Perspective, C 2003; R. Szawlowski, Encyklopedia „Białych Plam", Ra­dom 2003, XI 171-178 (bibliogr.); S. Jaslrzebski, L ludności polskiej przez OUN-UPA w województwie stanisławowskim w latach 1939-1946, Wwa 2004; H. Romański, Sz. Siekierka, L. dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946. Wr 2004; G. Kucharczyk, Pierwszy holokaust XX wieku, Wwa 2004; Z.J. Peszkowski, L kwalifikowane, Wwa 2004; R. Szawłowski, Akcja „ Wista " w .świetle prawa, w: Stosunki polsko--ukraińskie w latach 1939-2004, Wwa 2004, 221-242; Bez procesu, hez wyroku... L. katyńskie we wspomnieniach. Szczecinek 2005; E. Siemaszko, W. Siemaszko, Der Vólkermord in Wolhynien 1943-1944, w: Polen und der Osten. Te.\te zu einem spannungsreichen Yerhaltnis, F 2005, 286-306; R. Szawlowski. Rafał Lemkin (1900-1959). Polski prawnik twórca, pojęcia „I. ", Sprawy Międzynarodo­we 58(2005) z. 2, 103-138.

K\szora jzawiowsKi

IV. STANOWISKO KOŚCIOŁA - W nauczaniu Kościoła kat. 1. jest traktowane jako naruszenie podstawowych i nie­zmiennych norm mor. wynikających z przykazania „nie zabi­jaj" i ewangelicznej zasady miłości bliźniego; wraz z —> zabój­stwem, aborcją, eutanazją i dobrowolnym samobójstwem jest uznawane za akt wrogi wobec życia, przejaw niesprawiedli­wości oraz sprzeniewierzenie się czci Stwórcy (KDK 27), a także (podobnie jak —» wojna i masowe mordy) za rezultat przemocy, nienawiści, sprzecznych interesów, skłaniających ludzi do —> agresji wobec innych (EV 10); Kościół bezpośred­nio potępia zagładę ludu, narodu lub mniejszości etn. jako grzech śmiertelny i wskazuje na mor. obowiązek przeciwsta­wiania się rozkazom nakazującym 1. (KKK 2313). L. jest naru­szeniem godności osoby ludzkiej, pogwałceniem gł. praw czło­wieka oraz prawa narodów, zwł. prawa do życia, do samosta­nowienia, do wolności rei. (w zależności od motywu 1.); kam­panie 1. i czystki etn., będące najczęściej następstwem wojen i konfliktów, są przyczyną cierpień, śmierci milionów ofiar, zniszczenia rodzin i całych krajów, tułaczki uchodźców, nędzy, głodu, chorób, zacofania, utraty zasobów; ich źródłem jest logika przemocy, podsycana przez żądzę panowania i wyzysku bliźnich, przez ideologie władzy lub totalitarne utopie, nacjona­lizmy lub nienawiści plemienne (pap. Jan Paweł II Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2000).

W nauczaniu Kościoła 1. ukazane jest w kontekście tzw. cywilizacji („kultury") śmierci i jako jeden z jej najtragiczniej­szych przejawów; istnieje mimo promocji życia ludzkiego i ha­seł o godności człowieka, a w XX w. osiągnęło formy i zakres niespotykany w historii; Sobór Wat. II, potępiając wszelkie formy L, podkreślił zasadę równej godności wszystkich ludzi bez względu na reprezentowaną rasę lub naród oraz zasadę jedności rodziny ludzkiej (KDK 29), przypomniał trwałą moc

128

prawa naturalnego narodów i jego uniwersalnych zasad, uznał za zbrodnicze działania świadomie im się sprzeciwiające i roz­kazy będące podstawą ich motywacji, odmawiając im uspra­wiedliwienia ze względu na ślepe posłuszeństwo; do działań takich zaliczył zwt. te, za pomocą których z jakichś powodów i określonymi metodami unicestwić można cały lud, naród albo mniejszość etn.; potępił je jako straszliwe zbrodnie (KDK 79); to nauczanie rozwijali: pap. Paweł VI (np. PP 47, 63; OA 16; Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1971), Jan Paweł II (np. przemówienie do Komitetu ONZ do Walki z Dyskryminacją Ra­sową), a także Pap. Komisja lustitia et Pax (np. Kościół i prawa człowieka, ChS 9(1977) z. 2, 5-55; Kościół wobec rasizmu. W trosce o pogłębienie braterstwa między ludźmi, CV 1988).

Stolica Apost. w wielu enuncjacjach występowała przeciw aktom 1., potępiając je jako zbrodnie przeciwko ludzkości: 1. Ormian (np. alokucja pap. Benedykta XV na konsystorzu 6 XII 1915), niem. eksterminację narodu żyd. i in. narodów, np. Polaków, Cyganów, a także niektórych kategorii osób, jak niepełnosprawni fizycznie lub umysłowo (np. enc. —» Mit bren-nender Sorge pap. Piusa XI, Orędzie radiowe na Boże Naro­dzenie 1942 i Przemówienie do Świętego Kolegium Kardyna­łów 2 VI 1945 pap. Piusa XII), zbrodnie 1. w Rwandzie 1992-95 (przemówienie pap. Jana Pawła II do biskupów Rwan­dy podczas wizyty ad limina 16 V 1992; Orędzie do przewod­niczącego Konferencji Episkopatu Rwandy 14 III 1996), mordy etn. podczas wojny na Bałkanach (przesłanie Jana Pawła II do Ante Markowicia. Franjo Tudjmana i Milana Kucana 28 VI 1991; przemówienie podczas modlitwy Anioł Pański 21 VII 1991; list do kard. F. Kuharicia, abpa Zagrzebia, biskupów Chorwacji i prawosł. patriarchy Serbii Pawła 10 X 1991; prze­mówienie do Zgrom. Parlamentarnego Rady Europy 29 III 1999); przedstawiciele Stolicy Apost. i lokalnych episkopatów zabierali głos m.in. w kwestii 1. będącego następstwem głodu w 30. latach XX w. na Ukrainie, zbrodni dokonanych 1975-79 przez czerwonych Khmerów w Kambodży, aktów 1. w Timorze Wsch., pd. Sudanie, zbrodni dyktatur wojskowych w Ameryce Łac.; Stolica Apost. (gł. pod wpływem wydarzeń w krajach byłej Jugosławii oraz Rwandzie) wskazała na obowiązek dzia­łań wspólnoty miedzynar., mających na celu szczeg. zapobieże­nie zbrodniom 1.. oraz na konieczność wypracowania norm prawnych regulujących zasady międzynar. interwencji humani­tarnej w obronie społeczności zagrożonych przemocą (przemó­wienie Jana Pawła II na dorocznym spotkaniu Food and Agri-culture Organization 5 XII 1992 i do korpusu dyplomatycznego 16 I 1993; Apel Nadzwyczajnego Konsystorza Kardynałów 14 VI 1994).

Wskazując na zło wszelkiej przemocy i agresji, w tym 1., jako naruszających godność osoby ludzkiej, Kościół podkreśla ich bezowocność, zwł. wobec błędnego przekonania, że na —> gwałt jednej strony druga może odpowiedzieć przemocą; odwo­łanie się do przemocy nie powoduje zmiany niesprawiedliwych stosunków; okrucieństwo, zbrodnia, 1. lub system planowania zbrojeń nie mogą stanowić środków rozwiązania problemu konfliktu lub wojen (Paweł VI Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1973); chrzęść, postawa nieodwoływania się do prze­mocy nie oznacza zgody na zło i obojętności wobec zła; żaden konflikt „nie upoważnia do lekceważenia,prawa ludności cy­wilnej do nietykalności"; następstwem konfliktów wewnątrz krajów i społeczności jest niekiedy zbrodnia 1.; Kościół pod­kreśla, że zbrodni przeciw ludzkości nie można uważać za wewn. sprawę danego kraju, wskazuje na szczegółowe zasady związane z tzw. obroną konieczną oraz prawo do interwencji humanitarnej; interwencja rozumiana jako uprawniona obrona może być prawem, a także obowiązkiem z racji odpowiedzial­ności za dobro in. osób, rodziny lub państwa, zwł. w sytuacji niebezpieczeństwa dla ludności cywilnej ze strony napastnika, udaremnienia prób działania polit. i obrony bez użycia przemo­cy; wymogiem uprawnionych i koniecznych działań podejmo­wanych w celu rozbrojenia agresora jest ich ograniczenie

129

w czasie, ścisłe określenie celów, poszanowanie prawa między-nar., poddanie nadzorowi uznanego organu władzy o charakte­rze ponadnar. i odstąpienie od logiki wyłącznie militarnej (KKK 2263-2267; Jan Paweł II Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2000); Kościół odrzuca też walkę klas i idee konfliktu „nieograniczonego żadnymi względami natury etycznej czy prawnej", negującego godność osoby ludzkiej i wszelkie poro­zumienie, a ukierunkowanego tylko na interes określonej grupy społ. realizowany bez względu na środki (zgodnie z doktryną wojny totalnej narzucanej w dziedzinie stosunków międzyńar. przez —> militaryzm i —> imperializm; CA 14); znalezienie pokojowych i humanitarnych rozwiązań konfliktów z poszano­waniem słusznych interesów stron utrudnia polityka ich podsy­cania i wykorzystywania (SRS 20; CA 18); konsekwentne stanowisko chrześcijan wobec nieuchronnie powstających w hi­storii konfliktów interesów miedzy różnymi grupami spot. oraz „troskę o bliźniego wtedy, kiedy znajduje się on w potrzebie", wskazuje się jako szczególny sposób ich rozwiązywania (CA 51). Kościół podkreśla znaczenie międzyńar. struktur społ., zwł. organizacji należących do ONZ, a także międzyrządowych oraz pozarządowych organizacji międzyńar. w eliminowaniu konfliktów oraz w procesach integracyjnych; w kat. nauce społ. i nauczaniu Kościoła postuluje się utworzenie organizacji społeczności międzyńar. uprawnionej do wiążących decyzji, ich sankcjonowania i wymuszania posłuszeństwa, a w perspektywie całkowite rozbrojenie (PiT 136-139); upowszechnia się tenden­cja do rozwiązywania sytuacji konfliktogennych lub konfliktów międzyńar. przez negocjacje; w świadomości społeczeństwa świat, rozwija się tendencja negowania legalności konfliktów zbrojnych i wojny, powstają ruchy i organizacje pacyfistyczne.

Zgodnie z profetyczno-krytyczny m charakterem posłannictwa w świecie Kościół sprzeciwia się 1., potępia dokonane zbrodnie 1. i wypowiada się przeciwko kampaniom negacjonistycznym, wskazuje na potrzebę nazwania po imieniu każdego aktu prze­mocy w jakiejkolwiek formie się przejawia, jako na jeden z istotnych wymogów budowania pokoju (Jan Paweł II Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1980); z 1., stanowiącym zamach na życie człowieka, wiąże się kłamstwo, będące próbą usprawied­liwienia zbrodni i odrzucenia odpowiedzialności za bliźnich, najczęściej przez odwoływanie się do ideologii służących do usprawiedliwiania i zamaskowania najokropniejszych prze­stępstw przeciw osobie (EV 8); Jan Paweł II i zwierzchnik Orm. Kościoła Apost. katolikos Karekin II stwierdzili 2001, że „eksterminacja 1,5 miliona ormiańskich chrześcijan, uznawana powszechnie za pierwsze 1. XX stulecia, a później zagłada wielu tysięcy pod panowaniem minionego reżimu totalitarnego - to tragedie nadal żywe w pamięci współczesnego pokolenia" (wspólna deklaracja); Pap. Komisja lustitia et Pax podkreśla, że pamięć o tych zbrodniach nie może być zatarta, przyszłe pokolenia „muszą wiedzieć, do jakiego okrucieństwa zdolni są człowiek i społeczeństwo, kiedy pozwolą, by rządziły nimi pogarda i nienawiść" (Kościól wobec rasizmu. W trosce o po­głębienie braterstwa między ludźmi).

Wobec nasilenia się trendów antyrodzinnych i antynatalis-tycznych, także wśród instytucji skupionych przy ONZ, Kościół postuluje kwalifikowanie przestępstw przeciw rodzinie i życiu, naruszających podstawowe prawa osoby ludzkiej, jako formalne przestępstwa przeciwko ludzkości (EV 11, 18-20; CA 43-44); wg niektórych prawników i etyków nie brakuje teor. przesłanek dla takiej prawnokryminalnej kwalifikacji tych przestępstw, zwł. aborcji (określanej przez Michela Schooyansa „prenatalnym ho­lokaustem" lub „wewnątrzmacicznym L"). J^ako formalnych przestępstw przeciwko ludzkości i jako zbrodni 1. realizowanego w czasie pokoju (Jerzy Bajda, Nprberto Bobbio, William Bren-nan, N. von Liechtenstein, K. Majdański, Schooyans, T. Sty­czeń); wg Z. Szymańskiego niepohamowane i powszechne sto­sowanie niemor., ale skutecznych sposobów ograniczania liczby urodzeń pod wpływem przymusu polit., ekon., prawnego, psy-chol. lub fiz. spełnia kryteria 1., sprecyzowane w art. 2 Konwen-

130

ej i w sprawie zapobiegania i karania zbrodni 1. ONZ z 9 XII 1948 (DzU z 1952, nr 2, póz. 9): sztuczne poronienia są zabój­stwami dzieci poczętych istniejących w obrębie ściśle określo­nej grupy ludzkiej, środki wczesnoporonne spełniają kryteria rozmyślnego stworzenia dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fiz., stosowanie jakichkolwiek środków kontroli urodzeń ma na celu wyłącznie jednokierunkowe działania zmie­rzające do wstrzymania urodzeń w obrębie grupy. Kardynał S. Wyszyński dokonał porównania hitlerowskiego planu ekster­minacji narodu poi., w tym wykorzystania kontroli urodzeń dla ludobójczych celów (zgodnie z memoriałem E. Wetzla i G. Hechta z 25 XI 1939 dotyczącym polityki hitlerowskiej wobec Polaków), i antyrodzinnej polityki w Polsce pod kierunkiem Polskiej Zjedn. Partii Robotniczej, dostrzegając w nich te same elementy: niszczenie płodu i płodności osobowej, propagandę antykoncepcyjną, demoralizację (niekaralność przestępstw prze­ciwko małżeństwu i życiu), pozbawienie rodzin należnej im bazy ekon. (wykład dla lekarzy 15 III 1964 w Warszawie); elementy te należą do zakresu pojęcia I. biol., polegającego (w odróżnieniu od 1. fiz.) na ograniczeniu urodzin przez steryli­zację lub przymusowe spędzanie płodów, rozdzielenie jednostek wg płci, stawianie przeszkód prawnych w zawieraniu mał­żeństw. Wg bpa Elia Sgreccia (wiceprzew. Papieskiej Akademii Pro Vita, dyr. Instytutu Bioetyki Katolickiego Uniw. Sacro Cuore w Rzymie), porównującego —> klonowanie człowieka ze zbrodnią I. popełnianą przez nazistów wobec Żydów w czasie II wojny świat., podkreślającego, że nauka „nie powinna popeł­niać zbrodni, lecz działać na rzecz dobra ludzkości", klonowa­nie ludzkich zarodków jest „zbrodnią przeciwko człowiekowi" (wszelkie badania nad zarodkami ludzkimi potępił też abp Wil-ton Daniel Gregory, przew. Konferencji Biskupów Kat. Stanów Zjedn., i wezwał władze do wprowadzenia zakazu klonowania istot ludzkich).

T. Cyprian, J. Sawicki. Prawo norymberskie, Wwa 1948; J. Sawicki. L. Od pojęciu do konwencji 1933-1948. Kr 1949; E. Wetzel. G. Hecht, Die Frage der Behandlung der Bevólkerunf! der ehemuligen polnischen Gebiele mich russenpo-liti.ichen Gesichtspunkten, w: Hitlerowskie „prawo" okupacyjne w Polsce. Wybór dokumentów. Pz 1952, I 2-28; E. Aroneau, Le critne contre 1'humanite. P 1961; L.A. Coser. Continuities in the Siady of Social Conflict, NY 1967. 1970; J. Kon-dziela, Normatywne aspekty wychowania dla pokoju. RNS 7(1979) 27-36; W. Brennan, Abonion Holocaust. foday's Finał Solulion, St. Louis 1983: M. Oilbert. The Holocau.st, NY 1985; T. Styczeń, Nienarodzony — miarą i szansa, demokracji, w: W imieniu dziecka poczętego, R 1988, 1991², 269-284; T. Ślipko. Granice życia. Dylematy współczesnej bioelyki, Wwa 1988, Kr 1994²; M. Schooyans, L'avorlement. Enjeux politiyues, Longueuil 1990 (Aborcja a polityka. Lb 1991, 127-136); S. Wyszyński, Nauczanie społeczne 1946-1981, Wwa 1990. 227-232; F.J. Mazurek, Prawa czlowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawia 11), Lb 1991; Pokój w teorii i praktyce stosun­ków międzynarodowych, Wwa 1991; J. Kondziela, Pokój w nauce Kościoła. Pius Xli - Jan Paweł II, Lb 1992; K. Majdański, Rodzina - miejsce Przymierza, w: XVIII Międzynarodowy Kongres Rodziny, Wwa 1994, 33-47; J. Nagórny, „Ewan­gelia życ'ia" wobec „kultury śmierci", w: Życie - dar nienaruszalnv. \\okot ency­kliki „Evangelium vilae", Wr 1995, 167-184; Th. Bonacker, Konfliknheorien, Opladen 1996; Z. Szymański. Słownik małżeństwa i rodziny, Wwa 1999. 216-217; F.J. Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka. Lb 2001; J. Gocko, Nieprzezwyciężone piętno XX wieku. Moralne aspekty 1. w świetle naucza­nia Kościoła, w: Haurietis de fontibus. Społeczno-etyczne kwestie wczoraj i dziś. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu doktorowi Piotrowi Kosmanowi, wykła­dowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, z okazji 40-lecia pracy dydaktycznej. On 2005, 95-105.

Jerz\ Gocko