ZASADY DEMOKRATYCZNEGO

PAŃSTWA PRAWNEGO

Demokracja

Demokracja, in. ludowładztwo - termin określający rodzaj rządów, w którym

władza należy do ogółu obywateli danego państwa. Za kolebkę demokracji

uważana jest Grecja.W Atenach pierwsze podwaliny państwa demokratycznego

dał w 594 p.n.e. Solon reformą, która uwalniała chłopów od długów i dzieliła mieszkańców na klasy majątkowe. Najważniejszym organem władzy było Zgromadzenie Ludowe, na forum którego każdy obywatel mógł wypowiedzieć

się osobiście. Zarządzaniem państwa zajmowała się Rada licząca 500 członków wybieranych drogą losowania. Większość urzędów obsadzano w wyniku

wyborów. Ustrój demokratyczny przyczynił się niewątpliwie do potęgi państwa greckiego w starożytności. W Polsce w czasie rządów szlachty w XV i XVI w. istniała demokracja szlachecka. W Europie i obu Amerykach w końcu XIX w. powstały formy demokracji burżuazyjnej, pośredniej , w której obywatele

decydowali poprzez utworzone w wyniku wyborów ciała ustawodawcze,

i bezpośredniej, w której podstawowe prawa i obowiązki rozstrzygało

powszechne referendum ogółu uprawnionych do głosowania.

KONCEPCJA PAŃSTWA PRAWNEGO

Definicji państwa prawnego jest kilka. Jedyne definicje koncentrują uwagę

na systemie wartości, jakie państwo prawne powinno wyrażać, chronić,

respektować czy urzeczywistniać. Inne odwołują się do rozważeń nad istotą

prawa jako zbioru uregulowań ustanowionych przez organizację państwową.

W związku z tym konieczne jest wskazanie elementów konstytuujących pojęcie państwa prawnego, a więc jego komponentów istotnych i koniecznych oraz podstawowych funkcji polityczno-prawnych dzisiejszego państwa prawa.

Na przestrzeni wieków ukształtowały się dwa podstawowe sposoby ujmowania państwa prawnego:

· koncepcję formalnego państwa prawnego

· materialnego państwa prawnego;

Współcześnie pojęcie państwa prawnego ściśle wiąże się z formalnym

pojmowaniem państwa prawnego. Do podstawowych przesłanek formalnego

państwa prawnego zalicza się:

· podział władzy,

· konstytucjonalizm,

· legalność,

· zakaz retroakcji ,

· dopuszczenie ingerencji w sferę wolności i własności jednostki wyłącznie

na podstawie upoważnienia ustawowego,

· sądową kontrolę władzy wykonawczej oraz

· odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.

Koncepcja państwa prawnego pojawiła się jako intelektualny oręż

radykalnego w swej postawie mieszczaństwa w walce politycznej, jaką ono

prowadziło z nieograniczoną władzą monarszą. Wówczas państwo prawne rozumiane jako państwo, które urzeczywistnia postulat ustawowego

regulowania stosunków pomiędzy władzą, a obywatelami. Państwo wówczas reprezentowało interes publiczny, a ustawowo ( wola większości ) miały być regulowane uprawnienia i obowiązki obywateli.

Jeśli chodzi o państwa liberalne idea państwa prawnego została w praktyce skonkretyzowana w ten sposób, że do jego zasadniczych elementów należały:

· praworządność działania administracji państwowej,

· niezależność sądów

· zasada podziału władzy

Do zasadniczych komponentów materialnego rozumienia państwa prawnego

zalicza się w doktrynie następujące zasady prawno-ustrojowe:

· gwarantowanie przez państwo praw i wolności obywatelskich,

· prymat prawa stanowionego nad innymi porządkami normatywnymi,

· prymat konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa danego państwa,

· instytucjonalne i proceduralne gwarancje praw podmiotowych obywateli.

Z powyższego zestawienia zasad ustrojowych wynika, że ta koncepcja państwa

prawnego nie rezygnuje całkowicie z elementów charakteryzujących państwo prawne w ujęciu formalnych, lub stanowią one, razem z elementami charakteryzującymi jakościowe właściwości działania państwa, nierozerwalną ontologicznie i funkcjonalnie całość.

Jedną z zasad państwa prawnego jest zasada prymatu prawa stanowionego

nad innymi systemami normatywnymi. Zasada prymatu prawa stanowionego ma wyrażać całkowitą autonomiczność systemu prawnego, jego niezależność

od innych systemów normatywnych nie będących prawem stanowionym przez państwo. Przyjęcie tej zasady oznacza indyferencji systemu prawnego

od pewnych wartości czy ocen mających pozaprawny charakter. System prawa stanowionego winien wyrażać określone wartości moralne, wartości będące wytworem kultury społeczeństwa , w którym funkcjonuje , przede wszystkim

godność człowieka i jego wolność. Katalog tych wartości ustala oficjalny prawodawca i uwidacznia je w treści prawa stanowionego. W tym wyrażać

się winna autonomiczność systemu prawnego.System normatywny państwa i inne systemy norm społecznych nie mogą w państwie prawa pozostawać wobec siebie

w relacji konkurencyjności, rywalizacji.

System prawny w koncepcji prawnego państwa w ujęciu demokratycznym winien

uwzględnić w swej treści wszystkie te wartości , oceny i normy postępowania,

które przesądzają o humanistycznej treści. Prymat prawa stanowionego

nie powinien oznaczać również niewrażliwości prawa na zmienność reguł i zasad

działania społecznego. Pierwszeństwo reguł prawnych nad innymi zasadami

i regułami postępowania nie wyklucza także wpływu reguł politycznych i moralnych

na tryb stanowienia i stosowania prawa.

Następna zasada ustrojowa państwa prawnego sprowadza się

do stworzenia przez państwo w jego porządku prawnym mechanizmów mających

zabezpieczyć i gwarantować prawa i wolności obywatelskie. Są one publicznymi

prawami podmiotowymi obywateli. KoncepcjÄ™ tych praw w zarysie, w porzÄ…dku

prawnym każdego państwa formuje konstytucja państwa. Inne, akty normatywne niżej usytuowane konstytucyjną wizję jedynie rozwijają i nie mogą z nią być sprzeczne.

Owe prawa i wolności obywatelskie mają umożliwiać obywatelom ochronę przed

bezprawnymi działaniami organów państwowych, mogącymi podejmować działania

naruszające strefę chronioną, jak i stanowią zapisy nakładające na państwo

obowiązek tworzenia rzeczywistych możliwości, w których te prawa i możliwości

mają się materializować.Prawa obywatelskie odpowiednio zapisane i zabezpieczone mają ograniczać omnipotencję organów państwowych w działaniu, kształtując

w praktyce politycznej państwa prawnego właściwy model stosunków władza

- obywatel. Konstytucyjnie określona strefa praw i wolności obywatelskich

ma wpływać na uregulowanie prawne w aspekcie współkształtowania norm kompetencyjno - ustrojowych organów państwa, jak i różnego rodzaju instytucjonalnych gwarancji stanowiących ochronę i urzeczywistnienie praw obywatelskich. Porządek prawny państwa w którym prawo i wolności należcie sprecyzowane, chronione i urzeczywistniane ma należycie zbudowaną podstawę, z której wynikają pozostałe wartości państwa, które posługuje się formułą państwo prawa.

Kolejną trzecią zasadą demokratycznego państwa prawnego jest zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa. Oznacza to, najważniejsze materie objęte regulacją prawną państwa prawnego rozstrzygane są przez przedstawicieli narodu, a więc w drodze referendum czy plebiscytu. Współcześnie przyjmuje się zgodnie, że przedstawicielski organ narodu ustanawia regulacje prawne

w najważniejszych obszarach życia społecznego, że reguluje te mają rangę konstytucji i ustaw, co w systemie prawnym potwierdza zasadę prymatu konstytucji i ustaw nad innymi aktami normatywnymi tworzącymi system prawa demokratycznego państwa prawa. Zasada ta nie została wprost sformułowana

w konstytucjach, lecz wynika bezpośrednio ze społecznej roli jaką ona odgrywa oraz pośrednio z niektórych jej postanowień. Funkcją konstytucji bowiem jest określenie podstawowych idei, które tworzą fundament politycznego obrazu państwa i pozycji w nim jednostki.

Czwartą zasadą państwa prawnego są instytucjonalne i proceduralne gwarancje praw podmiotowych obywateli. Prawo może spełniać funkcję organizatora życia społecznego tylko wówczas, gdy istnieją gwarancję jego, że jego postanowienia będą urzeczywistniane, co oznacza, że prawo obowiązywać będzie realnie. Oznacza to przede wszystkim możliwość realizacji przez jednostkę wszystkich zdeklarowanych jej przez prawo przedmiotowe uprawnień oraz wolności. Aby tak się działo, prawodawca winien w system prawny wkomponować szereg reguł proceduralnych stanowiących zabezpieczenie przyznanych jednostce praw podmiotowych, gdyż tylko one mogą gwarantować sytuację prawną obywatela.

Zarówno gwarancje proceduralne jak i instytucjonalne wynikają z istoty demokracji. Do nich bowiem zwykło się zaliczać takie zasady demokratycznego ustroju jak: - podział władz,

- wolne i powszechne wybory władz,

- niezawisłość sądów,

- odpowiedzialność urzędników za naruszanie prawa,

- ochrona prawna praw nabytych przez obywateli,

- nie działanie prawa wstecz ( poza tymi normami, które przyznają

obywatelom uprawnienia ) itp.

Poza tymi elementami stanowiącymi swoisty dekalog zasad działania państwa

demokratycznego, możemy mówić funkcjonowaniu w jego strukturach pewnych

instytucji stojących na staży i ochraniających prawa jednostki. Należą do nich

działania :

· Trybunału Konstytucyjnego - instytucji badającej zgodność ustaw z

Konstytucją i zgodność innych aktów prawnych z ustawami,

· Rzecznika Praw Obywatelskich strzegącego praw i wolności obywateli

określonych w Konstytucji

i innych przepisach prawa, sÄ…downictwa administracyjnego, rozpatrujÄ…cego sprawy

poszczególnych obywateli zakończone prawomocnymi decyzjami organów

administracyjnych pod kÄ…tem naruszenia przez te organy prawa obowiÄ…zujÄ…cego.

W takim znaczeniu państwo prawne to państwo rządzone przez prawo, w którym

prawo stoi ponad państwem, a podstawową metodą władczą są rządy prawa, a nie

ludu. Oznacza to związanie władzy państwowej prawem. Zobowiązana jest ona

respektować prawo , które sama ustanowiła, zarówno w sferze stanowienia,

jak i stosowania.Organy państwowe stosujące prawo rozstrzygają każdą ndywidualną

sprawę wyłącznie na podstawie norm ogólnych i abstrakcyjnych.Do instytucjonalnych gwarancji praworządności należy zasada odpowiedzialności za szkody wyrządzone obywatelom przez funkcjonariuszy państwowych oraz nieskrępowane prawo dostępu obywatela do sądu, także w stanach nadzwyczajnych.

Związanie państwa prawem jest zatem formalną stroną państwa prawa w rozumieniu

materialnym, tj. demokratycznego państwa prawnego.