TEOLOGIA DOGMATYCZNA O BOGU JEDYNYM
Ks. Dr Antoni Dunajski
Bibliografia;
Ks. Prof. Jan Szczurek - Trójjedyny
1. Usytuowanie dogmatyki z nauk metodologicznie jako nauki.
Aby przystąpić do rozważania jakichkolwiek na temat Boga należy na wstępie uznać Boga jako Absolutu. Następnie należy rozgraniczyć treść wiary - to znaczy w co wierzymy i akt wiary jak wierzymy. Teologia teocentryczna dąży do możliwie precyzyjnego ustalenia co Bóg nam objawił i nadaje im nazwy rzeczywistości. Teologia musi się posługiwać określeniami adekwatnymi do rzeczywistości.
Teologię nowożytną zaczęto łączyć; teologię życia do teologii praktycznej.
Teologia jest wiarą, która zmierza do rozumienia - jest to definicja według św. Anzelma. Rozumienie oznacza tutaj rozumienie zarówno przeszłości (Pisma Świętego i tradycji doktrynalnej) jak i teraźniejszości z jej pytaniami. Teologia wymaga wiary, wiary oglądającej Boga widzialnego w człowieku Jezusie Chrystusie i w Jego krzyżu.
Teologia jest to nauka oparta na gestach i słowach Jezusa Chrystusa.
Dogmat - jest to prawda, w którą powinien wierzyć katolik, jeśli chce być jeszcze katolikiem. (od gr. Dokeo: podstawowe znaczenie to co okazało się prawdziwe)
Dogmat - (wyjaśnienie encyklopedyczne) jest to prawda objawiona w sposób Boski, ogłoszony przez kościelny i nieomylny autorytet nauczający, jako taka nie podlega krytyce. Jest to prawda w formie twierdzenia i przyjmowana wiarą przez całą wspólnotę chrześcijańską. Absolutna podstawa wiary tkwi w wydarzeniu objawienia, to jest w samo objawieniu się Boga w Jezusie Chrystusie.
Dogmatyka jest teologiczną nauką o dogmacie, jej przedmiotem jest całe objawienie chrześcijańskie, jest nauką wiary, to znaczy refleksyjnym, metodycznym, systematycznym poznaniem zbawczego samoobjawienia się trójjedynego Boga w Jezusie Chrystusie i Kościele jako Jego Ciele, poznaniem podejmowanym przez wierzącego w świetle wiary.
Przedmiot formalny to jest jak dochodzimy do danej wiedzy. Bóg objawiający nam prawdę o sobie, jest pierwszym przedmiotem wiary, tak zwanym przedmiotem formalnym. To znaczy, że wiara nasza powstaje i jest „formowana' przez uznanie autorytetu Boga, któremu wierzymy.
Przedmiot materialny to co czym zajmuje się teologia. Prawdy, w które wierzymy, objawione nam przez Boga, są przedmiotem materialnym wiary. Przyjmujemy za prawdę to, co Bóg objawił o sobie, czyli o swojej miłości.
Teologiem może być tylko osoba wierząca.
Treść objawienia jest wyrażana poprzez dogmaty.
Sposób objawienia:
coś zostało objawione wyraźnie;
coś zostało objawione pośrednio;
Możemy mówić o stopniach pewności teologicznej:
twierdzenia, które są ponad naukowe, pewne (aksjomaty), dogmaty wiary;
twierdzenia teologiczne naukowo pewne;
Elementem teologii jest wiara w Boże Objawienie, bez wiary nie ma procesu wychowawczego, procesu dydaktycznego. Teolog może powiedzieć, że Bóg jest, natomiast jaki jest Bóg możemy powiedzieć niewiele.
Mamy objawienie kosmiczne (naturalne), nadprzyrodzone oraz prywatne. Nadprzyrodzone to: pierwotne, Stare Przymierze, Nowe Przymierze (w Jezusie Chrystusie), w apostołach kończy się objawienie społeczne ich świadectwo umieściła patrystyka i liturgia. Nad tym czuwa swą powagą Nauczycielski Urząd Kościoła.
Absolutna podstawa wiary tkwi w wydarzeniu objawienia, to jest w samoobjawieniu się Boga w Jezusie Chrystusie. Objawienie nie jest tu pojmowane jako twierdzenie prawdy lecz jako wydarzenie prawdy. Jezus Chrystus jest wydarzeniem prawdy. Z perspektywy biblijnej możemy stwierdzić, ze to wydarzenie jest prawdziwe ze względu na absolutną wiarygodność Boga. Orzeczenia dogmatyczne starają się wyrazić prawdę objawienia. Pismo święte znajduje się pomiędzy objawiającym wydarzeniem i twierdzeniami dogmatycznymi Kościoła. Pismo święte stanowi jako jedyny autorytet dla wszystkich późniejszych orzeczeń dogmatycznych.
2. O Bogu jedynym (natura Boga).
Mówiąc o Bogu należy przede wszystkim pamiętać o jego transcendencji. To znaczy, że mówiąc o Bogu, mówimy o takiej rzeczywistości, o takim Kimś, kto jest zupełnie inny niż wszystko i wszyscy. Bóg jest tajemnicą, zamieszkuje światłość niedostępną. Bóg jako transcendentny może być poznany na tyle na ile sam da się poznać. Bóg transcendentny i ukryty objawił się w Jezusie Chrystusie nie przestając być tajemnicą (Kto widzi Jezusa, widzi Ojca). Jezus jest więc naszą drogą do Ojca. We wcieleniu widzimy utożsamienie się wieczności i czasu. Podstawowa prawda o Bogu to, że Bóg jest miłością, cokolwiek czyni, czyni to z miłości.
O Bogu możemy mówić posługując się pojęciami analogicznymi, oraz na podstawie Objawień, gdzie Bóg udostępnia nam swoją tajemnicę dzięki swojej immanencji w świecie stworzonym, a jeszcze bardziej i w nowy sposób - przez nadprzyrodzone udzielenie się człowiekowi. Gdy chcemy mówić o Bogu , źródłem naszej wiedzy jest Jezus Chrystus. Jezus uczy o Bogu w sposób autorytatywny, ukazując, że ma inne poznanie i pozaludzkie możliwości poznania.
3. Trójca święta.
Najważniejszą prawdą o Bogu objawioną przez Jezusa, jest Tajemnica Trójcy Świętej, czyli istnienie w jedynym Bogu trzech Osób, które się nieskończenie miłują. Dowiadujemy się w ten sposób o wewnętrznym życiu Boga, że mianowicie wyraża się ono we wzajemnej miłości trzech Osób Boskich. Miłość między osobami oznacza to samo, co jedność osób. Bóg jest jednością Trzech Osób, jest więc Miłością. Nie tylko miłuje nas, swoje stworzenia, ale jest miłością „sam w sobie”. Jeżeli zaś jesteśmy stworzeni na Jego „obraz i podobieństwo”, to znaczy, że stworzeni zostaliśmy do miłości, do tworzenia jedności. Na płaszczyźnie naszej natury - ta miłość urzeczywistnia się w życiu społecznym, np. w rodzinie, w budowaniu sprawiedliwości między ludźmi. Ale Bóg objawił nam tajemnicę dlatego, że chce nam dać uczestnictwo także swojej, wewnętrznej, nieskończonej miłości.
Tajemnicę Trójcy Świętej ukazuje nam Pan Jezus stopniowo w czasie swego nauczania.
prawdą podstawową podaną przez objawienie jest, że istnieje jeden Bóg. Podkreśla to nieustannie Stary Testament, kiedy jeszcze nie było mowy o tajemnicy Trójcy Świętej, sam Jezus stwierdza to w Ewangelii świętego Marka 12,29 - „Słuchaj, Izraelu, Pan Bóg nasz, Pan jest jedyny..”
jednocześnie Pan Jezus naucza o sobie, że jest Bogiem: ma władzę odpuszczania grzechów Łk 5,20-24, żąda dla siebie miłości nade wszystko Mt 10,37, istnieje tak, jak Bóg J 8,58 i 10,30.
Między Chrystusem Panem i Jego Ojcem istnieje szczególna osobowa relacja; „Ja i Ojciec jedno jesteśmy”.
Podobna relacja istnieje między Chrystusem i Duchem Świętym, którego Pan Jezus obiecuje posłać na świat, jako kogoś innego, inną Osobę J 16,17, ale zarazem kogoś będącego z Chrystusem w podobnej jedności, jak Ojciec J 16, 14 -15.
Tak uznane Trzy Osoby wymienione są na równi w nakazie misyjnym danym Apostołom przed Wniebowstąpieniem Mt 28,19.
Jedność trzech Osób: Ojca, Syna i Ducha Świętego - polega na tym, że są One jednym Bogiem. Określamy to mówiąc, że mają One jedną i tę samą naturę. Skoro każda z nich jest Bogiem, to są sobie we wszystkim równe. Będąc jednym Bogiem, mając tę samą boską naturę, te trzy Osoby również działają zawsze wspólnie, nie różnią się czynnościami. Jeśli Bóg stwarza świat, czy odkupuje ludzi - to jest to zawsze dzieło wspólne wszystkich trzech Osób.
Z przytoczonych tekstów Ewangelii wynika, ze między tymi osobami, wewnątrz ich wspólnej, jedynej, Boskiej natury, istnieje jakaś wzajemna relacja, wzajemny stosunek sprawiający, że jedna Osoba nie utożsamia się z drugą. Tę relację nazywamy pochodzeniem osób od siebie nawzajem. Skoro bowiem objawienie mówi, że istnieje Ojciec i Syn, to znaczy, że Syn od Ojca pochodzi, jako „zrodzony” J 1,14. podobnie imię Ducha Świętego wskazuje na Jego pochodzenie od Ojca i Syna, jakby przez „tchnienie”. Pochodzenie nie oznacza jednak niższości, bo wszystkie trzy Osoby są jednakowo konieczne i żadna z nich nie mogłaby istnieć bez innych, zarówno Ojciec bez Syna, jak i Syn bez Ojca, albo Syn bez Ducha Świętego. Duch Święty to akt wzajemnej miłości między Ojcem i Synem. Uświęcenie człowieka to nawiązanie przyjaznych stosunków z Bogiem. Stąd nasze uświęcenie przypisujemy duchowi świętemu.
Właściwości Trójcy Świętej:
Ojciec jako Stworzyciel;
Syn jako Władca i Zbawiciel;
Duch Święty jako Uświęciciel..
Trzy Osoby nawzajem się przenikają. Bóg objawia się przez Swego Syna.
Posłania Osób Bożych:
Ojciec nie jest posłany;
Ojciec i Syn mogą posyłać;
Syn i Duch Święty są posylani.
4. Stworzenie świata.
Bóg stworzył cały świat materialny oraz duchowy bezpośrednio oraz z niczego. Stworzenie z nicości podkreślamy tu, że nawet materia pierwsza nie istniała przed aktem stworzenia (wiadomo, że materia pierwsza bez formy istnieć nie może w ogóle). Podkreślamy przez to, że przed stworzeniem nie istniały jakiekolwiek inne praelementy materii.
Stworzenie w czasie przyjmujemy jako dogmat z uzasadnieniami nauki Objawienia. Co do tej prawdy istnieją dwie rozbieżne teorie:
pierwsza mówi, że rozumowe udowodnienie faktu stworzenia świata prowadzi zarazem do rozumowego uznania stworzenia w czasie, a to wyklucza by świat istniał odwiecznie.
Druga natomiast według św. Tomasza, Dunsa Szkota, Suareza utrzymuje, że samym rozumem nie jesteśmy w stanie wykluczyć możliwości odwiecznego istnienia jakichś bytów niezniszczalnych. Lecz musimy zaznaczyć; nie chodzi tu o pojęcie wieczności jaki odnosimy do Boga (trwanie bez następstwa chwil), lecz o wieczności w szerszym tego słowa znaczeniu (trwanie w następstwie chwil bez początku i bez końca) jak np. bez końca trwać będzie dusza nieśmiertelna ludzka, aniołowie.
Świat został przez Boga stworzony z aktu woli Bożej, wolnej od jakichkolwiek konieczności.
Wszystko co Bóg stworzył było dobre. Bóg udzielił istotom rozumnym władzę przetwarzania świata i siebie. Świat musi być podtrzymywany w swym trwaniu przez tego, który go stworzył. Istnieje naturalny wpływ Boga na czynności stworzeń. Świat jest odbiciem myśli Bożej, której są idee rzeczy stworzonych.
Mamy dwa opisy stworzenia świata w dwóch wersjach, w tradycji kapłańskiej, która jest młodsza i tradycji jahwistycznej.
6. Stworzenie człowieka.
Stworzenie człowieka dokonał się specjalnym aktem stwórczym Boga. Człowiek jest szczytem stworzenia. Opis natchniony wyraża tę prawdę, wyraźnie oddzielając stworzenie człowieka od innych stworzeń.
W Księdze Rodzaju znajdują się dwa opisy aktu stworzenia człowieka, pierwszy młodszy opis w tradycji kapłańskiej i starszy w tradycji jahwistycznej. W pierwszym opisie człowiek zostaje stworzony jako ostatnie dzieło Boga. Wszystko dzieje się w ogrodzie Eden, w miejscu jakby przygotowanym dla człowieka. W tym opisie Bóg stwarza wszystko słowem; „Potem Bóg rzekł”. Potem mówi: „Uczynimy człowieka na nasz obraz”. Tak więc w świecie przyrody człowiek ma coś z Boga, z Bożej myśli, z Bożej energii. Człowiek posiada następujące atrybuty Boże:
rozum
wolną wolę
duszę nieśmiertelną
dzięki tym atrybutom człowiek w świecie przyrody jest istotą niezależną, autonomiczną, ze wszystkich stworzeń jest istotą najbliższą Bogu. Człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boże.
Drugi opis zaznacza, że ziemia bez człowieka pozbawiona była niejako docelowego sensu swego istnienia. Stworzenie bowiem wszelkich istot podporządkowane było najważniejszemu celowi: stworzeniu, istnieniu i działaniu człowieka: „Wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą”. Potem Bóg rzekł: „Nie jest dobrze żeby mężczyzna był sam, uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc. Kiedy mężczyznę pogrążył w głębokim śnie wyjąwszy jedno z żeber z boku Adama, a miejsce wypełnił ciałem. Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę. A gdy ją przyprowadził do mężczyzny, mężczyzna powiedział: Ta dopiero jest kością z moich kości, i ciałem z mego ciała”. W opowieści o jej stworzeniu z żebra Adama jest wyrażona jej istotowa równość z mężczyzną, bliżej zostaje to sprecyzowane w samym nadaniu imienia; „Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta (iszsza, niewiasta, znaczy dopełnienie mężczyzny, isz), jest tą, która znajduje się na takim samym stopniu bycia jak pierwszy mężczyzna i przez to wyniesiona jest ponad wszystkie istoty żyjące. Wspólnie z mężczyzną jest obrazem Boga na świecie. W Adamie i Ewie jest wzór małżeństwa widzianego przez Boga.
Stworzenie człowieka szukało różnych rozwiązań naukowych. Tworzono różne teorie i hipotezy. Między innymi została stworzona teoria o ewolucji człowieka.
Kościół nie ma jednak potrzeby angażować się w merytoryczną ocenę samego ewolucjonizmu przyrodniczego (potwierdzając go lub odrzucając), gdyż to nie wiąże się bezpośrednio ani z treścią Objawienia, ani z misją Nauczycielską Kościoła.
7. Grzech pierworodny.
Z objawienia wynika, że pierwsze sprzeciwienie się stworzenia Bogu dokonało się jeszcze przed rozpoczęciem historii ludzkości. Był to tajemniczy dla nas grzech aniołów, początek wszelkiego zła. W dziejach człowieka natomiast objawienie ukazuje fakt sprzeciwienia się Bogu, dokonany pod wpływem złego ducha, nazwany grzechem pierworodnym. Odróżniamy dwa znaczenia określenia „grzech pierworodny”:
a) akt nieposłuszeństwa popełniony przez pierwszych ludzi, na początku istnienia ludzkości.
b) stan braku łaski odziedziczony przez potomstwo pierwszych rodziców.
Stary Testament opisuje nieposłuszeństwo okazane Bogu przez pierwszych ludzi, a następnie wiele razy stwierdza, że wszyscy ludzie są grzeszni, że są skłonni do złego i niezgodni z Bogiem. Nowy Testament natomiast wyjaśnia to dokładniej, przez jednego człowieka grzech przyszedł na świat - przez Jezusa Chrystusa przychodzi usprawiedliwienie.
Dar nadprzyrodzonej świętości wprowadził człowieka od początku w stan przyjaźni z Bogiem. Przyjaźń z Bogiem wymaga od człowieka poddania się Bogu, posłuszeństwa, a więc dobrej woli. Brak tej woli, akt nieufności i nieposłuszeństwa, powoduje zerwanie przyjaźni i utratę łaski nadprzyrodzonej: to właśnie nazywamy grzechem. Kościół uczy, że przez grzech pierwsi ludzie „zasłużyli na gniew i niechęć Boga”. Trzeba tu pamiętać, że Bóg jest pełnią miłości, nigdy się nie zmienia i kocha także tego nieposłusznego człowieka. Cala zmiana następuje tylko po stronie człowieka; człowiek tak postępuje, że miłość Boga staje się dla niego udręczeniem. Ale Bóg nie obraża się na ludzi On ich nieustannie miłuje.
„Przez grzech pierworodny pierwsi rodzice podlegli śmierci i władzy szatana” - to znaczy, że w pierwotnym stanie łaski człowiek miał nie podlegać śmierci, był stworzony do życia. Śmierć nastąpiła jako wynik nieposłuszeństwa człowieka Bogu. Człowiek stał się uległy szatanowi.
Grzech pierworodny, który dziedziczymy, jest grzechem innym w sensie aniżeli grzech popełniony. Jest to pewien stan, a nie akt woli. Za grzech pierworodny nie możemy żałować, ani pokutować, bo my go nie popełniliśmy. Grzech pierworodny odziedziczony to nic innego, jak brak łaski - brak daru nadprzyrodzonego, który powinien być, bo natura była do niego przygotowana i nim obdarzona. Akt nieposłuszeństwa był w pierwszym człowieku. W nas istnieje tylko stan, spowodowany tamtym aktem. Mamy tu do czynienia z tajemnicą jedności ludzi między sobą. Bóg traktuje ludzkość jako jedność. W ten sposób dokonało się odkupienie. Chrystus umiera za wszystkich.
Przez grzech pierworodny człowiek utracił dar nadprzyrodzony, przyjaźń z Bogiem i życie Boże. Jest tu zjawisko osłabienia woli u człowieka, która stała się skłonna do złego i został zaciemniony umysł, który łatwo ulega błędom
8. Tajemnica wcielenia.
Pomimo grzechu pierworodnego Bóg nie odstąpił od swego zamiaru, by prowadzić ludzkość do wiekuistego zjednoczenia ze sobą. Następnym etapem Bożego planu zbawienia była obietnica przyjścia Odkupiciela. Ponieważ odkupienie dokonane zostało przez wcielenie Syna Bożego, więc próbowano dociekać, jak to mogło wyglądać w pierwotnym planie Bożym. W swym planie zbawienia Bóg grzesznej ludzkości zapowiada przyjście Chrystusa. Zapowiedź przyjścia Chrystusa - Odkupiciela powtarza się wiele razy w Starym Testamencie. Najważniejsze proroctwa:
Obietnica dana pierwszym ludziom po grzechu pierworodnym, zwana „protoewangelią” K Rdz 3,15. wynika z niej, że szatan zostanie ostatecznie pokonany.
Proroctwo dane Abrahamowi, praojcu narodu izraelskiego o błogosławieństwie dla wszystkich narodów ziemi K Rdz 12,3; 22,18.
Proroctwo Jakuba o przyjściu króla z pokolenia Judy K Rdz 49,10.
Obietnica dana królowi Dawidowi, że jego potomek będzie panował na wieki 2Sm 7,12-16.
Proroctwa Izajasza:
o Pannie rodzącej Syna, któremu na imię „Bóg z nami” Iż 7,14.
O słudze Bożym, który przez swoje cierpienie ocali lud Iż 42, 1-7; 49, 1-9
We wszystkich tych proroctwach pozostawało tajemnicą, kim będzie ten Zbawiciel, przedstawiony jako potomek ludzi, ale o cechach ponad ludzkich. Przyjścia samego Boga w postaci człowieka było dla oczekujących nań izraelitów niepojętą nowością. Mieli oni pojęcie o Bogu jedynym, absolutnie przewyższającym świat i Pan Jezus miał bardzo trudne zadanie wyjaśnić im, że będąc człowiekiem jest Bogiem.
Pan Jezus przypisuje sobie Bóstwo, ale jest też niewątpliwie człowiekiem, przeżywa bowiem wszystko, jak człowiek; rodzi się, pracuje, cierpi, umiera. Jest przy tym kimś jedynym, bo jednocześnie przypisuje sobie przymioty Boga i cechy człowieka.
Przyjęcie pełnej naturę ludzkiej przez Syna Bożego świadczy, że odkupienie i uświęcenie obejmuje całego człowieka, co do duszy i ciała. Prawdziwe Bóstwo Pana Jezusa jest dla nas zapewnieniem o miłości Boga, który sam, a nie przez stworzenie dokonuje odkupienia człowieka z grzechu. Jedność Osoby Chrystusa jest istotną treścią naszej religii, bo jej Założyciel jest też przedmiotem najwyższego kultu, objawia Boga ludziom i sam jest Bogiem. Jeśli w Chrystusie sa dwie natury, to są też dwa rodzaje działania, bo natura oznacza właśnie podstawę działania. Więc Chrystus ma wiedzę ludzką i wiedzę Boską: jako Bóg „wie” wszystko, jako człowiek „poznaje”. Ale trzeba zwrócić uwagę, że Pan Jezus jako człowiek ma poznanie podwójne: ma wiedzę udzieloną przez Boga, bo Jego natura ludzka należy do Jego Osoby Boskiej; i ma wiedzę nabytą stopniowo przez doświadczenia i rozumowanie. Obok poznania istnieje w człowieku wola. Chrystus Pan jako człowiek jest święty. Jego ludzka wola jast całkowicie zgodna z wolą Boga.
9. Angeologia.
Naukę o aniołach spotykamy już wyraźnie objawioną w pierwszej księdze, bo już w księdze Rodzaju; „Wygnawszy zaś człowieka, Bóg postawił przed ogrodem Eden cherubów i połyskujące ostrze miecza, aby strzec drogi do drzewa życia”.
W dalszych księgach aniołowie określani bywają różnymi oznaczeniami, np.: Rafael w Ksiedze Tobiasza, Michał Archanioł w Księdze Daniela, Serafini u Izajasza, Cherubini u Ezechiela, całe zaś społeczności noszą nazwę zastępów, czyli hufców wojska niebieskiego. W księdze Daniela czytamy o przepotężnej ilości duchów anielskich. Obfitych treści o aniołach dają też psalmy. Aniołowie są duchami nie posiadającymi ciała. O nieśmiertelności aniołów świadczy wypowiedź Jezusa, który mówił: „Już bowiem umrzeć nie mogą, gdyż są równi aniołom”. Teologia biblijna dostarcza nam następujących informacji na temat aniołów, że są duchami niewidzialnymi, nieśmiertelnymi i obdarzonymi wielkim, lecz ograniczonym zakresem wiedzy oraz wolną wolą. Aniołowie zdolnościami poznawczymi przewyższają ludzi. miedzy aniołami istnieje hierarchia, z Pisma Świętego dowiadujemy się, że są archaniołowie, cherubini i serafini.
Pan Bóg stworzył wszystkie byty dla określonych celów. Posłannictwo aniołów polega na służbie spełnianej wobec Boga i na sprawowaniu opieki nad ludźmi. Aniołowie zostali obdarzeni łaską uświęcającą i dzięki niej ci, którzy zwycięsko przybyli czas próby, osiągnęli uszczęśliwiający ogląd Boga. Natomiast Aniołowie Stróżowie opiekują się poszczególnymi ludźmi.
Pan Bóg stworzył aniołów, którzy pierwotnie byli dobrymi. Aniołowie, którzy nadużyli przez grzech ciężki wolnej woli, zostali wiekuiście od Boga odrzuceni i potępieni. W następstwie grzechu pierworodnego rodzaj ludzki popadł w pewnego rodzaju niewolę szatana. Nawet po przezwyciężeniu przemocy szatana przez dzieło Odkupiciela Jezusa Chrystusa upadli aniołowie mogą do czasu Sądu Ostatecznego w pewnej jeszcze mierze kusić i trapić ludzi różnymi sposobami, a liturgia Kościoła niesie człowiekowi w tej walce przeciwko nim skuteczną pomoc.
7