MIEDZYNARODOWE ASPEKTY

OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA

A. Źródła i istota praw człowieka

Refleksje filozoficzne na temat praw człowieka sięgają starożytności. Niektóre kwestie, zwłaszcza nietykalność osobista oraz wolność, stanowiły ważny czynnik walki przeciwko nadużyciom władzy absolutnej monarchów ze strony określonych grup społecznych (Wielka Karta Wolności z 1215 r. w Anglii). Idee praw człowieka w dziełach encyklopedystów francuskich z XVIII w (np. Voltaire) skąd przeniknęły do pierwszych aktów państw prawnych. Najważniejsze z nich to:

• Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (1776 r.)

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela we Francji (1789 r.)

Stworzyły one podstawy prawne nowoczesnego podejścia do praw człowieka. Zostały one upowszechnione przez rewolucję francuską i wojny napoleońskie. (formalne odzwierciedlenie w konstytucjach oraz innych aktach i normach prawnych poszczególnych państw). W XIX w. w niektórych krajach zachodnioeuropejskich, wprowadzono po rewolucji we Francji (1830 r.) stopniowo do Konstytucji, kategorie praw człowieka:

• Indywidualne prawa możności (życie, bezpieczeństwo, religia, własność)

• Polityczne (wybory, wolność słowa i prasy)

• Niektóre postulaty i prawa społeczne (praca, wykształcenie, bezpieczeństwo społeczne)

Pierwsze porozumienie międzynarodowe chroniące prawa człowieka pojawiły się w XVIII w. (w pokoju westfalskim - 1648 r.) W czasach nowożytnych prawa człowieka były ściśle powiązane z kwestią suwerenności, a ta z kolei z niezbywalnymi prawami monarchów, a następnie państw. Ochrona człowieka znajdowała się w gestii władców i państwa. W XIX w pojawiły się próby nowego spojrzenia na prawa człowieka w kontekście naturalnego i uniwersalnego odczytywania źródeł prawa.

W XIX i XX w. do najważniejszych praw człowieka zaliczono m.in.

• Zakaz niewolnictwa wydany przez Kongres Wiedeński (1815)

• Uchwalenie praw mniejszości narodowych przez Kongres Berliński (1878)

• Konwencje haskie dotyczące prowadzenia wojny (1889 i 1907)

• Zakaz nocnej pracy kobiet (1906)

• Ochrona mniejszości narodowych w ramach systemu Ligii Narodów (1919)

W ujęciu praw człowieka można traktować to, jako aspiracje wolnościowe jednostek i grup społecznych, które w rozwoju historycznym podlegały coraz bardziej precyzyjnym regulacjom prawnym i prawnomiędzynarodowym oraz gwarancjom ze strony państwa i organizacji międzynarodowych.

B. Ewolucja międzynarodowej ochrony praw człowieka po II wojnie światowej

Po drugiej wojnie światowej postępowało poważne poszerzenie ochrony praw człowieka w aspekcie międzynarodowym. Ich realizacje należy rozpatrywać w kontekście konfliktu Wschód-Zachód do 1989 r.

Prawa Człowieka w systemie ONZ: W karcie ONZ prawa człowieka zostały sprowadzone do ogólnych sformułowań w 1945 r. Zdecydowali się na poszanowanie „praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez różnicy rasowej, płci, języka, czy religii.” Konkretyzacja karty ONZ nastąpiła w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10.12.1948 r. Jego znaczenie polegało jednak na tym, iż w 30 artykułach przedstawiono istotę i charakter praw człowieka w zakresie osobistym, politycznym i kulturalnym, podkreślając konieczność ich przestrzegania. Nie była ona od początku akceptowana przez wszystkich członków Zgromadzenia Ogólnego ONZ, od uchwalenia jej wstrzymały głosy ZSRR, państwa bloku wschodniego (Arabia Saudyjska), Republika Południowej Afryki. Jednak w następnych latach dla wielu krajów stała się wzorcem. W latach 1946-66 w ramach ONZ trwały prace nad przygotowaniem konwencji i odnośnie ochrony praw człowieka. Zgromadzenie Ogólne przyjęło 16.12.1966 r. bez sprzeciwu dwie konwencje:

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturowych

Te konwencje różniły się jednak między sobą: pierwsza - zawiera kolektywne i indywidualne prawa polityczne (prawo do życia, wolności osobistej, sumienia, wyznania) Druga - przyznaje obywatelom prawo do pracy, odpowiedniego wynagrodzenia, poziomu życia, udziału w życiu kulturowym itp.

Minęło aż 10 lat by pakty weszły w życie w wyniku ratyfikacji przez odpowiednią liczbę państw. Pierwszy 3 stycznia 1976, a drugi 23 marca 1976. Z różnych przyczyn religijnych, gospodarczych, społecznych, politycznych, do połowy lat 90 obydwa akty nie zostały ratyfikowane łącznie przez 55 państw, głównie rozwijających i podlegających transformacji (kraje arabskie, islamskie, azjatyckie, afrykańskie, Watykan)

Najważniejszym elementem omawianych konwencji było jednak wprowadzenie mechanizmu kontroli realizacji zawartych w nich postanowień. Kontrola miała się zaś odbywać obligatoryjnie i fakultatywnie.

I sprowadzała się do okresowych, dwuletnich sprawozdań przekładanych przez rządy państw członkowskich Komitetowi Praw Człowieka ONZ.

II odnosi się do MPPOP i wymaga wymaga skarg państw przeciwko państwu (oba kraje muszą się wspólnie na to zgodzić) Natomiast skargi obywateli na państwo do Komisji Praw Człowieka ONZ mogą nastąpić tylko wtedy, gdy państwa zgadzają się na to w formie podpisania stosownego protokołu.

W XX i XXI w. narastała krytyka funkcjonowania komitetu Praw Człowieka ONZ, jego kontrola przestrzegania praw człowieka została sformalizowana i była dokonywana bardzo wybiórczo. Do komisji Praw Człowieka ONZ wybierano wiele państw członkowskich ONZ, które same notorycznie łamały prawa człowieka (Libię w XXI w.) Do poważnej rangi urosła sprawa używania przemocy i stosowania tortur wobec podejrzanych i więźniów.

W 2002 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło protokół uzupełniający do konwencji przeciwko torturom i stosowaniu przemocy. Podpisało go wprawdzie 130 na 190 członków ONZ, ale jego wejście w życie wymaga ratyfikacji, przez co najmniej 20 państw. Nie będzie to łatwe, gdyż przewiduje on obowiązek wizytacji więzień i zakładów karnych, w których stosuje się tortury. Podpisu pod nim odmówiły miedzy innymi USA i Turcja.

W 1985 r. Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ powołała specjalną Komisję ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturowych składającą się z 18 niezależnych ekspertów. Zaletą tej komisji jest to, iż uzyskuje i wykorzystuje informacje od organizacji pozarządowych. Stara się ona szczególnie weryfikować posiadanie i udostępniać je poszczególnym państwom członkowskim ONZ. W ciągu przeszło 50 lat istnienia ONZ uchwalono kilkadziesiąt konwencji ochrony praw człowieka rozpatrywane w dwóch kategoriach:

• Ochrona za pomocą środków i procedur prawnych

• Ochrona za pomocą środków i procedur politycznych

W trudniejszej sytuacji znajduje się Komisja i Podkomisja Ochrony Praw Człowieka przy RGS ONZ. Mogą one wprawdzie dzięki zebranej dokumentacji naruszeń praw człowieka, napiętnować rządy poszczególnych państw, ale rządy nie ponoszą żadnych konsekwencji prawnych.

Ze względu na nasilenie w latach 90 konfliktów, migracji międzynarodowej oraz wzrostu zagrożeń dla praw człowieka, ważną rolę odegrała rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 20.12.1993, która powołała do życia urząd Wysokiego Komisarza Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, wyposażonego w sekretariat i Centrum praw Człowieka w Genewie i przydzielono w latach 1994-98 zadania:

• Działanie w sytuacjach i na obszarach kryzysowych, co wymagało utworzenia w 15 krajach biur paw człowieka, w tym m.in. w takich punktach zapalnych i naruszeń praw człowieka jak Angola, Bośnia i Hercegowina, Gaza, Kongo, Kolumbia.

• Działania prewencyjno ostrzegawcze zmierzające wraz z innymi organizacjami do przeciwdziałania naruszaniu praw człowieka.

• Pomoc dla państw znajdujących się w okresach przejściowych i obejmująca 18 państw, w tym m.in. Armenię, Kambodżę, Liberię, Afrykę Południową.

• Wsparcie procesów demokratycznych w ramach polityki rozwojowej Zachodu

• Wsparcie realizacji elementarnych praw człowieka, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet i dzieci.

• Koordynacja i racjonalizacja działań różnych organów ONZ na polu ochrony praw człowieka.

REGIONALNE SYSTEMY PRAW CZŁOWIEKA

Prawa człowieka mają wprawdzie globalny i uniwersalny charakter, ale ze względu na odrębne tradycje, kulturę, religię oraz zróżnicowane systemy polityczne muszą być konkretyzowane w aspekcie regionalnym. Z badań amerykańskiej fundacji na rzecz Ochrony Praw Człowieka z połowy lat 90, wynikało, iż w 1994 r., pierwszy raz w historii, 60% wszystkich państw świata posiada formalne struktury demokratyczne. Oznaczało to, iż tylko 20% ludności świata, żyło w państwach, w których rządy pochodziły z wolnych wyborów. Według tej analizy w 1992 r. w 13, a w 1993 r. już w 20 państwach świata doszło do masowych i najcięższych naruszeń praw człowieka. Wiązało się to przede wszystkim z nasileniem się konfliktow międzynarodowych o charakterze lokalnym i regionalnym. Według raportu omawianej fundacji można było z punktu widzenia przestrzegania praw człowieka rozpatrywać 5 skali w następującym układzie geograficznym:

1. państwa prawa (Europa Zach., pojedyncze kraje Afryki)

2. Ograniczone państwa prawa (pojedyncze kraje europejskie, południowo-amerykańskie, afrykańskie i azjatyckie)

3. więźniowie polityczni, represje i mordy polityczne (znaczna liczba krajów azjatyckich oraz pojedyńcze kraje afrykańskie)

4. poszerzenie 3 stopnia na większa liczbę ludzi (Ameryka Płd. i Środkowa, Afryka i częściowo Bliski i Środkowy Wschód)

5. stosowanie terroru państwowego (Ameryka Środkowa, Afryka, Bliski i Środkowy Wschód)

Niestety prawa człowieka w większości państw są łamane do końca lat 90. Wynika to z licznych raportów rocznych organizacji pozarządowych, które w coraz większym stopniu ujawniają liczne nadużycia i łamania praw człowieka w skali zarówno regionalnej i lokalnej przez państwa oraz instytucje i organizacje międzynarodowe, zwłaszcza korporacje ponadnarodowe.

EUROPA

Po zakończeniu II wojny światowej kontynent europejski osiągnął największe efekty w zakresie ochrony praw człowieka. Czuwająca nad ich realizacją Rada Europy, przyjęła już w 1950 r. Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. (1953) Została ona w 1961 r. uzupełniona Europejską Kartą Socjalną. Nad przestrzeganiem praw człowieka czuwają:

• Europejska Komisja praw Człowieka

• Europejski Trybunał Praw Człowieka

• Komitet Ministrów Rady Europy

Skargi dotyczące łamania praw człowieka mogą składać:

• Państwo

• Osoby fizyczne, które wyczerpały drogę prawną w swoim kraju

Rada Europy, w 1995 r., łączyła 38 państw, a w 1996 r. do Rady Europy została wcielona Rosja.

Wzrost ilości skarg do Rady Europy w zakresie praw człowieka przyczyniły zainicjowania reformy systemu ich rozpatrywania. Orzeczenia Trybunału są wiążące, ale na państwo, które nie stosuje się do jego orzeczeń nie można zastosować sankcji.

W XXI w. liczba państw, które podpisały konwencje praw człowieka z 1952 r.

Wzrosła do 45 członków. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał 844 orzeczenia, z których najwięcej odnosiło się Turcji i Włoch

Wśród instytucji europejskich zajmujących się pośrednio prawami człowieka nie można też pominąć Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu, którego zadaniem jest przestrzeganie prawa w państwach UE w zakresie:

• Spory między państwami członkowskimi

• Spory miedzy Wspólnotą Europejską a państwami członkowskimi

• Spory między instytucjami europejskimi

• Spory między osobami indywidualnymi, stowarzyszeniami, a Wspólnotą

• Opinie dotyczące porozumień międzynarodowych

• Wstępne opinie w sprawach przedstawionych przez sądy narodowe

Od 1 maja 1999 r. zmodyfikowany traktat o UE zobowiązuje państwa UE przestrzegania podstawowych zasad wolności, demokracji i praw człowieka, swobód osobistych i państwa prawa.

Ważną rolę w zakresie praw człowieka w skali ogólnoeuropejskiej odgrywał od 1975 r. proces KBWE/OBWE. Wywierał on zasadę pierwszego „koszyka” oraz cały trzeci „koszyk”, duży wpływ na oceny polityczne, przestrzeganie praw człowieka w odniesieniu do poszczególnych sygnatariuszy, którzy nie mogli przejść obojętnie podczas konferencji wobec wysuwanych pod ich adresem licznych zarzutów. Również na licznych spotkaniach ekspertów tzw. wymiar ludzi, czyli różne aspekty łamania i ochrony praw człowieka, odgrywał pierwszorzędną rolę. Na paryskim szczycie KBWE w listopadzie 1990 r. powołano Biuro Wolnych Wyborów w Warszawie, zadanie ich polegało na wymianie informacji i doświadczeń w zakresie transformacji politycznych, w tym także przygotowanie obserwatorów do przeprowadzanych w poszczególnych krajach pierwszych wolnych wyborów. Na posiedzeniu rady KBWE w Pradze, w styczniu 1992 r. Biuro Wolnych Wyborów zostało przekształcone w Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka. Chodziło o to by w większym stopniu przygotowywać państwo podlegające procesowi transformacji systemowej do tworzenia stałych i stabilnych norm oraz instytucji demokratycznych do współuczestniczenia w misjach pokojowych itp. Ochronie praw człowieka służy także utworzony w lipcu 1992 r. urząd Wysokiego Komisarza ds. Narodowych KBWE. Jego zadaniem jest rozpoznawanie i wczesne ostrzeganie przed narastaniem konfliktów etnicznych i narodowościowych. Siedziba to Haga.

AMERYKA

Przy tworzeniu Organizacji państw Amerykańskich (1948) podkreślono w deklaracji duże znaczenie przestrzegania praw człowieka dla współżycia międzynarodowego, ale nie miała ona charakteru prawnego, a jedynie polityczny. Na konferencji OPA (22.11.69) w San Jose przyjęto wiążącą z punktu widzenia prawa międzynarodowego - Amerykańską Konwencję Praw Człowieka, by była ona zbliżona do paktów polityczno-obywatelskich oraz gospodarczo-społeczno-kulturowych ONZ. Na wzór europejski utworzono dwa ograny kontrolne:

• Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka

• Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka

Ten pierwszy rozpatruje skargi indywidualne i zbiorowe, przedstawia oceny przestrzegania praw człowieka w państwach, organizuje konferencje, seminaria na różne tematy związane z ochroną praw człowieka. Skargi pod adresem państwa można składać wtedy, gdy wszystkie stany się na to godzą.

AFRYKA, AZJA

Gorzej przedstawia się sytuacja ochrony praw człowieka na innych kontynentach, w państwach, które uzyskały niepodległość. Naruszanie tam praw człowieka jest niemal normalnym. W Afryce inicjatorem stosowania konwencji Afrykańskiej Karty Praw Ludzi i Narodów Afrykańskich była Organizacja Jedności Afrykańskiej. Do końca 1993 r. ratyfikowało ją 44 państwa. Konwencja zoobowiazuje sygnatariuszy do respektowania podstawowych praw ludzkich oraz odrębności etniczno-kulturowej poszczególnych ludów afrykańskich. Artykuł 30 przewidywał utworzenie Komisji dla praw Człowieka i Praw Narodów, która powstała w Addis Adebie (1987 r.). Efekty realizacji tej konwencji są bardzo ograniczone, ponieważ trudna sytuacja gosp.-społ., wojny domowe i inne konflikty nie pozwalają na osiągnięcie stabilizacji poszczególnych państw, co z kolei sprzyja łamaniu praw człowieka. Tak samo niekorzystnie ochrona praw człowieka w krajach arabskich i islamskich, które przestrzegają ściśle nakazów islamu, jako zasadniczego wyznacznika ustawodawstwa oraz wymiaru sprawiedliwości. Ogranicza to poważnie prawa człowieka, w tym głównie kobiet. W 1968 r. Liga Państw Arabskich utworzyła Stałą Arabską Komisję Praw Człowieka. Miała ona na celu ujednolicenie podstawowego katalogu praw człowieka. Poważne naruszenie praw człowieka można odnotować w krajach azjatyckich, zarówno o tendencjach autorytarnych (Chiny, Indonezja), demokratycznych (Indie). Pod względem regionalnym przestrzeganie i ochrona praw człowieka są bardzo zróżnicowane. Nie sprzyja to, poza Europą, tworzeniu kompleksowych systemów kontroli i realizacji przyjętych zobowiązań na polu praw człowieka.

OGÓLNE ZNACZENIE I FUNKCJE ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH

Niedoskonałość ochrony praw człowieka w ramach ONZ oraz rozwiązan regionalnych na szczeblu międzynarodowym spowodowało systematyczny wzrost organizacji pozarządowych zajmujących się tym zagadnieniem. Posiada zróżnicowane struktury organizacyjne oraz pełni liczne funkcje w zależności od potrzeb branżowych, lokalnych, regionalnych i innych. Zdecydowany wzrost organizacji pozarządowych datuje się od końca lat 70, kiedy to obejmowały one niemal wszystkie dziedziny życia społeczno-politycznego, w których były naruszane prawa człowieka. Najbardziej masową organizacją jest założona w 1961 r Amnesty International, która pod koniec lat 90. liczyła ok. 1,1 mln. Członków w 162 krajach świata. Zajmuje się:

• Łamaniem praw politycznych

• Sytuacja więźniów politycznych

• Położeniem mniejszości narodowych itp.

Ogólne funkcje pozarządowych organizacji i grup ochrony praw człowieka to:

• Bieżący monitoring rażącego łamania praw człowieka w poszczególnych krajach

• Ocena przestrzegania standardu prawno-miedzynarodowych zobowiązań

• Czuwanie nad przestrzeganiem norm prawnych w poszczególnych państwach

• Opieka nad skazanymi lub prześladowanymi jednostkami, rodzinami, opieka w miejscu zamieszkania itp.

Działalność tych grup i organizacji jest zróżnicowana. Działają przez nagłaśnianie spraw w mediach, dodatkowo przygotowują szczegółowe raporty dla ONZ oraz innych instytucji międzynarodowych.

NOWE WYZWANIA I PROBLEMY NA PRZEŁOMIE XX I XXI W.

W skali globalnej nie ma państwa, które w pełni realizowałoby prawa człowieka we wszystkich zakresach i dziedzinach. W perspektywie najbliższych lat problemem istotnego polepszenia praw człowieka w aspekcie międzynarodowym będą m.in.

• Kontrowersje wokół uniwersalnego charakteru praw człowieka

• Wczesne wykrywanie i rozwiązywanie różnorodnych zagrożeń i naruszeń praw człowieka

• Doskonalenie i podnoszenie skuteczności sytemu sankcji i kar za rażące naruszenia praw człowieka.

Naruszenia praw człowieka znajdujemy w różnych obszarach życia gospodarczego, społecznego i politycznego, w aspekcie wewnętrznym, a więc działalności poszczególnych państw. Dlatego tez bez przezwyciężenia dysproporcji rozwojowych Północ-Południe w skali globalnej, także w Europie, nie zostaną usunięte obiektywne przyczyny łamania praw człowieka. Do tego dochodzą także przyczyny subiektywne wynikające z przesłanek politycznych i społecznych, szowinistycznych oraz populistycznych wśród elit oraz szerokich rzesz społeczeństw.

Nie można liczyć na przestrzeganie praw człowieka w warunkach totalitaryzmu i tendencji autorytarnych. Ze względu na odrębne tradycje cywilizacji i kultury zachodniej oraz związane z nimi wartości i normy przestrzegania praw człowieka, które w istotny sposób wpłynęły na sposób ich ujęcia w większości konwencji ONZ, nie będzie można prawdopodobnie oczekiwać ich całkowitej akceptacji ze strony krajów rozwijających się.

Rada Europy i OBWE stwarzają możliwość lepszego rozpoznania i przeciwdziałania naruszaniu podstawowych praw człowieka. Nie wnikając w szczegóły, których w tym miejscu nie można naświetlić szerzej, należy zwrócić uwagę na następujące kwestie

• USA i NATO obeszły wymaganą rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ zakładając słusznie, iż była by ona nieosiągalna ze względu na zapowiadane veto Rosji i Chin Ludowych.

• Uzasadniając bombardowanie Serbii oraz jej sił oraz obiektów wojskowych w Kosowie, USA oraz ich sojusznicy z NATO powoływali się na nadrzędny charakter ochrony praw ludności albańskiej, której grozi masowa eksterminacja.

• Celem całej operacji militarnej jest zatem przywrócenie pokoju i stabilizacji przez podpisanie stosownego porozumienia pokojowego w Serbii.

ONZ nie dysponuje wystarczającymi środkami by efektywnie przyczyniać się do rozwiązywania konkretnych kryzysów i konfliktów międzynarodowych. Zasadniczym problemem jest doprowadzenie do skutecznego systemu karania zbrodni wojennych, w tym także wobec ludności cywilnej, by miały one odstraszającą funkcję dla wszystkich polityków i dyktatorów naruszających prawa człowieka. Ważnymi elementami ewolucji w tym kierunku były następujące inicjatywy:

• Powołanie w 1993 r., a rozpoczęcie działalności w 1994 r. Trybunałów Międzynarodowych do spraw ścigania zbrodni w byłej Jugosławii oraz Ruandzie.

• Uzgodnienie w 1998 r. na międzynarodowej konferencji dyplomatycznej ONZ w Rzymie powołania stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego.

Zastrzeżenia USA wobec MTK:

• Skargi wobec obywateli USA mogłyby posiadać charakter polityczny

• Brak instancji odwoławczej w stosunku do orzeczeń MTK

• Ochrona oskarżonych przed MTK nie odpowiada wymogom konstytucji USA

• Rozciągnięcie statutu na kraje niebędące sygnaturiaszami MTK narusza ich suwerenność.

Mimo tych wszystkich komplikacji układ MTK wszedł w życie w 2002 r. Ratyfikowało go 89 państw, siedzibą jest Haga. Należy zaznaczyć, iż USA wysuwa przeciwko MTK wiele argumentów prawnych i politycznych. Wszystkie urzędy USA otrzymały zakaz utrzymywania kontaktów z MTK.

MTK popierały wszystkie organizacje pozarządowe, instytucje i fundacje ochrony praw człowieka, w tym amerykańskie, upatrując w nim krok naprzód w dalszym zwiększaniu skuteczności ochrony praw człowieka w skali globalnej oraz regionalnej.

7

---