Pozytywizm

Nazwa

Pozytywizm to nazwa epoki i jednocześnie termin będący określeniem nurtu światopoglądowo-filozoficznego charakterystycznego dla II połowy XIX wieku. Pojęcie pojawiło się w pismach Augusta Comte'a - francuskiego filozofa, autora sześciotomowego dzieła pt. „Kurs filozofii pozytywnej” (lub „Wykład...” - 1830 - 1842); w ujęciu Comte'a „pozytywny” oznaczał:

ścisły - dokładnie określony

pewny - potwierdzony, uzasadniony

użyteczny - służący konkretnym, korzystnym dla ogółu działaniom

względny - dopuszczający różne punkty widzenia, przeciwstawny wobec wszystkiego, co absolutne

Pozytywizm był w takim samym stopniu ruchem społecznym, co literackim.

Chronologia i periodyzacja epoki

• I faza

Wyraźnym znakiem nowej epoki było wydanie „Wykładu filozofii pozytywnej” (1830 - 1842) A. Comte'a oraz kolejnych dzieł tego filozofa, stanowiących zaplecze myślowe prądów kulturalnych epoki; wtedy też pojawiły się znaczące teksty innych filozofów pozytywizmu: J.S. Milla „Utylitaryzm” (1863), H. Spencera, H.T. Buckle'a „Historia cywilizacji w Anglii”, H. Taine'a „Filozofia sztuki”. Wczesna faza rozwoju pozytywizmu to kształtowanie się nowego światopoglądu.

• II faza - rozkwit pozytywizmu

Rozkwit pozytywizmu przypadł na lata 70-te i 80-te XIX w. W tym czasie miały miejsce ważne odkrycia naukowe oraz znaczące zdarzenia kulturalne. W 1866 r. A. Nobel wynalazł dynamit, w 1869 r. A. Mendelejew przedstawił układ pierwiastków, w 1871 r. K. Darwin opublikował teorię ewolucji, w 1876 r. A. Bell wynalazł telefon. W tym samym czasie zastosowano po raz pierwszy szczepionkę Pasteura. W 1885 r. skonstruowano silnik samochodowy. W 1869 r. wybudowano Kanał Sueski, w 1870 r. H. Schliemann w czasie badań archeologicznych odkrył ruiny Troi. W 1887 r. powstał w Paryżu teatr A. Antoine'a, a w 1889 r. odbyła się w Paryżu wystawa powszechna, w tym samym czasie wybudowano wieżę Eiffla. Okres pozytywizmu to czas przemian cywilizacyjnych, których znakami była przebudowa Paryża, szybki rozwój komunikacji kolejowej, rozwój miast i centr przemysłowych.

• III faza - schyłek epoki

Schyłek pozytywizmu przypadł na lata 90-te XIX wieku, kiedy to pojawiły się nowe prądy modernistyczne. W 1895 r. bracia Lumière skonstruowali kinematograf, który dał początek nowej dziedzinie sztuki - filmowi

Założenia filozoficzne pozytywizmu:

• August Comte (1798 - 1857) - dał początek filozofii pozytywizmu. Ten francuski filozof był twórcą m.in. „Wykładu filozofii pozytywnej” (1830 - 1842, uwaga: inne tłumaczenie tytułu - „Kurs filozofii pozytywnej”), „Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej” (1844) i „Katechizm pozytywisty” (1852)

Określając swoją filozofię jako pozytywną Comte podkreślał, że zajmuje się ona tym, co rzeczywiste, pożyteczne, pewne, ścisłe, relatywne. Filozofia według niego miała dotyczyć tego, co obiektywne i fizyczne, tym samym wykluczając psychologizm. Jedyną rzeczą dostępną umysłowi są bowiem fakty. Nauka bada je i ustala związki między nimi, czyli prawa: „Pozytywna filozofia podporządkowuje niezmiennym prawom wszystkie zjawiska, nieorganiczne i organiczne, fizyczne i moralne, indywidualne i społeczne. Bez praw byłoby niemożliwe jakiekolwiek przewidywanie i nauka ograniczyłaby się do jałowej erudycji”. Na podstawie znanych faktów można przewidzieć następne. Comte odrzucał zarówno istnienie absolutnej prawdy, jak i postawę sceptyzmu, co wyrażał w słowach: „jedna jest tylko maksyma bezwzględna, że nie ma nic bezwzględnego”. Myśl Comte'a została rozwinięta w pismach filozofów angielskich: J.S. Milla i H. Spencera oraz w pracach Francuza H. Taine'a.

• John Stuart Mill (1806 - 1873) - był logikiem i ekonomistą. Rozwijał myśl Comte'a. Stworzył m.in. teorię „indukcji eliminacyjnej”, stanowiącej według niego jedyną wiarygodną metodę poznawania rzeczywistości. Sformułował także teorię utylitaryzmu. Jego najważniejsze prace to: „System logiki” (1843), „O wolności” (1859), „Utylitaryzm” (1863). Mill był zwolennikiem empiryzmu w teorii poznania, zaś utylitaryzmu w etyce.

• Herbert Spencer (1820 - 1903) - ten filozof i socjolog był twórcą „Systemu filozofii syntetycznej” (1892 - 1893). Stał na stanowisku ewolucjonizmu, czerpiąc z dokonań K. Darwina (teoria dotycząca powstawania nowych gatunków i walki o byt). Spencer przeniósł teorię ewolucjonizmu do socjologii, wskazując na podobieństwa między żywymi organizmami a społeczeństwem. Według niego cały wszechświat podlega rozwojowi; przeobrażeniom stopniowym i powolnym. Spencer uważał, że skutkiem rozwoju jest także umysł człowieka oraz jego psychika. Filozof był zwolennikiem agnostycyzmu. Założenia etyczne filozofii Spencera odbiegały od filozofii chrześcijańskiej. Człowiek według niego powinien żyć jak najintensywniej.

• Henryk Tomasz Buckle (1821 - 1862) - twórca „Historii cywilizacji w Anglii” (1857 - 1861). W swoim dziele Buckle przedstawia historię jako ciąg dokonań wybitnych jednostek i jednocześnie dziedzinę rządzoną określonymi prawami rozwoju społecznego.

• Karol Marks (1818 - 1883), Fryderyk Engels (1820 - 1895) - twórcy materializmu dialektycznego, autorzy „Manifestu komunistycznego” (1848). Głosili, że cały świat jest materialny, a poznawać go można jedynie zmysłowo. Marks i Engels nazwali swój materializm dialektycznym, gdyż uznali, że materia jest w ciągłym ruchu i cały czas się rozwija. Materializm dialektyczny wyjaśniał również zjawiska historyczne i społeczne. Warunki społeczne określają, według Marksa, duchowe życie człowieka.

• Hipolit Taine (1828 - 1893) - filozof, estetyk, teoretyk literatury, historyk, zwolennik empiryzmu, twórca „Filozofii sztuki” (1865 - 1868), „Historii literatury angielskiej” (1863 - 1874), „O inteligencji” (1870). Taine traktował historię jako ciąg „organicznych struktur cywilizacyjnych”, zaś przejawy działań jednostek opisywał jako wynik działania czterech czynników: klimatu, rasy, środowiska i momentu historycznego. Taine stał na stanowisku determinizmu, uznając, że życie ludzkie jest zdeterminowane określonymi czynnikami.

Podstawowe idee pozytywizmu

• scjentyzm (łac. scientia - wiedza) - jedno z naczelnych założeń filozofii pozytywizmu - przyznanie nauce nieograniczonych możliwości poznawczych. Zwolennicy scjentyzmu zakładali, że w miarę rozwoju nauki rzeczywistość zostanie poznana w sposób absolutny. Ze scjentyzmem związane były empiryzm i racjonalizm, zaufanie do nauki oraz niechęć do metafizyki i irracjonalizmu. Teoria ta stała u podłoża haseł pracy organicznej i pracy u podstaw.

• determinizm (łac. determino - ograniczam) - naukowa zasada zakładająca stały porządek w relacjach zachodzących między zjawiskami. Według tej idei, popularnej zwłaszcza w epoce pozytywizmu za sprawą H. Taine'a, każde wydarzenie, sytuacja i zjawisko są ograniczone (zdeterminowane) poprzez określające je warunki w jakich zachodzą. Teoria determinizmu dała Taine'owi podstawę do stworzenia oryginalnej koncepcji działalności człowieka, a w tym literatury, które zdeterminowane są przez cztery czynniki: rasę, środowisko, moment historyczny i klimat.

• empiryzm - czyli przekonanie, że prawdziwe poznanie możliwe jest jedynie na drodze doświadczenia i obserwacji, znany już w epoce oświecenia, legł u podłoża wielu filozoficznych doktryn pozytywizmu. Jego zwolennikiem był np. J.S. Mill.

• ewolucjonizm - teoria przyrodnicza stworzona przez K. Darwina, według której zwierzęce gatunki w procesie rozwoju ulegają przekształceniu. Uczeń Darwina, H. Spencer, w dobie pozytywizmu zastosował teorię ewolucjonizmu do stworzenia koncepcji rozwoju społecznego. Według Spencera rozwój cywilizacji i społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu, cały więc wszechświat podlega ciągłej przemianie i doskonali się.

• utylitaryzm - pogląd sformułowany przez J.S. Milla, według którego wszelkie dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie. Ten człowiek jest więc moralny, który postępuje z myślą o społeczeństwie i dla jego dobra. Każdy ma do spełnienia jakąś społeczną rolę, dzięki której staje się użyteczny społecznie.

• kult pracy - pozytywistyczny kult pracy wynikał z haseł utylitaryzmu, ale był także związany z rozwojem przemysłowym i cywilizacyjnym. Praca każdej jednostki miała służyć dobru społecznemu. Kult pracy zyskał specyficzny wymiar w Polsce. Po upadku powstania styczniowego stał się on najwyższą formą patriotyzmu, znajdując swe odzwierciedlenie w ideach pracy u podstaw i pracy organicznej

• agnostycyzm (gr. agnostos - nieznany) - pogląd filozoficzny, którego zwolennicy wykluczali możliwość poznania świata i praw nim rządzących. Agnostycy uważali, iż nauka nie powinna zajmować się rozważaniami o istocie rzeczy oraz spekulacjami metafizycznymi. Poznawać można jedynie zjawiska dostępne zmysłom oraz związki zachodzące między nimi. Umysł jest w stanie przyjąć tylko to, co może zbadać w sposób eksperymentalny. Metafizyka i religia jako niepoznawalne nie powinny stanowić przedmiotu badań, należy więc ich zagadnienia traktować w sposób sceptyczny. Zwolennikiem agnostycyzmu był m.in. H. Spencer

• tolerancja - według pozytywistów była jednym z podstawowych kryteriów wartości człowieka; były z nią związane: otwartość, umiejętność współpracy z innymi, brak uprzedzeń

• liberalizm - pogląd, zgodnie z którym tylko wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest źródłem postępu w życiu społecznym

• demokratyzm - pogląd, zgodnie z którym wszyscy członkowie społeczeństwa powinni mieć te same swobody, prawa i obowiązki społeczne

Podstawowe prądy literackie epoki:

• realizm

• jeden z podstawowych prądów literackich epoki pozytywizmu ukształtowana w połowie XIX w.

• literatura realistyczna miała odzwierciedlać rzeczywistość, budować fikcję literacką zgodnie z ówczesną wiedzą o człowieku i świecie

• teoria realistyczna odwoływała się do starożytnej idei mimezis (naśladowanie rzeczywistości)

• nurt ten wywarł wpływ przede wszystkim na rozwój powieści współczesnej, dopiero później historycznej

• autorzy utworów realistycznych dbali o doskonałość stylu i kompozycji

• twórcą realizmu był H. Balzak

• realizm uprzywilejował powieść jako najdoskonalszy gatunek literacki

• cechy utworu realistycznego:

• pełne sprawozdanie z ludzkich działań i doświadczeń

• zawiera opis zachowania, stosunków i relacji międzyludzkich (uwaga: w pewnych granicach, które przekroczą twórcy naturalizmu)

• zawiera rejestr szczegółów życia, dokładną prezentację tła społecznego, obyczajowego, miejsc akcji

• jest przedstawieniem typowych charakterów i postaw

• naturalizm

• kierunek w literaturze ukształtowany w II połowie XIX wieku we Francji

• nurt ten nawiązywał do filozofii pozytywistycznej, przede wszystkim zaś do teorii H. Taine'a, którą próbowano przenieść na grunt literatury

• w założeniu naturalizmu twórca miał się posługiwać metodami naukowymi i przedstawiać świat w sposób jak najbardziej obiektywny

• naturalizm był pod dużym wpływem teorii Darwina, traktującej człowieka jako egoistyczną istotę, dążącą do zaspokojenia przede wszystkim swych potrzeb fizjologicznych

• głównymi cechami kierunku były: mimetyzm, wierność prawdzie, determinizm, fatalizm (ukazywanie przemożnego wpływu czynników biologicznych i społecznych na człowieka i dokonywane przez niego wybory)

• najwybitniejszy przedstawiciel to E. Zola

• cechy utworu naturalistycznego:

• specyficzna kreacja bohatera: podporządkowany biologii, kieruje się przede wszystkim instynktami i popędami (zwłaszcza popędem płciowym); najważniejszą rolę w jego życiu odgrywają dwa pierwotne prawa przyrody: dobór naturalny i walka o byt; jest zdeterminowany przez dziedziczne cechy, których nie może wyeliminować

• fotograficzna dokładność szczegółów, brak tematów tabu (drastyczne opisy scen erotycznych, stanów patologicznych, chorobowych, procesów fizjologicznych)

• swoista „estetyka brzydoty” - emanowanie brzydotą, tym, co odrażające, wstrząsające

• dominacja opisu nad opowiadaniem i dialogiem, brak odautorskich ocen i komentarzy