Ekonomika produkcji rolniczej

Główne miejsce w ekono mice rolnictwa zajmuje ekonomika produkcji rolniczej. Ekonomiści produkcji, którzy koncentrują swą uwagę wokół problematyki rolniczej, interesują się wyborem oraz podejmowaniem decyzji w wykorzystaniu zasobów kapitału, pracy, ziemi i zarządzania w rolnictwie.

Cel ekonomiki produkcji jet dwojaki:

• ustanowić system wskaźników dla rolników, pozwalający im wykorzystywać ich zasoby jak najbardziej efektywnie,

• ułatwić najbardziej efektywne wykorzystanie zasobów z punktu widzenia społeczeństwa konsumentów.

Maksymalizacja i minimalizacja

Ekonomika jako nauka o wyborze alternatyw, opiera się również na warunkach maksymalizacji i minimalizacji. Zajmuje się ona wyborami dóbr i usług określających warunki maksymalizacji, użyteczności lub zadowolenia konsumentów. Analizując także warunki, jakie należy spełnić w celu maksymalizacji zysków. Jako naturalne tego następstwo ekonomika zajmuje się również niezbędnymi warunkami do uzyskania określonej ilości produktów lub zysków przy minimalnym nakładzie kosztów lub zasobów. Ekonomika bada również warunki, w których konsument może uzyskać określoną sumę użyteczności. przy minimalnym nakładzie pieniędzy.

Teoretyczno-strategiczne aspekty rozwoju rolnictwa

Etapy rozwoju rolnictwa

Analiza zróżnicowania rolnictwa w świecie w poszczególnych krajach wskazuje na istnienie pewnych ogólnych prawidłowości, zgodnie z którymi układają się proporcje czynników produkcji, decyduje o poziomie i strukturze kosztów produkcji rolniczej. W każdym kraju istnieją w określonym momencie historycznym pewne zasoby czynników produkcji i kapitału, decydujące o cenach i kosztach pracy żywej, ziemi i pr5odukcji rolnej. Inaczej kształtuje się ona w krajach zasobnych w ziemię i o małej gęstości zaludnienia, inaczej w krajach gęsto zaludnionych.

Na podstawie obserwacji rolnictwa światowego dwj ekonomiści niemieccy H. Herlemann i H. Starem opracowali teoretyczny schemat rozwoju rolnictwa dobrze ilustrujący poszczególne etapy rozwoju rolnictwa. Posłużyli się w tym celu trójkątem równobocznym

L - praca żywa

Z - ziemia

K - kapitał

W każdym punkcie pola trójkąta można wyznaczyć dowolną strukturę kosztów odzwierciedlającą stan rozwoju rolnictwa świata, regionu lub konkretnego kraju. Strukturę tę można wyznaczyć poprzez wyprowadzenie prostopadłych do poszczególnych boków trójkąta LZK. Suma kosztów w punkcie A (100%) = AL₁ + AZ₁ + AK₁. Udział kosztów poszczególnych czynników produkcji można oszacować w inny sposób. Jednym z nich może być zwykły pomiar długości poszczególnych odcinków. W punkcie A - szacunkowo struktura ta przedstawia się następująco: AL₁=10%, AZ₁=85%, AK₁=5%. Punkt A może w tym wypadku pod wieloma względami reprezentować rolnictwo naturalne.

Przesuwając się kolejno w kierunku punktów B, C, D, E wyznaczamy kolejne struktury kosztów określających poszczególne etapy rolnictwa.

Są to następujące etapy:

• AB - etap zagęszczania (intensyfikacji pracochłonnej),

• BC - etap intensyfikacji mieszanej,

• CD - etap mechanizacji (intensyfikacja kapitałochłonna),

• DE - etap koncentracji (powiększanie obszaru gospodarstwa).

Jest to głównie historyczna analiza rozwoju rolnictwa. Poszczególne typy wzrostu produkcji rolnej odpowiadające danemu etapowi rozwoju rolnictwa, mogą współistnieć w skali świata, kraju, grupy gospodarstw lub samego gospodarstwa.

Mechanizm rozwoju rolnictwa

Proces rozwoju rolnictwa łączy się z ogólnym rozwojem cywilizacyjnym, w tym ze

społeczno - ekonomicznym rozwojem świata i jego poszczególnych regionów. Ma to wpływ na podaż ceny czynników produkcji. Zasobność poszczególnych krajów w czynniki produkcji wywiera wpływ na sposób gospodarowania przedsiębiorstw poprzez odpowiednią strukturę cen i kosztów w rolnictwie. Rynek czynników produkcji jest mechanizmem dostosowującym sposób gospodarowania do obiektywnej sytuacji w dziedzinie zasobów poszczególnych czynników produkcji. cena ziemi w stosunki do ceny innych czyników produkcji jest niska tam, gdzie jest jej względnie dużo. Prawidłowość tę mogą zniekształcać okresowo czynnki natury społeczno-ekonomicznej związane z odpływem ludzi ze wsi do miast i wpadaniem ziemi z użytkowania w sektorze chłopskim.

Podobnie jest ze względną ceną siły roboczej i kapitału w stosunku do innych czynników produkcji. układ cen powoduje, iż kombinacja czynników produkcji w każdym kraju i w każdych warunkach ma inny charakter. Przy obfitości ziemi i niedostatku kapitału relacja ceny ziemi do kapitału jest taka, że opłaca się łączyć duże obszary ziemi ze stosunkowo małą ilością kapitału. Produkcja utrzymuje się na niskich szczeblach intensywności kapitałowej. Natomiast tam, gdzie do dyspozycji jest duża obfitość środków do technicznych (kapitału), ich cena jest relatywnie niska, zaś nakłady kapitałowe dopiero przy wysokim poziomie intensywności przynoszą zerowy przychód krańcowy.

Analizując kolejne etapy zagospodarowania ziem wolnych, od początku po współczesność, można w sposób modelowy wyodrębnić kilka faz rozwoju intensyfikacji. W początkowej fazie obfitość ziemi, przy względnym niedostatku pozostałych czynników produkcji, wywołuje tendencję do maksymalnie ekstensywnej gospodarki. Jeśli ogólny zasób ziemi nie ulega zmianie, a liczba ludności wzrasta, to w kolejnej fazie zaczyna się okres pracochłonnej produkcji rolniczej. W okresie tworzenia się wielkiego przemysłu dostarczającego środków kapitałowych służących intensyfikacji produkcji rolnej, ten czynnik początkowo wspiera poprzednią formę intensyfikacji pracochłonnej, przekształcając ją w intensyfikację kapitałochłonną.

Każdy z krajów przechodzi ogólną drogę rozwojową, a w danym momencie poszczególne kraje różnią się tylko fazą, w jakiej się znajdują.

W określonych warunkach proces wzrostu produkcji w rolnictwie może przebiegać bez ilościowego wzrostu nakładów czynnika produkcji. Źródłem wzrostu mogą być w tym przypadku (pomijamy dziłanie zjawisk klimatycznych) różnego rodzaju usprawnienia organizacyjne w rolnictwie (lepszy podział czynników produkcji między gospodarstwa lub gałęzie produkcji, lepsze wykorzystanie zdolności produkcyjnych budynków, maszyn i urządzeń, ulepszanie technologii żywienia zwierząt i uprawy roślin, zmiana struktury produkcji rolnej itp.) oraz stosowanie pod względem technicznym i ekonomicznym środków produkcji (nop. lepszych odmian roślin i ras zwierząt gospodarskich, bardziej sprawnych maszyn i narzędzi).

Wszystkie te innowacje i usprawnienia dotyczą głównie doskonalenia jakości czynników produkcji, zwłaszcza pracy i kapitału. Określane są one mianem postępu techniczno - organizacyjnego. Postęp ten w naszym rolnictwie jest ściśle związany z procesem ilościowego wzrostu nakładów kapitałowych. Można więc go uważać za nieodłączną właściwość intensyfikacji typu kapitałochłonnego.

Równanie wzrostu produkcji rolnej można schematycznie zapisać następująco:

P = b_k x ΔK + b_z x ΔZ + b_l x ΔL + u

gdzie:

P - produkcja

K - rzeczowe elementy procesu produkcji (środki kapitałowe),

Z - ziemia

L - praca żywa

b_k, b_z, b_l - współczynniki elastyczności produkcji względem poszczególnych nakładów informujące, o ile jednostek wzrośnie lub spadnie produkcja, jeśli nakład czynnika wzrośnie lub spadnie o jednostkę

u - przyrost produkcji wywołany działaniem postępu techniczno - organizacyjnego

Wybór metody wzrostu produkcji rolnej wygląda inaczej w skali pojedynczego gospodarstwa lub jednej gałęzi produkcji rolnej, niż w skali całego rolnictwa. Poszczególne gospodarstwa mogą dowolnie wybierać sposób zwiększania produkcji, gdyż mają pewną swobodę w manewrowaniu zarówno obszarem użytkowanej ziemi, jak też zasobami siły roboczej i kapitału.

Intensywny i ekstensywny rozwój rolnictwa

Podstawowe pojęcia

Istnieją dwa zasadnicze sposoby zwiększania produkcji rolniczej - ekstensywny i intensywny. Sposób ekstensywny polega na zwiększaniu powierzchni rolniczej bez zwiększania nakładów na jednostkę powierzchni. Dlatego ekstensywne rolnictwo charakteryzują względnie niskie nakłady na jednostkę powierzchni, natomiast rolnictwo intensywne - wysokie nakłady. Jest rzeczą zrozumiałą, że tam, gdzie nie zwiększa się powierzchni uprawnej lub zwiększenie to jest nieznaczne, wzrastające nakłady ponoszone są tę samą lub nawet mniejszą powierzchnię, gdy tymczasem przy ekstensywnym sposobie rozwijania produkcji dodatkowe nakłady rozdzielone są na obszary od nowa zagospodarowywane, czyli od nowa objęte uprawą.

Pojęcie intensywności produkcji rolniczej zawiera w sobie określenie relacji między (ujmowanymi łącznie) - czynnikami pracy i kapitału z jednej strony, a czynnikiem ziemi z drugiej. Intensywność produkcji rolnej mierzy się ilością pracy żywej i uprzedmiotowionej na jednostkę powierzchni.

Teoria intensyfikacji produkcji rolniczej stanowi istotną część ekonomiki produkcji rolniczej i gospodarki nakładami w rolnictwie. Odpowiada ona na pytanie jak produkować, tzn. w jakiej ilości wydatkować poszczególne nakłady oraz w jakie je łączyć konfiguracje w celu minimalizacji nakładów na daną produkcję.

Teoria intensyfikacji wyjaśnia prawidłowości zachodzące między ilością użytych czynników produkcji rolniczej a produktem stanowiącym efekt ich użycia w procesie produkcji oraz prawidłowości zachodzące między samymi nakładami i ich wzajemną substytucją w procesie produkcji.

Przez intensywność rozumie się poziom nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, ponoszonych na jednostkę powierzchni użytkowanej rolniczo. Proces przejścia od niższej do wyższej intensywności określamy jako intensyfikację produkcji. Intensyfikacja prowadzi do wzrostu produkcji rolniczej. Intensywność jest miarą ludzkiego wysiłku, ale w rolnictwie zależy ona w istotnym stopniu od warunków przyrodniczych. często zdarza się bowiem, że warunki przyrodnicze, niezależnie od ilości ludzkiego wysiłku, przesądzają ostatecznie o wynikach. W takich więc wypadkach (w zasadniczo różnych warunkach przyrodniczych) nie można przyjąć za wskaźnik lub miernik intensywności efektów produkcji uzyskanych z jednostki powierzchni. Jednakże w danych warunkach przyrodniczych istnieja określona korelacja między nakładami pracy a osiąganym poziomem produkcji z 1 ha.

Mówiąc w tej definicji o poziomie nakładów, mamy na myśli taką sytuację, w której nakłady pracy żywej i uprzedmiotowionej wydatkowane są w sposób racjonalny. Może się bowiem zdarzyć, że nakłady bęą ponoszone w sposób nieracjonalny, co nie oznacza wyższej intensywności. Dlatego stwierdzić należy, że miernikiem intensywności produkcji rolniczej jest suma nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej na każdą jednostkę powierzchni, przy założeniu, że wydatkowane są one racjonalnie. racjonalność i intensywność nie są tym samym pojęciem, pojęć tych nie można uważać za synonimy. Trzeba odrzucać nierzdkow spotykany pogląd, że stopień racjonalności i rozwoju gospodarki rolniczej mierzy się stopniem jej intensywności, tzn., że im wyższa intensywność produkcji, tym bardziej racjonalna gospodarka. Gospodarowanie może być racjonalne przy różnym poziomie intensywności.

Z ogólnej definicji intensywności wynika, że sposoby intensyfikacji mogą być różne. każde bowiem zwiększenie nakładów pracy żywej, jak i uprzedmiotowionej na jednostkę powierzchni, oznacza wzrost intensywności. czynniki intensyfikacji mogą być różnorodne. Duże znaczenie ma to, że nakłady pracy żywej i uprzedmiotowionej na 1 ha mogą zarówno rosnąć zarówno przez zwiększenie pracy uprzedmiotowionej na 1 ha, tzn. przez zwiększenie udziału produktów przemysłowych w procesie produkcji rolnej (nieraz nawet przy zmniejszeniu nakładów pracy żywej na 1 ha), jak też przez zwiększone zużycie pracy żywej w „czystej” formie, bez istotnego zwiększenia nakładów pracy uprzedmiotowionej. Intensywne jest więc rolnictwo chińskie (duża ilośc pracy żywej na 1 ha), a także holenderskie (olbrzymia masa środków technicznych na 1 ha). Rozumie się jednakże, iż stopnie intensywności są w obu przypadkach różne, tak samo jak ich charakter. Zróżnicowanie form i rodzajów intensyfikacji zależy od struktury nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, które się na nią składa.

Intensywność produkcji rolniczej jest miarą natężenia stosowania łącznie dwóch czynników produkcji - pracy i kapitału w stosunku do trzeciego czynnika, tj. ziemi. tak więc intensywność wyraża stopień wykorzystania ziemi w procesie produkcji za pomocą pozostałych czynników. Teoretycznie można w sposób analogiczny mierzyć intensywność wykorzystania kapitału w rolnictwie przez odniesienie doń ziemi i pracy. Podobnie można mierzyć intensywność wykorzystania pracy przez odniesienie nakładów ziemi i kapitału do jednostki pracy. Nieprzypadkowo jednak intensywność wykorzystania ziemi została przyjęta za podstawowy wskaźnik gospodarowania w rolnictwie. Wynika to szczególnej roli czynnika ziemi, wynikającej przede wszystkim z jej ograniczenia oraz niezmienności i nieprzemieszczalności. Intensywność produkcji rolniczej mierzy się relacją, w której w liczniku jest suma pracy żywej i uprzedmiotowionej, a w mianowniku - ilość ziemi. Wiele problemów wiąże się z konicznością sumowania pracy żywej i uprzedmiotowionej. czynniki te występują w postaci zupełnie niejednorodnych jakościowo nakładów i odgrywają zwykle różną rolę w procesie produkcji rolnej. W związku z tym przy mierzeniu intensywności powstaje w praktyce wiele problemów. Rozwiązywane są one najczęściej za pomocą umownych założeń dotyczących waloryzacji różnych form pracy żywej i uprzedmiotowionej, które stanowią dwa odrębne czynniki produkcji. Mimo, że w ogólnym ujęciu intensywności produkcji rolniczej traktuje się je łącznie, jest to zazwyczaj niewystarczające. W związku z tym duże znaczenie ma rozróżnienie podstawowych typów intensywności - pracochłonnej i kapitałochłonnej.

Wzajemne relacje tych czynników produkcji wyrażamy w postaci stosunku ziemi do pracy lub technicznego uzbrojenia pracy (tzn. stosunku kapitału do pracy). Jeśli każdą z tych relacji wyrazimy w dwóch stopniach, np. jako dużą i małą zasobność w ziemię oraz uzbrojenie kapitałowe, to możemy stwierdzić, że istnieją cztery kombinacje tych relacji:

zasobność w ziemię		uzbrojenie kapitałowe pracy
I	duża	małe
II	duża	duże
III	mała	duże
IV	mała	małe

Przedstawione kombinacje określają cztery podstawowe formy organizacji produkcji spotykane w rolnictwie światowym. Pierwsze dwie, których wspólnym elementem jest duża zasobność ziemi liczona w stosunku do zatrudnionych w rolnictwie, stanowią dwie odmiany rolnictwa ekstensywnego. Dwie następne zaś odznaczają się małą zasobnością ziemi w przeliczeniu na jednego pracującego, stanowią dwie odmiany rolnictwa intensywnego. Z tego punktu widzenia rolnictwo poszczególnych krajów można zaklasyfikować do czterech zasadniczych typów:

• rolnictwo ekstensywne, technicznie nie uzbrojone i nierozwinięte,

• rolnictwo ekstensywne, technicznie silnie uzbrojone i wysoko rozwinięte,

• rolnictwo intensywne, technicznie silnie uzbrojone i wysoko rozwinięte,

• rolnictwo intensywne, oparte na wysokich nakładach pracy żywej i technicznie słabo uzbrojone.

Mimo, że pojęcie intensywności jest względna - trudno je zmierzyć, bo wpływają na nie różnorodne i wielorakie elementy - to jednak klasyfikacja i podział podstawowych form organizacji produkcji rolnej ekstensywne i intensywne okazały się naukowo słuszne. Pojęcie ekstensywnego i intensywnego rolnictwa charakteryzują dwie zasadniczo różne i odmienne formy i typy gospodarki w rolnictwie. Pojęcie intensywności i ekstensywności jest niezwykle pożyteczne w ocenie różnych dróg histprycznego rozwoju produkcji rolnej w krajach słabo i gęsto zaludnionych.

Analizując głębiej formy produkcyjne nowoczesnego rolnictwa łatwo stwierdzamy, że klasyfikacja rolnictwa według podziału na intensywne i ekstensywne - choć nie straciło na pewno wartości i przydatności - sama jednak już nie wystarcza. Wśród krajów o ekstensywnym rolnictwie, tzn. odznaczającym ię dużą zasobnością w ziemię (wariant I i II) znajduje się z jednej strony rolnictwo USA, Nowej Zelandii i Kanady, z drugiej zaś - rolnictwo krajów Ameryki Południowej i Afryki, tzn. rolnictwo krajów najbardziej rozwiniętych i najbardziej zacofanych.

Wysoką wydajność pracy osiąga więc nie rolnictwo ekstensywne lub intensywne, lecz rolnictwo technicznie rozwinięte, niską zaś wydajność - rolnictwo technicznie zacofane. Z punktu widzenia wydajności pracy, w rolnictwie decydującą rolę aktualnie odgrywa zarówno techniczne uzbrojenie pracy, jak i zasobność w ziemię. Dlatego podział rolnictwa wyłącznie na intensywne i ekstensywne już się przeżył. Znacznie pełniejsza i słuszniejsza jest klasyfikacja oparta na czterech - zamiast dwóch przedstawionych wyżej - kombinacjach czynników produkcji. Wskazywałoby to, że rozwój ekonomiczny pociągnie za sobą deprecjację roli czynnika ziemi i wzrost znaczenia czynnika uzbrojenia kapitałowego, jako podstawy zróżnicowania produktywności i efektywności rolnictwa poszczególnych krajów. Możliwe, że nie podział na rolnictwo intensywne i ekstensywne pozostanie podziałem naczelnym, a podział na rolnictwo technicznie uzbrojone i nie uzbrojone - podziałem wtórnym, lecz stanie się odwrotnie. Naczelny będzie podział według technicznego uzbrojenia, a wtórnym podział według zasobności w ziemię. Oznaczałoby to oczywiście zmianę ról relacji czynników produkcji, w żadnym jednak wypadku wpływa na zmniejszenie znaczenia jakiejkolwiek z tych relacji. W dającym się przewidzieć czasie znaczenie to pozostanie niezmienne. Na podstawie dostępnych obecnie przesłanek nie można sobie wyobrazić rolnictwa, które mog łoby nie uwzględniać zasobności w ziemię, jako zasadniczego elementu organizacji produkcji. Czynnik ten jeszcze będzie długo wywierał wpływ na ekonomikę produkcji rolnej poszczególnych krajów.

Intensyfikacja nie jest celem samym w sobie. Jest ona środkiem, sposobem osiągnięcia większej, możliwie najtańszej, produkcji rolniczej z każdej jednostki powierzchni. zależnie od warunków w danym kraju, racjonalny, czyli ekonomicznie najbardziej efektywny jest określony rodzaj gospodarowania. Ekstensywny rozwój produkcji w czystej postaci możliwy jest w zasadzie tyko tam, gdzie znajdują się obszary nie zagospodarowane lub gdzie na jednego mieszkańca przypada duży obszar użytków rolnych. Intensywna droga rozwoju jest natomiast konieczna w tych wszystkich krajach, w których na jednego mieszkańca przypada stosunkowo mała powierzchnia użytków rolnych. Praktycznie biorąc,jest to jedyna droga w tych wszystkich krajach, w których obszar możliwy do zagospodarowania jest już wzięty pod uprawę.

Poziom intensywności organizacji produkcji wg Kopcia

Gałęzie i działy produkcji	Procentowy udział w strukturze UR lub liczba zwierząt w SD/100 ha UR	Współczynnik przeliczeniowy
A. Produkcja roślinna
Zbożą		1
Strączkowe		1,2
Oleiste		2
Ziemniaki		3
Buraki cukrowe		4,5
Sad		2,5
Łąki i pastwiska		0,5
Lucerna i koniczyna na siano		2
Warzywa polowe		5,5
Ogródki przydomowe		2,5
Inne okopowe		3,5
Rośliny pastewne polowe i międzyplony		0,75
B. Produkcja zwierzęca
Konie		1,2
Bydło		2,6
Trzoda chlewna		2,0
Owce i kozy		1,3

L₁

Z₁

E

D

C

B

A

K

Z

L

---