Ze zjawiskiem przemocy i agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, w szkole i na ulicach. Coraz częściej też czujemy się bezradni wobec docierających do nas za pośrednictwem mediów informacji o kolejnych aktach przemocy. Często mamy do czynienia z różnymi aspektami agresji, stykamy się z nimi w życiu codziennym. Począwszy od złośliwości, kpin i poniżania, a skończywszy na pobiciu czy zabójstwie. Tak szeroko potraktowany problem może uświadomić niektórym, że agresja wśród dzieci i młodzieży jest zjawiskiem narastającym, procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzenia dobremu samopoczuciu innych aż do ciężkich przestępstw.

AGRESJĄ nazywamy zachowanie zwrócone przeciw innym osobom (również

przeciw sobie samemu) i przedmiotom oraz działanie na ich szkodę. Agresja może

przybierać formy fizyczne i psychiczne.

MECHANIZM POWSTANIA AGRESJI:

W I połowie XX w. ukształtowały się dwie szkoły naukowe, z których każda, oparta na szerokich materiałach badawczych, sformułowała swój pogląd na istotę i mechanizm powstawania agresji. Jest to do dzisiaj niewyjaśniony spór pomiędzy biologami a psychologami.

K. Lorenz, biolog, uznaje agresję za popęd naturalny, wszechobecny w świecie zwierząt i wśród ludzi: popęd ten spełnia, jego zdaniem, rolę niezbędną dla utrzymania gatunku, jest ważnym elementem w procesie ewolucji. Zdolność do agresji zapewnia zwierzętom obronę niezbędnego dla życia terytorium, ochronę potomstwa, zdobycie pożywienia itp. K. Lorenz uważa, że na obecnym etapie rozwoju gatunku ludzkiego największym niebezpieczeństwem dla jego przyszłości jest agresja wewnątrz gatunku, agresja ludzi wobec ludzi.

Problemem agresji zajmowali się także twórcy psychoanalizy. S. Freud uznawał początkowo agresję jako jeden z elementów „ego”, ale zmienił poglądy. Zaczął traktować ją jako „ciemną, wewnętrzną siłę w człowieku”, będące wyrazem konfliktu pomiędzy instynktem życia a instynktem śmierci. Drugi z twórców psychoanalizy A. Adler, traktował agresję jako „manifestację chęci władzy nad innymi i afirmację siebie”.

Psychologowie, m. in. J. Dolland, L. W. Dobb i N. E. Miller sformułowali tezę o ścisłym związku agresji z frustracją. Pogląd ten głosi, że ilekroć mamy do czynienia z agresją, tylekroć jest ona wynikiem frustracji człowieka, który właśnie w ten sposób stara się na nią odreagować.

Agresja fizyczna to fizyczny atak na drugą osobę lub jej własność. Przybiera najczęściej formę bezpośrednią, czyli taką, kiedy dochodzi do fizycznego kontaktu agresora z ofiarą, np. w postaci bicia, kopania, plucia, popychania, zadawania ran, wymuszania pieniędzy itp.

Przykładem agresji słownej jest:

• ubliżanie

• przezywanie

• wyśmiewanie

• grożenie

• ośmieszanie

• plotkowanie

• szantaż

• obrażanie

Jej konsekwencje to:

• poczucie zagrożenia

• odrzucenie

• wyizolowanie drugiej osoby z grupy

Z agresją instrumentalną mamy do czynienia wtedy, gdy agresor chce coś zdobyć lub osiągnąć jakiś cel.

Agresja emocjonalna występuje w wyniku przeżywanego lęku lub złości. Nie tylko w życiu, ale przede wszystkim na terenie szkoły mamy do czynienia z agresją czynną i bierną. Obie postaci niosą ze sobą jednakowy ładunek wrogości i są atakiem na człowieka.

Czynną agresję bardzo łatwo zidentyfikować, bowiem nie można jej ukryć i z reguły bywa głośna, a co najmniej widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to:

• krzyki

• oskarżenia

• złośliwości

• szyderstwa

• groźby

• przemoc fizyczna

Czynna agresja jest próbą ochrony samego siebie ( w sensie poczucia własnej wartości, własnych potrzeb, przekonań czy stanu posiadania). Wyrasta często z głębokiego poczucia braku bezpieczeństwa.

Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczenia jej lub zranienia bez ryzykowania otwartego konfliktu. Przybiera różne formy:

• nie odzywanie się, naburmuszona mina, obrażanie się

• tzw. techniki zwlekania, czyli lenistwo, spóźnianie się

• nie przyznawanie się do gniewu; jest to widoczne w sytuacjach, kiedy stwierdzeniom typu Nic mi nie jest towarzyszy mowa ciała wyrażająca zupełnie coś innego:

• ignorowanie rozmówcy

• cios w plecy, czyli rozpuszczanie plotek, sabotowanie danej osoby przy jednoczesnym unikaniu bezpośredniej konfrontacji

Wymienione wyżej sytuacje są jakby wyjęte z życia szkoły. Mają miejsce w środowisku rówieśniczym, jak też w relacjach uczeń nauczyciel. Na naszych oczach obserwujemy agresywne zachowania przybierające formę bójek, znęcania się nad słabszym, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresywność przyjmuje także formę czynów chuligańskich, niszczenia sprzętu szkolnego, czy też uszkodzenia ciała powodującego trwałe kalectwo. Przedmiotem agresji bywają osoby dorosłe. Są to nie tylko nauczyciele, ale także pozostali pracownicy szkoły. Nie obca jest agresja skierowana w stronę rodziców, sąsiadów, osób obcych. Agresywność przejawia się w przeszkadzaniu nauczycielowi w prowadzeniu lekcji,w przedrzeźnianiu sposobu prowadzenia zajęć, w bojkotowaniu jego decyzji, zwłaszcza, że agresor czuje się bezpiecznie w otoczeniu grupy, mając świadomość, iż niektórym z kolegów imponuje swoim zachowaniem.

Przyczyny agresji są bardzo różne. Do najważniejszych i najczęściej występujących należy zaliczyć:

1. zaburzenia kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi

2. wykazywanie przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych ich dzieci

3. przejawianie agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci i innych ludzi

4. aprobata agresywnych wzorców zachowania

5. brak zainteresowania ,nuda i nieumiejętność rozmawiania i słuchania

6. niekontrolowany odbiór telewizji

7. uzależnienie komputerowe-niewłaściwe gry i programy komputerowe

8. prasa brukowa

9. wzorowanie się na sektach i grupach „pseudo” młodzieżowych i wielu innych.

Agresor wyróżnia się:

• impulsywnością

• niską samokrytyką

• lękiem

• niską tolerancją na frustrację

• łatwym kontaktem z otoczeniem

• prestiżem w otoczeniu

• brakiem poczucia wstydu

• zewnętrzną sterownością

• kłopotami przystosowawczymi

• monopolizuje uwagę na sobie

• często grozi i poniża innych

• wymusza drobne usługi

• uzyskuje akceptację otoczenia; jest gwiazdą socjometryczną

• wybierany jest na lidera.

Tymczasem ofiara odznacza się:

• niską samooceną (ma utrwalone poczucie krzywdy)

• wrażliwością

• pasywnością

• ukrywaniem własnych potrzeb

• dolegliwościami somatycznymi (częste bóle brzucha, głowy)

• identyfikacją z agresorem

• utratą tożsamości

• dobrym kontaktem z dorosłymi

• unikaniem rówieśników

• poczuciem żalu i krzywdy

OBJAWY AGRESJI:

Objawy agresji skierowanej na rówieśników

• zamierzone znęcanie się psychiczne i społeczne nad kolegami,

• zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków,

• przemoc fizyczna, bicie, kopanie, zamykanie, popychanie

• ośmieszanie i zastraszanie,

• wymuszenia finansowe, wyłudzanie pieniędzy, kradzieże

• szykanowanie, wulgaryzmy, szantaż, groźby.

Objawy agresji skierowane na nauczycieli i pracowników szkoły

• niechęć do nauki (przyjście do szkoły bez zeszytów, nieprzygotowanym)

• lekceważący stosunek do nauczycieli

• arogancja wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły

• agresywny, bierny opór wobec nauczyciela

• wulgaryzmy w stosunku do nauczyciela i pracowników szkoły

• groźby wobec nauczycieli

• odosobnione przypadki przemocy fizycznej

Objawy agresji skierowanej na budynek szkoły

• dewastacja sprzętu szkolnego: urywanie klamek, malowanie na ścianach, niszczenie ławek i krzeseł, niszczenie urządzeń sanitarnych w toaletach

• kradzieże pomocy dydaktycznych

DUŻĄ ROLE W AGRESJI GRA GRUPA RÓWIEŚNICZA:

Klasa szkolna składa się z różnych uczniów. Obok gwiazd socjometrycznych, są w niej jednostki niepewne, słabe, trzymające się na uboczu. z reguły nie mają przyjaciół ani sprzymierzeńców, nie potrafią bronić własnych racji. Nic więc dziwnego, że prawie natychmiast stają się potencjalnymi ofiarami agresora. w momencie, kiedy pozwalają się zastraszyć, płaczą wzmagają tym samym w agresorze poczucie jego wyższości i siły. Agresja jest nagrodzona. Przysłowiowemu przywódcy zależy na prestiżu w najbliższym otoczeniu, zwłaszcza gdy są obserwatorami jego poczynań. Mogą także włączyć się w proces znęcania

się nad słabszym kolegą. Ofiara staje się celem dla wszystkich, którzy w danym momencie odczuwają potrzebę wyładowania własnych emocji i frustracji. Rówieśnicy rzadko stają w jej obronie, aby nie narazić się na wyśmianie.

Dzieci bardzo często przyłączają się do prześladowania kolegów, ponieważ:

• naśladują prowodyra, gdyż często sami są niepewni swojej pozycji w grupie; ponadto pragną uzyskać uznanie w oczach agresora,

• widzą, że uczeń używający przemocy odnosi korzyści, nie traci swej popularności,

• agresywny uczeń często nie ponosi konsekwencji swoich czynów,

• w grupie często rozmywa się odpowiedzialność.

PRZECIWDZIAŁANIE PRZEMOCY W SZKOLE:

• Kryminolodzy uważają, że korzystny klimat w szkole, odpowiednie warunki i opieka wychowawcza mogą powodować złagodzenie tego problemu.

Przeciwdziałanie agresji w szkole wymaga:

• partnerstwa pomiędzy uczniami, rodzicami i nauczycielami, stwarzającego szansę właściwego przepływu informacji o aktach przemocy wśród uczniów;

• opracowania czytelnych wzorów nieakceptowanych i nagannych zachowań uczniów oraz wskazania ich konsekwencji;

• zapewnienia nadzoru pedagogicznego na przerwach, przed i po lekcjach oraz w miejscach, gdzie najczęściej dochodzi do aktów przemocy .

Aby podjąć przeciwdziałanie zjawiskom przemocy nauczyciele potrzebują:

• mieć gruntowną wiedzę na temat mechanizmów uruchamiających zachowania agresywne na terenie szkoły i innych placówek, w których dzieci i młodzież przebywają przez dłuższy czas,

• podjąć decyzję o włączeniu puli zachowań agresywnych do obszaru, na który mają wpływ i mogą wziąć za ten obszar odpowiedzialność,

• mieć jasny obraz wartości i zasad, w imię których będą działać, - mieć świadomość własnych zachowań i ich wpływu na inne osoby,

• umieć wyodrębniać wszelkie postacie zachowań agresywnych z całego spektrum innych zachowań w klasie czy grupie,

umieć dostrzegać i wzmacniać zachowania przyjazne, kooperatywne oraz być ich ilustracją,

• posiadać szeroki repertuar zachowań potrzebnych do pracy ze sprawcami i ofiarami przemocy w postaci powstrzymywania toczących się akcji, prowadzenia rozmowy w celu diagnozy problemu, ustalania rodzaju szkody, pomagania w odreagowaniu silnych emocji, ustalania konsekwencji naruszania reguł, posiadania planu kontroli efektów przeprowadzonej mediacji czy rozwiązania problemu,

• mieć oparcie w innych nauczycielach i dyrekcjach swoich szkół oraz innych placówek,

• mieć możliwość współpracy z rodzicami osób o szczególnie destrukcyjnych zachowaniach i w razie potrzeby dysponować adresami miejsc, które mogą pomóc rodzinie z problemem przemocy lub zaniedbującymi swoje dzieci.

Środki zaradcze na poziomie szkoły

• Przeprowadzenie ankiety wśród uczniów. Analiza sytuacji.

• Dzień poświęcony problemowi mobbningu w szkole (zamiast zwykłych lekcji).

• Większa kontrola podczas przerw (dyżury), częstsze interwencje. ~ Więcej ciekawych zajęć pozalekcyjnych.

• Uruchomienie telefonu kontaktowego.

• Ogólnoszkolne zebranie rodziców.

• Doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli (grupy rozwojowe). Współpraca dom-szkoła.

Środki zaradcze na poziomie klasy

• Regulamin klasowy, zawierający normy postępowania zapobiegające mobbningowi - wyjaśnienie problemu, nagradzanie i sankcje.

• Nauka poprzez współpracę.

• Wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami.

• Zebranie rodziców, indywidualne rozmowy.

Środki zaradcze na poziomie jednostki

• Poważne rozmowy ze sprawcami i ofiarami mobbningu.

• Rozmowy z rodzicami uczniów, których problem dotyczy, ewentualnie także w obecności dzieci.

• Wykorzystanie pomysłowości (nauczyciela i rodziców) w pomaganiu ofiarom względnie ich prześladowcom.

• Pomoc ze strony "neutralnych" uczniów.

• Pomoc i wsparcie dla rodziców ze strony szkody.

• Fachowa pomoc psychologa (psychoterapeuty) dla rodziców i uczniów szykanowanych (także szykanujących).

• Zmiana klasy lub szkoły .

Bibliografia:

1. Pilch T., Lepalczyk I.: „Pedagogika społeczna”, Warszawa 1995.

2. Zofia Czerniecka, „Przemoc w szkole”

3. Jachym M., Przejawy zachowań agresywnych dzieci w środowisku szkolnym -przyczyny i następstwa ich występowania, 2001 r.

---