EWOLUCJA POLSKIEGO SYSTEMU FLEKSYJNEGO

System staropolski

Kształtowanie się nowych typów odmiany rzeczownikowej

Polszczyzna z epoki przedpiśmiennej wyniosła tendencję zmniejszania liczby odziedziczonych z prasłowiańszczyzny typów odmiany rzeczownika i jej uproszczenia. Dzieje się to przez wyrównywanie szeregów fleksyjnych pierwotnie różnych, ale w niektórych składnikach z jakiegoś względu zbliżonych. Z dwóch lub paru szeregów powstaje jeden nowy, w którym pewne końcówki odziedziczone zostają usunięte, inne przekraczają właściwy sobie sposób użycia. Okresowo towarzyszy temu pewna chwiejność i płynność końcówek w obrębie nowo powstających typów odmian.

1.Rozwija się nowy paradygmat, w którym spływają się trzy pierwotnie różne odmiany tematów na -o, -jo, -u. Ślady tego widnieją w kilku przypadkach odmiany męskiej. W celowniku liczby pojedynczej dawne tematy na-o zatrzymują właściwa sobie końcówkę - u np. kapłanu, człowieku, głosu. Szybko jednak zaczyna się nacisk końcówki - owi np. kapłanu//kapłanowi, człowieku//człowiekowi, głosu//głosowi. Końcówka ta w dobie średniopolskiej wyprze pierwotną końcówkę - u.

2.W celowniku liczby mnogiej polszczyzna średniowieczna wykazuje bez wyjątku końcówkę -am, która w obrębie rzeczowników samogłoskowych jest dziedzictwem prasłowiańskim np. drogam, duszam, studnam, a w rzeczownikach spółgłoskowych przedhistorycznego wyrównania np. złościam, gardzielam, rzeczam. Sporadycznie pojawia się końcówka - om z odmiany męskiej, która z czasem stanie się wyłączna w tym przypadku np. przestępcom, kościom, skroniom.

3. w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników żeńskich spółgłoskowych istnieją trzy końcówki: odziedziczone - ech, stosunkowo bardzo rzadkie np. postaciech, rozkoszech; równie rzadka, przejęta z męskiej odmiany końcówka - och np. rzeczoch, drzwioch. Na przodujące miejsce wysuwa się końcówka - ach od XIV/XV wieku właściwa żeńskim samogłoskowym.

4. z użycia wychodzą niektóre formy odmiany rzeczownikowej z końcówką zerową, końcówka -i//-y oraz z końcówką -e

5. w celowniku l.poj. zaczyna się stopniowy nacisk końcówki -owi zamiast -u. Widać już niekiedy chwiejność np. proroku//prorokowi

6.w mianowniku l. mn. Szerzy się końcówka - owie, która w dobie średniopolskiej zamknie się w obrębie kilku rzeczowników.

Odmiana przymiotnikowa

NIEZŁOŻONA

Użycie niezłożonych form przymiotnika jest w dobie staropolskiej mocno ograniczone. Jest to uwarunkowane syntaktycznie i morfologicznie. Formy niezłożonej używa się głównie w funkcji orzecznika, ale nie przydawki np. bądź przebytek ich pusty.

W składniowej funkcji przydawki pojawiają się z reguły tylko przymiotniki dzierżawcze np. adamowa boku, do piłatowa domu.

Ograniczenie morfologiczne polega na tym, że w formie niezłożonej występują zasadniczo przymiotniki rdzenne z wygłosem twardym np. bos, chor, cich, albo rozwiniętym formantem zakończonym na spółgłoskę twardą, inną niż - k.

Skłonność do niemal wyłącznego użycia formy niezłożonej w funkcji orzecznika stwierdzamy w odniesieniu do imiesłowów biernych.

Formy niezłożone przymiotników wychodzą z użycia w XV wieku

ZŁOŻONA

Niektóre z form podlegają trwałym lub okresowym przekształceniom. Od XV wieku zaczyna się zastępowanie:

końcówki -im lub - ym w narzędniku l.poj. końcówka -em np. sercem skruszonem i duchem pokornem.

Starej koncówki -em w miejscowniki l.poj. końcówkami -im//-ym np. w domu świętym. Zastępowanie końcówek -imi//-ymi w narzędniku l. mn. końcówka - emi np. nad ludźmi dobremi.

W kilku formach ulegają w XV wieku zmianie końcówki w związku z procesem zaniku iloczasu i powstania samogłosek pochylonych. Tu należą końcówki: -ego, - emu, -a, -e

Odmiana zaimków

Istnieją archaiczne formacje, które kontynuują stan doby przedpiśmiennej, a nie utrzymują się później.:

• biernik l.poj. rodzaju żeńskiego z końcówką ”-ę” - rękę twoję

• mianownik l.mn. rodzaju męskiego - sądowie twoi

• mianownik i biernik l.mn. rodzaju nijakiego z końcówką „-a” - ta ista słowa, wszystka działa

• mianownik l.poj. rodzaju męskiego - jem, jenże

• mianownik l.poj rodzaju żeńskiego jaże, jeż

Już w XV wieku rzadko trafia się forma „go” w miejsce „ji”.

Starą końcówkę narzędnika -im//-ym zastępuje końcówka -em, ale i na odwrót, wskutek czego te dwa przypadki spływają się w poł. XV wieku i występują w formie chwiejnej końcówki.

Odmiana liczebników

Znamiennym rysem staropolskiej odmiany liczebnika jest zachowawczość. Panują formy odziedziczone z epoki prasłowiańskiej i polskiej przedpiśmiennej.

Przykłady:

Liczebniki 5-10 zachowują odmianę żeńskich rzeczowników spółgłoskowych - pięć, piąci, piącią

Liczebniki 11-19, 50-90, 500 - 900 odmieniają tylko człon pierwszy: dwanaście studzien, piącinaćcie, piąciaset.

Liczebniki 300, 400 zachowują formy archaiczne: trzyset, cztyrset

W dobie staropolskiej są w użyciu archaiczne formy liczebników zbiorowych: dwój, obój, trój, które odmieniają się tak jak zaimek osobowy „mój”.

W dobie staropolskiej istnieją także liczebniki zespołowe: samowtór, samodziesiat, samodwadziest.

Czasowniki

Staropolskie system koniugacyjny posiada kilka archaicznych form, odziedziczonych po epoce przedpiśmiennej i prasłowiańskiej. Ale szybko one zanikają i na ogół w dobie staropolskiej znajdują się w postaci szczątkowej.

W zabytkach średniowiecznych - ” Psałterz floriański”, „Kazania świętokrzyskie”- zachowało się 26 form pierwotnego aorystu i imperfektu.

Do charakterystycznych form należą także czasowniki zakończone na -w oraz z zakończeniem na -wszy//-szy : zbiegszy, zawoław, rzekw.

Zanika wygłosowe -i//-y w formie rozkaźnika

Archaiczny charakter zachowuje odmiana słowa posiłkowego jeśm, jeś, jest. W połowie XV wieku powstają nowotwory: jestem, jesteś, jesteśmy dotąd w użyciu.

W miejsce ginących form aorystu i imperfektu wchodzą formy czasu przeszłego np. widziały są. Od XIV wieku widoczny jest powolny zanik słowa posiłkowego.

W funkcji partykuły występują formy aorystu słowa posiłkowego: bych, by, bychom. Przechodzą one w dobę średniopolską, gdzie ulegają dalszym zmiana rozwojowym.

Procesem charakterystycznym doby staropolskiej jest przechodzenie czasowników z jednej koniugacyjnej kategorii do innej. Np. sypę przeszło w sypię, zowę w zowię, kradę w kradnę.

W najstarszych zabytkach spotykamy jeszcze formy archaiczne kontynuujące wiernie stan prasłowiański: pożegnaję, powiadaję. W formach tych zaszedł fonetyczny proces kontrakcji grupy aje, która przeszła w a - wiec pożegnaje ↔ pożegna. Archaiczny kształt do dziś pozostał w formie pożegnają. Podobnej zmianie uległy formy czasu teraźniejszego czasowników umieć, rozumieć, śmieć.

System średniopolski

Rzeczownik

Znamienny proces mieszania końcówek dla doby staropolskiej trwa nadal w dobie średniopolskiej. W czasie trwania doby stwierdza się zupełny albo prawie bezwyjątkowy zanik starych formacji.

• miejscownik l.poj rzeczowników z tematem na k, g, ch przybiera końcówkę -u

• mianownik l.mn. deklinacji męskiej - w XVI/XVII wieku zarysowały się dwie odrębne grupy rzeczowników. Nieżywotne z końcówką -y oraz żywotne z końcówką -i. Osobowe z wygłosowym „ch” przyjmują końcówkę -i zamiast -y. Forma biernikowa na -y wkracza do niektórych osobowych np. hetmany, ale jej nasilenie przypada na okres doby nowopolskiej.

• Biernik l. mn. rodzaju męskiego - w dobie staropolskiej rzeczowniki męskoosobowe zachowały końcówkę -y oraz -e. W XVII wieku coraz powszechniej są one zastępowane formami dopełniacza np. synów, chłopów. W pierwszej fazie doby nowopolskiej formy dawnego biernika funkcjonują w języku poetyckim jako archaizmy. Rzeczowniki męskoosobowe w liczbie mnogiej odcięły się swoja formą od niemęskoosobowych. Miało to wpływ na rodzaj gramatyczny - w liczbie mnogiej w miejsce trzech rodzajów powstały dwa: męskoosobowy i niemęskoosobowy.

• Narzędnik l. mn. (rzeczowniki męskie i nijakie) - w XVI wieku zaczyna się szerzyć końcówka - ami z żeńskiej odmiany, przed którą gramatycy ostrzegają jako przed wulgaryzmem.

• Miejscownik l.mn. ( męskie i nijakie) - w użyciu są dwie końcówki: -ech odziedziczona po średniowieczu oraz -och prawdopodobnie gwarowego pochodzenia. Obok tych dwóch końcówek pojawia się od polowy XVI wieku przejęta z deklinacji żeńskiej - ach, która staje się wzorcowa.

• Mianownik l.poj. żeńskie - istnieją dwie końcówki: jasne a, miały twardotematowe, rodzimy na -ja, na -ica, -ca. Pochylone a miały niektóre miękkotematowe, zapożyczone na -ija, -yja. W miarę zaniku a pochylonego wyrównywały się formy mianownika i z czasem występowało już tylko -a.

• Dopełniacz l.poj. (miękkotematowe, samogłoskowe żeńskie) - długo w XVII panowała przejęta pierwotna końcówka -e ale szerzyła się analogicznie końcówka -i//-y, które w potocznym języku się utrwaliły.

• Celownik l.mn.(żeńskie) - zachowały starą końcówkę -am, która została wyparta w 2 poł. XVI wieku przez -om.

Przymiotnik i zaimek

• dążność do wyrównania formy biernika l.poj. rodzaju żeńskiego zaimków z forma takiego przymiotnika powoduje pojawienie się końcówki - ą. Proces ten zakończył się dopiero w dobie nowopolskiej.

• Obecność obu końcówek - -ym//-im, -em w narzędniku l.poj i miejscowniku bez względu na rodzaj i przypadek. Próby normalizowania przypadają na dobę nowopolską.

• Mianownik i biernik l.mn. zaimków- ustępuje stara końcówka -y w XVI wieku, a na jej miejsce pojawia się -e właściwa zaimkom miękkotematowym.

• Stare zaimki „jen”, „jenże” występują szczątkowo na początku XVI wieku. Dłużej trzyma się forma „ji” zastąpiona przez „go”. Od XVI wieku szerzy się forma „mu” oraz formy „nim”, „nią”, „ją”.

• Od połowy XVI wieku szerzy się końcówka -ej w miejsce pierwotnej -e

Liczebnik

- Znacznym przeobrażeniom podlega odmiana liczebników głównych. W miejce formy „dwie” upowszechnia się forma „dwa”. Forma „dwiema' z celownika utrzymuje się do końca XVI wieku, ale zaczyna się szerzyć nowotwór: dwom, dwóm.. forma „dwaj” rozpowszechnia się w XVIII wieku.

- Stary narzędnik „trzemi” ustępuje nowej formi „trzema”

- W odmianie liczebników 5-10 obok starej końcówki - i występuje nowa -u

- W XVII i XVIII wieku ustala się formacja panująca w nowopolszczyżnie: trzynastu, piętnastu. Powstaje ze względu na zacieranie się poczucia właściwej wartości fleksyjno - słowotwórczej.

- Liczebniki 20 -40 uzyskują nową formę, poprzez dodanie koncówki -u

- Liczebniki 50-90 zachowują archaiczna odmianę z nieodmiennym członem drugim. W XVII i XVIII wieku pojawia się po pierwszym członie -u np. sześciudziesiąt. Dzisiejsza postać ustala się w dobie nowopolskiej.

Czasownik

• na przełomie XV i XVI wieku ginie stara odmiana „jesm”, „jeś” zastąpiona nowotworami „jestem”, „jesteś”

• stara forma imiesłowu na -ęcy wychodzi z użycia w 1 poł. XVI wieku.

• Tryb rozkazujący - pierwotna końcówka -i//-y zanikała i pod koniec XVI wieku upowszechniły się formy beż niej. W XVII wieku z wola przekształcały się w formę nowopolską, przyjmując w wygłosie spółgłoskę -j np. bij, tnij.

• Czas przeszły wyrażał się formami typu robiłem, robiliśmy. Bardzo rzadko trafiały się formy wołał jest, kazali są. Na przełomie XV i XVI w. powstała odmianka pierwszej osoby wszystkich liczb ; weszła w użycie forma robiłech, robiłychmy. Jest ona związana z Małopolska i Śląskiem. Utrzymały się one do XVII wieku, potem zanikły.

• W XVI w. Dokonało się przekształcenie starych form trybu przypuszczającego: bych, bychom, bychą pod wpływem formy czasu przeszłego. Powstały formy: byłeś, byliśmy, byli.

Liczba podwójna

Następuje ostateczny zanik liczby podwójnej

System nowopolski

Zasób form deklinacyjnych i koniugacyjnych ustalił się zasadniczo w dobie średniopolskiej, a pod jej koniec miały już wygląd dzisiejszy. Zjawisko końcówek równoległych utrzymywało się, ale coraz częściej dokonywała się normalizacja. Wpływ na to miały takie czynniki jak szkoła, powszechność nauczania, literatura, prasa - one bowiem narzucały pewne formy jako poprawne i zalecane.

Rzeczownik

Deklinacja męska

• w celowniku l.poj. panowała chwiejność końcówek -u//-owi. Wybór jednej z nich zależał głównie od zwyczaju, który nie zawsze jest ustalony i często w poczuciu użytkownika wątpliwy - kotu i kotowi. Upowszechniła się końcówka -owi, jednak -u występuje jeszcze w niewielu rzeczownikach.

• Dopełniacz l.poj: proces repartycji dwóch równoległych końcówek -a//-u nie został ostatecznie zamknięty. Można wyłonić zasadnicze tendencje użycia obu tych końcówek i wyodrębnić pewne grupy wyrazów, które im podlegają. Trafiają się i takie wyrazy, w których użycie poszczególnej końcówki jest zależne od znaczenia np. wieczora i wieczoru

• Mianownik l.mn. - wychodzą ostatecznie z użycia stare formy mianownikowe nazw zwierzęcych: psi, bycy. Na ich miejsce upowszechnia się forma dawnego biernika typu: psy, byki. I one ostatecznie zapanowały w języku nowopolskim. Zaczynają się szerzyć formy z końcówką -y//-i: syny, ministry, wnuki. Należy je uważać za elementy żywego ogólnopolskiego języka mówionego. Ta inowacja załamuje się, gdy zaczęto używać wyrazów tak zakończonych na określenie pejoratywne oraz w przeciwstawieniu ich do wyrazów zakończonych na -owie. Do XIX wieku były jednak w użyciu obojętnym. Dziś utrzymują się w rzeczownikach, którymi określamy osoby z pogardą. Rzeczowniki zapożyczone z końcówką - um przybierają końcówkę - a. Formy takie długo się utrzymują, a tendencja zanikania końcówki -a następuje pod koniec doby nowopolskiej.

• Dopełniacz l.mn. - w dobie nowopolskiej pomnożył się szereg rzeczowników, które miały w tym przypadku dwie końcówki: starszą -ów oraz nową i częściej używaną -i//-y. Działo się to zwłaszcza w wyrazach zakończonych na -arz, -erz, -eż, -acz np. aptekarzy - aptekarzów. Rzeczowniki z formantem - ciel utrzymują archaiczną końcówkę -i np. nauczycieli

• Biernik l. mn - coraz powszechniej w XVII wieku formy starego biernika zastępowano dopełniaczem, więc: synów, chłopów. Na przełomie XVII/XVIII wieku formy na -y//-i, -e były już archaizmami.

Deklinacja żeńska

• Końcówka dopełniacza l.poj. miękkotematowych -e, na przełomie XVII/XVIII wieku zaczęła ustępować końcówce -i/-y

• Biernik l. poj. - w XVIII wieku nastąpiło starcie dwóch współzawodniczących ze sobą końcówek: starej „ą” i przejętej „ę” . od połowy wieku cofa się końcówka „ą”, trafia się jeszcze w wyrazach zapożyczonych na -ija, -yja np. intencją, animozyją. Dziś końcówka „ą” w bierniku utrzymała się w wyrazie pani - panią.

• Mianownik, biernik i wołacz l. mn. - coraz częściej w XVIII wieku zamiast końcówek -i//-y w odmianie pojawia się rzeczowniki z końcówką - e. Obecność dwóch równoległych końcówek trwa aż do dziś.

• Dopełniacz l. mn - w XVIII wieku zaczyna się szerzyć końcówka - ów, która przeszła z odmiany męskiej, jednak zostaje ona wycofana przez gramatyków, którzy uznają, że ona tam być po prostu nie może, gdyż powstają takie niegramatyczne formy jak : ćmów, pchłów zamiast ciem, pcheł.

Deklinacja nijaka

• Narzędnik l. mn. (też męskiej) - Pod koniec XVIII wieku zaniknęła końcówka -y/-i np. kielichy, sposoby, a zaczęły się szerzyć końcówki -ami/-mi. Archaiczna końcówka zachowała się do dziś w formie laty, czasy, ale tylko z przydawką

• Dopełniacz l. mn. - pod koniec XVIII wieku w deklinacji nijakiej zaczyna się szerzyć końcówka -ów np. narzędziów. Formy te zostały uznane za „bez ładu” i gramatycy nakazali używać końcówki - i//-y. Języka sam jednak sobie z tym poradził i większość rzeczowników nijakich jest bezkońcówkowych w dopełniaczu.

• Mianownik, biernik l. poj. - w XVIII/XIX wieku występuje przejściowa skłonność do zastępowania prawidłowej końcówki - ę, końcówką - e, czemu sprzyja zanik wygłosowej nosowości.

Zaimki i przymiotniki

- Bierniku l.poj. rodzaju żeńskiego zaimków - w XVIII w. nasilił się proces zastępowania odziedziczonej i prawidłowej końcówki -ę końcówką - ą. W początkach doby nowopolskiej obie te końcówki są w użyciu. Rzeczywistość mówienia doprowadziła z końcem XIX wieku do powszechności końcówki -ą, z wyjątkiem jednej formy „tę”.

Zamieszanie w formie zaimka oddziaływało na formę przymiotnika, który sporadycznie przybierał końcówkę - ę.

• Narzędnik i miejscownik l.poj oraz narzędnik l. mn. Zaimków i przymiotników- pierwotna repartycja końcówek tych przypadków:

+ narzędnik l.poj. - ym//-im

+ miejcownik l.poj. -em

+narzędnik l. mn. - -ymi//-imi

została już w dobie średniopolskiej zmącona. W liczbie pojedynczej dla obu przypadków używano obu końcówek z rosnącą przewagą -ym//-im. W narzędniku l. mn. istniały równolegle z pierwotnym -ymi//-imi, chyba w skutek fonetyczno - artykulacyjnego rozwoju -emi, które w dobie nowopolskiej weszło jako przeważające. Nowa i dotąd obowiązująca regulacja dokonała się w 1936 roku - w liczbie poj. Należy używać tylko -ym//-im, a w mnogiej -ymi//-imi. W mówieniu dziś nie trudno dostrzec odstępstwa od tej normy.

Liczebniki

Zastosowanie końcówki -u - nastąpiło deklinacyjne przeobrażenie paradygmatu liczebnika głównego. Liczebnik towarzyszący rzeczownikowi męskoosobowemu zaczął przybierać końcówkę - u np. sześciu, trzydziestu. W narzędniku obok -u dopuszczalna była końcówka -oma np. pięcioma palcami chwytamy.

Liczebnik dwa ma w celowniku dwie formy równoległe: dwóm i dwom, dwu, które w XIX i XX wieku jest uznawane za formę częstszą. W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku ustalił się nowy stan, który ogranicza fleksję liczebników do dwóch form we wszystkich przypadkach.

Czasownik

W systemie koniugacyjnym doby nowopolskiej nie dokonały się żadne istotne zmiany, wobec czego jest on kontynuacją doby średniopolskiej i zgadza się ze stanem współczesnym.

Osobliwości:

• w początkowej fazie doby zanika końcówka - m czasu teraźniejszego. Istnieje tylko końcówka - my

• użycie końcówki -emy zamiast -imy np. cierpimy - cierpiemy, przed którym ostrzegają gramatycy. Formy na -emy są rozpowszechnione w gwarach.

• Zanikaja formy czasu zaprzeszłego

• Formy czasu przeszłego trybu przypuszczającego - zaczęto łączyć partykułę „by” z forma imiesłowu na -ł, -ła, - ło, -li, -ły.

• Przewagę uzyskuję forma czasu przyszłego złożona z imiesłowem „ będę robił”. Ta tendencja nasila się w XIX wieku.

• Imiesłów uprzedni ma nową formę -łszy