PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE
1.CECHY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO.
a) tworzenie prawa międzynarodowego (brak ustawodawcy)
x brak ustawodawcy na wzór ustawodawcy wewnątrzpaństwowego
x nie istnieje żaden ponadpaństwowy organ międzynarodowy powołany do tworzenia prawa wiążącego dla państw
x prawo międzynarodowe jest tworzone przez same państwa które są jego podmiotami; tworzenie prawa międzynarodowego jest niesformalizowane i zdecentralizowane; państwa tworzą prawo międzynarodowe zawierając umowy lub stosując określoną praktykę która przekształca się w prawo zwyczajowe
x obok norm powszechnych istnieje również mnóstwo norm partykularnych, zwłaszcza umownych, wiążących tylko te państwa które są stronami konkretnej umowy
b) przymus w prawie międzynarodowym (brak zorganizowanego aparatu przymusu)
x w prawie międzynarodowym nie ma scentralizowanego aparatu przymusu który zawsze stałby na straży prawa
x każde państwo indywidualnie bądź wspólnie z innymi państwami może występować w niezbędnych przypadkach w obronie naruszonego prawa, stosując wobec państw naruszających prawo różne środki przymusu, dopuszczalne i uznane przez prawo międzynarodowe
x obecnie instytucją międzynarodową dysponującą prawem stosowania przymusu (sankcji) jest Organizacja Narodów Zjednoczonych
x ONZ może stosować sankcje tylko w obronie pokoju celem jego przywrócenia
x można wyróżnić trzy rodzaje sankcji typowych dla prawa międzynarodowego:
Sankcje natury psychologicznej - stwierdzenie naruszenia prawa i napiętnowanie naruszającego prawo przez światową opinię publiczną poprzez formalną rezolucję lub orzeczenie organu międzynarodowego (np. rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ)
Sankcje natury odwetowej - stosowane indywidualnie przez państwo pokrzywdzone lub zbiorowo przy udziale innych państw. Środkami odwetowymi mogą być np. tzw. retorsje lub represalia
Sankcje zorganizowane - stosowane nie przez samego pokrzywdzonego lecz przez właściwy organ międzynarodowy. Sankcje te mogą mieć charakter organizacyjny (np. wykluczenie z organizacji międzynarodowej), gospodarczy, polityczny a nawet wojskowy.
c)brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego
x obecnie głównym stałym sądem międzynarodowym jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze
x sądy międzynarodowe nie są wyposażone w kompetencję obowiązkową; kompetencja ich musi zawsze opierać się na zgodzie państw, z tym że państwo może z góry wyrazić zgodę na poddanie wszystkich swoich sporów lub określonej ich kategorii (np. wynikających ze stosowania konkretnej umowy międzynarodowej) sądowi międzynarodowemu lub arbitrażowi
x państwa jednak niechętnie poddają swoje spory sądom międzynarodowym i dlatego sądownictwo międzynarodowe nie odgrywa dużej roli w rozstrzyganiu sporów między państwami
x z chwilą gdy kompetencja sądu międzynarodowego (stałego lub arbitrażowego) zostanie w konkretnym przypadku uznana, jego wyrok jest bezwzględnie wiążący.
2.ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Termin „źródła prawa międzynarodowego” używany jest w różnych znaczeniach z których należy wymienić co najmniej trzy:
Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu materialnym rozumiane są jako zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa międzynarodowego. Są to: współpraca, współzawodnictwo i walka państw, które przy konkretnym układzie sił w wyniku gry różnorodnych, nierzadko sprzecznych, interesów określonych klas i grup rządzących doprowadziły do powstania norm prawa międzynarodowego. Badanie procesu powstawania norm prawa międzynarodowego, niezwykle ważne dla zrozumienia ich treści i znaczenia, wykracza jednak rozważania ściśle prawnicze i wchodzi w zakres stosunków międzynarodowych i polityki międzynarodowej
Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym rozumiane są jako formy w których tworzone są normy prawa międzynarodowego. Są to więc takie formy w których przejawia się wola państw (lub innych podmiotów prawa międzynarodowego) tworzących prawo. Należy do nich przede wszystkim umowy międzynarodowe i prawo zwyczajowe.
Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu poznawczym rozumiane są jako zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość norm prawa międzynarodowego. Są to np. zbiory umów międzynarodowych lub zbiory praktyki państw w dziedzinie stosunków międzynarodowych.
Współczesne źródła prawa międzynarodowego:
źródłami prawa międzynarodowego są przede wszystkim umowa (zgoda wyrażana jest wyraźnie expressis verbis) i zwyczaj (zgoda wyrażana w sposób milczący, przez określone postępowanie państw)
nastąpiła próba podziału umów na umowy prawotwórcze (umowy - ustawy) i umowy - kontrakty; źródłem prawa międzynarodowego miałyby być tylko te pierwsze; podejście takie oparte jest na próbie tworzenia analogii ze stosunkami wewnętrznymi w których istnieją powszechnie obowiązujące normy prawne (ustawy), tworzone przez władze państwa oraz zawierane są umowy (kontrakty) tworzące prawa i obowiązki między stronami którymi są osoby fizyczne lub prawne
3.ZASADY OGÓLNE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
DEFINICJA
Prawo międzynarodowe - jest zespołem norm regulujących stosunki między państwami.
Ta definicja prawa międzynarodowego określa dwie najistotniejsze cechy tego prawa : to, że podmiotami jego są przede wszystkim państwa oraz że jego główną funkcją jest regulowanie stosunków międzypaństwowych.
Współczesne prawo międzynarodowe - jest zespołem norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu : nie tylko stosunki międzypaństwowe, lecz także stosunki między państwami a innymi podmiotami oraz między tymi innymi podmiotami, tzn. ogólnie stosunki między różnymi, niezależnymi od siebie i nie podlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami.
FUNKCJE
a)regulowanie stosunków zewnętrznych państw
w tym zakresie prawo międzynarodowe m.in. :
-określa sytuację państwa w społeczeństwie międzynarodowym ( w stosunku do innych państw). Należy tu wymienić tzw. prawa zasadnicze państw, czyli prawa przysługujące każdemu państwu od momentu jego powstania. Są one związane z samą istotą państwa jako suwerennego podmiotu prawa międzynarodowego
-ustala ogólne zasady postępowania państw we wzajemnych stosunkach. Można wymienić np. zasadę nieagresji i pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych
-reguluje konkretne (zindywidualizowane) stosunki między państwami, np. podjęcie zobowiązań sojuszniczych, tzn. udzielanie sobie pomocy wojskowej, przyrzeczenie neutralności, udzielenie pomocy gospodarczej
-ustala formy wzajemnych stosunków. Zagadnienia te reguluje m.in. prawo dyplomatyczne i konsularne
-reguluje sprawy zasięgu władzy terytorialnej poszczególnych państw. Należy tu : ustalenie granic państwowych i ich delimitacja, regulowanie stosunków granicznych
-ustala reguły postępowania na obszarach nie podlegających niczyjej suwerenności (a więc w pewnym sensie na obszarach międzynarodowych). Do obszarów takich należy np. morze pełne i przestrzeń kosmiczna
b)oddziaływanie na stosunki wewnętrzne państw
-już od dawna prawo międzynarodowe oddziaływało na stosunki wewnętrzne państw w zakresie, w jakim to było niezbędne do zapewnienia skuteczności norm międzynarodowych. Na przykład immunitet obcego państwa lub immunitet dyplomatycznych oparte na prawie międzynarodowym dla swej skuteczności musiały znaleźć odbicie w stosunkach wewnętrznych
-prawo międzynarodowe już od dawna ustalało zasady postępowania państw w stosunku do obywateli innych państw np. odnośnie do zasad dopuszczenia ich na własne terytorium (zagadnienia wizowe), osiedlania się lub prawa wykonywania określonych zawodów
-prawo międzynarodowe (zwłaszcza umowne) zajmuje się w coraz szerszym zakresie różnymi dziedzinami wymagającymi międzynarodowej koordynacji lub unifikacji. Umowy międzynarodowe nakładają na państwa obowiązek przestrzegania na ich własnym terytorium pewnych standardów i metod postępowania np. w dziedzinie łączności, komunikacji morskiej i lotniczej, ochrony środowiska i praw człowieka
-prawo międzynarodowe zaczyna się również zajmować ustalaniem zasad postępowania państw w stosunku do ich własnych obywateli. Taki charakter mają np. konwencje pracy opracowywane i uchwalone przez Międzynarodową Organizację Pracy oraz wszystkie umowy dotyczące poszanowania praw człowieka w tym Pakty praw człowieka z 16.XII.1966r. Istotną funkcją tego rodzaju umów jest określone kształtowanie stosunków społecznych wewnątrz państw, a nie ich stosunków zewnętrznych (międzynarodowych), tj. stosunków z innymi państwami <- współczesne prawo międzynarodowe
c)sposób oddziaływania na stosunki wewnętrzne
Choć przedmiotem niektórych norm prawa międzynarodowego jest wyłączne oddziaływanie na stosunki wewnętrzne państw, to jednak zazwyczaj normy te nie regulują bezpośrednio tych stosunków. Z formalnego punktu widzenia pozostają one normami obowiązującymi między państwami, tzn. jedno państwo zobowiązuje się wobec drugiego że będzie szanowało prawa człowieka.
Jeżeli jednak jakieś państwo zgadza się, żeby prawo międzynarodowe w określonych przypadkach regulowało bezpośrednio jego stosunki wewnętrzne i włącza prawo międzynarodowe do swego systemu prawnego, nic nie stoi temu na przeszkodzie.
Struktura i charakter norm współczesnego prawa międzynarodowego
Normy powszechne i partykularne - obok norm o charakterze powszechnym (przede wszystkim zwyczajowych) istnieją normy o charakterze partykularnym. Taki charakter mają z reguły normy umowne, gdyż umowy międzynarodowe obowiązują tylko te państwa które są ich stronami. Natomiast bardzo mało jest takich umów jak np. Karta Narodów Zjednoczonych, której stronami są prawie wszystkie państwa. Wyróżniamy:
1)normy o charakterze powszechnym, obowiązujące wszystkie państwa
2)normy o charakterze partykularnym, wielostronne. Obowiązują one określoną grupę państw np. położoną w jednym regionie geograficznym. Mówimy wówczas o prawie regionalnym; takim prawem są niektóre normy obowiązujące państwa Ameryki Łacińskiej.
Podstawą istnienia norm partykularnych może być również wspólnota ideologiczna i ustrojowa określonych państw. Istniały np. normy wiążące wyłącznie państwa socjalistyczne, jak Statut Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, Układ Warszawski. Również innego rodzaju wspólne interesy mogą być podstawą istnienia norm partykularnych (np. prowadzenie połowów na tych samych łowiskach, konieczność ochrony przed zanieczyszczeniem tego samego morza lub tej samej rzeki)
3)normy o charakterze dwustronnym (bilateralnym), obowiązujące wyłącznie w stosunkach między dwoma państwami (np. umowy handlowe, kulturalne, konsularne, o obrocie prawnym, ekstradycyjne)
Jedno i to samo państwo może być w określonej dziedzinie związane normami zwyczajowymi o charakterze powszechnym, wielostronną umową międzynarodową, a ponadto w stosunku do określonego państwa jeszcze umową dwustronną. Obowiązuje wówczas zasada lex specialis derogat legi generali.
Ius cogens - w związku z tym że państwa same tworzą normy prawa międzynarodowego, mogą więc również same te normy zmieniać. Prawo międzynarodowe ma więc w zasadzie charakter ius dispositivum, a konsekwencją tego jest duża jego elastyczność. Obecnie uznaje się coraz powszechniej że niektóre najbardziej istotne i podstawowe normy prawa międzynarodowego mają charakter bezwzględnie obowiązujący, tzn. stanowią ius cogens i nie mogą być uchylone wolą państw w ich wzajemnych stosunkach. Normy te są wyrazem interesów całej społeczności międzynarodowej i dlatego mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących.
Hierarchia norm prawa międzynarodowego - normy prawa międzynarodowego mają w zasadzie jednakową moc wiążącą. Ich wzajemny stosunek opiera się na zasadach : lex specialis derogat legi generali (prawo szczególne uchyla prawo ogólne) oraz lex posterior derogat priori (prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze). Jednakże można zauważyć kształtowanie się pewnej hierarchii prawa międzynarodowego.
Istnieją normy o charakterze ius cogens, a więc normy które nie mogą być uchylone w stosunkach między stronami.
Karta Narodów Zjednoczonych jest normą o charakterze nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych norm w tym sensie że zgodnie z jej art. 103 : „W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, wynikającymi z niniejszej Kary, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo”. Karta Narodów Zjednoczonych jest więc umową o charakterze jak gdyby konstytucyjnym. Tak jak w prawie wewnętrznym całe ustawodawstwo musi być zgodne z konstytucją, tak dla członków ONZ wszystkie ich zobowiązania międzynarodowe powinny być zgodne z
Kartą.
4.PODSTAWY PRAWA TRAKTATOWEGO
PRAWO TRAKTATOWE
Normy prawne dotyczące zawierania umów, ich obowiązywania i stosowania mają przede wszystkim charakter zwyczajowy. Ten dział prawa międzynarodowego nazywany jest „prawem umów międzynarodowych” lub „prawem traktatów” w zależności od tego, czy za termin zbiorczy ma oznaczenie wszystkich porozumień międzynarodowych, wywołujących skutki prawne, przyjmie się nazwę „umowa”, czy „traktat”.
Prawo traktatowe - to jedna część prawa międzynarodowego, wszystkie normy prawne, które dotyczą sposobu zawierania umów międzynarodowych.
5.NEGOCJOWANIE
Negocjowanie - odbywa się poprzez spotkania przedstawicieli stron, ale może być tak, że mogą być negocjowane drogą korespondencyjna (not). Umowy wielostronne negocjowane są na konferencjach.
Negocjowanie są pierwszym etapem w procesie zawierania umowy międzynarodowej. Prowadzą one do uzgodnienia treści umowy i ostatecznego zredagowania jej tekstu.
Przy umowach dwustronnych zainteresowane państwa prowadzą je przez swoich upełnomocnionych przedstawicieli. Rokowania mogą być prowadzone w formie ustnej lub pisemnej na szczeblu uzgodnionym przez strony. Często uczestniczą w nich przedstawiciele dyplomatyczni.
Bardziej złożony przebieg mają rokowania w sprawie przyjęcia umowy wielostronnej, zwłaszcza jeśli umowa ta ma złożoną i obszerną treść. W rokowaniach takich często występuje problem uzgodnienia interesów różnych grup państw oraz skomplikowane zagadnienia formalno - redakcyjne. Najczęściej stosowanym forum takich wielostronnych rokowań są międzynarodowe konferencje dyplomatyczne z udziałem przedstawicieli zainteresowanych państw. Jednakże, aby konferencja taka mogła być owocna, trzeba niejednokrotnie przeprowadzić odpowiednie prace przygotowawcze i opracować projekt umowy. Dużą rolę w tym zakresie spełnia ONZ i inne organizacje międzynarodowe, które przygotowały wiele projektów umów międzynarodowych. Szczególną rolę jeśli chodzi o kodyfikację prawa międzynarodowego i jego stopniowy rozwój, spełnia Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ, która przygotowała szereg projektów umów międzynarodowych.
PODPISANIE
Zasadą jest, ze każda umowa musi być podpisana przez upoważnionych do tego stron. Wyjątek stanowią konwencje pracy uchwalone przez Międzynarodową Organizację Pracy, które nie są podpisywane, lecz od razu podlegają ratyfikacji. Również umowy w formie wymiany not, jeśli są to tzw. noty werbalne, nie są podpisywane, lecz od razu podlegają ratyfikacji.
Podpisanie może być forma wyrażenia zgody na związanie się umową. Jeśli podpisanie nie wywołuje takich skutków prawnych to zgodnie z art. 18 Konwencji Wiedeńskiej z 1969r. państwo, które ją podpisało: „jest zobowiązane powstrzymywać się od działań. Które udaremniły przedmiot i cel traktatem [...] dopóki nie ujawni, że nie zamierza stać się strona tego traktatu”.
WYKONYWANIE UMÓW
ZASTRZEŻENIA
Zastrzeżenie - jest to jednostronne oświadczenie złożone przez państwo podczas podpisywania, ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia do umowy za pomocą którego zmierza ono do uchylenia lub modyfikacji skutków prawnych określonych postanowień umowy w ich zastosowaniu do tego państwa.
Zastrzeżenie najczęściej polega na tym, że państwo zmierza do uchylenia w stosunku do siebie postanowień umowy. Czasami jednak zastrzeżenie może podlegać na nadaniu postanowieniom szczególnego znaczenia na ich szczególnej interpretacji, czyli na ich modyfikacji. Zastrzeżenia mogą być składane w różnych fazach procesu zawierania umowy międzynarodowej nigdy jednak po ostatecznym wyrażeniu zgody na związanie się umową.
W zasadzie zastrzeżenia mogą być zgłaszane wyłącznie do umów wielostronnych. W przypadku zawierania umowy dwustronnej (bilateralnej) tekst jej postanowień powinien być w całości zgodny z wola obu stron. Ponadto jeśli w umowie dwustronnej jedna ze stron uchyliłaby w stosunku do siebie określone postanowienia umowy, to stałyby się one bezprzedmiotowe i nie regulowałyby stosunków między żadnymi państwami.
Zastrzeżenia do umów, które dawniej występowały bardzo rzadko, w ostatnich czasach stały się powszechną praktyką. Wiąże się to ściśle z coraz większą liczbą umów wielostronnych ze wzrostem liczby ich stron, a przede wszystkim z inną procedurą ich opracowywania i przyjmowania. Dawniej na konferencjach międzynarodowych panowała zasada jednomyślności. Obecnie zasada taka byłaby trudna do realizacji w związku ze znacznym wzrostem liczby uczestników i z reguły umowy przyjmowane są przez konferencje międzynarodowe większością głosów 2/3 głosów.
W tej sytuacji państwo, które na konferencji zostało przegłosowane i wbrew woli którego w umowie znalazły się postanowienia jemu nie odpowiadające może oczywiście nie wyrazić zgody na związanie się umową, a więc odrzucić cała umowę. Może ono również podporządkować się większości i ostatecznie zaakceptować umowę. Często jednak państwo to nie może wyrazić zgody na wszystkie postanowienia umowy, a równocześnie nie chciałoby jej w całości odrzucać. Właśnie w takiej sytuacji z pomocą przychodzi możliwość zgłaszania zastrzeżeń. Główną funkcją zastrzeżeń jest więc umożliwienie związania się umową jak największej liczbie państw.
Dopuszczalność zgłaszania zastrzeżeń
Sprawa dopuszczalności zgłaszania zastrzeżeń jest jasna, gdy została uregulowana w samej umowie. Jeśli umowa wyklucza możliwość zgłaszania zastrzeżeń, są one niedopuszczalne, np. nie można zgłaszać zastrzeżeń do Kary NZ. Jeśli umowa przewiduje zgłaszanie zastrzeżeń, są one dopuszczalne. Zazwyczaj umowy przewidują, do jakich postanowień umowy zastrzeżone mogą być zgłaszane, a jakie postanowienia są tak istotne, że muszą być przyjęte przez wszystkie strony bez zastrzeżeń.
Sprzeciw wobec zastrzeżeń
Ocena zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem umowy może być różna. Dlatego też według Konwencji Wiedeńskiej wolności zgłaszania zastrzeżeń odpowiada wolność zgłaszania sprzeciwów wobec zastrzeżeń. Konwencja Wiedeńska przewiduje dwa rodzaje sprzeciwów, które można by nazwać sprzeciwem zwykłym i sprzeciwem kwalifikowanym. Sprzeciw zwykły powoduje, że postanowienia których zgłoszono zastrzeżenia a następnie sprzeciw, nie mają zastosowania między państwem zgłaszającym zastrzeżenie a państwem zgłaszającym sprzeciw w stosunku do państwa je zgłaszającego skutków prawnych danych postanowień, to sprzeciw zwykłych nie zmienia stanu prawnego i może mieć najwyżej znacznie polityczne lub moralne.
Natomiast sprzeciw kwalifikowany, o którym mówi art. 21 Konwencji Wiedeńskiej, powoduje że między państwem, które zgłosiło zastrzeżenie, a państwem które zgłosiło sprzeciw kwalifikowany w stosunku do tego zastrzeżenia, umowa w ogóle nie wchodzi w życie. W rezultacie, mimo że państwa te są stronami tej samej umowy wielostronnej, nie są związane jej postawieniami w stosunkach wzajemnych.
Ograniczenie zakresu przedmiotowego obowiązywania umowy na skutek zastrzeżeń
Zastrzeżenie uchyla lub modyfikuje postanowienia umowy na rzecz państwa, które je zgłosiło. Równocześnie uchyla ono lub modyfikuje odpowiednie postanowienia, w takim zakresie, dla innych stron umowy w ich stosunkach z państwem zgłaszającym zastrzeżenie. Obowiązuje więc zasada wzajemności, jeśli chodzi o prawa i obowiązki wynikające z umowy.
W wyniku zgłaszania zastrzeżeń i sprzeciwów wobec niektórych z nich powstaje skomplikowany obraz przedmiotowego zakresu obowiązywania umowy międzynarodowej.
Dla ustalenia zakresu rzeczowego obowiązywania umowy wielostronnej między poszczególnymi jej kontrahentami nie wystarczy sam tekst umowy. Należy wziąć również pod uwagę zastrzeżenia i sprzeciwy. Dlatego tez publikuje się nie tylko same teksty umów, ale również wszystkie zastrzeżenia i sprzeciwy. To dopiero daje pełny obraz stanu prawnego.